Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz SOBOTA (554)

Warszawa, 2004

Autorzy: Izabela Bojakowska*, Dariusz Grabowski*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Elżbieta Tołkanowicz*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Małgorzata Truszel*, Krzysztof Żukowski* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* − Państwowy Instytut Geologiczny, 00-975 Warszawa ul. Rakowiecka 4

Spis treści I. Wstęp (M.Truszel, E.Tołkanowicz, K.Żukowski) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E.Tołkanowicz, K.Żukowski)...... 4 III. Budowa geologiczna (E.Tołkanowicz, K.Żukowski) ...... 7 IV. Złoża kopalin (M.Truszel, E.Tołkanowicz, K.Żukowski)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M.Truszel, E.Tołkanowicz, K.Żukowski)...... 9 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (E.Tołkanowicz, K.Żukowski)...... 10 VII. Warunki wodne (E.Tołkanowicz, K.Żukowski) ...... 11 1. Wody powierzchniowe ...... 11 2. Wody podziemne ...... 12 VIII. Geochemia środowiska ...... 14 1. Gleby (J.Lis, A.Pasieczna)...... 14 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec)...... 19 IX. Składanie odpadów (D. Grabowski) ...... 21 X. Warunki podłoża budowlanego (E.Tołkanowicz, K.Żukowski)...... 35 XI. Ochrona przyrody (M.Truszel, E.Tołkanowicz, K.Żukowski) ...... 36 XII. Zabytki kultury (E.Tołkanowicz, K.Żukowski)...... 39 XIII. Podsumowanie (M.Truszel, E.Tołkanowicz, K.Żukowski) ...... 40 XIV. Literatura ...... 41

I. Wstęp

Arkusz Sobota Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wyko- nany w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie w 2003 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sobota Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) (Tołkanowicz, Żukowski, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja…, 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do Instrukcji dotyczącym wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano materiały znajdujące się w: Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego, Banku Hydro Państwowe- go Instytutu Geologicznego, Ośrodku Dokumentacji Zabytków i Ośrodku Ochrony Zabytko- wego Krajobrazu w Warszawie, Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi oraz w Placówce Zamiejscowej w Skierniewicach, Starostwach Powiatowych w Łęczycy i Łowiczu, Nadle- śnictwie Brzeziny z siedzibą w Kaletniku oraz Nadleśnictwie Kutno z siedzibą w Chrośnie, Inspektoracie Ochrony Środowiska w Skierniewicach oraz urzędach Gmin. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w maju 2000 roku. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego na szczeblu regionalnym i lokalnym.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Sobota ograniczają współrzędne 19°30’ i 19°45’ długości geograficznej wschodniej oraz 52°00’ i 52°10’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie teren ten znajduje się w obrębie województwa łódzkiego, w powia- tach: Łowicz (cała gmina Bielaw oraz fragmenty gmin Zduny i Domaniewice), Łęczyca (fragment gminy Piątek), Kutno (fragmenty gmin Krzyżanów i Bedlno) oraz Zgierz (fragmenty gmin Zgierz i Głowno). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 1998) obszar arkusza jest położony w obrębie prowincji Niżu Polskiego i podprowincji Niziny Środkowopolskie (Fig.

1). Jednostką niższego rzędu jest makroregion Nizina Środkowomazowiecka, w skład której wchodzą mezoregiony: Równina Kutnowska i Równina Łowicko-Błońska.

Fig. 1 Położenie arkusza Sobota na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) Granice: 1 – makroregionów, 2 – mezoregionów Nizina Południowowielkopolska: Nizina Środkowomazowiecka: Wysoczyzna Kłodawska (318.15) Równina Kutnowska (318.71) Wysoczyzna Łaska (318.19) Równina Łowicko-Błońska (318.72), Wzniesienia Południowomazowieckie: Wzniesienia Łódzkie (318.82) Równina Kutnowska rozciągająca się na północ od doliny Bzury, charakteryzuje się płaską, monotonną powierzchnią o wysokościach 95-115 m n.p.m. Równinę tę przecinają, w obrębie arkusza, lewobrzeżne dopływy Bzury: Ochnia, Sumina i Igla. Jest to prawie bezle- śna kraina rolnicza, z przeważnie urodzajnymi glebami brunatnymi i płowymi oraz czarnymi ziemiami rozwiniętymi na gruntach pyłowych. Równina Łowicko-Błońska zajmuje centralną i południową część arkusza Sobota. Pół- nocną jej część stanowi równoleżnikowa dolina Bzury, leżąca na wysokościach 89-

95 m n.p.m. Dolina ta, w znacznym stopniu zabagniona, wykorzystuje fragment pradoliny warszawsko-berlińskiej. Powierzchnię wysoczyzny o słabo urozmaiconej rzeźbie, przecinają prawobrzeżne dopływy Bzury: Moszczenica, Malina i Mroga. Równina Łowicko-Błońska ze względu na dobre gleby (brunatnoziemie i czarne ziemie rozwinięte na glinach morenowych), ma charakter wybitnie rolniczy. Obszar arkusza Sobota położony jest, zgodnie z podziałem zastosowanym w Atlasie hydrogeologicznym Polski (Podział hydrologiczny..., 1980) w wielkopolsko-mazowieckim regionie klimatycznym. Charakterystyczną i niekorzystną cechą panujących na opisywanym terenie warunków klimatycznych jest niska średnia opadów rocznych, wynosząca 500- 550 mm. Obszar mapy położony jest w rejonie cechującym się najniższym stopniem lesistości w kraju, wynoszącym zaledwie 3 %. Wszystkie kompleksy leśne będące własnością Skarbu Państwa (Las Mrodzki, Piastowski, Witowski, Psarski i Stanisławów) oraz większość lasów prywatnych należy do grupy lasów ochronnych. Na obszarze objętym arkuszem mapy brak jest ośrodków miejskich. Największymi wsiami są: Bielawy, będące siedzibą gminy oraz Sobota. Gleby chronione pokrywają około 60 % powierzchni arkusza. Największe ich skupiska znajdują się w północno-wschodniej i południowej części arkusza. Ze względu na dobrą jakość gleb omawiany obszar posiada charakter wybitnie rolniczy. Na słabszych glebach uprawiane są zboża (głównie na terenie gminy Bieliny), na lepszych: kukurydza, mięta, rzepak, ziemniaki, cebula, buraki cukrowe i warzy- wa. W hodowli prowadzony jest chów trzody, bydła mlecznego i drobiu. W Psarach k. Wali- szewa, Walewicach i Borowie funkcjonują duże stawy hodowlane. W Walewicach istnieje znana stadnina koni, będąca spółką Agencji Skarbu Państwa. Na omawianym obszarze nie ma w zasadzie zakładów przemysłowych. Funkcjonuje jedynie kilka obiektów przetwórstwa rol- nego: mieszalnia pasz w Sobocie, gorzelnia w Orłowie i olejkarnia Łódzkich Zakładów Zie- larskich „Herbapol” w Mrodze. Wydobycie kopalin obecnie właściwie nie istnieje. Potrzeby surowcowe, zwłaszcza na kruszywo naturalne, zaspokajają złoża położone poza arkuszem Sobota. Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza są dobre. Teren przecina droga krajowa numer 703 łącząca Łowicz z Łęczycą oraz szereg dróg lokalnych. Przez zachodni kraniec arkusza mapy, na kierunku północ-południe przebiegać ma planowana autostrada A−1. Została wykonana i zatwierdzona dokumentacja geologiczno-inżynierska do projektu wstępnego autostrady na odcinku Kowal-Stryków (Zarębski i inni, 1997). W obrębie wytyczonego odcinka Mąkolice – Pęcławice (km 265 – km 280) przewidywana jest budowa czterech mostów

i 11 wiaduktów. Na skrzyżowaniu istniejącej drogi nr 703 z autostradą jest projektowany wę- zeł komunikacyjny Piątek.

III. Budowa geologiczna

Na tle struktur mezozoicznych obszar arkusza Sobota położony jest w obrębie wału środkowopolskiego (Stupnicka, 1997). Jednostka ta, o rozciągłości północny zachód – połu- dniowy wschód, dzieli się na kilka mniejszych struktur. Obszar arkusza Sobota znajduje się w obrębie południowej części wału kujawskiego – wału kutnowskiego. Charakterystyczną ce- chą wału kutnowskiego jest występowanie pod osadami kenozoicznymi wyłącznie skał juraj- skich. Intensywna tektonika salinarna, stwierdzona w obrębie wału kujawskiego, przyczyniła się do przebicia osadów mezozoicznych przez permskie kompleksy solne. Północno-wschodni fragment arkusza znajduje się na skłonie wału opadającego ku niecce warszawskiej i tam pod utworami kenozoiku występują skały kredy dolnej. Jura górna reprezentowana jest przez różne rodzaje wapieni oksfordu (pelitowe, orga- nodendrytyczne, oolitowe, margliste) o miąższości przekraczającej 300 metrów, kimerydzkie margle, mułowce i iłowce margliste o grubości ponad 210 m oraz przez 170 metrową serię portlandzkich mułowców, iłowców marglistych i margli (Trzmiel, 1999). W strefie dyslokacji, w rejonie Woli Kałkowej, występują leje i zagłębienia (prawdopodobnie pochodzenia kra- sowego) o głębokości do 40 m, które wypełniają trzeciorzędowe piaski i iły z wkładkami wę- gla brunatnego. Osady czwartorzędu pokrywają cały obszar arkusza (figura 2). Morfologię terenu ukształtowały głównie zlodowacenia środkowopolskie, które dwukrotnie pokryły omawiany obszar, zostawiając dwa poziomy glin zwałowych rozdzielonych utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Gliny zwałowe zlodowacenia Odry odsłaniają się w strefach krawę- dziowych dolin Bzury, Mrogi i Igli (Trzmiel, 1999). Ich miąższości osiągają największe war- tości w strefach zaburzeń glacitektonicznych (20-30 m), w innych rejonach wahają się w granicach 4-12 m. Jedynie w okolicach Chruślina zostały zredukowane do 1,5-1,8 m. Ponad glinami zlodowacenia Odry, w rejonie dzisiejszej doliny Bzury na odcinku Urzecze-Łęki Ko- ścielne, występują osady zastoiskowe o niewielkiej miąższości oraz piaski wodnolodowcowe. Gliny zwałowe o zmiennej miąższości (1-12 m), związane ze zlodowaceniem Warty występu- ją w rejonie Orłowa, Łazina, Dębowej Góry i Sułkowic. W strefie Popów-Oszkowice i Wo- jewodza-Walewice gliny przykryte są 0,5-1,5 metrowej miąższości piaskami i żwirami wodnolodowcowymi.

