PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

MIROS£AW B£ASZKIEWICZ

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Stara Kiszewa (128) (z 2 tab. i 2 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2005 Autor: Miros³aw B£ASZKIEWICZ Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Zak³ad Geomorfologii i Hydrologii Ni¿u ul. Kopernika 19, 87-100 Toruñ

Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-768-X

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia ...... 9

1. Neogen ...... 9

a. Miocen ...... 10

2. Czwartorzêd ...... 10

a. Plejstocen ...... 10

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 10

Interglacja³ ferdynandowski ...... 10

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 11

Interglacja³ wielki ...... 11

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 12

Zlodowacenie Odry ...... 12

Interglacja³ lubawski ...... 13

Zlodowacenie Warty ...... 14

Interglacja³ eemski ...... 15

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 15

Zlodowacenie Wis³y ...... 15

Stadia³ dolny ...... 16

Stadia³ œrodkowy ...... 17

Stadia³ górny ...... 18

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 22

c. Holocen ...... 22

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 23

3 C. Rozwój budowy geologicznej ...... 24

IV. Podsumowanie ...... 28

Literatura ...... 29

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Granice obszaru arkusza Stara Kiszewa okreœlaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 18°00’–18°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°50’–54°00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Po- wierzchnia arkusza wynosi oko³o 304 km2. Administracyjnie obszar arkusza nale¿y do trzech powia- tów województwa pomorskiego: chojnickiego, starogardzkiego i koœcierskiego i obejmuje gminy: Czersk, Osieczna, Czarna Woda, Kaliska, Stara Kiszewa, Karsin. Jedynym oœrodkiem miejskim jest Czarna Woda, która prawa miejskie uzyska³a dopiero w 1992 r. Prace geologiczne przy realizacji arkusza Stara Kiszewa Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 zosta³y wykonane na podstawie „Projektu badañ geologicznych” zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (KOK/8/95) 2.10.1995 r. Terenowe prace geologiczne prowadzono w latach 1995–1999. Wykonano i opisano 1604 punkty dokumentacyj- ne. Wiêkszoœæ z nich stanowi¹ sondy rêczne o œredniej g³êbokoœci oko³o 3 m. Oprócz tego wykonano 300 sond mechanicznych o g³êbokoœci 3mi12sond mechanicznych g³êbszych, o œredniej g³êbokoœci 15 m. Wybrane punkty dokumentacyjne zamieszczone na mapie geologicznej przedstawia tabela 1. Z obszaru arkusza Stara Kiszewa zebrano profile 98 wierceñ hydrogeologicznych oraz 33 doku- mentacje surowcowe, geologiczno-in¿ynierskie i hydrogeologiczne. Zdecydowana wiêkszoœæ z nich to dokumentacje torfowe. W celu rozpoznania morfologii pod³o¿a czwartorzêdowego, zmiennoœci litologicznej osadów neogeñskich stanowi¹cych to pod³o¿e oraz przeœledzenia poziomów przewodnich w obrêbie czwarto- rzêdu zosta³ wykonany ci¹g elektrooporowy o d³ugoœci 23 km (Jagodziñska, Kalitiuk, 1996). W celu udokumentowania osadów czwartorzêdowych oraz ich pod³o¿a wykonano dwa otwory badawcze (kartograficzne) — Leœna Huta (otw. 23) i Gotelp (otw. 44) („Geofizyka” Toruñ). Otwór Gotelp (otw. 44) zosta³ zakoñczony w i³ach i mu³kach mioceñskich in situ, natomiast otwór Leœna Huta (otw. 23) w piaszczysto-mu³kowych utworach mioceñskich redeponowanych w œrodowisku gla-

5 cjalnym. Z wierceñ kartograficznych oraz g³êbszych sond mechanicznych i niektórych ods³oniêæ po- brano 130 próbek i wykonano badania litologiczno-petrograficzne (Fert i in., 1999).

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ 1 1499 sm Stara Kiszewa 121,0 21,0 wodnolodowcow¹ Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 2 1495 sm Stara Kiszewa 139,0 16,5 nolodowcow¹ — pó³nocna czêœæ przekroju geologicznego A–B Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 3 400 od Pa³ubin 121,5 5,0 nolodowcow¹ Budowa proksymalnej czêœci wysokiego pozio- 4 339 sm Wygonin 156,0 4,3 mu sandrowego Budowa formy szczelinowej w strefie 5 388 od Chwarzno 150,0 29,0 marginalnej Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 6 1174 sm Lipy 127,0 19,5 nolodowcow¹ 7 405 od Bo¿e Pole 117,5 6,5 Budowa póŸnoglacjalnego poziomu jeziornego 8 342 sm P³ociczno 159,1 6,8 Budowa kemu 9 1601 sr Jezioro Skrzynki Ma³e 116,0 16,9 Jeziorne osady denne Osady jeziorne w poziomie równiny zalewowej 10 1600 sr Wieck 116,5 20,5 Wdy 11 1604 sr Czechowo 113,0 6,5 Osady jeziorne w torfowisku 12 1599 sr Piece 110,5 12,3 Osady jeziorne w torfowisku 13 1598 sr Iwiczno 109,0 13,25 Osady jeziorne w torfowisku Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 14 1463 sm Nowe Prusy 141,5 13,5 nolodowcow¹ Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 15 1469 od+sm Czarna Woda 120,0 12,0 nolodowcow¹ Osady jeziorne w poziomie równiny zalewowej 16 1603 sr Czarne 102,5 5,4 Wdy

*sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna, od — ods³oniêcie

W trakcie prac geologicznych wykonano tak¿e szeœæ wierceñ w osadach jeziornych (piêæ wierceñ na torfowiskach oraz jedno na jeziorze Skrzynki Ma³e) sond¹ t³okow¹. Partie sp¹gowe tych osadów zo- sta³y poddane analizie palinologicznej (Noryœkiewicz, 1999), a trzy próbki datowaniu radiowêglowemu (Pazdur, 1999). Ponadto radiowêglowo datowano tak¿e torfy z póŸnoglacjalnego poziomu jeziornego w Bo¿ym Polu Szlacheckim (Pazdur, 1999). Pierwsze, przegl¹dowe badania geologiczne na obszarze arkusza Stara Kiszewa prowadzono jeszcze przed I wojn¹ œwiatow¹. Wi¹za³y siê one z rozpoznaniem przez geologów niemieckich na tere- nie Pomorza moren fazy pomorskiej (Berendt, 1888; Berendt, Wahnschaffe, 1887; Keilhack, 1889, 1901; Sonntag, 1919, 1927). Równie¿ w okresie powojennym problem przebiegu maksymalnego za- siêgu fazy pomorskiej wzbudza³ najwiêksze zainteresowanie. Jednak¿e, w zwi¹zku z tym, ¿e granica

6 ta na omawianym obszarze jest s³abo wyra¿ona morfologicznie, prowadzono j¹ — na zasadzie analo- gii — do krawêdzi we wschodniej czêœci lobu Wis³y, bez oparcia na szczegó³owych badaniach (Rosz- ko, 1968; Sylwestrzak, 1973, 1978). Bardziej systematyczne badania na terenie arkusza by³y zwi¹zane z pracami geologicznymi pro- wadzonymi przez Kotañskiego w dorzeczu rzeki Wierzycy (Kotañski, 1949, 1950, 1956). Dalsze roz- poznanie geomorfologii obszaru przynios³a Mapa geomorfologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Czarna Woda (Liberadzka, 1958). Najbardziej szczegó³owym opracowaniem geologiczno-kartogra- ficznym obejmuj¹cym analizowany obszar jest Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Grudzi¹dz, wydanieAiB,zobjaœnieniami (Makowska, 1974a, b, 1975). W ostatnich latach autor niniejszego opracowania prowadzi³ badania geologiczno-geomorfolo- giczne w dolinie Wierzycy. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Stara Kiszewa, w obrêbie niecki depre- syjnej stwierdzono wystêpowanie póŸnoglacjalnych osadów jeziornych, datowanych malakologicznie, palinologicznie i radiowêglowo na pocz¹tek póŸnego glacja³u (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkiewicz, Krzymiñska, 1992). Bardzo istotne na badanym obszarze, szczególnie z punktu widzenia stratygrafii zlodowaceñ pó³nocnopolskich, s¹ prace Makowskiej, Drozdowskiego i Mojskiego (Drozdowski, 1986; Makowska, 1979, 1986, 1990, 1991, 1992; Mojski, 1992) poœwiêcone stratygrafii osadów zlo- dowaceñ pó³nocnopolskich na terenie Doliny Dolnej Wis³y i obszarach przyleg³ych. Dla analizowanego obszaru wa¿ne s¹ równie¿ prace dotycz¹ce zagadnieñ rozwoju geomorfolo- gicznego sandru i doliny Wdy (Andrzejewski, 1994; Augustowski, Sylwestrzak, 1973; Sylwestrzak, 1973, 1978; Szupryczyñski, 1987). Pozwalaj¹ one na odniesienie, wystêpuj¹cych na obszarze arku- sza, sandrów do szerszego zagadnienia, kszta³towania siê odp³ywów proglacjalnych w tej czêœci Po- morza, w czasie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Wed³ug podzia³u Polski na regiony fizycznogeograficzne (Kondracki, 2002), obszar arkusza Stara Kiszewa jest prawie w ca³oœci po³o¿ony w mezoregionie Bory Tucholskie. Tylko pó³nocny frag- ment obszaru arkusza, znajduj¹cy siê na pó³noc od rzeki Wierzycy, w³¹czony jest do Pojezierza Ka- szubskiego, zaœ pó³nocno-zachodni fragment do Pojezierza Starogardzkiego. Najwy¿sze wysokoœci (ponad 155 m n.p.m.) s¹ zwi¹zane z proksymaln¹ czêœci¹ równiny sandro- wej — wysokiego poziomu sandrowego — ko³o rynny jeziora Wygonin (tabl. I). Absolutna kulminacja terenu wystêpuje na po³o¿onym w s¹siedztwie wzgórzu kemowym (159,1 m n.p.m.). Z kolei najni¿ej po³o¿one jest koryto Wdy w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza (oko³o 102 m n.p.m.). Naj- wiêksze deniwelacje wzglêdne na terenie arkusza, dochodz¹ce do 30 m, s¹ zwi¹zane z krawêdziami du-

7 ¿ych form rynnowych i dolinnych. W rejonie Jeziora Trzechowskiego po uwzglêdnieniu g³êbokoœci jeziora (32 m) i mi¹¿szoœci jeziornych osadów dennych (oko³o 18 m) deniwelacje dochodz¹ do 80 m. Wybijaj¹c¹ siê jednostk¹ geomorfologiczn¹ obszaru badañ jest znajduj¹ca siê w rejonie Starej Ki- szewy, rozleg³a strefa marginalna zwi¹zana z maksymalnym zasiêgiem l¹dolodu stadia³u górnego zlo- dowacenia Wis³y — fazy pomorskiej. Dominuj¹cym elementem tej strefy, obok zag³êbienia koñcowego (niecki depresyjnej) obecnie wykorzystywanego przez Wierzycê, niecki wytopiskowej jeziora Kr¹g i Chwarzno oraz kilku recesyjnych moren czo³owych akumulacyjnych jest sedymentacyjna krawêdŸ kon- taktu lodowego, stanowi¹ca proksymaln¹ czêœæ wysokiego poziomu sandrowego. Sedymentacyjna krawêdŸ kontaktu lodowego na zachód od rynny jeziora Wygonin jest bardzo dobrze zarysowan¹, linijnie przebiegaj¹c¹ form¹, o wysokoœci dochodz¹cej do 15 m. W innych miej- scach, szczególnie na po³udnie od jeziora Wygonin, nie zaznacza siê ju¿ tak wyraŸnie w morfologii, lecz ma charakter niewielkiej strefy przejœciowej z licznymi drobnymi za³omami i sp³aszczeniami. Morfologia proksymalnej czêœci wysokiego poziomu sandrowego jest bardzo urozmaicona. Wystêpu- je tutaj szereg obni¿eñ wytopiskowych i rynnowych, z których wyró¿nia siê rynna jeziora Wygonin. Dopiero na po³udnie od jeziora Wygonin powierzchnia wysokiego poziomu sandrowego jest bardziej wyrównana, z wyraŸnie zaznaczaj¹cym siê spadkiem w kierunku po³udniowo-zachodnim. Opisywa- ny sandr jest najwy¿sz¹ powierzchni¹ odp³ywu proglacjalnego w tym rejonie. Od strony po³udnio- wo-zachodniej jest on obciêty krawêdzi¹ erozyjn¹ o wysokoœci 5–7 m, poni¿ej której wystêpuje g³ówny poziom sandru Wdy zwi¹zany ju¿ z odp³ywem proglacjalnym od okolic Koœcierzyny. Po- wierzchnie sandrowe, szczególnie w zachodniej i centralnej czêœci obszaru arkusza, s¹ z regu³y p³a- skie, tylko w niewielkim stopniu urozmaicone p³ytkimi zag³êbieniami powsta³ymi po martwym lodzie (wytopiskowymi) i rynnami subglacjalnymi. Najwiêksze zró¿nicowanie morfologiczne wykazuje sandr intramarginalny znajduj¹cy siê na zapleczu krawêdzi sedymentacyjnej oraz równiny sandrowe na po³udnie i po³udniowy zachód od Jeziora Trzechowskiego maj¹ce typowy charakter sandrów dziu- rawych, sypanych na martwym lodzie lodowcowym. Obok równin sandrowych na terenie arkusza wy- ró¿niono tak¿e, g³ównie we wschodniej jego czêœci, obszary wodnolodowcowo-zastoiskowe, które charakteryzuj¹ siê jeszcze bardziej urozmaicon¹ morfologi¹ z licznymi formami pagórkowatymi i g³êbokimi zag³êbieniami wytopiskowymi. Wysoczyzny morenowe na obszarze arkusza Stara Kiszewa wystêpuj¹ w jego pó³nocnej czê- œci, na zapleczu strefy marginalnej oraz w po³udniowo-zachodnim (rejon Odry–Gotelp) i po³udnio- wo-wschodnim fragmencie (Lubiki–Piece). Maj¹ one z regu³y charakter wysoczyzny morenowej falistej, lokalnie z na³o¿onymi na ni¹ pagórkami kemów limnoglacjalnych. Bardzo interesuj¹co przed- stawia siê sytuacja geomorfologiczna wysoczyzny morenowej w centrum obszaru arkusza, ko³o Bart- la. Wysoczyzna wystêpuje tutaj w postaci wyspy morenowej o powierzchni kilku km2, zewsz¹d

