Đức Quang Trung Nguy ễn Hu ệ

Bách khoa toàn th m ở Wikipedia

Mục l ục

• 1 Thân th ế • 2 Tiêu di ệt chính quy ền chúa Nguy ễn o 2.1 Tham gia kh ởi ngh a o 2.2 Tái chi ếm Phú Yên
2.2.1 Tây S ơn lâm nguy
2.2.2 Xu ất quân th ắng tr ận o 2.3 Ti ến công Gia Đị nh • 3 Tr ận R ạch G ầm - Xoài Mút • 4 Tiêu di ệt chính quy ền chúa Tr ịnh o 4.1 Đánh chi ếm Phú Xuân o 4.2 Ti ến ra Th ng Long • 5 B ất hòa v ới vua anh • 6 Nam B ắc đề u mong • 7 Chi ến th ắng K ỷ D ậu (1789) o 7.1 Th ần t ốc b ắc ti ến o 7.2 Giai tho ại v ề vi ệc ra quân • 8 Chính sách th ời h ậu chi ến o 8.1 Bang giao v ới nhà Thanh o 8.2 S ắp đặ t đơn v ị hành chính o 8.3 T ổ ch ức b ộ máy o 8.4 Thu hút nhân tài o 8.5 Giáo d ục o 8.6 Tôn giáo o 8.7 Kinh t ế o 8.8 Qu ản lý nhân kh ẩu • 9 K ế ho ạch Nam ti ến d ở dang o 9.1 K ế ho ạch Nam ti ến o 9.2 Lo vi ệc h ậu th ế • 10 Nh ững gi ả thuy ết v ề cái ch ết o 10.1 Áo thêu c ủa Càn Long o 10.2 B ệnh • 11 An táng o 11.1 Vi ếng Quang Trung o 11.2 L ng m ộ b ị phá o 11.3 Ông Vò • 12 Gia quy ến o 12.1 V ợ o 12.2 Các con • 13 Nh ận đị nh o 13.1 Chi ến tích o 13.2 Chính tr ị
13.2.1 Đối n ội, đố i ngo ại
13.2.2 Quy ền bi ến o 13.3 Cai tr ị • 14 Ghi công t ừ h ậu th ế • 15 Nh ững di ngôn n ổi ti ếng • 16 Hình t ợng Nguy ễn Hu ệ trong điện ảnh • 17 Xem thêm • 18 Chú gi ải • 19 Chú thích và tham kh ảo o 19.1 Th m ục tham kh ảo • 20 Đọc thêm • 21 Liên k ết ngoài

Quang Trung Hoàng đế

Hoàng đế Vi ệt Nam (chi ti ết...)

Hoàng đế nhà Tây S n Tr ị vì 22 tháng 12 nm 1788 – 16 tháng 9 nm 1792

Đ ng quang 22 tháng 12 nm 1788

Ti ền nhi ệm Thái Đức Hoàng đế

Kế nhi ệm Cảnh Th ịnh Hoàng đế

]Hậu du ệ

Tên th ật Hồ Th ơm Nguy ễn Hu ệ Tước hi ệu Bắc Bình V ơ ng, Hoàng đế Niên hi ệu Quang Trung: 1788 - 1792 Th ụy hi ệu V Hoàng Đế

Mi ếu hi ệu Thái T ổ

Tri ều đạ i Nhà Tây S ơn

Thân ph ụ Nguy ễn Phi Phúc Sinh 1753 Bình Định , Vi ệt Nam Mất 16 tháng 9 nm 1792 Phú Xuân , Vi ệt Nam

Nguy ễn Hu ệ (ch ữ Hán : 阮惠; 1753 – 1792 ), còn đợc bi ết đế n là Quang Trung Hoàng đế (光 中皇帝), vua Quang Trung hay Bắc Bình V ươ ng (北平王), là v ị hoàng đế th ứ hai c ủa nhà Tây Sơn (ở ngôi t ừ 1788 t ới 1792) sau Thái Đứ c Hoàng đế Nguy ễn Nh ạc. Ông là m ột trong nh ững lãnh đạo chính tr ị tài gi ỏi v ới nhi ều c ải cách xây d ựng đấ t n ớc, quân s ự xu ất s ắc trong lịch s ử Vi ệt Nam v ới nh ững tr ận đánh trong n ội chi ến và ch ống ngo ại xâm ch a th ất b ại l ần nào. Do có nhi ều công lao, Nguy ễn Hu ệ c ng đợc xem là ng ời anh hùng áo v ải c ủa dân t ộc Vi ệt Nam.