Fig. 2 Położenie arkusza Sobota na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd Holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski eoliczne Plejstocen: 3 – piaski ze żwirami stożków napływowych, 4 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 5 - piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 6 – piaski i żwiry kemów, 7 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej, 8 – piaski, żwiry i gliny zwałowe w strefie czołowolodowcowej, 9 – gliny zwałowe, 10- lessy spiaszczone i gliny lessowe Pagórki moren martwego lodu – pozostałość z okresu zlodowacenia Warty – są mocno zdenudowane i słabo zaznaczają się morfologii. Występują głównie w północnej części arkusza oraz w strefie krawędziowej doliny Bzury w rejonie Marywila. Wzgórza te mają orienta- cję północny zachód – południowy wschód, która jest zgodna z przebiegiem dyslokacji tekto- nicznych w podłożu mezozoicznym. Wielkość pagórków jest zróżnicowana. Największy w rejonie Gaju ma długość 2 km, szerokość 750 m i wysokość względną 5 m. Opisane formy są zbudowane z serii piaszczysto-żwirowej przykrytej warstwą żwirowo-głazową o miąższo- ści do 1,5 m. Pagórki o genezie związanej z akumulacją szczelinową występują w północnej

części arkusza (rejon Głuchów-Wola Kałkowa) oraz w części centralnej arkusza (strefa Bo- rówek-Brzozów). Tworzą najczęściej niewielkie, wydłużone wały o wysokości względnej w granicach 1-4 m, zbudowane przeważnie z piasków drobnoziarnistych. Wymienione formy często towarzyszą morenom martwego lodu, a w ich rozciągłości dominują dwa kierunki: północny zachód – południowy wschód i południowy zachód – północny wschód. Piaski i żwiry wodnolodowcowe zlodowacenia Warty w północnej części arkusza (rejon Załusin-Przezwiska) tworzą wzgórza o orientacji północny zachód – południowy wschód, to- warzyszące morenom martwego lodu i formom akumulacji szczelinowej. W rejonie Emilianowa, utwory te budują równinę sandrową, natomiast na południu ich zasięg jest zgodny z przebiegiem dolin Maliny i Mrogi oraz ich dopływów, które pełniły funkcję odpływów ekstraglacjalnych. Miąższość serii wodnolodowcowych jest niewielka i tylko lokalnie przekracza 2 m osiągając maksymalnie 3–5 m w rejonie Załusin-Bielawy- Gawronki. Rzeźbę ukształtowaną przez zlodowacenia środkowopolskie, złagodziły procesy pery- glacjalne zachodzące w czasie zlodowaceń północnopolskich oraz zjawiska przebiegające w holocenie. Osady zlodowaceń północnopolskich to: mułki zastoiskowe w rejonie Bogorii Górnej, piaski stożków napływowych w południowo-wschodniej części arkusza (w rejonie Kwilno- Mąkolice), piaski rzeczne tarasów nadzalewowych wykształcone w dolinach większych rzek oraz torfy i gytie. Najmłodszymi, holoceńskimi utworami są piaski rzeczne, niekiedy z domieszką humu- su i namuły tworzące tarasy zalewowe oraz torfy występujące w dolinach rzek i zagłębieniach bezodpływowych. Na obszarach przykrytych plejstoceńskimi piaskami wodnolodowcowymi i rzecznymi zachodziły procesy eoliczne, w wyniku których powstały wydmy – największe w rejonie Wi- towa oraz strefie Stanisławów-Wojewodza.

IV. Złoża kopalin

Obszar arkusza Sobota jest ubogi w surowce mineralne – nie udokumentowano tu żad- nego złoża (Przeniosło, red., 2003).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Eksploatacja surowców mineralnych na obszarze arkusza Sobota, ogranicza się do niewielkich i nielicznych wyrobisk piasków i piasków ze żwirem. Wydobycie prowadzone jest

dorywczo na potrzeby własne okolicznej ludności. W latach sześćdziesiątych, na większą ska- lę, eksploatowane były pospółki na północ od wsi Gaj, występujące w kulminacji wzniesienia w formie „czapy” żwirowej. Obecnie wyrobisko jest nieczynne i zrekultywowane. Wystąpie- nie to nie posiadało dokumentacji geologicznej. Nie wykonywano również badań geologicznych dla złoża kopaliny ilastej w Chlebowi- cach, z którego korzystała, położona w pobliżu cegielnia produkująca cegłę pełną. Eksplo- atowano odwapnioną warstwę piaszczystej gliny zwałowej o miąższości 0,8 m. W latach dziewięćdziesiątych wydobycia zaniechano (Lichwierowicz, 1989), a cegielnię zamknięto. Niewielkie, niekoncesjonowane wydobycie piasku ze żwirem i piasku na omawianym terenie prowadzona jest dorywczo w kilku punktach w: Wiatraku, Marywilu, Walewicach i Woli Kałkowej.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Ze względu na brak przesłanek geologicznych i geomorfologicznych, obszar objęty arkuszem Sobota nie był w przeszłości przedmiotem zainteresowania geologiczno- surowcowe- go (Lichwierowicz, 1989, Lichwierowicz, 1990; Osendowska, 1990; Osendowska, Kałuża, 1992, 1993). Niekorzystna, z punktu widzenia geologii złożowej, budowa geologiczna nie ro- kuje perspektyw na znalezienie dobrych jakościowo kopalin o zasobach przemysłowych. Pra- ce poszukiwawcze, głównie za kruszywem naturalnym prowadzone były w rejonach: Biela- wy-Sobota-Zakrzew (Kwapisz, Skórski, 1969), Stradzew-Górki i Żeronice (Urbański, Nic- poń, 1970). Gniazdowe występowanie pospółek (o średnim punkcie piaskowym 65 %), które mogą być wykorzystywane dla potrzeb lokalnych, napotkano jedynie w okolicy Żeronic. Sza- cunkowe zasoby wynoszą tu 22,16 tys. m3. Obszar ten zakwalifikowany został jako progno- styczny, a jego charakterystykę przedstawiono w tabeli 1. Perspektywy na znalezienie pospółek wiązać można z wzniesieniem morenowym wy- stępującym na północ od obszaru prognostycznego oraz z morenami martwego lodu w rejonie Marywila, zbudowanymi z piasków ze żwirem, które są eksploatowane w niewielkich, go- spodarskich żwirowniach. W rejonie Bielawy-Walewice wyznaczono obszar perspektywiczny dla piasków wodnolodowcowych (Jórczak, 1969). Występujące tu w niewielkich ilościach piaski mogą być ewentualnie wykorzystane wyłącznie na potrzeby lokalne. Wyniki prac poszukiwawczych za kruszywem naturalnym prowadzonych w rejonie miejscowości Stradzew-Górki, Dębowa Góra, Sobota i Gaj były negatywne.

Tabela 1 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubość kom- Numer Wiek kom- Średnia Zasoby Rodzaj pleksu litolo- obszaru Powierzchnia pleksu litolo- Parametry grubość w kate- Zastosowanie kopali- giczno- na ma- [ha] giczno- jakościowe nadkładu gorii D kopaliny ny surowcowego 1 pie surowcowego [m] (tys. m3) od – do (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9

I 0,5 pż Q pp – 65% 0,4 4,5 22,16 Skb

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 5: pp – punkt piaskowy Rubryka 9: Skb – kruszywa budowlane Torfowiska niskie występujące w dolinach Bzury, Ochni i Mrogi (Biernacka, 1970 a, b, c; Biernat, 1958; Krajewska, 1970; Łaszek, 1971; Traczyk, 1958), ze względu na małą miąższość torfów (poniżej 1,0 m) i ich wysoką popielność (powyżej 30 %) zaliczono do pozabilansowych (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Torfy te nie nadają się do eksploatacji i z tego względu na mapie określono je jako obszary negatywne. Jedynie niewielkie torfowisko w dolinie Mrogi, posiadające średnią miąższość 1,5 m uznano za perspektywiczne.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Sobota znajduje się w całości w dorzeczu Bzury – lewobrzeżnego do- pływu Wisły. Bzura, wykorzystująca równoleżnikowy fragment pradoliny warszawsko- berlińskiej, jest na całym odcinku uregulowana. Liczne dopływy, przeważnie również o ure- gulowanych korytach, tworzą rozbudowaną sieć hydrograficzną. Lewostronne dopływy Bzury – Ochnia i Igla – wykorzystują doliny preglacjalne o założeniach przedplejstoceńskich; do- pływy prawostronne to: Malina, Moszczenica, Donosnik i Mroga. Mroga na odcinku Ziewa- niczyk-Psary jest nieuregulowana – wykazuje niewielki spadek i tworzy meandry. Bzura wraz z dopływami tworzy zlewnię II rzędu. Poszczególne dopływy Bzury stano- wią zlewnie III rzędu. Sieć cieków na obszarze arkusza jest miejscami bardzo gęsta i charakteryzuje się skom- plikowanymi relacjami hydrograficznymi (Poradowska, 1998). Zagęszczenie sieci rzecznej jest szczególnie duże na Równinie Łowicko-Błońskiej (0,5-0,7 km/km2) (Stan środowiska…, 1999). Monitoring stanu czystości wód prowadzony jest na Bzurze, Mrodze, Moszczenicy i Ochni (Raport o stanie…, 2002). O pozaklasowej ocenie wód Bzury w punkcie w Orłowie

decydowało przekroczenie dwóch wskaźników: azotynów oraz miana Coli. W wodach Mosz- czenicy stwierdzono przekroczenie wskaźników chlorofilu „a” i fosforu ogólnego. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są ścieki komunalne i przemysłowe wprowadzane do rzek poza granicami arkusza mapy. Były to dla: Bzury – ścieki miejskie ze Zgierza oraz z Zakładów Prze- mysłu Barwników „Boruta”, Ochni – ścieki z Kutna, Moszczenicy – ścieki ze Strykowa, Mrogi – ścieki z Głowna. W dolinie Bzury i Mrogi, w rejonie Borowa, Walewic i Psar, funkcjonują rozległe stawy hodowlane.