8 otoczonej przez osady piaszczyste wysokiego poziomu sandrowego. Z regu³y osady morenowe zale- gaj¹ wy¿ej od sandrowych i s¹ od nich oddzielone mniej lub bardziej wyraŸnym za³omem. We wschodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci wyspy morenowej, przy niewielkiej rynnie subglacjalnej wystêpuje sytuacja odwrotna — osady sandrowe znajduj¹ siê kilka metrów wy¿ej od le¿¹cych w bez- poœrednim s¹siedztwie utworów morenowych. Wskazuje to jednoznacznie na obecnoœæ w tym miej- scu, w czasie funkcjonowania odp³ywu proglacjalnego, du¿ego p³ata martwego lodu lodowcowego. Dodatkowym urozmaiceniem zarówno obszarów wysoczyznowych, jak i sandrowych, s¹ rozci- naj¹ce je obni¿enia o ró¿nej genezie: wytopiskowej, rynnowej, eworsyjnej i egzaracyjnej. Wiêkszoœæ z ob- ni¿eñ zosta³a w znacznym stopniu wype³niona przez jeziorne osady organiczne o dosyæ du¿ych mi¹¿szoœciach, niekiedy przekraczaj¹cych 20 m (torfowisko Wieck — punkt dok. 10). Osady te tworz¹ wspó³czesne równiny torfowe (biogeniczne). Czêœæ z obni¿eñ wystêpuj¹cych na obszarze arkusza zosta³a w³¹czona przez rzeki w systemy dolinne Wdy i Wierzycy. Podlegaj¹ one transformacji rzecznej, której stopieñ jest zale¿ny przede wszystkim od stosunku wielkoœci obni¿eñ do wielkoœci przep³ywu rzecznego. Bardzo interesuj¹cym elementem morfologicznym wystêpuj¹cym w niektórych obni¿eniach na terenie arkusza s¹, wysoko po³o¿one w stosunku do wspó³czesnych równin biogenicznych, tarasy jezior- ne datowane na pocz¹tek póŸnego glacja³u (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkiewicz, Krzymiñska, 1992). Ich geneza by³a œciœle powi¹zana z fazami wytapiania siê bry³ martwego lodu. Najwiêksza tego typu forma jeziorna jest zlokalizowana w zag³êbieniu koñcowym (wytopiskowym), na wschód od Starej Kiszewy. Na obszarze arkusza wystêpuje stosunkowo du¿o jezior. S¹ to z regu³y jeziora rynnowe (np.: Wygonin, Drzêczno, Kozielnia, Czerwonka, Wieckie), b¹dŸ te¿ wytopiskowe z najwiêkszym obsza- rowo jeziorem Kr¹g. Najg³êbszym jeziorem na terenie arkusza jest Jezioro Trzechowskie (32 m). Ma ono charakter kot³a eworsyjnego. Mi¹¿szoœæ osadów dennych tego jeziora przekracza 18 m. Obszar arkusza jest odwadniany przez dwie du¿e rzeki bêd¹ce dop³ywami Wis³y — Wdê na po³udniu i Wierzycê na pó³nocy. Centralna czêœæ obszaru arkusza jest stosunkowo p³askim obszarem wododzia³owym, st¹d te¿ sieæ rzeczna jest tam bardzo uboga.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

1. Neogen

Osady neogeñskie na obszarze arkusza Stara Kiszewa zosta³y nawiercone w szeœciu otworach archiwalnych: Cieciorka (otw. 17), Czarna Woda (otw.: 47, 48, 49 i 50), Lubiki (otw. 56) oraz w otwo- rze kartograficznym Gotelp (otw. 44). Pod³o¿e osadów czwartorzêdowych na ca³ym obszarze arkusza

9 tworz¹ osady mioceñskie. Brak jest tu utworów plioceñskich, które zosta³y prawdopodobnie usuniête w wyniku procesów erozyjnych w starszej czêœci czwartorzêdu.

a. Miocen

Mioceñskie piaski, mu³ki i i³y z wêglem brunatnym oraz piaski kwar- cowe z py³em wêglowym wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza, bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi. Strop utworów mioceñskich zalega na wysokoœci od 65,2 m p.p.m. do 21,7 m n.p.m. Zosta³y one nawiercone w piêciu otworach archiwalnych: Cieciorka (otw. 17), Czarna Woda (otw.: 47, 48, 49 i 50) oraz w otworze kartograficznym Gotelp (otw. 44). Przewiercono je tylko w otworze archiwalnym Lubiki (otw. 56). Maj¹ one tam mi¹¿szoœæ 39,5 m i zalegaj¹ na oligoceñskich piaskach kwarcowo-glaukonitowych. Seria mioceñska, w cytowanym wierceniu, wykszta³cona jest w postaci i³ów py³owatych wêglistych z przewarstwieniami brunatnych mu³ków piaszczystych. Analizuj¹c rozmieszczenie wierceñ, opisy litologiczne, a tak¿e uwzglêdniaj¹c wykonany na po- trzeby arkusza przekrój geoelektryczny (Jagodziñska, Kalitiuk, 1996) mo¿na równie¿ wysnuæ wnio- sek, i¿ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza Stara Kiszewa osady mioceñskie sk³adaj¹ siê g³ównie z szaro-brunatnych i³ów i mu³ków z przemazami substancji wêglistej, wk³adkami drewna i wêgla bru- natnego (Gotelp, otw. 44). Z kolei w centralnej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza seria mioceñska ma charakter bardziej piaszczysty.

2. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe pokrywaj¹ zwartym p³aszczem obszar arkusza. Najwiêksza ich mi¹¿szoœæ — 194 m — zosta³a zarejestrowana w otworze Gotelp (otw. 44), zaœ najmniejsza — 107 m — w otworze archiwalnym w okolicy Czarnej Wody (otw. 48). Sp¹g osadów czwartorzêdowych znaj- duje siê na wysokoœci od poni¿ej 65 m p.p.m. do ponad 20 m n.p.m. Powierzchnia podczwartorzêdowa na obszarze arkusza Stara Kiszewa ma charakter erozyjno-egzaracyjny.

a. Plejstocen

W obrêbie utworów plejstoceñskich na obszarze arkusza wyró¿niono osady nastêpuj¹cych piê- ter: zlodowaceñ po³udniowopolskich, interglacja³u wielkiego, zlodowaceñ œrodkowopolskich, inter- glacja³u eemskiego i zlodowaceñ pó³nocnopolskich.

Zlodowacenia po³udniowopolskie Interglacja³ ferdynandowski

Piaski i ¿wiry rzeczne wype³niaj¹ dno najwiêkszego obni¿enia dolinnego w po- wierzchni podczwartorzêdowej, znajduj¹cego siê w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza,

10 ko³o Gotelpia. Wystêpuj¹ one w centralnej czêœci tego obni¿enia i le¿¹ bezpoœrednio na utworach mio- ceñskich, w których stropowej czêœci zaznaczaj¹ siê drobne deformacje glacitektoniczne. Prezento- wane utwory rzeczne zosta³y przewiercone w otworze Gotelp (otw. 44), gdzie tworz¹ seriê g³azowo-¿wirowo-piaszczyst¹ o ³¹cznej mi¹¿szoœci 22,7 m. Opisywane osady rozpoczynaj¹ siê bru- kiem korytowym pozosta³ym po rozmyciu glin zwa³owych starszych zlodowaceñ (prawdopodobnie zlodowacenia Sanu 1), a nastêpnie przechodz¹ w ¿wiry piaszczyste z piaskami gruboziarnistymi i ko- ñcz¹ siê piaskami œrednio- i drobnoziarnistymi. Seria ta tworzy wiêc charakterystyczny dla œrodowisk rzecznych cykl frakcjonowany prosty, charakteryzuj¹cy siê systematycznym zmniejszaniem siê œred- nicy ziarn ku górze profilu.

Zlodowacenie Sanu 2

Mu³ki i i³y zastoiskowe s¹ kolejnym osadem wype³niaj¹cym obni¿enie w po- wierzchni podczwartorzêdowej ko³o Gotelpia. W otworze Gotelp (otw. 44) ich sp¹g le¿y na wyso- koœci 41,4 m p.p.m. a mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 5 m. Rozpoczynaj¹ siê laminowanymi mu³kami piaszczystymi z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, zaœ koñcz¹ oko³o 2-metrowej mi¹¿szo- œci warstw¹ laminowanych mu³ków piaszczystych z naprzemianlegle wystêpuj¹cymi mu³kami ilastymi. Ca³oœæ tych utworów sk³ada siê na seriê rytmitów zastoiskowych akumulowanych w zbiorniku wod- nym, powsta³ym w obni¿eniu terenu, w fazie anaglacjalnej zlodowacenia Sanu 2. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 wystêpuj¹ prawdopodobnie tylko lokalnie we wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. W otworze Lubiki (otw. 56) znajduj¹ siê na wysokoœci od 7,3 do 5,5 m p.p.m. S¹ to gliny bardzo piaszczyste, twardoplastyczne. Jest praw- dopodobne, ¿e gliny tego wieku wystêpuj¹ równie¿ w otworach ko³o Czarnej Wody (otw.: 47, 48, 49 i 50) na g³êbokoœci 90–117 m oraz w otworze Cieciorka (otw. 17) na g³êbokoœci 111–125 m. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ, ¿e gliny z tej g³êbokoœci w otworze 17 pochodz¹ ze starszej czêœci zlodowaceñ œrodko- wopolskich. W obni¿eniu ko³o Gotelpia omawiane gliny zwa³owe zosta³y ca³kowicie rozmyte i pozosta³ po nich tylko bruk morenowy stwierdzony w otworze Gotelp (otw. 44) na g³êbokoœci 163,0–165,4 m.