Nguy ễn Hu ệ và hai ng ời anh em c ủa ông, đợc bi ết đế n v ới tên g ọi Anh em Tây S n, là nh ững lãnh đạo c ủa cu ộc kh ởi ngh a Tây S ơn đã ch ấm d ứt cu ộc nội chi ến kéo dài gi ữa hai t ập đoàn phong ki ến Tr ịnh ở phía B ắc và Nguy ễn ở phía Nam, l ật đổ hai t ập đoàn này cùng nhà H ậu Lê. Ngoài ra, Nguy ễn Hu ệ còn là ng ời đánh b ại các cu ộc xâm l ợc Đại Vi ệt của Xiêm La từ phía Nam, c ủa Đại Thanh (Trung Qu ốc) t ừ phía B ắc; đồ ng th ời còn là ng ời đề ra nhi ều k ế ho ạch c ải cách ti ến b ộ xây dựng Đạ i Vi ệt. [1]

Sau 20 n m liên t ục chinh chi ến và tr ị qu ốc, Nguy ễn Hu ệ lâm b ệnh và đột ng ột qua đời ở tu ổi 40. Sau cái ch ết c ủa ông, nhà Tây S ơn suy y ếu nhanh chóng. Nh ững ng ời k ế th ừa c ủa Nguy ễn Hu ệ không th ể ti ếp t ục nh ững k ế ho ạch ông đã đề ra để cai tr ị n ớc Đạ i Vi ệt, lâm vào mâu thu ẫn n ội bộ và th ất b ại trong vi ệc ti ếp t ục ch ống l ại k ẻ thù c ủa Tây S ơn. Cu ộc đờ i ho ạt độ ng c ủa Nguy ễn Hu ệ đợc m ột s ố s ử gia đánh giá là đã đóng góp quy ết đị nh vào s ự nghi ệp th ống nh ất đấ t n ớc của tri ều đạ i Tây S ơn[2] .

Cu ộc đờ i ông đợc bi ết đế n qua các b ộ s ử c ủa nhà H ậu Lê và nhà Nguy ễn, các s ử gia cận đại, hi ện đạ i và c ả trong vn h ọc dân gian .

o

Thân th ế

Ngu ồn g ốc dòng Tây S ơn Có gi ả thuy ết cho r ằng t ổ tiên nhà Tây S ơn v ốn họ H ồ ở làng H ơ ng Cái, huy ện H ng Nguyên, tỉnh Ngh ệ An , dòng dõi Hồ Quý Ly .[3] Họ theo chân chúa Nguy ễn vào l ập nghi ệp mi ền Nam khi chúa Nguy ễn v ợt L y Th ầy đánh ra đấ t Lê - Tr ịnh t ới Ngh ệ An (n m 1655). Ông c ố (c ụ n ội) của Nguy ễn Hu ệ tên là H ồ Phi Long (vào giúp vi ệc cho nhà h ọ Đinh ở thôn B ằng Châu, huy ện Tuy Vi ễn, t ức An Nh ơn) c ới v ợ h ọ Đinh và sinh đợc m ột trai tên là H ồ Phi Ti ễn. H ồ Phi Ti ễn không theo vi ệc nông mà b ỏ đi buôn tr ầu ở ấp Tây S ơn, c ới v ợ và định c t ại đó. V ợ c ủa H ồ Phi Ti ễn là Nguy ễn Th ị Đồ ng, con gái duy nh ất c ủa m ột phú th ơ ng đất Phú L ạc, do đó h ọ đổ i họ c ủa con cái mình t ừ h ọ H ồ sang họ Nguy ễn của m ẹ.[4] Ng ời con là Nguy ễn Phi Phúc c ng chuyên ngh ề buôn tr ầu và làm n phát đạt. C ng có tài li ệu cho r ằng h ọ H ồ đã đổi theo h ọ chúa Nguy ễn ngay t ừ khi m ới vào Nam [3] .[4][5]

Nguy ễn Phi Phúc có 8 ng ời con, trong đó có ba ng ời con trai: Nguy ễn Nh ạc, Nguy ễn L ữ và Nguy ễn Hu ệ. Nguy ễn Hu ệ sinh n m 1753. Ông còn có tên là Quang Bình , Vn Hu ệ hay Hồ Th ơm. Sau này, ng ời dân đị a ph ơ ng th ờng g ọi ông là Đức ông Bình [6] ho ặc Đức ông Tám .[3]

Về th ứ t ự c ủa Nguy ễn Hu ệ và Nguy ễn L ữ trong các anh em, các ngu ồn tài li ệu ghi không th ống nh ất:

• Các sách Đại Nam th ực l ục chính biên , Đại Nam chính biên li ệt truy ện, Tây S n thu ỷ m ạt kh ảo đều th ống nh ất ngôi th ứ trong ba anh em Tây S ơn đã kh ẳng đị nh r ằng: "Con tr ởng là Nh ạc, k ế là L ữ, k ế n ữa là Hu ệ". • Dân ph ủ Quy Nh ơn x a truy ền l ại r ằng: Nguy ễn Nh ạc thu ở đi buôn tr ầu nên g ọi anh Hai Tr ầu; Nguy ễn Hu ệ còn có tên là Th ơm nên g ọi là chú Ba Th ơm; Nguy ễn L ữ g ọi là th ầy T L ữ[a] . • Theo th t ừ c ủa các giáo s ph ơ ng Tây ho ạt độ ng ở Đại Vi ệt khi đó nh Labartette, Eyet và Varen thì Nguy ễn Hu ệ là em c ủa Nguy ễn L ữ. Nguy ễn L ữ đợc g ọi là Đức Ông B ảy còn Nguy ễn Hu ệ là Đức Ông Tám. • Lê Tr ọng Hàm trong sách Minh đô s ử lại cho r ằng H ồ Phi Phúc sinh "Nh ạc, L ữ đế n hai cô con gái r ồi đế n Hu ệ".