2. Wody podziemne Występowanie wód podziemnych związane jest z utworami jury górnej, kredy, trzecio- rzędu i czwartorzędu (Oficjalska, 2002). Wody poziomów czwartorzędowego i trzeciorzędo- wego występują w piaskach, rzadziej żwirach i mają charakter wód porowych. Charakter szczelinowo-porowy mają wody piętra dolnokredowego, występujące w drobnoziarnistych piaskach i słabozwięzłych piaskowcach. Wody szczelinowo-krasowe związane są ze skałami węglanowymi, tj. marglami lub wapieniami kredy i jury górnej. Poszczególne piętra wodono- śne nie posiadają, poza punktowymi, wzajemnych połączeń (Poradowska, 1995). Parametry hydrogeologiczne czwartorzędowej warstwy wodonośnej są zróżnicowane, w zależności od wykształcenia litologicznego i miąższości. Wydajności jednostkowe nie są duże i z reguły nie przekraczają 10 m3/h. Zasilanie czwartorzędowego poziomu wodonośnego odbywa się poprzez infiltrację opadów, tam gdzie na powierzchni występują utwory przepuszczalne oraz podziemny dopływ boczny i dopływ z głębszych poziomów wodonośnych. Wody czwartorzędowego poziomu wodonośnego drenowane są w różnym stopniu przez lokalne cieki powierzchniowe, a w największym stopniu przez Bzurę. Pod względem jakości, największy udział mają wody III klasy jakości tj. wymagające uzdatniania skomplikowanego, zawierające duże ilości związków żelaza, manganu lub azotu (najczęściej amoniak). Studnie o wydajnościach 60 m3/h występują w miejscowościach: Stary Waliszew i Mąkolice. Piaszczysty kompleks miocenu tworzy zbiornik o charakterze porowym. Wodę z tego poziomu ujmuje kilkanaście studni wierconych zlokalizowanych w północnej i środkowej części arkusza Sobota. Zwierciadło występuje na głębokości od około 30 m w Sobocie do 77,7 m w Oszkowicach, a wydajności maksymalnie sięgają 59 m3/h. Jakość wód przeważnie wymaga uzdatniania ze względu na ponadnormatywną zawartość związków żelaza i manganu, natomiast pod względem bakteriologicznym nie budzi zastrzeżeń. Studnie z piętra mio-

ceńskiego o wydajności powyżej 50 m3/h znajdują się w miejscowościach: Głuchów, Orłów i Oszkowice. Dolnokredowy poziom wodonośny związany jest z piaskami, piaskowcami i zlepień- cami albu. Z wód tego poziomu korzysta tylko jedna studnia odwiercona w Łękach Kościel- nych. Warstwa wodonośna znajduje się na głębokości 73 m, a jej wydajność wynosi 23 m3/h.

Fig. 3 Położenie arkusza Sobota na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – Obszar Wysokiej Ochrony (OWO), 2 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym, 5 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo krasowym. Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: Subniecka Warszawska–215, trzeciorzęd (Tr); Subniecka War- szawska (część centralna)–215A, trzeciorzęd (Tr); Zbiornik międzymorenowy Chodcza-Łanięta–225, czwartorzęd (Q); Zbiornik Krośniewice-Kutno–226, jura górna (J3); Zbiornik Dolina Chruślina–227, czwartorzęd (Q); Niecka Ło- zka–401, kreda dolna (K1); Zbiornik Stryków–402, jura górna (J3); Zbiornik międzymorenowy Brzeziny-Lipce Rey- montowskie–403, czwartorzęd (Q); Koluszki-Tomaszów–404, jura górna (J3) Wapienie i margle jury górnej, stanowiące kolektor o charakterze szczelinowo-krasowym występują na przeważającej części arkusza. Wody poziomu jurajskiego ujmowane są przez ponad dwadzieścia studni. Głębokość poziomu wodonośnego waha się od 30 m w So-

bocie do 198 m w Mrodze. Jakość wód jest przeważnie dobra i nie wymagają one dodatko- wego uzdatniania. Najwyższą wydajnością, powyżej 67 m3/h, charakteryzują się studnie w Garbowie i Marysinie. Zgodnie z podziałem A. S. Kleczkowskiego (1990) na obszarze arkusza występuje pięć głównych zbiorników wód podziemnych. Zbiornik Krośniewice-Kutno – 226 i Zbiornik Stry- ków – 402, związane z poziomem górnojurajskim, Subniecka Warszawska – 215, obejmująca utwory trzeciorzędowe oraz Dolina Chruślina – 227 i Zbiornik Brzeziny-Lipce Reymontow- skie – 403, związane z utworami czwartorzędowymi. Zbiornik Dolina Chruślina w całości zakwalifikowany został jako obszar najwyższej ochrony (ONO), ze względu na małą odporność warstwy wodonośnej na przenikanie zanie- czyszczeń. Wzdłuż Bzury i dolnych biegów Mrogi i Ochni wyznaczony został obszar wysokiej ochrony (OWO). W 1995 roku wykonana została dokumentacja hydrogeologiczna określająca warunki dla ustanowienia stref ochronnych dla GZWP „Dolina Chruślina” (Poradowska, 1995). Ze względu na bardzo złą jakość wody występującej w tym zbiorniku, Komisja Dokumentacji Hydrogeologicznych uznała za niecelowe wyznaczenie regionalnych stref ochronnych. Po- nadto Komisja stwierdziła, że z wymienionego powodu oraz słabego rozpoznania warunków hydrogeologicznych (rowy tektoniczne) brak podstaw do kwalifikacji tej struktury jako głów- nego zbiornika wód podziemnych. Udokumentowane zasoby i pobór wód podziemnych koncentrują się w pobliżu wsi. W lutym 2000 roku ustanowiona została strefa ochrony pośredniej dla ujęcia wód podziemnych grupowego wodociągu wiejskiego w Bogorii Górnej (Giłka, 1999). Ujęcie to tworzą dwie studnie głębinowe o wydajności łącznej 73,0 m3/h, korzystające z poziomu czwartorzę- dowego.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 554-Sobota

zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna prób- ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka prze- wyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (median) w glebach na arkuszu (median) w glebach na w glebach obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 554-Sobota arkuszu 554-Sobota dowanych Polski Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <0,05-<0,05 <0,05 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-53 21,5 27 Cr Chrom 50 150 500 2-5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 24-108 36,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1 2 Cu Miedź 30 150 600 3-18 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-6 3 3

16 Pb Ołów 50 100 600 4-17 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,1 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 554-Sobota w poszczególnych grupach zanie- 1) czyszczeń grupa A As Arsen 6 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 6 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Zn Cynk 5 1 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar- Cd Kadm 6 dy wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 6 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta- Cu Miedź 6 wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Ni Nikiel 6 użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów prze- Pb Ołów 6 mysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 6 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 554-Sobota do poszczegól- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 nych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 5 1

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 2). Przeciętne wartości kadmu, miedzi, niklu i rtęci w glebach arkusza są identyczne z war- tościami przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całego kraju. Nieco wyższe wartości zanotowano dla arsenu, baru, chromu i kobaltu. Pod względem zawartości metali, 5 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono tylko gleby w punkcie nr 3, w którym zawartość cynku wykracza poza normę dla obszarów poddanych ochronie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne Kryteria oceny osadów Do oceny jakości osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi zastosowano kryteria zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne za- wartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, wartości PEL oraz tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cję ziarnowa drobniejsza niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, kadmu, chromu, ołowiu, miedzi, ni-

klu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartościach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu Sobota zlokalizowane są dwa punkty obserwacyjne sieci geochemicznego monitoringu osadów wodnych – na rzece Moszczenicy w Łazinie oraz Mrodze w Bielawach. Osady Mrogi charakteryzują się zawartościami metali, poza miedzią, zbliżonymi do wartości tła geochemicznego. Osady Moszczenicy cechuje podwyższona zawartością cynku, kadmu, miedzi i ołowiu w stosunku do wartości tła geochemicznego. W przypadku miedzi i ołowiu są to zawartości, przy których nie obserwuje się występowania ujemnego oddziaływania na organizmy wodne, ale zawartość cynku (>123 ppm) i kadmu (>0,7 ppm) są stężeniami, przy których mogą już występować negatywne oddziaływania na organizmy. Tabela 3 Zawartość pierwiastków w osadach rzecznych. Rozporządzenie Moszczenica Mroga PEL** Tło geochemiczne Pierwiastek MŚ* Łazin Bielawy Zawartość (ppm) Arsen (As) 30 17 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 8 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 200 29 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,8 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 18 14 Nikiel (Ni) 75 42 6 2 3 Ołów (Pb) 200 91 11 21 6 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,344 0,015 * - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r. ** - PEL – zawartość, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne.

Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopusz- czalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub wielopierścieniowych węglowo- dorów aromatycznych.

3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 40 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 10 do około 35 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 25 nGy/h.