Interglacja³ wielki

Piaski i mu³ki jeziorno-rzeczne tego interglacja³u s¹ powszechnym osadem wy- stêpuj¹cym w centralnej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, prawdopodobnie bezpoœrednio na utwo- rach mioceñskich. Ich œrednia mi¹¿szoœæ jest znaczna i wynosi oko³o 20 m, a strop tworzy stosunkowo p³ask¹ powierzchniê po³o¿on¹ na wysokoœci od 48,0 do 60,0 m n.p.m. W zwi¹zku z tym, ¿e utwory te pod wzglêdem litologicznym s¹ podobnie wykszta³cone jak pod³o¿e mioceñskie, to wyznaczenie grani- cy pomiêdzy nimi jest bardzo utrudnione. W wierceniu Leœna Huta (otw. 23) omawiane osady zosta³y stwierdzone na g³êbokoœci 88,1–120,0 m. S¹ to piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ piasków

11 œrednioziarnistych i drobnymi przewarstwieniami mu³ków piaszczysto-ilastych z przemazami ciemno- brunatnej materii organicznej. W obrêbie ich dolnej czêœci (g³êbokoœæ 100,7–120,0 m) wystêpuje bardzo du¿a iloœæ rozmytego materia³u brunatnowêglowego, przy jednoczesnym braku wêglanu wapnia. Utwo- ry te w trakcie wiercenia okreœlono jako mioceñskie, jednak stosunkowo du¿y udzia³ amfiboli (œrednio 37,8%) w sk³adzie minera³ów ciê¿kich (Fert i in., 1999) sugeruje ich czwartorzêdow¹ genezê. Litofacjalne wykszta³cenie prezentowanych osadów, wystêpuj¹ce w profilu lokalne nagroma- dzenia biotytu (Fert i in., 1999) wskazuj¹ce na spokojn¹ sedymentacjê w warunkach zamkniêtych zbiorników oraz, jak to wynika z przekroju geoelektrycznego (Jagodziñska, Kalitiuk, 1996), stosun- kowo równomierne rozmieszczenie na wiêkszym obszarze sk³ania do przyjêcia dla analizowanych osadów jeziorno-rzecznego œrodowiska sedymentacji. Piaski i ¿wiry rzeczne wystêpuj¹ przede wszystkim w obrêbie kopalnego obni¿enia ko³o Gotelpia. W otworze Gotelp (otw. 44) rozpoczynaj¹ siê na g³êbokoœci 165,4 m brukiem koryto- wym, a nastêpnie przechodz¹ w piaski œrednio- i drobnoziarniste z lokalnymi przewarstwieniami pia- sków gruboziarnistych z drobnymi wk³adkami ¿wirów i koñcz¹ 6-metrow¹ warstw¹ piasków drobno- ziarnistych. Ca³a analizowana seria, poza parti¹ stropow¹ (piaski drobnoziarniste) i parti¹ sp¹gow¹ (bruk korytowy), charakteryzuje siê dobrym wysortowaniem (Fert i in., 1999). Bardzo du¿a mi¹¿szoœæ prezentowanej serii (57,4 m) pozwala przypuszczaæ, ¿e wystêpuj¹ tutaj co najmniej dwa cykle sedy- mentacji rzecznej zwi¹zane z fluktuacjami klimatycznymi zachodz¹cymi w czasie interglacja³u wiel- kiego. Osady rzeczne tego interglacja³u wystêpuj¹ te¿ w otworze Lubiki (otw. 56) na g³êbokoœci 108,0–143,5 m. Zosta³y one w tej pozycji przedstawione przez Makowsk¹ na arkuszu Grudzi¹dz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Makowska, 1974a, b, 1975).

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry zalegaj¹ stosunkowo zwartym pok³adem o maksy- malnej mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 40 m. Ich strop tworzy z regu³y wyrównan¹ powierzchniê po³o¿on¹ na wysokoœci 50–70 m n.p.m. Poza kopaln¹ dolin¹, ko³o Gotelpia, gdzie gliny zosta³y usu- niête w czasie interglacja³u lubawskiego oraz rejonem Wygonina, gdzie rozmy³y je wody proglacjalne l¹dolodu zlodowacenia Odry, ich wystêpowanie udokumentowano wzd³u¿ ca³ego przekroju geolo- gicznego. Lokalnie, szczególnie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, tworz¹ one wspólny pok³ad z glinami zlodowacenia Warty. W otworze Leœna Huta (otw. 23) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 84 m i osi¹gaj¹ ponad 4 m mi¹¿szoœci. S¹ to szare, w stropie szarozielone, masywne gliny z wystêpuj¹cym w ich obrêbie porwakiem ilastym. Równie¿ w otworze Lubiki (otw. 56) gliny tego wieku, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 102–109 m, zawieraj¹ porwak mu³ków ilastych. Mo¿e to wskazywaæ na du¿e mo¿liwo-

12 œci egzaracyjne l¹dolodu zlodowacenia Odry w tym rejonie. Autorzy badañ petrograficznych (Fert i in., 1999) wskazali na brak odpowiednika badanych glin w bli¿szym i dalszym s¹siedztwie obszaru arkusza Stara Kiszewa i hipotetycznie powi¹zali je z jednym ze starszych stadia³ów zlodowaceñ œrod- kowopolskich. W wierceniu Leœna Huta (otw. 23) gliny te charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wspó³czynnikami petrograficznymi1: O/K–2,19; K/W–0,48; A/B–1,97. Jest prawdopodobne, i¿ gliny zlodowacenia Odry wystêpuj¹ tak¿e w wierceniu Czarna Woda (otw. 47) na g³êbokoœci 59–75 m i w wierceniu Cieciorka (otw. 17) na g³êbokoœci 96–106 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe osi¹gaj¹ maksymaln¹ mi¹¿szoœæ do 24 m. W otworze Lubiki (otw. 56) s¹ to wapniste piaski ró¿noziarniste o mi¹¿szoœci 19 m, z kolei w otworze Leœna Huta (otw. 23) piaski drobno- i œrednioziarniste z niewielkimi przewarstwieniami piasków gru- boziarnistych. Mi¹¿szoœæ serii piaszczystej w tym otworze wynosi 7 m. W wierceniu Cieciorka (otw. 17) s¹ to ju¿ osady o zdecydowanie grubszej frakcji, sk³adaj¹ce siê g³ównie ze ¿wirów z otocza- kami o mi¹¿szoœci 4,5 m.

Interglacja³ lubawski

Piaski i mu³ki jeziorne stwierdzono tylko w wierceniu Leœna Huta (otw. 23) na g³êbo- koœci 74,7–77,0 m. Sk³adaj¹ siê na nie piaski py³owate z przewarstwieniami mu³ków ilastych i piaszczy- stych. W obrêbie ca³ej serii wystêpuj¹ przemazy substancji organicznej, a na g³êbokoœci 76,00–76,12 m zidentyfikowano inicjalny, glebowy poziom mineralno-próchniczny wskazuj¹cy na krótk¹ przerwê w se- dymentacji zbiornikowej. Niestety próby wykonania dla tych osadów analizy py³kowej zakoñczy³y siê niepowodzeniem, ze wzglêdu na nisk¹ frekwencjê py³ku. Opisana seria osadów zbiornikowych jest przy- kryta bezpoœrednio przez gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Piaski i ¿wiry rzeczne zosta³y przewiercone w otworze Gotelp (otw. 44) na g³êbokoœci 100,7–108,0 m. Jest to seria ¿wirowo-piaszczysto-mu³kowa tworz¹ca jeden cykl frakcjonowany pro- sty. W sp¹gu serii wystêpuje warstwa bruku korytowego o mi¹¿szoœci 1,5 m, który nastêpnie przecho- dzi w piaski œrednio- i drobnoziarniste. W partii stropowej serii wystêpuj¹ ju¿ piaski drobnoziarniste i py³owate z przemazami materii organicznej. Podobnego typu sekwencje tworz¹ siê wspó³czeœnie na równinach zalewowych rzek meandruj¹cych. Ca³a opisywana seria osadów wystêpuje w rozciêciu typu dolinnego ukszta³towanym na linii obni¿enia w powierzchni podczwartorzêdowej, ko³o Gotel- pia. Mo¿na wiêc tutaj wskazaæ na reprodukcjê formy dolinnej, która nast¹pi³a w interglacjale lubawskim, po okresie zasypania obni¿enia rzecznymi osadami piaszczystymi interglacja³ów ferdynandowskiego

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

13 i wielkiego, a tak¿e utworami zastoiskowymi zlodowacenia Sanu 2 oraz lodowcowymi i wodnolo- dowcowymi osadami zlodowacenia Odry.

Zlodowacenie Warty

Mu³ki i i³y zastoiskowe by³y akumulowane bezpoœrednio na wczeœniej opisanych osa- dach rzecznych interglacja³u lubawskiego w obrêbie doliny kopalnej ko³o Gotelpia. Rejestruj¹ one ko- lejny etap zasypywania doliny utworzonej w interglacjale lubawskim. Akumulacja osadów zastoiskowych nastêpowa³a w fazie anaglacjalnej zlodowacenia Warty. Na osady te w otworze Gotelp (otw. 44) sk³adaj¹ siê laminowane mu³ki ilaste z naprzemianlegle wystêpuj¹cymi laminami ciemnych i³ów, tworz¹ce razem typow¹ seriê warwitów zastoiskowych o mi¹¿szoœci prawie 2 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) wystêpuj¹ równie¿ w dolinie kopalnej ko³o Gotelpia, jako efekt zasypywania tej formy w pocz¹tkowej fazie transgresji l¹dolodu zlodowace- nia Warty. W otworze Gotelp (otw. 44) s¹ one reprezentowane przez ponad 20-metrow¹ seriê piasz- czyst¹, której sp¹g zalega na wysokoœci oko³o 30 m n.p.m. W sk³ad serii wchodz¹ g³ównie dobrze przemyte piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ piasków œrednioziarnistych, które dopiero w partii stropowej profilu s¹ osadem dominuj¹cym. W ramach ca³ej tej serii wystêpuje generalna ten- dencja do zmniejszania siê œrednicy ziarn ku jej sp¹gowi, a wiêc jest to cykl frakcjonowany odwróco- ny, który mo¿e wskazywaæ na wzrost energii procesów sedymentacyjnych wywo³any zbli¿aniem siê czo³a transgreduj¹cego l¹dolodu. Efektem akumulacji opisywanych utworów w dolinie ko³o Gotelpia by³o praktycznie ca³kowite jej zasypanie. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty tworz¹ na terenie arkusza nieci¹g³y pok³ad o maksy- malnej mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 20 m. Ich strop znajduje siê na wysokoœci od 50 do 100 m n.p.m. W otworze Leœna Huta (otw. 23) s¹ to gliny szare, masywne o mi¹¿szoœci niewiele przekraczaj¹cej 1 m. Autorzy badañ petrograficznych (Fert i in., 1999) podali sugestiê, ¿e mog¹ to byæ gliny zwi¹zane z m³odszym poziomem zlodowaceñ œrodkowopolskich. Charakteryzuj¹ce j¹ wspó³czynniki petrogra- ficzne wynosz¹: O/K–1,50; K/W–0,69; A/B–1,29. Gliny te nawiercono tak¿e m.in. w otworze Odry (otw. 33) i Chwarzno (otw. 12) oraz przewiercono w otworze Stara Kiszewa (otw. 1), gdzie tworz¹ ³¹cznie z glinami zlodowacenia Odry kompleks glin o mi¹¿szoœci prawie 50 m. Zosta³y one tak¿e przewiercone w otworach Czarna Woda (otw.: 47, 48, 49 i 50). W okolicy Cieciorki (otw. 17) gliny zwa³owe zlodowacenia Warty zosta³y rozmyte przez wody proglacjalne w czasie recesji l¹dolodu. W rejonie Gotelpia (otw. 44) gliny te równie¿ uleg³y wyerodowaniu w trakcie tworzenia siê w tym miejscu, w czasie interglacja³u eemskiego, doliny. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) tworz¹ kompleks piaszczysto-¿wirowy o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 40 m. Wystêpuj¹ one na znacznej czêœci obszaru arkusza i zosta³y zareje-

14 strowane w licznych otworach hydrogeologicznych, m.in. Stara Kiszewa (otw. 1), Chwarzno (otw. 12 i 13) oraz Odry (otw. 33). W wiêkszoœci wy¿ej wymienionych wierceñ na seriê t¹ sk³adaj¹ siê przewa- ¿nie piaski gruboziarniste i ¿wiry. W otworze Leœna Huta (otw. 23) osady te osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 12 m. Utworem dominuj¹cym w tym kompleksie s¹ piaski drobno- i œrednioziarniste.

