PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY MIROS£AW B£ASZKIEWICZ G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Stara Kiszewa (128) (z 2 tab. i 2 tabl.) Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej WARSZAWA 2005 Autor: Miros³aw B£ASZKIEWICZ Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Zak³ad Geomorfologii i Hydrologii Ni¿u ul. Kopernika 19, 87-100 Toruñ Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS ISBN 83-7372-768-X © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................7 III. Budowa geologiczna ..................................................9 A. Stratygrafia .....................................................9 1. Neogen ......................................................9 a. Miocen ...................................................10 2. Czwartorzêd ..................................................10 a. Plejstocen ..................................................10 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................10 Interglacja³ ferdynandowski ......................................10 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................11 Interglacja³ wielki .............................................11 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................12 Zlodowacenie Odry ..........................................12 Interglacja³ lubawski .........................................13 Zlodowacenie Warty ..........................................14 Interglacja³ eemski .............................................15 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................15 Zlodowacenie Wis³y ..........................................15 Stadia³ dolny ............................................16 Stadia³ œrodkowy ..........................................17 Stadia³ górny ............................................18 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................22 c. Holocen ...................................................22 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................23 3 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................24 IV. Podsumowanie ....................................................28 Literatura ......................................................29 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 4 I. WSTÊP Granice obszaru arkusza Stara Kiszewa okreœlaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 18°00’–18°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°50’–54°00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Po- wierzchnia arkusza wynosi oko³o 304 km2. Administracyjnie obszar arkusza nale¿y do trzech powia- tów województwa pomorskiego: chojnickiego, starogardzkiego i koœcierskiego i obejmuje gminy: Czersk, Osieczna, Czarna Woda, Kaliska, Stara Kiszewa, Karsin. Jedynym oœrodkiem miejskim jest Czarna Woda, która prawa miejskie uzyska³a dopiero w 1992 r. Prace geologiczne przy realizacji arkusza Stara Kiszewa Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 zosta³y wykonane na podstawie „Projektu badañ geologicznych” zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (KOK/8/95) 2.10.1995 r. Terenowe prace geologiczne prowadzono w latach 1995–1999. Wykonano i opisano 1604 punkty dokumentacyj- ne. Wiêkszoœæ z nich stanowi¹ sondy rêczne o œredniej g³êbokoœci oko³o 3 m. Oprócz tego wykonano 300 sond mechanicznych o g³êbokoœci 3mi12sond mechanicznych g³êbszych, o œredniej g³êbokoœci 15 m. Wybrane punkty dokumentacyjne zamieszczone na mapie geologicznej przedstawia tabela 1. Z obszaru arkusza Stara Kiszewa zebrano profile 98 wierceñ hydrogeologicznych oraz 33 doku- mentacje surowcowe, geologiczno-in¿ynierskie i hydrogeologiczne. Zdecydowana wiêkszoœæ z nich to dokumentacje torfowe. W celu rozpoznania morfologii pod³o¿a czwartorzêdowego, zmiennoœci litologicznej osadów neogeñskich stanowi¹cych to pod³o¿e oraz przeœledzenia poziomów przewodnich w obrêbie czwarto- rzêdu zosta³ wykonany ci¹g elektrooporowy o d³ugoœci 23 km (Jagodziñska, Kalitiuk, 1996). W celu udokumentowania osadów czwartorzêdowych oraz ich pod³o¿a wykonano dwa otwory badawcze (kartograficzne) — Leœna Huta (otw. 23) i Gotelp (otw. 44) („Geofizyka” Toruñ). Otwór Gotelp (otw. 44) zosta³ zakoñczony w i³ach i mu³kach mioceñskich in situ, natomiast otwór Leœna Huta (otw. 23) w piaszczysto-mu³kowych utworach mioceñskich redeponowanych w œrodowisku gla- 5 cjalnym. Z wierceñ kartograficznych oraz g³êbszych sond mechanicznych i niektórych ods³oniêæ po- brano 130 próbek i wykonano badania litologiczno-petrograficzne (Fert i in., 1999). Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ 1 1499 sm Stara Kiszewa 121,0 21,0 wodnolodowcow¹ Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 2 1495 sm Stara Kiszewa 139,0 16,5 nolodowcow¹ — pó³nocna czêœæ przekroju geologicznego A–B Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 3 400 od Pa³ubin 121,5 5,0 nolodowcow¹ Budowa proksymalnej czêœci wysokiego pozio- 4 339 sm Wygonin 156,0 4,3 mu sandrowego Budowa formy szczelinowej w strefie 5 388 od Chwarzno 150,0 29,0 marginalnej Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 6 1174 sm Lipy 127,0 19,5 nolodowcow¹ 7 405 od Bo¿e Pole 117,5 6,5 Budowa póŸnoglacjalnego poziomu jeziornego 8 342 sm P³ociczno 159,1 6,8 Budowa kemu 9 1601 sr Jezioro Skrzynki Ma³e 116,0 16,9 Jeziorne osady denne Osady jeziorne w poziomie równiny zalewowej 10 1600 sr Wieck 116,5 20,5 Wdy 11 1604 sr Czechowo 113,0 6,5 Osady jeziorne w torfowisku 12 1599 sr Piece 110,5 12,3 Osady jeziorne w torfowisku 13 1598 sr Iwiczno 109,0 13,25 Osady jeziorne w torfowisku Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 14 1463 sm Nowe Prusy 141,5 13,5 nolodowcow¹ Dwa górne poziomy glin oddzielone seri¹ wod- 15 1469 od+sm Czarna Woda 120,0 12,0 nolodowcow¹ Osady jeziorne w poziomie równiny zalewowej 16 1603 sr Czarne 102,5 5,4 Wdy *sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna, od — ods³oniêcie W trakcie prac geologicznych wykonano tak¿e szeœæ wierceñ w osadach jeziornych (piêæ wierceñ na torfowiskach oraz jedno na jeziorze Skrzynki Ma³e) sond¹ t³okow¹. Partie sp¹gowe tych osadów zo- sta³y poddane analizie palinologicznej (Noryœkiewicz, 1999), a trzy próbki datowaniu radiowêglowemu (Pazdur, 1999). Ponadto radiowêglowo datowano tak¿e torfy z póŸnoglacjalnego poziomu jeziornego w Bo¿ym Polu Szlacheckim (Pazdur, 1999). Pierwsze, przegl¹dowe badania geologiczne na obszarze arkusza Stara Kiszewa prowadzono jeszcze przed I wojn¹ œwiatow¹. Wi¹za³y siê one z rozpoznaniem przez geologów niemieckich na tere- nie Pomorza moren fazy pomorskiej (Berendt, 1888; Berendt, Wahnschaffe, 1887; Keilhack, 1889, 1901; Sonntag, 1919, 1927). Równie¿ w okresie powojennym problem przebiegu maksymalnego za- siêgu fazy pomorskiej wzbudza³ najwiêksze zainteresowanie. Jednak¿e, w zwi¹zku z tym, ¿e granica 6 ta na omawianym obszarze jest s³abo wyra¿ona morfologicznie, prowadzono j¹ — na zasadzie analo- gii — do krawêdzi we wschodniej czêœci lobu Wis³y, bez oparcia na szczegó³owych badaniach (Rosz- ko, 1968; Sylwestrzak, 1973, 1978). Bardziej systematyczne badania na terenie arkusza by³y zwi¹zane z pracami geologicznymi pro- wadzonymi przez Kotañskiego w dorzeczu rzeki Wierzycy (Kotañski, 1949, 1950, 1956). Dalsze roz- poznanie geomorfologii obszaru przynios³a Mapa geomorfologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Czarna Woda (Liberadzka, 1958). Najbardziej szczegó³owym opracowaniem geologiczno-kartogra- ficznym obejmuj¹cym analizowany obszar jest Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Grudzi¹dz, wydanieAiB,zobjaœnieniami (Makowska, 1974a, b, 1975). W ostatnich latach autor niniejszego opracowania prowadzi³ badania geologiczno-geomorfolo- giczne w dolinie Wierzycy. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Stara Kiszewa, w obrêbie niecki depre- syjnej stwierdzono wystêpowanie póŸnoglacjalnych osadów jeziornych, datowanych malakologicznie, palinologicznie i radiowêglowo na pocz¹tek póŸnego glacja³u (B³aszkiewicz, 1998; B³aszkiewicz, Krzymiñska, 1992). Bardzo istotne na badanym obszarze, szczególnie z punktu widzenia stratygrafii zlodowaceñ pó³nocnopolskich, s¹ prace Makowskiej, Drozdowskiego i Mojskiego (Drozdowski, 1986; Makowska, 1979, 1986, 1990, 1991, 1992; Mojski, 1992) poœwiêcone stratygrafii osadów zlo- dowaceñ pó³nocnopolskich na terenie Doliny Dolnej Wis³y i obszarach przyleg³ych. Dla analizowanego obszaru wa¿ne s¹ równie¿ prace dotycz¹ce zagadnieñ rozwoju geomorfolo- gicznego sandru i doliny Wdy (Andrzejewski, 1994; Augustowski, Sylwestrzak, 1973; Sylwestrzak, 1973, 1978; Szupryczyñski, 1987). Pozwalaj¹ one na odniesienie, wystêpuj¹cych na obszarze arku- sza, sandrów do szerszego zagadnienia, kszta³towania siê odp³ywów proglacjalnych w tej czêœci Po- morza,