Fig. 4

Z l o a m n e i e t r c o z y w s e z j c

a z e r n k i u a s

z g a l e )

b pierwia s t kami promieniotwórcz 20 ymi (naosirz ę dnyc h -opissiatki ki-

Wartości promieniowania gamma w obu profilach są do siebie zbliżone i niskie, co wynika z budowy geologicznej arkusza Sobota. Dominującymi utworami są plejstoceńskie piaski i żwiry stożków napływowych, rezydua glin zwałowych, piaski wydmowe a także holo- ceńskie utwory piaszczyste, mułki i torfy charakteryzujące się generalnie niską radioaktywno- ścią. Najniższe wartości promieniowania gamma stwierdzono w środkowej części profilu wschodniego (ok. 10 nGy/h), gdzie występują holoceńskie namuły rzeczne Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 0,5 do około 2,5 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 0,2 do około 2,5 kBq/m2.

IX. Składanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo- wisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte Ustawie o odpadach oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczegól- ne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach, przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Ponadto w przypadkach nie ujętych aktami prawnymi zaproponowano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria prze- strzenne, nawiązujące do istniejących praktycznych warunków lokalizowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować wyróżnionych typów składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania: przyrodnicze, geośrodowiskowe lub infrastrukturalne;

− tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające jednak naturalnej warstwy izolacyjnej (w tych rejonach składowiska odpadów muszą posiadać sztuczną barierę izolacyjną dla dna i skarp obiektu, wykonaną z odpowiednich materiałów gruntowych lub syntetycznych); − tereny na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, niewyłączonych z możliwości lokalizowania składowisk odpadów, zazna- czono także te wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, po odpowiedniej ocenie właściwości izolacyjnych dna i skarp. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydziela się rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów ( N, K, O); − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczno- ści publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają- ce z występowania zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie obszarów objętych wymienionymi ograniczeniami warunkowymi będzie wymagało ustaleń z odpowiednimi władzami oraz zgodności z dokumentami planistycznymi dotyczą- cymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 4). Tabela 4 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska współczynnik fil- miąższość [m] rodzaj gruntów tracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 . 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 4); − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jedno- rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawiane na Planszy B. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie doku- mentacyjnej, przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (Tabela 5) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń. Profile te przedstawiają budowę geolo- giczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej występującej pod utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tab. 5 otwory, (których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na MGP - plansza B. Na obszarze arkusza Sobota rejony bezwzględnie wyłączone z możliwości lokalizacji składowisk odpadów obejmują: − dna dolin rzecznych Bzury i jej dopływów: Igli, Mrogi, Ochni, Moszczenicy, Dono- śnika i Kanału Strudzewskiego wraz z powierzchniami tarasów zalewowego (0-1 m p.k.rz.) i nadzalewowego (2-4 m p.k.rz.) oraz stawami rybnymi − tereny zwartej i gęstej zabudowy w większych miejscowościach: Sobocie, Biela- wach i Łękach; − obszary pokryte lasami (o powierzchni > 100 ha) w części południowo-zachodniej (Las Witowski), południowo-wschodniej (Las Psarski i Las Stanisławów) i środko- wej (Las Mrodzki); − strefę ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych w Bąkowie Dolnym (północno- wschodnia część obszaru arkusza); − tereny o płytkim (0-2 m) położeniu zwierciadła wód gruntowych, zabagnione oraz pokryte łąkami na gruntach organicznych (torfach, namułach); − dna mniejszych dolin denudacyjnych wypełnionych utworami deluwialnymi. Na wymienionych obszarach istnieje bezwzględny zakaz lokalizacji składowisk odpa- dów zgodnie z kryteriami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Środowiska. Na pozostałych obszarach lokalizowanie składowisk jest możliwe, ale najlepsze warunki naturalne mają rejo-

ny, w których na powierzchni terenu (lecz nie głębiej niż 2,5 m p.p.t.) występują utwory słabo przepuszczalne (gliny) lub nieprzepuszczalne (iły), stanowiące warstwę izolacyjną. Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk zostały wyznaczone głównie w części północnej (na północ od doliny Bzury) oraz środkowo-zachodniej i środkowo-połud- niowej (pomiędzy dolinami Bzury i Mrogi). Warstwę izolacyjną stanowią przede wszystkim gliny zwałowe zlodowacenia Warty (odsłaniające się na całym omawianym obszarze), w m- niejszym stopniu zlodowacenia Odry (odsłaniające się na powierzchni w części północno- wschodniej), dla których współczynnik filtracji przyjmuje się nie mniejszy niż 10-7m/s. W stropowej części (0,5-2 m) gliny są zwietrzałe, odwapnione i bardziej piaszczyste. Średnie miąższości glin zlodowacenia Warty wynoszą 5-6 m, a maksymalne dochodzą do 12 m. W przypadku glin ze zlodowacenia Odry średnia miąższość jest znacznie większa i wynosi około 10-12 m, a w strefach zaburzeń glacitektonicznych około 20 m (Trzmiel, 1999). Wła- ściwości izolacyjne glin jak i naturalnej bariery geologicznej pozwalają na lokalizowanie w tych obszarach wyłącznie składowisk odpadów obojętnych. Lokalnie w części północnej na powierzchni terenu odsłaniają się mułki zastoiskowe zlodowacenia Odry – w tych miejscach możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne, ale po przeprowadzeniu uzupełniających badań polowych i laboratoryjnych. Z glin zwałowych zlodowacenia Warty i Odry zbudowana jest wysoczyzna morenowa płaska o nachyleniach powierzchni do 2-4º. W części północnej powierzchnia wysoczyzny jest miejscami zdenudowana, a nachylenia na ogół nie przekraczają 2º. W tych miejscach gliny zwałowe są przykryte mało miąższą (0,5-2 m) warstwą piasków wodnolodowcowych. Stoki wysoczyzny opadające do den dolin rzecznych mają nachylenia do 5-7º. Mułki zastoiskowe nie tworzą odrębnych form, ale odsłaniają się w zboczach dolin: Bzury, Igli i Ochni. Jedyny większy obszar występowania osadów zastoiskowych znajduje się w niewielkiej odle- głości na zachód od Kanału Strudzewskiego (w północno-wschodniej części obszaru arkusza) (Trzmiel, 1999). W obrębie wyznaczonych obszarów występowania naturalnej bariery izolacyjnej wy- dzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań składowania odpadów. Są one związane z ograniczeniami lokalizowania składowisk, obejmującymi: − rejony w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości Łęki (w części północno-zachodniej), Sobota i Bielawy (w części środkowo-wschodniej); − fragment obszaru chronionego krajobrazu (obejmujący część północno-zachodnią, środkową i południowo-wschodnią);

− strefy OWO wyznaczone dla zbiorników GZWP nr 226 (w części północno- zachodniej i środkowej) i 403 (w części południowo-wschodniej) (Kleczkowski, 1990); − pojedyncze obiekty chronione: zabytkowe i przyrodnicze. Na omawianym obszarze wykonano około 120 otworów hydrogeologicznych i badaw- czych. Trudno wskazać rejony najlepiej udokumentowane, ponieważ rozmieszczenie wierceń jest równomierne na całym obszarze, poza słabiej udokumentowaną częścią południowo- wschodnią. Zmienność geologiczną w obszarach preferowanych pod lokalizowanie składo- wisk dokumentowało około 60 głębokich otworów wiertniczych – profile większości z nich zostały zamieszczone w tabeli 5. Warunki izolacyjności podłoża zgodne z wymaganiami dla składowisk odpadów obo- jętnych oraz innych niż obojętne i niebezpieczne (czyli komunalnych) wyznaczono tam, gdzie odpowiednia miąższość glin lub iłów jest udokumentowana profilem otworu wiertniczego lub przekrojami geologicznymi. Zmienne właściwości izolacyjne podłoża, wyznaczono tam, gdzie: − gliny zwałowe są przykryte utworami przepuszczalnymi (przeważnie piaskami wodnolodowcowymi), których miąższości nie przekraczają 2,5 m; − w obrębie glin zwałowych występują przewarstwienia osadów piaszczystych, obni- żające izolacyjność całej warstwy; − miąższość warstwy izolacyjnej jest niewielka (do 2-4 m), a poniżej występuje miąż- szy kompleks warstw przepuszczalnych, który na ogół jest równocześnie poziomem wodonośnym. Zmienne właściwości izolacyjne wykazują także wszystkie mułki zastoiskowe. Obszary o zmiennych właściwościach warstwy izolacyjnej występują dość powszechnie na omawianym terenie i w zdecydowanej większości przypadków pokrywają się z miejscami, w których powierzchnia wysoczyzny jest zdenudowana. Warunki hydrogeologiczne związane są z poziomami wodonośnymi występującymi w obrębie trzech pięter wodonośnych: czwartorzędowego, trzeciorzędowego i jurajskiego. W obrębie utworów wodonośnych piętra czwartorzędowego występuje praktycznie jeden użytkowy poziom wodonośny, związany z rozległymi dolinami kopalnymi z okresu intergla- cjału wielkiego i zlodowaceń środkowopolskich oraz dolinami rzecznymi ukształtowanymi w czasie zlodowacenia Wisły. Omawiane piętro pozbawione jest izolacji na obszarze współ- czesnych dolin rzecznych, a warstwa wodonośna znajduje się na głębokości 1-5 m – w tych