Interglacja³ eemski

Piaski i mu³ki rzeczne znane s¹ jedynie z otworu Gotelp (otw. 44), gdzie stwierdzono je na g³êbokoœci od 45 do 79 m. Wystêpuj¹ one w obrêbie doliny rzecznej reprodukowanej w okresie interglacja³u eemskiego na linii wczeœniej istniej¹cego tutaj obni¿enia dolinnego, pochodz¹cego z in- terglacja³u ferdynandowskiego. W wyniku erozji rzecznej rozciêciu uleg³y osady lodowcowe i wod- nolodowcowe zlodowacenia Warty i utworzy³a siê dolina o g³êbokoœci prawie 40 m. Seria rzeczna interglacja³u eemskiego ma ³¹czn¹ mi¹¿szoœæ 34 m. Rozpoczyna siê ona ¿wirami i piaskami grubo- ziarnistymi stopniowo przechodz¹cymi w piaski œrednio- i drobnoziarniste. Stropowy 10-metrowy odcinek serii rzecznej tworz¹ piaski py³owate i drobnoziarniste z przewarstwieniem mu³ków piasz- czystych. W górnej czêœci profilu obserwuje siê tak¿e liczne ciemne przewarstwienia substancji orga- nicznej. Ca³oœæ osadów reprezentuje prawdopodobnie równinê zalewow¹ rzeki meandruj¹cej z osadami korytowymi w sp¹gowej i centralnej czêœci (odsypy meandrowe) oraz osadami powodziowymi w par- tii stropowej serii. Niestety, próbki pobierane z przemazów organicznych okaza³y siê nieprzydatne do analizy palinologicznej, ze wzglêdu na bardzo nisk¹ frekwencjê py³ku w osadach.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady zlodowacenia Wis³y na obszarze arkusza Stara Kiszewa tworz¹ zwart¹ pokrywê le¿¹c¹ na kompleksie osadów zlodowacenia Warty i osadach interglacja³u eemskiego. Mi¹¿szoœæ osadów tego zlodowacenia waha siê od oko³o8mwdnie doliny Wierzycy do prawie 60 m w centralnej czêœci obszaru arkusza, zaœ ich sp¹g tworzy stosunkowo wyrównan¹ powierzchniê, która le¿y na wysokoœci od 80 do 110 m n.p.m. W obrêbie osadów zlodowacenia Wis³y wyró¿niono trzy poziomy glin zwa³owych odpowiadaj¹ce prawdopodobnie kolejnym trzem stadia³om: dolnemu, œrodkowemu i górnemu. Lokalnie w po³udniowej czêœci obszaru arkusza gliny stadia³u dolnego i œrodkowego, a w pó³nocnej gliny stadia³u œrodkowego i gór- nego, s¹ nierozdzielne i tworz¹ jeden kompleks. Na terenie arkusza Stara Kiszewa nie stwierdzono odrêbne- go poziomu glin fazy pomorskiej. Wystêpuj¹ca na obszarze arkusza strefa marginalna fazy pomorskiej ma charakter tylko morfostratygraficzny i dokumentuje postój l¹dolodu w okresie jego ogólnej recesji. W œwietle otrzymanych wyników analiz petrograficznych ustalenie pozycji stratygraficznej trzech najwy¿szych pok³adów glin zwa³owych (litotypy g4, g5, g6) jest bardzo utrudnione. W opracowaniu pe-

15 trograficznym (Fert i in., 1999) podkreœlono, i¿ na uzyskanych wynikach móg³ zawa¿yæ ró¿ny stopieñ zwietrzenia glin. W zwi¹zku z tym przy rozpoziomowaniu glin zlodowacenia Wis³y kierowano siê przede wszystkim analiz¹ ich pozycji w profilach pionowych wierceñ i ods³oniêæ oraz sytuacji geomor- fologicznej w nawi¹zaniu do wystêpuj¹cych na terenie arkusza jednostek geomorfologicznych.

Stadia³ dolny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) stwierdzono w dwóch otworach — Leœna Huta (otw. 23) i Gotelp (otw. 44). W wierceniu Gotelp (otw. 44) zosta³y przewiercone na g³êbokoœci 40–45 m. W partii sp¹gowej s¹ to przede wszystkim piaski drobnoziarniste, zaœ 2-metrowy odcinek stropowy tworz¹ mu³ki piaszczysto-ilaste z przewarstwieniami szarych i³ów. Z kolei w otworze Leœna Huta (otw. 23) na g³êbokoœci 58–60 m nawiercono i³y z przewarstwieniami laminowanych mu³ków ilastych. Wyró¿nione osady zastoiskowe stadia³u dolnego tworzy³y siê w wyniku zatamowania odp³ywu w dolinie rzecznej z okresu interglacja³u eemskiego, w fazie anaglacjalnej stadia³u dolnego — otwór Gotelp (otw. 44). Z kolei w rejonie wiercenia Leœna Huta (otw. 23) osady zastoiskowe po- wstawa³y w p³ytkim zbiorniku wodnym utworzonym na obszarze sandrowym zlodowacenia Warty. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) podobnie jak wy¿ej opisane osady aku- mulowane by³y przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu stadia³u dolnego. Wystêpuj¹ one w central- nej czêœci obszaru arkusza, a udokumentowane zosta³y w otworze Leœna Huta (otw. 23), gdzie wystêpuj¹ bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi stadia³u dolnego. Tworz¹ one seriê piaszczyst¹ o mi¹¿szoœci ponad 20 m, w której dominuj¹ piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków œrednioziarni- stych i lokalnie gruboziarnistych. Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków, tego stadia³u wystêpuj¹ w sposób nieci¹g³y na obszarze ca³ego arkusza i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 20 m. Najczêœciej tworz¹ jed- nak pok³ady kilkumetrowej mi¹¿szoœci. W otworze Leœna Huta (otw. 23) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 36,1–36,7 m, lecz ich powierzchnia stropowa zosta³a wyraŸnie erozyjnie œciêta przez wody progla- cjalne. W otworze Gotelp (otw. 44) gliny zwa³owe tego wieku osi¹gaj¹ ponad 3 m mi¹¿szoœci. Razem z wystêpuj¹cymi w ich partii stropowej i sp¹gowej piaskami gliniastymi i ¿wirami lodowcowymi tworz¹ kompleks glacjalny o mi¹¿szoœci 10,5 m. Zarówno gliny w wierceniu Leœna Huta (otw. 23), jak i w Gotelpiu (otw. 44), s¹ w znacznym stopniu zwietrza³e, co utrudnia wnioskowanie petrograficzne. W wierceniu Leœna Huta (otw. 23) gliny te charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wspó³czynnikami petro- graficznymi: O/K–1,22; K/W–0,92; A/B–0,96, zaœ w wierceniu Gotelp (otw. 44) wspó³czynniki glin wynosz¹: O/K–0,80; K/W–1,44; A/B–0,63. W opracowaniu petrograficznym (Fert i in., 1999) zasugero- wano dla nich przynale¿noœæ do starszego (dolnego) stadia³u zlodowacenia Wis³y. Gliny tego wieku zo- sta³y tak¿e przewiercone w otworach: Stara Kiszewa (otw. 3), Chwarzno (otw. 13), Cieciorka (otw. 17),

16 Odry (otw. 33), Gotelp (otw. 46) i nawiercone w otworach Wygonin (otw. 11) i Odry (otw. 34). Lokalnie tworz¹ one wspólny pok³ad z glinami stadia³u œrodkowego, jak np. na pó³noc od jeziora Wygonin. Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Udokumentowano je w otworach Odry (otw. 33) i Gotelp (otw. 44, 46). S¹ to g³ównie mu³ki piaszczyste i piaski py³owate o mi¹¿szoœci 2–4 m. W otworze Gotelp (otw. 44) wykazuj¹ typow¹ dla utworów zastoiskowych laminacjê o warwowym charakterze. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ powszechnie w centralnej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Brak ich jest w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, gdzie utworem rozdzielaj¹cym gliny stadia³ów dolnego i œrodkowego s¹ piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe górne. W otworze Leœna Huta (otw. 23) utwory wodnolodowcowe znajduj¹ siê na g³êbokoœci 22,0–36,1 m. Sk³adaj¹ siê na nie osady g³azowo-¿wirowo-piaszczyste, tworz¹ce cykl frakcjonowany prosty. W partii sp¹gowej dominuje frakcja g³azowa, w partii centralnej ¿wirowa, zaœ ostatni 3-metrowy odcinek serii tworz¹ piaski œrednio- i drobnoziarniste. Najbardziej gruboziarnisty charakter maj¹ opisywane osady w otworach Chwarzno (otw. 12 i 13), gdzie tworz¹ seriê g³azowo-¿wirow¹ o mi¹¿szoœci oko³o 6 m.

Stadia³ œrodkowy

Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami piasków, stadia³u œrodkowego, wystêpuj¹ zwartym pok³adem o mi¹¿szoœci ponad 20 m w po³udniowej i pó³nocnej czê- œci obszaru arkusza. W centralnej czêœci obszaru arkusza ich wystêpowanie ogranicza siê do niewiel- kich obszarowo soczew. Jest to wynikiem nie tyle nierównomiernej akumulacji, co póŸniejszej erozji przez wody proglacjalne. W wierceniu Leœna Huta (otw. 23) z glin tego wieku pozosta³a tylko 5-centymetrowa warstwa, na której erozyjnie zalegaj¹ utwory ¿wirowo-g³azowe. W otworze Gotelp (otw. 44) kompleks lodowcowy stadia³u œrodkowego ma mi¹¿szoœæ ponad 15 m. Tylko w stropowej czêœci kompleksu s¹ to masywne, szare gliny zwa³owe. Charakteryzuj¹ce je wspó³czynniki petrogra- ficzne wynosz¹: O/K–1,23; K/W–0,83; A/B–1,18. G³ówn¹ czêœæ omawianej serii glacjalnej tworz¹ gliniaste piaski lodowcowe z lokalnie wystêpuj¹cymi przewarstwieniami glin piaszczystych. Gliny tego wieku znane s¹ tak¿e z wiêkszoœci wierceñ hydrogeologicznych wykonanych na terenie arkusza. Nawiercono je tak¿e w g³êbszych sondach mechanicznych, m.in. w punkcie dokumentacyjnym 2, gdzie wystêpuj¹ od g³êbokoœci 15 m pod glinami stadia³u górnego oraz piaskami i ¿wirami wodnolo- dowcowymi stadia³u œrodkowego, a równie¿ w punktach dokumentacyjnych 1, 6, 14 i 15. Stwierdzo- no je tak¿e w podciêciu zboczowym w dolinie Ma³ej Wierzycy (punkt dok. 3) pod glinami górnymi oraz niewielkiej mi¹¿szoœci (0,2 m) osadami piaszczysto-¿wirowymi z³o¿onymi przez wody progla- cjalne w stadiale œrodkowym. W ods³oniêciu tym s¹ to szare gliny masywne, silnie zbite, z bardzo licz- nie wystêpuj¹cymi w jej obrêbie otoczakami ska³ pó³nocnych.

17 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ stosunkowo powszechnie na obszarze arkusza jako utwór rozdzielaj¹cy gliny stadia³u œrodkowego i górnego. W centralnej czêœci arkusza, na obszarze wysokiego poziomu sandrowego i sandru Wdy utwory te niejednokrotnie kontaktuj¹ siê bez- poœrednio z najm³odszymi utworami sandrowymi i tworz¹ razem z nimi potê¿ne kompleksy piaszczy- sto-¿wirowe. Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych stadia³u œrodkowego dochodzi nawet do 15–20 m. W otworze Leœna Huta (otw. 23) wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 11,6–22,0 m i tworz¹ typo- wy dla rzek proglacjalnych cykl sedymentacyjny od bruku morenowego, powsta³ego z prawie ca³kowitego rozmycia glin stadia³u œrodkowego, poprzez ¿wiry i piaski gruboziarniste do piasków drobno- i œrednioziarnistych w partii stropowej. W wiêkszoœci otworów wykonanych na terenie arku- sza maj¹ one podobny uk³ad litofacjalny.

Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) maj¹ swoj¹ wychodniê w krawêdzi doli- ny Wdy, ko³o Czarnego. S¹ to g³ównie piaski drobno- i œrednioziarniste z wystêpuj¹cymi w partii stro- powej kieszeniami piasków gruboziarnistych i ¿wirów. Ich mi¹¿szoœæ wynosi co najmniej 4 m. Na pó³noc od krawêdzi doliny Wdy, na wysoczyŸnie morenowej, chowaj¹ siê pod cienk¹ (do 2 m mi¹¿szo- œci) warstwê glin stadia³u górnego. Utwory te wystêpuj¹ tak¿e w rejonie Czarnego, równie¿ w pozycji pod glinami stadia³u górnego. Gliny zwa³owe stadia³u górnego s¹ powszechnym osadem wystêpuj¹cym bezpoœrednio na powierzchni na obszarach wysoczyznowych oraz wyspowo pod piaskami i ¿wirami wodnolodow- cowymi górnymi stadia³u górnego, gdzie zosta³y czêœciowo zniszczone przez wody proglacjalne. Tworz¹ one najm³odszy poziom bezpoœredniej akumulacji lodowcowej na terenie arkusza. Mi¹¿szoœæ tych glin wynosi prawie 20 m w czêœci po³udniowej, 1–3 m w centrum i do 10 m na pó³nocy obszaru arkusza. Zalegaj¹ one najczêœciej na utworach wodnolodowcowych stadia³u œrodkowego, a tak¿e bezpo- œrednio na glinach stadia³u œrodkowego (okolice Starej Kiszewy) oraz lokalnie na piaskach i ¿wirach dol- nych stadia³u górnego. S¹ to najczêœciej gliny piaszczyste, b¹dŸ te¿ ilasto-piaszczyste ze zró¿nicowan¹ zawartoœci¹ g³azików i g³azów. Stropowe partie glin s¹ czêsto z³o¿one z piaszczysto-gliniastych osadów ablacyjnych, lokalnie w ró¿norodny sposób przerobionych w wodnym œrodowisku pr¹dowym. Gliny te s¹ w ró¿nym stopniu zwietrza³e, co powoduje du¿e utrudnienia w interpretacjach petrograficznych (Fert i in., 1999). W otworze Gotelp (otw. 44) gliny zwa³owe stadia³u górnego charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wspó³czynnikami petrograficznymi: O/K–0,99; K/W–1,19; A/B–0,73, z kolei w punkcie dokumentacyj- nym 2, na pó³noc od Starej Kiszewy wspó³czynniki glin wynosz¹: O/K–0,83; K/W–1,42; A/B–0,62. Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy oraz lokalnie gliny zwa³owe w sp³ywach moren czo³owych akumulacyjnych tworz¹ kilka pagórkowatych form na przed- polu niecki depresyjnej, ko³o Starej Kiszewy. Formy te wystêpuj¹ w pobli¿u sedymentacyjnej krawê-

18 dzi kontaktu lodowego, tworz¹c z ni¹ i nieck¹ depresyjn¹ szeroko rozumian¹ strefê marginaln¹ zwi¹zan¹ z maksymalnym zasiêgiem l¹dolodu fazy pomorskiej. W ich budowie dominuj¹ utwory piaszczyste od piasków drobno- do gruboziarnistych o mi¹¿szoœci co najmniej 15 m. Na powierzch- niach form dosyæ licznie wystêpuj¹ g³azy oraz nieregularne kieszenie utworów morenowych, g³ównie lodowcowych piasków gliniastych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obsza- rze arkusza oprócz czêœci pó³nocnej oraz po³udniowo-zachodniej i po³udniowo-wschodniej. Na szki- cu geomorfologicznym (tabl. I) wyró¿niono dwa zasadnicze poziomy wystêpowania tych utworów. Wysoki poziom sandrowy znajduje siê w centralnej czêœci obszaru arkusza, na przedpolu sedymenta- cyjnej krawêdzi kontaktu lodowego. W czêœci proksymalnej jest on zbudowany z piaszczystych utwo- rów gruboziarnistych o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 30 m, g³ównie ze ¿wirów grubookruchowych i piasków gruboziarnistych z przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych (punkt dok. 4). Odp³yw proglacjalny na bezpoœrednim przedpolu sedymentacyjnej krawêdzi kontaktu lodowego doprowadzi³ nie tylko do zniszczenia glin zwa³owych stadia³u górnego, ale tak¿e w znacznej mierze serii lodowco- wej stadia³u œrodkowego. W czêœci dystalnej wysokiego poziomu sandrowego frakcja utworów jest ju¿ zdecydowanie drobniejsza. W otworze Leœna Huta (otw. 23) maj¹ one mi¹¿szoœæ 8,5mis¹to g³ównie piaski drobno- i œrednioziarniste, a tylko w partii sp¹gowej na kontakcie z glinami stadia³u górnego stwierdzono piaski gruboziarniste z g³azikami. Charakterystycznym elementem w obrêbie powierzchniowej partii osadów proksymalnej czêœci wysokiego poziomu sandrowego jest peryglacjalna warstwa kontaktu krioiluwialnego. Siêga ona do znacznej g³êbokoœci, miejscami przekraczaj¹cej 1 m. Warstwa ta jest wzbogacona, w porównaniu z osadami ni¿ej le¿¹cymi, we frakcje szkieletowe i ilasto-mu³kowe. Jednoczeœnie charakteryzuje siê nieregularnymi poziomami za¿elazieñ. Tego typu struktury mog¹ byæ interpretowane jako relikt dol- nej granicy warstwy czynnej wieloletniej zmarzliny. Utwory wodnolodowcowe na pozosta³ych obszarach sandrowych maj¹ œredni¹ mi¹¿szoœæ rzêdu 5–8 m. Sk³adaj¹ siê g³ównie z dobrze przemytych piasków drobno- i œrednioziarnistych z niewielkim udzia³em frakcji grubszych. Taka litologia jest typowa dla niskiego poziomu sandrowego i wynika z jego tranzytowego charakteru na terenie arkusza. Osady grubszej frakcji mog¹ siê tam pojawiaæ tyl- ko w przypadku rozmycia le¿¹cych poni¿ej utworów morenowych. Znacz¹cy udzia³ ¿wirów oraz pia- sków gruboziarnistych obserwuje siê tak¿e w budowie lokalnych obszarów sandrowych w rejonie Pieców i Kamiennej Karczmy, co mo¿e wskazywaæ na proksymaln¹ strefê ich sedymentacji. Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy i gliny zwa³owe, akumulacji szcze- linowej tworz¹ wyd³u¿on¹ formê wa³ow¹ po³o¿on¹ w obrêbie strefy marginalnej, ko³o Starej Ki- szewy. Osady te stanowi¹ prawie 30-metrow¹ seriê g³azowo-¿wirowo-piaszczyst¹, sk³adaj¹c¹ siê

19 generalnie na jeden du¿y cykl frakcjonowany prosty (punkt dok. 5). W partii sp¹gowej ods³oniêcia zdecydowanie dominuj¹ masywne litofacje g³azowe i g³azowo-¿wirowe o rozproszonym szkielecie ziarnowym w materiale piaszczystym, b¹dŸ te¿ piaszczysto-ilastym (diamiktyty ilaste), przechodz¹ce ku górze w ¿wiry grubookruchowe o zwartym szkielecie ziarnowym. W œrodkowej czêœci ods³oniêtej serii ¿wirowej litofacje masywne wystêpuj¹ ju¿ sporadycznie, natomiast g³ówn¹ rolê przejmuj¹ ¿wi- rowo-piaszczyste litofacje przek¹tne, przewa¿nie o warstwowaniu rynnowym, rzadziej tabularnym. Z kolei partia stropowa opisywanej serii jest zdominowana przez litofacje piaszczyste o warstwowa- niu poziomym. Obocznie w zestawach rynnowych wystêpuj¹ ¿wiry drobnookruchowe rozproszone w piaskach drobno- i œrednioziarnistych, a tak¿e ¿wiry masywne o niewielkiej mi¹¿szoœci. Przedstawiona powy¿ej sekwencja litofacjalna reprezentuje pe³ny cykl depozycyjny proksy- malnego odp³ywu proglacjalnego, skoncentrowanego w szczelinie lodowej. Pocz¹tkowo w sedymen- tacji opisywanej serii dominowa³y sp³ywy grawitacyjne zachodz¹ce przy du¿ym udziale wody, a nastêpnie ju¿ sedymentacja pr¹dowa w warunkach wysokoenergetycznego œrodowiska sedymentacji. Górna czêœæ profilu jest ju¿ zwi¹zana ze stabilizacj¹ warunków hydrodynamicznych odp³ywu proglacjalne- go, a nastêpnie jego stopniowym zamieraniem. Na koniec warto zaznaczyæ, i¿ prezentowana forma szczelinowa jest stowarzyszona z sedymentacyjn¹ krawêdzi¹ kontaktu lodowego. Piaski, mu³ki, miejscami ¿wiry z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, wodnolodowcowo-zastoiskowe wystêpuj¹ na trzech stosunkowo du¿ych obszarach zlokalizowanych we wschodniej czêœci obszaru arkusza: na po³udnie od doliny Wierzycy, w rejonie rynny kazubskiej i na pó³noc od doliny Wdy. RzeŸba tych obszarów ma charakter wytopi- skowy z licznymi zag³êbieniami bezodp³ywowymi i szeregiem nieregularnych form wypuk³ych. Do- minuj¹cym elementem w ich budowie s¹ piaski py³owate i drobnoziarniste o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 8 m. Morfologia tych obszarów w powi¹zaniu z budow¹ geologiczn¹ wskazuj¹ na akumulacjê wodnolo- dowcowo-zastoiskow¹ w warunkach obecnoœci bry³ martwego lodu. Du¿e mi¹¿szoœci opisywanych osadów oraz praktycznie ich monolityczny charakter bez wyraŸnie zaznaczaj¹cych siê struktur sedy- mentacyjnych typowych dla du¿ych zbiorników zastoiskowych wskazuj¹, ¿e akumulacja zachodzi³a tutaj w stosunkowo p³ytkich zbiornikach wodnych, przy bardzo du¿ej dostawie materia³u. Obszary, na których wystêpuj¹ prezentowane osady s¹ bardzo podobne pod wzglêdem morfologii i budowy geolo- gicznej, do tych znajduj¹cych siê w s¹siedztwie obszarów zasypania kemowego (B³aszkiewicz, 1998). Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe naobszarze arkusza Stara Kiszewa stwierdzono tylko w rejonie Jeziora Trzechowskiego. Nie wystêpuj¹ one bezpoœrednio na powierzchni, lecz przy- kryte s¹ holoceñsk¹ kred¹ jeziorn¹ o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 0,6 m. Osady zastoiskowe maj¹ mi¹¿szoœæ rzêdu 11 m. Tworz¹ je laminowane piaski py³owate z naprzemianleg³ymi laminami mu³ków piaszczystych i ilastych. Ca³oœæ osadów ma charakter warwowy, typowy dla œrodowisk gla- cjolimnicznych.

20 Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe oraz gliny zwa³owe w sp³ywach wy- stêpuj¹ g³ównie na obszarach wysoczyznowych w po³udniowo-zachodniej oraz po³udniowo-wschod- niej czêœci obszaru arkusza. Tworz¹ one nieci¹g³e pokrywy o zmiennej mi¹¿szoœci, przekraczaj¹cej lokalnie nawet 5 m. Genetycznie s¹ to supraglacjalne osady ablacyjne, które miejscami mog³y byæ przerobione w œrodowisku wodnym (osady wodnomorenowe). Pod wzglêdem litologicznym wykszta³cone s¹ najczêœciej jako piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami ró¿noziarnistych piasków gliniastych. Elementem towarzysz¹cym s¹ g³azy lodowcowe wystêpuj¹ce g³ównie na powierzchni. Lokalnie, niektóre partie tych osadów wykazuj¹ warstwowanie. Z regu³y omawiane utwory zalegaj¹ na glinach zwa³owych stadia³u górnego, a na pó³noc od rynny kazubskiej wystêpuj¹ na piaskach i mu³kach wodnolodowcowo-zastoiskowych. Tworz¹ one tam nieci¹g³¹, bardzo cienk¹ pokrywê o œredniej mi¹¿szoœci do 0,6 m, z bardzo licznie wystêpuj¹c¹ frakcj¹ g³azow¹. Tylko w pojedynczych przypadkach zarejestrowano wiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych utworów dochodz¹ca do 3 m. W planie pokrywa ta ma uk³ad wachlarza, którego nasada przylega do strefy marginalnej wyznaczonej tutaj przez formy czo³owomore- nowe. Fakt ten mo¿e wskazywaæ na sp³ywowy charakter prezentowanych utworów. Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, kemów wystêpuj¹ w kilku niewielkich pagórkowatych formach na obszarach wyso- czyznowych. Wyró¿nione kemy maj¹ przewa¿nie charakter limnoglacjalny; zbudowane s¹ g³ównie z piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami mu³ków piaszczysto-ilastych. Najwiêkszy kem znajdu- je siê w rejonie P³ociczna. Stanowi on najwy¿sz¹, bezwzglêdn¹ kulminacjê na terenie arkusza (159,1 m n.p.m.). W jego budowie geologicznej do g³êbokoœci 7 m bior¹ udzia³ praktycznie monolityczne piaski py³owate (punkt dok. 8). Na uwagê zas³uguj¹ te¿ dwa kemy po³o¿one w obrêbie obszaru sandrowego, na po³udnie od Jeziora Trzechowskiego, zbudowane z co najmniej 7-metrowej serii piasków drobnoziarnistych. Piaski, mu³ki i i³y tarasów kemowych stwierdzono w obrêbie niektórych obni¿- eñ, g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Najczêœciej tworz¹ one poziomy wyniesione od kilku do kilkunastu metrów ponad dna obni¿eñ. W ich budowie dominuj¹ laminowane piaski i mu³ki z nie- wielkimi przewarstwieniami i³ów. Mi¹¿szoœæ tych osadów w tarasach kemowych wynosi œrednio 2–3 m. Interesuj¹cym elementem w budowie tarasów kemowych s¹ deformacje nieci¹g³e typu uskoków nor- malnych o wielkoœciach zrzutu dochodz¹cych nawet do 1 m. Struktury te zwi¹zane s¹ z wytapianiem siê pod³o¿a lodowego, na którym zachodzi³a akumulacja omawianych utworów. Piaski i mu³ki, miejscami i³y, jeziorne wystêpuj¹ w dwóch obni¿eniach na te- renie arkusza: zatorfionej rynnie subglacjalnej na po³udnie od Jeziora Trzechowskiego i niecce depre- syjnej ko³o Starej Kiszewy. Ze wzglêdu na du¿e rozprzestrzenienie oraz sposób udokumentowania na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ osady jeziorne w niecce depresyjnej. Tworz¹ one tam rozleg³y poziom o wysokoœci od 4 do 8 m ponad dno obni¿enia. Poziom buduje (punkt dok. 7) prawie 7-metrowa seria osadów drobnopiaszczysto-mu³kowych z przewarstwieniami margla kredowego.