rejonach występuje wysoki stopień zagrożenia głównego poziomu użytkowego. Na obszarach wysoczyznowych poziom wodonośny występuje na głębokości 15-50 m i jest izolowany war- stwą utworów słabo przepuszczalnych o miąższości od kilkunastu do 30 m – w tych rejonach wyznaczono niski, lokalnie średni, stopień zagrożenia głównego poziomu użytkowego. Wody piętra trzeciorzędowego mają znaczenie jako poziom użytkowy w części południowo- zachodniej i północnej, gdzie występują na głębokości 15-50 m, rzadziej > 50 m, pod miąż- szym przykryciem utworami gliniastymi. Pomimo występowania warstwy izolacyjnej pół- nocno-zachodnia część omawianego obszaru została uznana za rejon bardzo wysokiego stopnia zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, w związku z występowaniem w tym rejonie wód zasolonych, związanych z wysadem solnym antykliny Bielaw. Zwiększe- nie eksploatacji wód z poziomów trzeciorzędowego i jurajskiego powoduje wzrost zasolenia. Główny użytkowy poziom wodonośny w obrębie piętra jurajskiego występuje powszechnie na obszarze arkusza (na głębokości 15-100 m), poza częścią południowo-zachodnią i wschod- nią. Wody tego piętra mają wystarczającą izolację utworami gliniastymi i ilastymi. Piętro jurajskie jest lokalnie połączone z piętrem trzeciorzędowym (w części północnej) lub czwarto- rzędowym (w dolinach Bzury i Mrogi). Zdecydowanie większa ilość obszarów predyspono- wanych do lokalizowania składowisk odpadów została wyznaczona w rejonach niskiego i średniego stopnia zagrożenia głównego poziomu wodonośnego. W obszarach preferowanych do lokalizowania składowisk odpadów komunalnych miąższość warstwy izolacyjnej, którą stanowią mułki zastoiskowe, jest niewielka i wynosi od 0,5 do 3 m. Są to mułki wapniste, spoiste, z pojedynczymi przerostami piasku mułkowatego. Osady te wymagają jednak bardzo dobrego rozpoznania geologicznego, ponieważ w przypadku zbyt dużych zawartości materiału piaszczystego i braku osadów ilastych, może okazać się, że nie spełniają one wymagań stawianych warstwie izolacyjnej dla tego typu składowisk i bę- dzie można wykorzystać je tylko do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Dodat- kowo na omawianych obszarach występują ograniczenia warunkowe (w strefie krawędziowej doliny Bzury) wynikające z wymagań ochrony przyrody (obszar chronionego krajobrazu) lub ochrony wód (strefa OWO). Dlatego ewentualne rozpoznanie geologiczne pod kątem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych należy ograniczyć do nielicznych obszarów wystą- pień mułków zastoiskowych oddalonych od zboczy doliny (w okolicach Jaroszówki, Grusz- kowizny i Bąkowa Dolnego). Analiza dostępnych materiałów geologicznych (Trzmiel, 1999) i hydrogeologicznych (Oficjalska, 2002) wykazała, że najlepsze warunki naturalne dla lokalizacji potencjalnych składowisk odpadów obojętnych (poza omówionymi rejonami, gdzie odsłaniają się utwory

zastoiskowe) występują generalnie na obszarze położonym na północ od doliny Bzury. Zwar- ty obszar wysoczyznowy jest rozcięty tylko niewielkimi dolinami lewostronnych dopływów Bzury. Gliny zwałowe mają tu największe miąższości – od około 20 m (otwory: 2, 3, 7) do około 50 m (otwór 4). Tylko w pobliżu zboczy doliny Bzury miąższości glin są mniejsze i wynoszą od około 10 m (otwory 14 i 27) do około 15 m (otwór 16). W części północno- wschodniej gliny zlodowaceń Warty i Odry (tworzące jeden kompleks nierozdzielony żad- nymi utworami piaszczystymi) występują bezpośrednio na trzeciorzędowych iłach (otwory 1 i 4) lub czwartorzędowych iłach zastoiskowych (otwór 2). W takich sytuacjach miąższość warstwy izolacyjnej wynosi 50-70 m, a obecność w jej dolnej części utworów ilastych, pozwala na możliwość lokalizacji składowisk odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne w pobliżu wymienionych otworów. Na większej części omówionego obszaru występują jednak istotne ograniczenia warunkowe związane z ochroną wód i przyrody. Północno-zachodnia część znajduje się w obrębie bardzo wysokiego i wysokiego stopnia zagrożenia głównego poziomu użytkowego, ale zagrożenie to nie wynika z niedostatecznej izolacji lub braku izolacji wód podziemnych. W obszarach preferowanych pod lokalizację składowisk odpadów obojętnych wyznaczonych na południe od doliny Bzury miąższości glin zwałowych są zróżnicowane i wynoszą od kilku metrów (otwory: 20, 21, 24, 34, 47) do ponad 30 m (otwory: 29, 32, 39), a w okolicach Bielaw (otwór 44) – 50 m. W jednym przypadku, w okolicach miejscowości Piaski Ban- kowe (otwór 40), bezpośrednio pod miąższą (około 70 m) serią glin, występuje 3-metrowa warstwa iłów trzeciorzędowych. W bliskim sąsiedztwie tego otworu istnieje możliwość lokalizacji składowiska odpadów komunalnych. Miąższość warstwy izolacyjnej w części zachodniej wynosi średnio 8-10 m, w części środkowej – około 20 m, w części wschodniej i połu- dniowej około 14-15 m. Z drugiej strony, w części zachodniej i południowej, nie ma żadnych ograniczeń warunkowych dla lokalizacji składowisk odpadów. Natomiast w części środkowej i wschodniej wyznaczono ograniczenia związane z ochroną wód i przyrody. Miąższość warstwy izolacyjnej oraz brak ograniczeń warunkowych wskazują, że najlepszym obszarem do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych powinna być część południowo-zachodnia. Analiza przekrojów geologicznych wskazuje jednak, że w tej części (między Mąkolicami a Jasionną) występują znaczne zaburzenia glacitektoniczne utworów trzeciorzędowych i star- szych utworów czwartorzędowych. Pomimo, że gliny zwałowe zlodowacenia Warty (stano- wiące warstwę izolacyjną) są na przekrojach niezaburzone, nie można wykluczyć takich de- formacji na mniejszą skalę – stąd obszar południowo-zachodni może być rozpatrywany wy- łącznie jako rejon do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Wszystkie obszary prefe-

rowane do lokalizowania składowisk, usytuowane na południe od doliny Bzury, znajdują się generalnie w rejonie niskiego stopnia zagrożenia głównego poziomu użytkowego, poza obszarem na wschód od Bielaw, gdzie wskazano wysoki stopień zagrożenia związany brakiem ciągłej warstwy izolacyjnej. Istniejące wyrobiska, związane z wydobyciem kruszywa naturalnego są na omawianym obszarze nieliczne. Trzy żwirownie są zlokalizowane w części północnej, a jedna w części środkowo-wschodniej. Występują tam jednak ograniczenie warunkowe w związku z ochroną wód i przyrody. Wykorzystanie tych miejsc jako składowisk odpadów wymaga przeprowa- dzenia odpowiednich badań geologiczno-inżynierskich oraz wykonania sztucznej bariery izolacyjnej. Żwirownie zlokalizowane w części północno-środkowej są obiektami bardziej pre- dysponowanymi do wspomnianego celu, przede wszystkim z uwagi na znaczne oddalenie od jakichkolwiek zabudowań. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in- westycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach oma- wianej warstwy tematycznej mapy.

Tabela 5 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów preferowanych pod lokalizację składowisk odpadów Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Profil geologiczny Miąższość jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu warstwy izo- cyjną numer otwo- na mapie lacyjnej [m p.p.t.] ru dokumenta- strop [m] cyjnej B zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba 0,6 Piasek pylasty 1,0 Piasek ze żwirem 1,8 Piasek pylasty BH 2,0 Glina zwałowa Q 1* 48,0 73,0 8,0 5540037 32,4 Ił pylasty 50,0 Węgiel brunatny 53,0 Ił Tr 70,0 Rumosz skalny 73,0 Wapienie Cr 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 2,2 Glina BH 2* 3,2 Glina piaszczysta+otoczaki 21,1 21,5 b.d. 5540006 19,5 Ił warwowy 20,7 Glina zwałowa ilasta 21,5 Piasek średni Q 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta BH 1,0 Glina 3 21,3 21,6 b.d. 5540007 5,3 Glina zwałowa z otoczakami 10,0 Glina zwałowa 21,6 Piasek gliniasty Q 0,0 Glina zwałowa z otoczakami Q BH 4* 51,7 69,4 69,4 b.d. 5540074 Ił z węglem brunatnym 69,4 Piasek średni z lignitem Tr 0,0 Piasek drobny 0,8 Glina z piaskiem BH 2,5 Glina piaszczysta 5 35,2 36,0 13,0 5540065 34,0 Glina z piaskiem Q 36,0 Rumosz wapienny 37,0 Wapienie J 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 1,3 Glina zwałowa Q 26,0 Muły BH 27,0 Ił 6 25,5 37,0 14,2 5540075 29,0 Muły 33,0 Ił 37,0 Piasek gruby ze żwirem 39,0 Ił Tr 41,0 Wapienie J 0,0 Gleba BH 7 0,5 Glina zwałowa 22,5 23,0 15,2 5540089 23,0 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta BH 4,0 Glina zwałowa z otoczakami 8 3,5 5,0 b.d. 5540008 5,0 Piasek drobny 7,0 Piasek różny 12,0 Glina zwałowa z otoczakami Q

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Profil geologiczny Miąższość jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu warstwy izo- cyjną numer otwo- na mapie lacyjnej [m p.p.t.] ru dokumenta- strop [m] cyjnej B zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 BH 0,0 Glina 9 25,0 25,0 5,0 5540041 25,0 Piasek ze żwirem Q 0,0 Nasyp 0,3 Glina pylasta 3,5 Glina piaszczysta BH 10* 4,5 Glina zwałowa 28,7 29,0 10,3 5540092 29,0 Piasek gliniasty 30,0 Piasek drobny, pylasty 33,0 Pył piaszczysty Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek drobny BH 1,2 Piasek gliniasty 11 19,0 21,0 3,2 5540053 2,0 Glina piaszczysta 21,0 Piasek drobny z pyłem 24,0 Pył ilasty Q 0,0 Profil nieznany 0,8 Glina piaszczysta BH 6,0 Glina piaszczysta z otoczakami Q 12 25,2 37,0 4,2 5540064 26,0 Ił piaszczysty z węglem br. 37,0 Piasek gruby 39,7 Ił piaszczysty Tr 0,0 Gleba BH 0,5 Glina zwałowa 13 30,9 33,0 b.d. 5540010 31,4 Bruk morenowy Q 33,0 Wapienie oolitowe Tr 0,0 Piasek gliniasty 0,3 Glina zwałowa z otoczakami BH 14 2,8 Glina zwałowa 10,6 b.d. b.d. 5540058 10,9 Piasek gruby 23,5 Piasek średni Q 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta z otoczakami 1,5 Piasek średni gliniasty BH 15 3,5 Piasek drobny 3,1 21,0 b.d. 5540009 5,2 Glina zwałowa z otoczakami 18,0 Glina piaszczysta Q 21,0 Piasek drobny Tr 0,0 Gleba BH 0,3 Glina piaszczysta 16 14,7 15,0 12,0 5540084 6,5 Glina zwałowa z otoczakami 15,0 Piasek średni Q 0,0 Glina zwałowa z otoczakami BH 17 13,5 Żwir drobnoziarnisty z otoczaka- 13,5 13,5 8,0 5540049 mi Q 0,0 Piasek drobny, pylasty 2,4 Glina piaszczysta BH 3,4 Glina piaszczysta+otoczaki 18 13,1 17,7 10,7 5540098 15,5 Piasek gruby 17,7 Piasek drobny z otoczakami Q 20,0 Piasek różny Tr 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta BH 3,0 Glina zwałowa z otoczakami 19 15,7 16,0 5,8 5540104 8,0 Głazy narzutowe 8,5 Glina zwałowa z otoczakami 16,0 Piasek średni Q

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Profil geologiczny Miąższość jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu warstwy izo- cyjną numer otwo- na mapie lacyjnej [m p.p.t.] ru dokumenta- strop [m] cyjnej B zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba 0,5 Piasek gliniasty 1,0 Glina BH 1,5 Glina piaszczysta 20 3,5 4,523,8 b.d. 5540036 4,5 Piasek średni gliniasty 5,0 Piasek drobny 16,3 Glina piaszczysta z otoczakami 23,8 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 2,5 Piasek drobny gliniasty BH 3,5 Piasek średni 21 2,2 3,123,0 3,1 5540032 4,0 Glina piaszczysta 6,0 Piasek drobny 19,0 Glina piaszczysta z otoczakami Q 23,0 Piasek drobny Tr 0,0 Piasek średni 0,5 Glina piaszczysta 3,0 Piasek drobny gliniasty 3,5 Glina piaszczysta z otoczakami BH 22 14,5 Muły 14,0 22,2 2,0 5540031 16,5 Glina piaszczysta 18,3 Ił 20,5 Muły z domieszką iłów 22,2 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa piaszczysta BH 21,0 Glina piaszczysta z rumoszem 23 20,6 22,0 4,7 5540081 wapieni Q 22,0 Wapienie z marglami piaszczystymi J 0,0 Gleba 0,5 Piasek pylasty BH 24 2,0 Glina piaszczysta z otoczakami 4,0 6,0 1,0 5540045 6,0 Piasek drobny 7,0 Glina piaszczysta z otoczakami Q 0,0 Piasek drobny BH 1,0 Piasek drobny gliniasty 25 7,0 10,0 10,0 5540086 2,0 Glina zwałowa 9,0 Piasek drobny Q BH 0,0 Glina 26 11,0 11,0 3,8 5540005 11,0 Żwiry drobnoziarniste Q 0,0 Gleba BH 27 0,7 Glina piaszczysta 9,1 9,8 4,5 5540027 9,8 Piasek średni Q 0,0 Piasek drobny 0,5 Glina BH 28 3,5 Glina piaszczysta 7,5 8,0 3,2 5540017 8,0 Piasek średni 11,5 Glina piaszczysta 0,0 Glina piaszczysta BH 7,0 Glina piaszczysta z otoczakami 29 39,0 39,0 8,2 5540099 39,0 Piasek średni Q 40,5 Piasek drobny Tr

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Profil geologiczny Miąższość jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu warstwy izo- cyjną numer otwo- na mapie lacyjnej [m p.p.t.] ru dokumenta- strop [m] cyjnej B zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba BH 0,4 Glina zwałowa 30 12,6 13,0 8,0 5540082 13,0 Piasek różny ze żwirem 15,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 6,3 Piasek drobny gliniasty 7,8 Glina piaszczysta 10,7 Piasek drobny ze żwirem 12,2 Piasek różny ze żwirem i otoczakami 14,1 Glina zwałowa z otoczakami 25,8 Głazy narzutowe BH 31 26,1 Glina piaszczysta ze żwirem 5,9 6,869,0 0,1 5540028 45,0 Muły 45,5 Piasek ilasty 47,0 Glina piaszczysta 47,5 Muły Q 48,8 Ił z węglem brunatnym 54,3 Muły 54,8 Ił 66,9 Węgiel brunatny 69,0 Piasek drobny Tr 0,0 Gleba 0,3 Piasek drobny BH 32 0,7 Glina zwałowa 36,0 36,7 b.d. 5540110 2,2 Glina zwałowa z otoczakami Q 36,7 Wapienie J 0,0 Glina zwałowa BH 33 7,6 Bruk morenowy w glinie 7,6 7,6 3,3 5540093 13,6 Bruk morenowy Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek drobny 1,6 Glina piaszczysta ze żwirami 5,1 Piasek drobny BH 8,6 Muły 34 3,5 27,7 5,1 5540018 12,6 Glina piaszczysta ze żwirami 15,0 Piasek drobny 27,0 Mułowce 27,5 Piasek drobny Q 27,7 Margle J 0,0 Glina 4,0 Glina zwałowa BH 35 22,0 Pył 22,0 26,0 13,3 5540068 26,0 Piasek drobny 29,0 Pył piaszczysty Q 0,0 Gleba 1,4 Glina piaszczysta 4,5 Glina piaszczysta z otoczakami BH 36 Q11,1 22,0 b.d. 5540047 12,5 Muły 22,0 Piasek drobny 25,0 Węgiel brunatny Tr

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Profil geologiczny Miąższość jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu warstwy izo- cyjną numer otwo- na mapie lacyjnej [m p.p.t.] ru dokumenta- strop [m] cyjnej B zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa BH 37 15,5 Piasek drobny 18,6 19,7 b.d. 5540108 16,1 Glina zwałowa 19,7 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,5 Glina BH 3,5 Glina zwałowa 38 8,2 15,5 1,5 5540061 8,7 Piasek średni 10,4 Glina zwałowa 15,5 Piasek drobny Q 0,0 Glina zwałowa piaszczysta 12,6 Glina zwałowa ze żwirami BH 39 28,0 Glina zwałowa Q 35,5 b.d. b.d. 5540059 35,5 Piasek drobny, kwarcowy, z iłem Tr 0,0 Piasek drobny 2,0 Glina zwałowa Q BH 72,2 Ił 40* 73,3 75,3 75,3 5540107 75,3 Piasek drobny 77,8 Ił 78,5 Piasek Tr 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 6,0 Żwir średnioziarnisty BH 6,8 Glina piaszczysta 41 5,5 38,1 b.d. 5540021 30,3 Żwir drobnoziarnisty 30,8 Glina zwałowa Q 36,8 Węgiel brunatny 38,1 Żwir kwarcowy drobny Tr 0,0 Gleba 0,6 Pył piaszczysty BH 2,5 Glina zwałowa z otoczakami 42 9,5 12,0 1,0 5540073 12,0 Żwir 12,2 Glina zwałowa 17,0 Żwir Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek drobny ze żwirem BH 2,0 Glina piaszczysta z otoczakami 43 12,0 1,514,0 10,0 5540087 14,0 Piasek drobny 15,0 Glina piaszczysta 17,0 Piasek drobny Q 0,0 Glina piaszczysta BH 44 50,5 Piasek różny ze żwirem Q 50,0 50,0 b.d. 5540020 51,5 Wapienie margliste J 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 6,0 Piasek gruby z otoczakami 7,8 Glina piaszczysta z otoczakami BH 45 12,0 Piasek kwarcowy średni 5,6 6,531,5 0,1 5540033 14,0 Glina piaszczysta z otoczakami 18,4 Piasek średni 28,4 Piasek różny 32,9 Glina piaszczysta z otoczakami Q 0,0 Gleba BH 46 0,4 Glina piaszczysta 26,0 26,4 3,5 5540054 26,4 Piasek średni Q

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Profil geologiczny Miąższość jącego pod warstwą izola- Archiwum i otworu warstwy izo- cyjną numer otwo- na mapie lacyjnej [m p.p.t.] ru dokumenta- strop [m] cyjnej B zwierciadło zwierciadło warstwy [m litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba 0,3 Piasek różny z otoczakami, gliniasty 1,0 Glina piaszczysta z otoczakami 3,0 Piasek drobny BH 4,5 Piasek różny 47 2,0 3,522,9 3,5 5540025 5,0 Piasek drobny 8,0 Glina piaszczysta z otoczakami 19,8 Muły i iły 22,9 Piasek drobny 24,9 Muły 27,7 Piasek drobny Q 0,0 Gleba BH 0,3 Glina piaszczysta 48 27,7 4,628,0 2,6 5540079 6,0 Glina zwałowa z otoczakami 28,0 Piasek drobny, zapylony Q 0,0 Gleba BH 0,3 Piasek drobny gliniasty 49 21,0 22,1 b.d. 5540023 1,1 Glina piaszczysta z otoczakami 22,1 Piasek różny Q Objaśnienia: BH – Bank HYDRO; b.d. – brak danych Q - czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, J – jura *- otwory wiertnicze zlokalizowane również na MGP - plansza B Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Sobota Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Oficjalska, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń,