21 Czêœæ sp¹gowa serii z³o¿ona jest z naprzemianlegle u³o¿onych litofacji masywnych mu³ków piaszczysto-ilastych oraz litofacji piasków masywnych zawieraj¹cych du¿¹ iloœæ intraklastów ilastych. W obrêbie tej partii osadów, na g³êbokoœci oko³o 6,5 m wystêpuje nieci¹g³a warstwa torfów, która by³a wczeœniej datowana radiowêglowo na 13010 ±220 lat BP (Gd-6311) (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkie- wicz, Krzymiñska, 1992). W trakcie opracowywania niniejszej mapy torfy te poddano kolejnej analizie radiowêglowej w Laboratorium 14C w Gliwicach. Uzyskano datê 12500 ±230 lat BP (Gd-10933). Wyni- ki datowañ radiowêglowych zosta³y potwierdzone analiz¹ palinologiczn¹ oraz analiz¹ makroszcz¹tków roœlinnych wykonan¹ przez Noryœkiewicz (1999). Bezpoœrednio ponad opisanymi osadami wystêpuje 0,5-metrowa warstwa margla kredowego (za- wartoœæ wêglanu wapnia od 40 do 70%) zawieraj¹ca malakofaunê z gatunkami zimnolubnymi o zasiêgu holarktycznym (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkiewicz, Krzymiñska, 1992), pokryta utworami ilasto-mu³ko- wo-piaszczystymi, tworz¹cymi cykl frakcjonowany odwrócony, o mi¹¿szoœci 5 m. Wszystkie utwory wystêpuj¹ce w sp¹gowej czêœci serii porozcinane s¹ uskokami normalnymi o wielkoœciach zrzutu do 20 cm. W dolnej czêœci warstwy jeziornego margla kredowego na linii uskoków pojawiaj¹ siê deforma- cje ci¹g³e w postaci niewielkich wygiêæ, natomiast czêœæ stropowa ma ju¿ niezaburzony przebieg. Bior¹ca udzia³ w budowie geologicznej poziomu sekwencja osadów reprezentuje pe³ny cykl roz- wojowy jeziora przedallerödzkiej generacji — od p³ytkiego rozlewiska bagiennego, w którym domino- wa³y laminarne sp³ywy kohezyjne, poprzez stopniowe pog³êbianie siê misy jeziornej w wyniku wytapiania siê pod³o¿a lodowego, do wyp³ycania siê jeziora na skutek dostawy materia³u klastycznego. Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p. rzeki wyznaczaj¹ erozyjno-akumulacyjny charakter tych poziomów w dolinach rzecznych Wdy i Niechwasz- czy. Pokrywa akumulacyjna nie jest zbyt mi¹¿sza i tylko sporadycznie przekracza 3 m. Tworz¹ j¹ naj- czêœciej piaski gruboziarniste i ¿wiry, które na kontakcie z le¿¹cymi poni¿ej glinami zwa³owymi stadia³u górnego, przechodz¹ w bruk korytowy. Tarasy nadzalewowe wystêpuj¹ w erozyjnych fragmen- tach obu wymienionych dolin rzecznych na wysokoœci 2,0–5,0 m ponad poziomem, w¹skiej najczêœciej, równiny zalewowej i maj¹ charakter zeœlizgowy.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny deluwialne s¹zwi¹zane z górnym plejstocenem i holocenem. Wystê- puj¹ w obrêbie niektórych zag³êbieñ; ich mi¹¿szoœæ z regu³y nie przekracza 2 m.

c. Holocen

Z okresem holoceñskim na terenie arkusza s¹ zwi¹zane osady jeziorne, rzeczne oraz namu³y. Piaski i mu³ki, miejscami i³y, jeziorne tworz¹ holoceñskie terasy jeziorne. Mi¹¿szoœæ tych osadów nie jest du¿a i nie przekracza na ogó³ 2 m. Ich geneza jest najprawdopodobniej zwi¹zana z subborealnym podniesieniem poziomu wody w jeziorach.

22 Kreda jeziorna ozawartoœci wêglanu wapnia ponad 90% wystêpuje na powierzchni holoce- ñskiego tarasu jeziornego o wysokoœci 1–2 m, przy Jeziorze Trzechowskim. Jej mi¹¿szoœæ wynosi œrednio 0,5–0,6 m. Zalega ona bezpoœrednio na piaskach, mu³kach i i³ach zastoiskowych stadia³u górnego zlodo- wacenia Wis³y i jest te¿ najprawdopodobniej zwi¹zana z subborealnym podniesieniem wody w Jeziorze Trzechowskim. Gytie wystêpuj¹ powszechnie pod torfami w dawnych nieckach jeziornych oraz jako osad bezpoœredniej akumulacji jeziornej we wspó³czesnych jeziorach. W ramach opracowywania arkusza wykonano wiercenia specjaln¹ sond¹ w piêciu torfowiskach (punkty dok.: 10, 11, 12, 13 i 16) oraz w osadach dennych jeziora Skrzynki (punkt dok. 9 — wiercenie z lodu). Partie sp¹gowe wszystkich wy¿ej wymienionych wierceñ by³y badane palinologicznie (Noryœkiewicz, 1999), a trzy próbki tak¿e radiowêglowo: punkty dokumentacyjne 11, 13 i 16 (Pazdur, 1999). Maksymalna stwierdzona mi¹¿szoœæ gytii wynosi prawie 20 m — punkt dokumentacyjny 10. W wyniku przeprowadzonych analiz mo¿na wysun¹æ dwa najwa¿niejsze wnioski potwierdzaj¹ce wczeœniejsze badania autora na s¹siednich obsza- rach (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkiewicz, Krzymiñska, 1992). G³ówn¹ fazê tworzenia siê jezior na obsza- rze arkusza nale¿y odnieœæ do tzw. kompleksu bölling–alleröd, chocia¿ nale¿y wspomnieæ, i¿ notujemy przypadki tworzenia siê jezior ju¿ z chwil¹ ustêpowania l¹dolodu (niecka depresyjna — punkt dok. 7). Pocz¹tkowy okres tworzenia siê jezior by³ œciœle powi¹zany z fazami wytapiania siê bry³ martwego lodu, którego ostateczne wytopienie nast¹pi³o dopiero u schy³ku okresu preborealnego. Torfy wystêpuj¹ powszechnie w dnach obni¿eñ, jako koñcowy efekt zarastania zbiorników wodnych. Osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ œrednio do 2–3 m i zalegaj¹ najczêœciej na gytiach jeziornych tworz¹c tofowiska niskie. Piaski i ¿wiry oraz namu³y den dolinnych, zag³êbieñ bezodp³ywo- wych i okresowo przep³ywowych s¹równie¿ szeroko rozpowszechnione na terenie arku- sza. Najwiêksze obszary ich wystêpowania s¹ zwi¹zane z dolinami Wierzycy, Wdy i Niechwaszczy oraz szeregiem wystêpuj¹cych na terenie arkusza obni¿eñ. S¹ to osady bardzo zró¿nicowane litologicznie; ich mi¹¿szoœæ w wiêkszych formach zazwyczaj przekracza 2 m, zaœ w mniejszych nie osi¹ga tej wartoœci.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Z obszaru arkusza Stara Kiszewa brak jest szczegó³owych danych o deformacjach tektonicz- nych pod³o¿a. Powierzchnia podczwartorzêdowa jest urozmaicona morfologicznie (tabl. II). Deniwe- lacje bezwzglêdne w jej obrêbie przekraczaj¹ 80 m. Dominuj¹cym elementem w rzeŸbie pod³o¿a czwartorzêdu jest g³êbokie obni¿enie ko³o Gotelpia, wystêpuj¹ce w po³udniowej czêœci obszaru arku- sza wzd³u¿ kierunku WNW–ESE. Na linii tego obni¿enia w okresach interglacjalnych, od intergla- cja³u ferdynandowskiego, a¿ po interglacja³ eemski, rozwija³y siê doliny rzeczne. W otworze Gotelp

23 (otw. 44), usytuowanym w centralnej czêœci obni¿enia, rzeczne utwory interglacja³u ferdynandow- skiego zalegaj¹ erozyjnie na zaburzonych (warstwa rzêdu 1 m) glacitektonicznie osadach mioce- ñskich. Mo¿na st¹d s¹dziæ, ¿e w tworzeniu siê tej doliny obok erozji rzecznej pewien udzia³ mia³a tak¿e egzaracja lodowcowa po³¹czona z procesami glacitektonicznymi wywo³anymi przez l¹dolody najstarszych zlodowaceñ. Jest te¿ prawdopodobne, ¿e dolina ta ma jeszcze przedczwartorzêdowe, tek- toniczne za³o¿enia . Na pó³noc od obszaru arkusza Stara Kiszewa, w miejscowoœci Nowe Polaszki na obszarze arkusza Wielki Klincz, w wierceniu kartograficznym strop utworów neogeñskich stwierdzo- no bardzo g³êboko (92,8 m p.p.m.), a utwory kredy wystêpuj¹ ju¿ na g³êbokoœci 94,5 m p.p.m. (infor- macja uzyskana od K. Petelskiego). Jednoczeœnie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Stara Kiszewa powierzchnia podczwartorzêdowa wystêpuje prawdopodobnie na wysokoœci oko³o 10 m n.p.m. Sytu- acja ta wskazuje na istnienie tutaj bardzo du¿ych deniwelacji wywo³anych byæ mo¿e przedczwartorzêdo- wym za³o¿eniem, a pog³êbianych przez egzaracyjn¹ i deformacyjn¹ dzia³alnoœæ l¹dolodów w starszym czwartorzêdzie, na co wskazywa³by prawie ca³kowity brak osadów neogeñskich i paleogeñskich w profilu Nowe Polaszki. Na mapie liniowych elementów strukturalnych (Graniczny i in., 1995) w rejonie Starej Ki- szewy znajduje siê równole¿nikowo przebiegaj¹ca struktura linijna. Mo¿e to sugerowaæ tektoniczne uwa- runkowania zaprezentowanych deniwelacji w powierzchni podczwartorzêdowej. Makowska (1982) przyjmuje, dla obszarów bezpoœrednio s¹siaduj¹cych z arkuszem Stara Kiszewa, mo¿liwoœæ wystêpowa- nia, w obrêbie struktur kenozoicznych ruchów pionowych trwaj¹cych nawet po interglacja³ eemski. Tak¿e kolejne m³odsze zlodowacenia na obszarze arkusza wi¹za³y siê z glacitektonicznymi defor- macjami. Wskazuje na to obecnoœæ porwaków starszych utworów w obrêbie glin zwa³owych. Ma to miejsce szczególnie w obrêbie pok³adu glin zwa³owych l¹dolodu zlodowacenia Odry — otwory Leœna Huta (otw. 23) i Lubiki (otw. 56). W obrêbie najm³odszych utworów nie stwierdzono wyraŸnych dowodów na obecnoœæ glacitekto- niki w osadach i formach. Natomiast bardzo czêsto wystêpuj¹ deformacje powsta³e w wyniku wytapia- nia siê bry³ martwego lodu. W pó³nocnej czêœci obszaru, na wschód od Starej Kiszewy, wyró¿niono nieckê depresyjn¹, w której genezie pewien udzia³ mia³a egzaracja lodowcowa w czasie, gdy czo³o l¹do- lodu fazy pomorskiej uzyska³o tu na krótko stan równowagi dynamicznej.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

U schy³ku neogenu powierzchniê obszaru arkusza Stara Kiszewa tworzy³y praktycznie w ca³oœci osady mioceñskie (tab. 2). W jej morfologii prawdopodobnie zaznacza³o siê ju¿ rozleg³e obni¿enie w re- jonie Gotelpia. Zosta³o ona przemodelowane w wyniku egzaracyjnej dzia³alnoœci l¹dolodów zlodowa- ceñ po³udniowopolskich oraz erozjê rzeczn¹ dzia³aj¹c¹ w sposób szczególny u schy³ku okresów glacjalnych i na pocz¹tku okresów interglacjalnych.