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

− stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego opracowane zostały na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Sobota (Trzmiel, 1999) oraz przeglądowej mapy geologiczno- inżynierskiej Polski, arkusz Płock (Watycha, 1955). Z analizy wyłączono obszary gleb chronionych klasy I-IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego i kompleksy leśne. Wyróżniono dwa podstawowe wydzielenia: − obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, na których występują grunty spoiste znajdujące się w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste: średniozagęszczone i zagęszczone, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. − obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, do których zaliczono grunty słabonośne (grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycz- nym, grunty niespoiste luźne, grunty organiczne), obszary, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m oraz obszary podmo- kłe i zabagnione. Do rejonów o korzystnych warunkach budowlanych zakwalifikowane zostały obszary zbudowane z glin zwałowych, małoskonsolidowanych zlodowacenia środkowopolskiego, sta- diału Warty, gdzie występują grunty spoiste o konsystencji od półzwartej do twardoplastycz- nej oraz osady piaszczysto-żwirowe akumulacji wodnolodowcowej, piaski wyższych tarasów rzecznych i stożków napływowych (grunty niespoiste w stanie średniozagęszczonym i zagęszczonym). Na obszarze arkusza Sobota niekorzystne warunki geologiczno-inżynierskie związane są głównie z dolinami licznych cieków oraz zagłębieniami terenu, gdzie występują torfy

i grunty bagienne bądź grunty piaszczysto-madowe. Poziom wód gruntowych na głębokości mniejszej niż 2,0 m p.p.t. oraz wysoka zawartość substancji organicznej występująca w tych gruntach, są czynnikami niekorzystnymi dla podłoża budowlanego. Wymienione czynniki występują na całym obszarze rozległej doliny Bzury, a także Ochni i Mrogi. Lokalnie rzeka Mroga ma niewielkie skarpy niewykazujące zjawisk osuwiskowych (w zakolach koryta rzeki). Niekorzystne warunki geologiczno-inżynierskie, ze względu na niski stopień zagęszcze- nia gruntu, są związane również z obszarami występowania piasków wydmowych w rejonie Witowa oraz w strefie Stanisławów–Wojewodza.

XI. Ochrona przyrody

Na obszarze arkusza Sobota nie występują formy ochrony przyrody takie jak rezerwaty, parki narodowe czy krajobrazowe. W przeszłości istniał w Walewicach rezerwat przyrody nieożywionej, który stanowiło odsłonięcie profilu utworów plejstoceńskich. Odsłonięcie to zostało zniszczone i rezerwat zlikwidowano. Wstępną propozycją rezerwatu objęto fragment Lasu Stanisławowskiego „Bory Saposkie”. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia [pow. w ha] 1 2 3 4 5 6 Zduny Pż 1 P Bąków Górny 1984 Łowicz Trzy wiązy szypułkowe Pż Bielawy 9 dębów szypułkowych, Kaszta- 2 P Borówek 1984 nowiec biały, Jesion wyniosły, Łowicz Miłorząb dwuklapowy Bielawy Pż 3 P Sobota 1971 Łowicz Dwa platany klonolistne Bielawy Pż 4. P Mroga * Łowicz Wiąz Bielawy Pż 5 P Chruślin 1980 Łowicz Kasztanowiec biały Bielawy Pż 6 P Waliszewice 1985 Klon pospolity Łowicz Jesion wyniosły Nadleśnictwo Kutno Bielawy Pż 7 P 1997 Las Witowski Łowicz Dąb szypułkowy „Silne Błota” – Bagno, roślin- Nadleśnictwo Kutno Piątek 8. U * ność bagiennotorfowa, miejsca Las Witowski Łęczyca lęgowe ptactwa wodnobłotnego Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny Rubryka 5: * − obiekt projektowany przez służby ochrony przyrody Rubryka 6: Pż – pomnik przyrody żywej

Obiektami podlegającymi ochronie są: obszar chronionego krajobrazu „Dolina Bzury” oraz pomniki przyrody żywej, przy czym ochroną prawną objęte są formalnie jedynie pomniki przyrody. „Dolina Bzury” została wymieniona w uchwale nr XXVI/156/87 Rady Narodo- wej Miasta Łodzi z dnia 25.05.1987 roku, w sprawie ustanowienia obszarów krajobrazu chronionego na terenie województwa łódzkiego. Uchwała ta nie została wymieniona w wykazie obowiązujących aktów prawa miejscowego i w związku z tym formalnie nie obowiązuje. Obszar chronionego krajobrazu „Dolina Bzury” obejmuje w obrębie arkusza całą dolinę Bzury, Las Mrodzki, dolinę Mrogi oraz tereny położone na wschód od niej, w tym Lasy Sta- nisławów i Psarski. Na terenie arkusza Sobota znajdują się pomniki przyrody żywej, które stanowią 22 pojedyncze drzewa, lub grupy drzew rosnące w parkach przydworskich, na cmentarzach i w obrębie lasu ochronnego. Szczegółowy wykaz pomników przedstawiono w tabeli. W myśl ustawy, ochronie podlegają również użytki ekologiczne, które są pozostałością ekosystemów i mają znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów śro- dowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska itp. W obrębie Lasu Witowskiego jest projektowany użytek ekologiczny „Silne Błota” o powierzchni około 27 ha. Obszar obejmuje naturalny, zarastający zbiornik wodny wraz z otaczającymi go torfowiskami. Celem ochrony jest zachowanie roślinności bagiennotorfo- wej i niskotorfowej oraz miejsc lęgowych ptactwa wodno-błotnego. Dla „Silnych Błot” przy- gotowywany jest projekt kwalifikujący ten obszar jako rezerwat. Tabela 7 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

NATURA 2000 Nr Nazwa Powierzchnia Motyw Status Typ Ilość sie- (Fig. 5) ostoi [ha] wyboru ostoi Gatunki dlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 269 Dolina Bzury 8 318 W, T, M Pt IBA* Pt - Stawy Rybne 269a 723 W Pt IBA* Pt 1-5 Walewice Stawy Rybne 283 455 W Pt IBA* Pt 1-5 Psary Wykaz używanych skrótów: Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych Rubryka 4: M – murawy i łąki, T – tereny podmokłe, W – wody śródlądowe Rubryka 5 i 7: Pt – ptaki Rubryka 6: IBA* - ostoja ptasia o znaczeniu europejskim, która w opracowaniu Gromadzkiego i innych (1994) nie została uwzględniona lub nie przyznano jej europejskiego znaczenia

Chronione gleby, zlokalizowane na północ i na południe od doliny Bzury, pokrywają dużą część arkusza Sobota. Łąki na glebach organicznych występują głownie w dolinach rzecznych – największe powierzchnie zajmują w dolinie Bzury.

Fig. 5 Położenie arkusza Sobota na tle systemów ECONET (Liro, 1998)i CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999) System ECONET 1 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym: 07K–Obszar Pojezierza Gostynińskiego; 2 – biocentra i strefy buforowe; 3 – korytarz o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 39k–Bzury, 40k–Słudwi; System CORINE 4 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim – obszarowe, ich numer i nazwa: 269–Dolina Bzury, 269a–Stawy Ryb- ne Walewice, 283–Stawy Rybne Psary, 284–Stawy rybne Okręt i Rydwan. Ze względu na bardzo niską lesistość omawianego terenu, prawie wszystkie lasy nale- żące do Skarbu Państwa i lasy prywatne stanową lasy ochronne. Przez kompleks Lasy Psarskiego i miejscowości posiadające zabytki historyczne – Bie- lawy, Walewice do Soboty – przebiega znaczony szlak turystyczny.

Według Koncepcji Sieci Ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998) na obszarze So- bota, wzdłuż doliny Bzury występuje korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym (Fig. 5). W ramach systemu CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999) (Tabela 7) w obrębie arkusza wy- dzielono trzy siedliska przyrody o znaczeniu europejskim: Dolinę Bzury, Stawy Rybne Wa- lewice i Stawy Rybne Psary.

XII. Zabytki kultury

Korzystne położenie, przy uczęszczanym trakcie z Mazowsza do Wielkopolski oraz dogodne usytuowanie terenowe, sprawiły, że na obszarze arkusza Sobota bardzo wcześnie roz- winęło się osadnictwo. Badania archeologiczne stwierdziły liczne stanowiska, z których naj- starsze pochodzą z epoki kamienia (kultura pucharów lejkowatych), a najmłodsze z XVI i XVII wieku. Najcenniejsze punkty archeologiczne, podlegające szczególnej ochronie zamieszczone zostały w rejestrze zabytków nieruchomych (Jaskanis, 1998) i są to: ślady obo- zowiska paleolitycznego w Podgórzycach, osada neolityczna w Bąkowie Dolnym, grodziska średniowieczne w Orłowie, Borówku-Folwarku, Walewicach, Sobocie i Droguszy oraz tzw. „dwory na kopcu” w Borówku-Folwarku i Droguszy. Poza wymienionymi, zachowały się cmentarzyska i ślady osadnictwa w wielu innych punktach, z których najważniejsze zazna- czono na mapie. Współcześnie, na omawianym obszarze, brak jest ośrodków miejskich. W przeszłości istniały tu trzy miasta: Orłów, Sobota i Bielawy, posiadające przez kilka wieków prawa miejskie. Dokumenty lokacyjne dla Bielaw i Soboty zostały nadane przez króla Władysława Ja- giełłę. Oba ośrodki podupadły po wojnach szwedzkich i w 1870 roku straciły prawa miejskie. Orłów, będący dawnym grodem kasztelańskim, do końca XVIII wieku był siedzibą powiatu orłowskiego w województwie łęczyckim. O bogatej przeszłości wymienionych ośrodków świadczą zachowane w różnym stopniu, zabytki sakralne i świeckie. Zabytki sakralne objęte opieką konserwatorską stanowią kościoły często wraz z zespo- łami budynków przykościelnych. Są to: w Bielawach gotycki trójnawowy kościół z I połowy XV wieku wraz z drewnianą dzwonnicą z 1734 roku oraz najstarszym w rejonie łowickim dzwonem z 1531 roku; w Chruślinie kościół z pierwszej połowy XVI wieku z dzwonnicą z 1848 roku; w Sobocie późnogotycki kościół wybudowany około 1518 roku wraz z renesan- sowymi nagrobkami Sobockich z połowy XVI wieku. W Waliszewie zespół kościelny (ko- ściół drewniany z 1767 roku, dzwonnica, kaplica, cmentarz), zespół kościelny w Bąkowie Poduchownym, w Orłowie kościół wybudowany w latach 1430-1453 oraz na cmentarzu