24 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Namu³y den dolinnych, zag³êbieñ bezodp³ywowych i Akumulacja mineralno-organiczna na okresowo przep³ywowych — Q równinach zalewowych rzek oraz w ob- nh ni¿eniach bezodp³ywowych Torfy — Q Akumulacja organiczna w obni¿eniach tere- th nu Piaski i ¿wiry den dolinnych, zag³êbieñ bezodp³ywo- Erozja i akumulacja rzeczna wych i okresowo przep³ywowych — Q p¿ h

Gytie — Q gy h Akumulacja organiczna, jeziorna

Holocen Kreda jeziorna — Q kj h Akumulacja organiczno-chemiczna, jeziorna

li Piaski i mu³ki, miejscami i³y, jeziorne — Q Akumulacja mineralna, jeziorna pm h

Piaski i gliny deluwialne — d pgQ Ruchy masowe i sp³ukiwanie Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p. rzeki — f Q B3 t Erozja i akumulacja rzeczna p¿ p4

Piaski i mu³ki, miejscami i³y, jeziorne — li Q B3 Akumulacja mineralno-jeziorna, w obec- pm p4 noœci bry³ martwego lodu

Piaski, mu³ki i i³y tarasów kemowych — tk Q B3 Akumulacja zastoiskowa miêdzy zboczami pm p4 obni¿eñ a wype³niaj¹cym je martwym lodem Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry z wk³adkami glin Akumulacja zastoiskowa w obrêbie jezior gla- zwa³owych w sp³ywach, kemów — k Q B3 cjalnych, w obecnoœci bry³ martwego lodu pm p4 Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe oraz gliny zwa³owe Depozycja i redepozycja supraglacjal- w sp³ywach — g Q B3 nych osadów ablacyjnych p¿ p4

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w czasie rece- pm p4 sji l¹dolodu Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry z wk³adkami glin Akumulacja wodnolodowcowo-zasto- zwa³owych w sp³ywach, wodnolodowcowo-zasto- iskowa w brze¿nych partiach zastoisk, iskowe — fg- b Q B3 w obecnoœci bry³ martwego lodu pm p4 Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy i gliny zwa³owe, aku- Akumulacja wodnolodowcowa w szcze- mulacji szczelinowej — gs Q B3 linach lodowych p¿ p4

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q B3 Akumulacja wodnolodowcowa przez wo- Stadia³ górny p¿2 p4 dy proglacjalne w czasie recesji l¹dolodu Piaski i ¿wiry, miejscami g³azy oraz lokalnie gliny Akumulacja wodnolodowcowa i grawi- zwa³owe w sp³ywach, moren czo³owych — gc Q B3 tacyjna w czasie postoju czo³a l¹dolodu p¿ p4 Giny zwa³owe — g Q B3 gzw p4 Akumulacja lodowcowa

fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa przed

Zlodowacenie Wis³y Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q p¿1 p4 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B2 Akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿ p4 recesji l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami Stadia³ g B2 Akumulacja lodowcowa

œrodkowy piasków — Q gzw p4 Zlodowacenia pólnocnopolskie

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q B1 Akumulacja wodnolodowcowa w czasie p¿2 p4 Czwartorzêd recesji l¹dolodu Plejstocen Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (górne) — b Q B1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em pm2 p4 wycofuj¹cego siê l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z wk³adkami piasków — g Q B1 Akumulacja lodowcowa gzw p4

fg B1 Akumulacja wodnolodowcowa przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 4

Stadia³ dolny p¿1 p czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) — b Q B1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em pm1 p4 nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

25 cd. tabeli 2

Interglacja³ f Piaski i mu³ki rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna eemski pm p34–

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿2 p3 czo³em wycofuj¹cego siê l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q W gzw p3 Akumulacja lodowcowa

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fgQ W Akumulacja wodnolodowcowa przed p¿1 p3 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

b W Akumulacja zastoiskowa przed czo³em Zlodowacenie Warty Mu³ki i i³y zastoiskowe — Q mi p3 nasuwaj¹cego siê l¹dolodu f L Piaski i ¿wiry rzeczne — Q 3 Erozja i akumulacja rzeczna Interglacja³ p¿ p lubawski Piaski i mu³ki jeziorne — liQ L pm p3 Akumulacja jeziorna

fg O Akumulacja wodnolodowcowa w czasie Zlodowacenia œrodkowopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Zlodowacenie p¿ p recesji l¹dolodu Odry Gliny zwa³owe — g QO gzw p3 Akumulacja lodowcowa

f Piaski i ¿wiry rzeczne — Q 23– Erozja i akumulacja rzeczna Interglacja³ p¿ p

Plejstocen wielki li-f Piaski i mu³ki jeziorno-rzeczne — Q Akumulacja jeziorno-rzeczna pm p23– Gliny zwa³owe — g QG Akumulacja lodowcowa gzw p2

Czwartorzêd Zlodowacenie Sanu 2 Mu³ki i i³y zastoiskowe — bQG Akumulacja zastoiskowa poprzedzaj¹ca mi p2 nasuniêcie l¹dolodu

Interglacja³ f F Zlodowacenia Piaski i ¿wiry rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna ferdynandowski p¿ p2 po³udniowopolskie

Piaski, mu³ki i i³y z wêglem brunatnym oraz piaski Akumulacja w p³ytkim œródl¹dowym kwarcowe z py³em wêglowym — M zbiorniku sedymentacyjnym, lokalnie pm akumulacja rzeczna Miocen Neogen

Najstarszymi osadami czwartorzêdowymi na terenie arkusza s¹ utwory rzeczne interglacja³u ferdynandowskiego wystêpuj¹ce w dolinie rozwiniêtej na linii wspomnianego ju¿ obni¿enia w po- wierzchni podczwartorzêdowej. W czasie zlodowacenia Sanu 2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹do- lodu akumulowane by³y w dolinie ko³o Gotelpia utwory zastoiskowe. L¹dolód pozostawi³ po sobie nieci¹g³¹ pokrywê glin zwa³owych, akumulowan¹ g³ównie w obni¿eniach terenowych. Gliny te w do- linie ko³o Gotelpia zosta³y ca³kowicie rozmyte w interglacjale wielkim w wyniku erozji rzecznej. W interglacjale tym w p³ytkich zbiornikach wodnych zachodzi³a te¿ akumulacja jeziorno-rzeczna. Kolejna oscylacja klimatyczna spowodowa³a transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry. L¹dolód ten egzarowa³ zajmowane przez siebie pod³o¿e, co zaznacza siê wystêpowaniem licznych porwaków w obrêbie z³o¿onego przez niego pok³adu glin zwa³owych. Po ust¹pieniu tego l¹dolodu w niewielkich zbiornikach wodnych zachodzi³a akumulacja jeziorna, a wody rzeczne usunê³y w kopalnej dolinie ko³o Gotelpia osady zlodowacenia Odry i doprowadzi³y do reprodukcji formy dolinnej. W czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Warty w fazie anaglacjalnej dolina ta zosta³a wype³niona osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. L¹dolód zlodowacenia Warty pozostawi³ po sobie równie¿ pok³ad glin zwa³owych, który zosta³ czêœciowo rozmyty przez wody proglacjalne. W interglacjale

26 eemskim dosz³o do ponownej reprodukcji doliny rzecznej ko³o Gotelpia. Zosta³y w niej z³o¿one utwo- ry rzeczne, z wystêpuj¹c¹ w stropie serii materi¹ organiczn¹. Zlodowacenia pó³nocnopolskie zaznaczy³y siê obecnoœci¹ na obszarze arkusza trzech l¹dolo- dów kolejnych stadia³ów zlodowacenia Wis³y: dolnego, œrodkowego i górnego. Ze stadia³em dolnym wi¹¿e siê powstanie nie tylko pok³adu glin zwa³owych i osadów sandrowych, ale tak¿e mi¹¿szej serii osadów proglacjalnych akumulowanych w fazie anaglacjalnej. Akumulacja osadów stadia³u dolnego zakoñczy³a definitywnie okres funkcjonowania doliny rzecznej w rejonie Gotelpia. Równie¿ w stadiale œrodkowym, korelowanym ze stadia³em Œwiecia (Drozdowski, 1986; Ma- kowska, 1992; Mojski, 1992), l¹dolód przykry³ ca³y obszar arkusza pozostawiaj¹c stosunkowo mi¹¿szy kompleks glin zwa³owych oraz utworów wodnolodowcowych. W czasie obecnoœci i zaniku l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y ukszta³towa³y siê zasadnicze rysy rzeŸby na obszarze arkusza Stara Kiszewa. Z faz¹ aktywnoœci l¹dolodu wi¹¿e siê aku- mulacja górnego poziomu glin zwa³owych. Recesja l¹dolodu na terenie arkusza mia³a charakter przede wszystkim arealno-strefowy. Na po³udnie od Starej Kiszewy, w rejonie rynny jeziora Wygonin nast¹pi³o ustabilizowanie siê czo³a aktywnego l¹dolodu na tle jego ogólnej recesji, co wi¹za³o siê z uzyskaniem w tym miejscu przez l¹dolód przejœciowo mniej negatywnego bilansu masy lodowej. Utworzona tutaj strefa marginalna sk³ada siê m.in. z sedymentacyjnej krawêdzi kontaktu lodowego wysokiego poziomu sandrowego. Podobnego rodzaju krawêdzie zosta³y opisane m.in. z obszaru œrod- kowej Wielkopolski (Kasprzak, Koziarski, 1984). Akumulacja strefy krawêdziowej wysokiego pozio- mu sandrowego zachodzi³a w warunkach postoju l¹dolodu. Depozycja odbywa³a siê tu g³ównie przy udziale wód supraglacjalnych, ale obecnoœæ g³êbokich rynien subglacjalnych stowarzyszonych z kra- wêdzi¹ sedymentacyjn¹ wskazuje tak¿e na pewien wspó³udzia³ zasilania subglacjalnego. Wyrazistoœæ morfologiczna strefy marginalnej ko³o Starej Kiszewy, bardzo du¿a mi¹¿szoœæ osadów proksymalnej czêœci wysokiego poziomu sandrowego, œwiadcz¹ca o stabilnym i stosunkowo d³ugotrwa³ym postoju l¹dolodu oraz stosunek powierzchni wysokiego poziomu sandrowego do san- drów Wdy przebiegaj¹cych od okolic Koœcierzyny wskazuj¹, ¿e w omawianym rejonie przebiega linia maksymalnego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej. W tym miejscu nale¿y wyraŸnie podkreœliæ, ¿e nie ma ani przes³anek morfologicznych, na przyk³ad w postaci spiêtrzonych moren czo³owych, ani lito- stratygraficznych (brak odrêbnego poziomu glin zwa³owych), aby stwierdziæ, ¿e faza pomorska na analizowanym obszarze mia³a transgresywny charakter. Z recesj¹ l¹dolodu stadia³u górnego na obszarze arkusza wi¹¿e siê powstanie mi¹¿szych serii osa- dów wodnolodowcowych wykszta³conych w dwóch g³ównych poziomach sandrowych oraz akumulacja na obszarach wodnolodowcowo-zastoiskowych. Tworz¹ siê tak¿e formy, których akumulacja odbywa³a siê w warunkach obecnoœci martwego lodu — formy szczelinowe, kemy limnoglacjalne i tarasy kemowe.

27 Z koñcowym etapem zaniku bry³ martwego lodu we wczeœniej powsta³ych obni¿eniach wi¹¿e siê pocz¹tek rozwoju jezior. Przeprowadzone na terenie arkusza badania wskazuj¹, i¿ moment ten nale¿y wi¹zaæ z prze³omem najstarszego dryasu i böllingu, a g³ówna faza powstawania jezior przypad³a na kom- pleks bölling–alleröd. Wytapianie siê bry³ martwego lodu mia³o skomplikowany charakter i przebiega³o z ró¿nym nasileniem ju¿ od momentu ustêpowania l¹dolodu, a¿ po pocz¹tek holocenu. Ostateczne wytopie- nie siê bry³ martwego lodu nast¹pi³o w niektórych obni¿eniach rynnowych dopiero w okresie preborealnym. Z momentem ustania odp³ywu proglacjalnego rozpoczê³o siê kszta³towanie wystêpuj¹cych na terenie arkusza dolin rzecznych. W dolinach Wdy i Niechwaszczy tworz¹ siê erozyjne terasy nadzale- wowe o charakterze zeœlizgowym. W rozwoju poligenetycznej doliny Wierzycy wielk¹ rolê odegra³y póŸnoglacjalne generacje jezior (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkiewicz, Krzymiñska, 1992). Holocen na obszarze arkusza wi¹¿e siê przede wszystkim z akumulacj¹ mi¹¿szych serii dennych osadów jeziornych, co doprowadzi³o do zaniku wielu zbiorników jeziornych i utworzenia siê licznych torfowisk niskich. W dnach dolin rzecznych kszta³towane s¹ równiny zalewowe z wystêpuj¹cymi w ich obrêbie piaskami i namu³ami. Namu³y wype³niaj¹ równie¿ stopniowo mniejsze i wiêksze obni¿enia wystêpuj¹ce zarówno na obszarach wysoczyznowych, jak i sandrowych.