przykościelnym kaplica grobowa Skarżyńskich z pierwszej połowy XIX wieku, drewniane kościoły z dzwonnicami w Łękach Kościelnych i Mąkolicach (z 1521 roku). Spośród zabytków świeckich zachowały się głównie dwory lub zespoły dworskie bu- dowane przeważnie w XIX lub na początku XX wieku, często z cennymi parkami. Obiekty takie istnieją w: Witowie, Orłowie, Borowie, Borówku, Mrodze, Psarach, Sobocie, Stanisła- wowie i Łękach Kościelnych. Śladami zniszczonych dworów są zabytkowe parki w Sułkowi- cach, Łazinie, Piaskach Bankowych i Bogorii Górnej. Na szczególną uwagę zasługują Wale- wice, których właścicielem pod koniec XVIII i na początku XIX wieku był szambelan A. Walewski. Jego żona Maria z Łączyńskich jest postacią powszechnie znaną z romansu z Napoleonem I. W Walewicach znajduje się klasycystyczny zespól pałacowy, w którym obecnie ma siedzibę dyrekcja Państwowej Stadniny Koni. Zabytki związane z dawnymi ośrodkami miejskimi to: siedemnastowieczny ratusz w Orłowie i zajazd z przełomu XVIII i XIX wieku w Sobocie. Opieką konserwatorską objęte są również obiekty takie jak: cmentarz katolicki w Bie- lawach z grobami żołnierzy napoleońskich, powstańców z 1863 roku oraz kwaterą wojenną, gdzie pochowani są żołnierze armii „Poznań” polegli w 1939 roku, cmentarze choleryczne w Chruślinie i Leśniczówce, cmentarz przykościelny oraz rzymsko-katolicki w Oszkowicach, cmentarz rzymsko-katolicki z drewnianym kościołem z I połowy XVII wieku w Sobocie, cmentarz z II wojny światowej w Waliszewie, mogiła i pomnik w lesie koło miejscowości Zgoda-Polesie oraz cmentarze rzymsko-katolickie w Waliszewie i Bąkowie Górnym.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sobota ma charakter typowo rolniczy. O takim kierunku gospodarki za- decydowały głównie dobre jakościowo gleby, które zajmują większość terenu, a także niska lesistość. Położenie w pobliżu aglomeracji łódzkiej określiło rodzaj upraw, wśród których du- ży udział ma warzywnictwo. Rozwinięta sieć rzeczna zawiera wody zanieczyszczone ściekami komunalnymi i przemysłowymi, wpływające na teren objęty arkuszem już jako pozaklasowe. Najbardziej zanieczyszczone są wody Bzury i Ochni. Na obszarze arkusza istnieją cztery zbiorniki wód podziemnych o zróżnicowanej jako- ści. Wody z poziomów czwartorzędowych, powszechnie ujmowane, są mocno zanieczyszczone i wymagają szczególnej ochrony, ze względu na słabą izolację przed zanieczyszcze- niami z powierzchni terenu. Natomiast wody trzeciorzędowe, kredowe i jurajskie cechują się dobrymi parametrami jakościowymi.

Obszar arkusza Sobota jest pokryty w części północnej, środkowej i południowo- zachodniej glinami zwałowymi ze zlodowaceń środkowopolskich, w obrębie których wyznaczono tereny dogodne do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Najkorzystniejsze warunki geologiczne są związane z terenami wysoczyznowymi, rozciągającymi się na północ od doliny Bzury, gdzie miąższe (20-50 m) kompleksy glin zwałowych są lokalnie podścielone iłami pstrymi lub mułkami zastoiskowymi. Wspomniane mułki zastoiskowe odsłaniają się także bezpośrednio na powierzchni wzdłuż zboczy doliny Bzury – te tereny zostały uznane za korzystne do lokalizowania składowisk odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne, ale z uwagi na zmienność litologiczną tych osadów (domieszki piasków) i niewielką miąższość (maksymalnie do 3 m) należy koniecznie wykonać dodatkowe badania geologiczno- inżynierskie opisanych gruntów, poprzedzające wyznaczenie miejsca na lokalizację składowi- ska odpadów komunalnych. W obszarach preferowanych do lokalizowania składowisk odpa- dów obojętnych wyznaczonych na południe od doliny Bzury miąższość warstwy izolacyjnej jest już mniejsza (od kilku do około 20 m), a dodatkowo występujące tu gliny są przykryte osadami piaszczystymi o niewielkich (do 2,5 m) miąższościach, co powoduje znaczną zmien- ność cech izolacyjnych takiej warstwy. Generalnie tylko niewielka część wyznaczonych ob- szarów dogodnych do lokalizowania składowisk odpadów ma dodatkowe ograniczenia, wyni- kające z ochrony przyrody i zbiorników wód podziemnych oraz bliskości zwartej i gęstej zabudowy mieszkalnej. Wydobycie kopalin praktycznie nie istnieje. Potrzeby surowcowe, głównie na kruszywo naturalne, zaspokajają złoża położone poza granicami arkusza Sobota. Stosunkowo bogata historia omawianego obszaru, pozostawiła ślady w postaci licznych zabytków świeckich i sakralnych. Te pierwsze są przeważnie w nienajlepszym stanie. Wyją- tek stanowi zabytkowy zespół dworski w Walewicach, wykorzystywany przez Państwową Stadninę Koni. Brak infrastruktury tj. hoteli, ośrodków wypoczynkowych, gastronomii itp. stanowi barierę w rozwoju turystyki. Perspektywy na ożywienie gospodarcze można wiązać z budową autostrady A−1, wzdłuż której rozwinie się infrastruktura (np. miejsce obsługi podróżnych w Mąkolicach).

XIV. Literatura

BIERNACKA E., 1970 a – Dokumentacja torfowisk „Bielawy”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIERNACKA E., 1970 b – Dokumentacja torfowisk „Gawronki”. Polskie Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

BIERNACKA E., 1970 c - Dokumentacja torfowisk „Sapy”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIERNAT J., 1958 – Złoże torfu „Dolina Bzury” na odcinku Młogoszyn-Sobota. „Geotorfy”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. GIŁKA A., 1999 – Projekt strefy ochronnej zraz z wnioskiem o ustanowienie strefy ujęcia wód podziemnych wodociągu wiejskiego w Bogorii Górnej. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacja Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa, 2002. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce. Wydawnictwo Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Pol- skich - Oddział Warszawski, Warszawa. JÓRCZAK W., 1969 – Dokumentacja geologiczna nietypowanego złoża kruszywa naturalne-

go (piasek budowlany) rozpoznany w kat. C1 na obszarze Bielawy-Walewice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000 wraz z objaśnieniami. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRAJEWSKA J., 1970 – Dokumentacja torfowisk „Dolina rzeki Bzury" na odcinku Sobota- Bodzeń. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KWAPISZ B., SKÓRSKI W., 1969 – Sprawozdanie z badań geologicznych za kruszywem naturalnym w rejonie Bielawy - Sobota - Zakrzew. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ J., 1989 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych wyrobisk i skła- dowisk odpadów w systemie Ingusrmin miasta i gminy Głowno. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 1990 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i skła- dowisk odpadów w systemie Ingsurmin gmina Bedino. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja ICUN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŁASZEK C., 1971 – Dokumentacja torfowisk „Witów". Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. OFICJALSKA H., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sobota. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSENDOWSKA E., 1990 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych wyrobisk i składo- wisk odpadów w systemie Ingsurmin gmina Piątek. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1992 – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców uży- tecznych, wyrobisk i składowisk w systemie Ingsurmin gminy Bielawy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSENDOWSKA E., KAŁUŻA E., 1993 – Aktualizacja inwentaryzacji złóż surowców uży- tecznych, wyrobisk i składowisk w systemie Ingsurmin gminy Zduny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK M., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty. PORADOWSKA M., 1995 – Dokumentacja hydrogeologiczna określająca warunki dla ustanowienia stref ochronny głównego zbiornika wód podziemnych 227-Dolina Chruśli- na. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2003 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2002 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STAN środowiska w województwie łódzkim w 1998 roku. 1999, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi. STUPNICKA E., 1997 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. TOŁKANOWICZ E., ŻUKOWSKI K., 2000 – Mapa geologiczno–gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Sobota. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TRACZYK K., 1958 – Dokumentacja geologiczna złoża torfu „Księżaki: (dolina rzeki Och- ni). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000 z objaśnieniami, arkusz Sobota. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. URBAŃSKI Z., NICPOŃ W., 1970 – Orzeczenie geologiczne o wynikach badań przeprowa-

dzonych w celu udokumentowania w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Stanisławskie Górki, Stradzew Górki, Żeronice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WATYCHA L., 1955 – Przeglądowa mapa geologiczno-inżynierska Polski w skali 1:30 000, arkusz Płock. Inst. Geol., Warszawa. ZARĘBSKI M., SUPEŁ J., STACHOWIAK M., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczno-inżynierska do projektu wstępnego autostrady A−1 odcinek Kowal-Stryków. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.