IV. PODSUMOWANIE

Wynikiem przeprowadzonych badañ geologicznych, maj¹cych na celu opracowanie arkusza Stara Kiszewa Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, jest uzyskanie szeregu da- nych pozwalaj¹cych na okreœlenie litologii, genezy oraz pozycji stratygraficznej wystêpuj¹cych tutaj osadów czwartorzêdowych. Wykonane na obszarze arkusza wiercenie kartograficzne w Gotelpiu przebi³o osady czwartorzêdowe i dotar³o do mioceñskich. Niestety przewiercone tutaj osady, w obrê- bie których ca³kowicie dominowa³y mi¹¿sze serie piaszczysto-¿wirowe praktycznie pozbawione osa- dów organicznych, nie by³y zbyt dobrym wskaŸnikiem przy rozdzielaniu osadów poszczególnych zlodowaceñ. Przy konstrukcji przekroju geologicznego w du¿ej mierze korzystano z wyników badañ elektrooporowych oraz wierceñ archiwalnych. W obrêbie osadów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na obszarze arkusza Stara Kiszewa wy- ró¿niono szeœæ poziomów glin zwa³owych odpowiadaj¹cych kolejno: jeden — zlodowaceniom po³udniowopolskim, dwa — zlodowaceniom œrodkowopolskim i trzy — zlodowaceniom pó³nocno- polskim. Stwierdzono tak¿e osady trzech interglacja³ów: ferdynandowskiego, wielkiego i eemskiego. Przeprowadzone w terenie kartowanie geologiczne pozwoli³o na wydzielenie szeregu ró¿noge- netycznych osadów i form, zwi¹zanych z transgresj¹ i recesj¹ l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y oraz ich póŸniejsz¹ holoceñsk¹ transformacj¹. W efekcie tych prac powsta³a mapa utworów po- wierzchniowych.

28 Z wa¿niejszych wyników przeprowadzonych prac i badañ, które mog¹ mieæ szersze znaczenie, nale¿y wymieniæ: — wyró¿nienie strefy marginalnej ko³o Starej Kiszewy z sedymentacyjn¹ krawêdzi¹ kontaktu lodowego wysokiego poziomu sandrowego; — okreœlenie recesyjnego charakteru fazy pomorskiej na analizowanym obszarze; — ustalenie pocz¹tku sedymentacji jeziornej na prze³omie najstarszego dryasu i kompleksu böl- ling–alleröd oraz potwierdzenie wczeœniej ju¿ postawionego wniosku o mo¿liwoœci przetrwania bry³ martwego lodu do okresu preborealnego (B³aszkiewicz, 1998). Dalszych badañ wymagaj¹ zagadnienia stratygraficzne, obejmuj¹ce przede wszystkim zespó³ osadów zlodowaceñ po³udniowopolskich i œrodkowopolskich. Jest to zadanie szczególnie trudne ze wzglêdu na brak zarówno na arkuszu Stara Kiszewa, jak i w najbli¿szym s¹siedztwie, odpowiednich profili stratotypowych.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Pañstwowego Instytutu Geologicznego PAN w Warszawie, w Warszawie Zak³adzie Geomorfologii i Hydrologii Ni¿u w Toruniu

Toruñ, 2000 r.

LITERATURA

Andrzejewski L., 1994 — Ewolucja systemu fluwialnego doliny dolnej Wis³y w póŸnym vistulianie i holocenie na podstawie wybranych dolin jej dop³ywów. Rozpr. UMK. Augustowski B., Sylwestrzak J., 1973 — Z morfogenezy centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego. Prz. Geogr., 45,1. Berendt G., 1888 — Die beiderseitige Fortsetzung der südlichen baltischen Endmoräne. Ib. Preuss. Geol. Landesanst. 9. Berendt G., Wahnschaffe F., 1887 — Ergebnisse eines Ausfluges durch die Uckermark und Mecklen- burg-Strelitz. Ib. Preuss. Geol. Landesanst. 8. B³aszkiewicz M., 1998 — Dolina Wierzycy, jej geneza oraz rozwój w póŸnym plejstocenie i wczesnym holocenie. Dok. Geogr., 10. B³aszkiewicz M., Krzymiñska J., 1992 — PóŸnoglacjalna faza jeziorna w dolinie Wierzycy. Prz. Geogr., 64, 3–4. Drozdowski E., 1986 – Stratygrafia i geneza osadów zlodowacenia wistulian w pó³nocnej czêœci dolnego Powiœla. Pr. Geogr. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, 146. Fert Z., Makarewicz B., Zaczkiewicz B., 1999 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwarto- rzêdowych na arkuszu Stara Kiszewa Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (oprac. spec.). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

29 Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elemen- tów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 1996 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych na Szczegó³owej mapie geolo- gicznej Polski 1:50 000, ark. Stara Kiszewa (oprac. spec.). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kasprzak L., Koziarski S., 1984 — Analiza facjalna osadów strefy marginalnej fazy poznañskiej ostatniego zlodowacenia w œrodkowej Wielkopolsce. Geografia, 29. Keilhack K., 1889 — Der baltische Höhenrücken in Hinterpommern und Westpreussen. Ib. Preuss. Geol. Lande- sanst., 10. Keilhack K., 1901 — Geologisch-morphologische Übersichtskarte der Provinz Pommern, Masstab 1:500 000, Königl. Preuss. Geol. Landesanst u. Bergakad., Berlin. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN., Warszawa. Kotañski Z. J., 1949 — Sprawozdanie szczegó³owe z prac terenowych wykonanych w dorzeczu rzeki Wierzycy (maszynopis). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kotañski Z. J., 1950 — Sprawozdanie z prac terenowych nad Wierzyc¹ (maszynopis) ³¹cznie z map¹ w skali 1:100 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kotañski Z. J., 1956 — Budowa geologiczna zachodniego brzegu ¯u³aw. Biul. Inst. Geol., 100,7. Liberadzka M., 1958 — Mapa geomorfologiczna w skali 1:50 000, ark. Czarna Woda. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, Warszawa. Makowska A., 1974a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Grudzi¹dz, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1974b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Grudzi¹dz, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1975 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Grudzi¹dz. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1979 — Interglacja³ eemski w Dolinie Dolnej Wis³y. Stud. Geol. Pol., 63. Makowska A., 1982 — Paleogeographic Environment for Eemian Marine Transgression on the Lover Vistula. Biul. Inst. Geol., 343. Makowska A., 1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. Makowska A., 1990 — Nowe stanowisko plejstoceñskich osadów morza krastudzkiego na Dolnym Powiœlu. Kwart. Geol., 34,3. Makowska A., 1991 — Profil geologiczny otworu w Pagórkach ko³o Elbl¹ga oraz znaczenie wyników badañ py³ko- wych jego osadów dla stratygrafii m³odszego plejstocenu w Polsce. Prz. Geol., 39, 5–6. Makowska A., 1992 — Stratigraphy of the Younger Pleistocene in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation based on mapping and boreholes. Kwart. Geol., 36,1. Mojski J. E., 1992 — On the stratigraphy of the Last Glaciation in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation area (Northern Poland). Kwart. Geol., 36,2. Noryœkiewicz B., 1999 — Ekspertyza palinologiczna osadów biogenicznych z szeœciu stanowisk na Szczegó³owej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Stara Kiszewa (oprac. spec.). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pazdur A., 1999 — Sprawozdanie nr 46/99 z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ 14C w Laboratorium 14C Instytutu Fizyki Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach (oprac. spec.). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Roszko L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74.

30 Sonntag P., 1919 — Geologie von Westpreussen., Berlin. Sonntag P., 1927 — Die Grosse Baltische Endmoräne vom Turmberg bis Neuenburg an der Weichsel., Gdañsk. Sylwestrzak J., 1973 — Z zagadnieñ czwartorzêdu Koœcierzyny. Rocz. Pol. Tow. Geol., 43,4. Sylwestrzak J., 1978 — Rozwój sieci dolinnej na Pomorzu pod koniec plejstocenu. Gdañ. Tow. Nauk., Gdañsk. Szupryczyñski J., 1987 — Reliefentwicklung des Wda-Sanders, Wiss. z. Ernst-Moritz-Arndt-Univ. Greifswald. Math.-nat. wiss. Reihe, 36, 2–3.

31 18o 00’ 18o 15’ Tablica I o o 54 J. J. 54 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Po³ubin 00’ 00’ Ark. Stara Kiszewa (128) J. J. Wierzyca

STARA KISZEWA SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

J. J. Kr¹g J. J. Skala 1:100 000

J. Bo¿e J. Pole J. Drzêczno Formy lodowcowe Formy rzeczne II J. Wysoczyzna morenowa p³aska o Dna dolin rzecznych P¯ (wysokoœci wzglêdne do 2 m, nachylenie do 2 )

J. Wygonin Wysoczyzna morenowa falista I II o Krawêdzie dolin rzecznych (wysokoœci wzglêdne 2–5 m, nachylenie oko³o 5 )

J. J. J. Moreny czo³owe akumulacyjne Dolinki, parowy, m³ode rozciêcia erozyjne J.

J. J. Kazub Zag³êbienia koñcowe (wytopiskowe) Formy jeziorne

Formy wodnolodowcowe Równiny jeziorne

I II Równiny sandrowe: wy¿sze (wysoki poziom sandrowy) — I, I Formy utworzone przez roœlinnoœæ ni¿sze (niski poziom sandrowy) — II

J. Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólnoœci Równiny torfowe II Bartel J.

J. Sedymentacyjna krawêdŸ kontaktu lodowego Formy antropogeniczne Kaliska Obszary wodnolodowcowo-zastoiskowe Kana³y Wda (C za rn a Woda) Kana³ Wdy Wojtal Formy akumulacji szczelinowej Piaskownie-¿wirownie (P¯) I P¯ P¯ Kemy Iwiczno Piece Tarasy kemowe Opracowa³: M. B£ASZKIEWICZ J.

J. Trzechowskie Rynny subglacjalne

J. Rynny wykorzystane przez rzeki J. i czêœciowo przez nie przekszta³cone II Wynios³oœci w dnach rynien Niechwaszcz J. Gotelp Zag³êbienia eworsyjne II J. J. Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie II Czarna Woda J. Wda 53o 53o 50’ 50’ 18o 00’ 18o 15’

ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 012345km and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Tablica II h w m n.p.m. , w m n.p.m.) Copyright by Ministerstwo Œrodowiska ã : M — miocen; liczba — wysokoœæ stropu and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Skala 1:100 000 Ark. Stara Kiszewa (128) Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹(symbol wed³ug oznacza mapy wiek geologicznej utworów starszych od czwartorzêdu lubw rzêdn¹ osadach zakoñczenia czwartorzêdowych otworu Mu³ki, piaski i i³y z wêglem brunatnym oraz piaski kwarcowe z py³em wêglowym Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowyc Opracowa³: M. B£ASZKIEWICZ B SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY M 56 -40 M -24,0 A Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 MIOCEN NEOGEN o o 54 00’ 53 50’ o o

18 15’ 18 15’ Wda

J. Trzechowskie

Kaliska -60

17 M 21,7 -40

Wierzyca -20 2 3 Q<96,0 Q<92,2 4 0 B Q<105,0 Q<80,3 13 Q<78,6 12 56

1

M -24,0 20 Q<32,0 STARA KISZEWA 11 Q<109,0

ygonin

J. W 23 Q<23,5

M J. Kr¹g

Czarna Woda Kana³ Wdy 50 M 3,9 49 M 4,0 47 M 6,7 012345km M 13,0 48

20 J.

0 J. -20 -20

-40

z

c -40 z

s -60 a

-40

w

h

c

e (Czarna Woda) i -20

-60 N J. Drzêczno Wda 0 46 A Q<59,1 34 Q<102,4 22 45 44 33 Q<81,7 Q<43,0 Q<75,7 M -65,2 o o 18 00’ 18 00’ o o 53 50’ 54 00’