Lớn lên, ông và Nguy ễn Nh ạc, Nguy ễn L ữ đợc đa đến th ụ giáo c ả v n l ẫn võ v ới th ầy Tr ơ ng Vn Hi ến. Tr ơ ng V n Hi ến là môn khách c ủa Tr ơ ng V n H ạnh , còn Tr ơ ng V n H ạnh là th ầy dạy c ủa Nguy ễn Phúc Luân - thân ph ụ c ủa Nguy ễn Ánh. Sau khi Tr ơ ng V n H ạnh b ị quy ền th ần Tr ơ ng Phúc Loan hãm h ại, Tr ơ ng V n Hi ến ch ạy vào Bình Định. Chính ng ời th ầy này đã phát hi ện đợc kh ả n ng c ủa Nguy ễn Hu ệ và khuyên ba anh em kh ởi ngh a để xây d ựng đạ i nghi ệp. T ơ ng truy ền câu s ấm "Tây kh ởi ngh a, B ắc thu công" là c ủa Tr ơ ng V n Hi ến. [7] Tơ ng truy ền Nguy ễn Hu ệ, Nguy ễn Nh ạc và Nguy ễn L ữ đề u là nh ững ng ời r ất gi ỏi võ ngh ệ và là nh ững ng ời khai sáng ra m ột s ố võ phái Bình Định . Nguy ễn Hu ệ khai sáng Yến phi quy ền, Nguy ễn L ữ sáng t ạo Hùng kê quy ền, và c ả ba anh em Tây S ơn sáng t ạo Độc l thơ ng . Tây S ơn tam ki ệt có vai trò r ất l ớn cho s ự hình thành, phát tri ển võ phái Tây S ơn Bình Định , là nh ững đầ u lnh sáng t ạo, c ải cách các bài quy ền, bài binh khí để truy ền d ạy cho ba quân trong giai đoạn đầ u kh ởi ngh a. [8] Tiêu di ệt chính quy ền chúa Nguy ễn

Tham gia kh ởi ngh a Xem thêm: Nhà Tây S n và Nguy ễn Nh ạc

Ba anh em nhà h ọ Nguy ễn: Nguy ễn Hu ệ, Nguy ễn Nh ạc, Nguy ễn L ữ

Lấy lý do ch ống l ại s ự áp b ức c ủa quy ền th ần Tr ơ ng Phúc Loan, ủng h ộ hoàng tôn Nguy ễn Phúc D ơ ng [b] , Nguy ễn Nh ạc c ất binh kh ởi ngh a n m 1771 , xây d ựng c n c ứ ch ống chính quy ền chúa Nguy ễn t ại Tây S ơn. Trong giai đoạn xây d ựng th ế l ực, Nguy ễn Hu ệ đã giúp Nguy ễn Nh ạc xây d ựng kinh t ế và hu ấn luy ện quân s ự. V ới s ự ng ầm tr ợ giúp v ề m ặt tâm lý c ủa th ầy giáo Hi ến và b ản l nh cá nhân, Nguy ễn Hu ệ đã nhanh chóng xây d ựng đợc uy tín cho l ực l ợng Tây S ơn và c ả cho cá nhân mình. Ch ẳng bao lâu sau, l ực l ợng c ủa nhà Tây S ơn m ỗi ngày m ỗi l ớn và vững vàng. Nh ững ng ời h ợp tác đầ u tiên v ới nhà Tây Sơn có Nguy ễn Thung , Bùi Th ị Xuân , Võ Vn D ng , Võ Đình Tú , Tr ần Quang Di ệu, Tr ơ ng M ỹ Ngọc, Võ Xuân Hoài . V ề sau, k ẻ s g ần xa đến h ởng ứng thêm đông. L ực l ợng Tây S ơn không nh ững đánh đâu th ắng đó mà còn n ổi ti ếng vì bình đẳng, bình quy ền, không tham ô c ủa dân và l ấy c ủa ng ời giàu chia cho ng ời nghèo [9]

Theo Tây S n ti ềm long l ục của Nguy ễn Bá Huân, m ột danh s ng ời Bình Định (1848-1899) sống th ời nhà Nguy ễn, th ấy quân Tây S ơn đánh chi ếm các huy ện, thành, thôn ấp, tu ần ph ủ Quy Nh ơn c ủa chúa Nguy ễn là Nguy ễn Kh ắc Tuyên cùng đề đố c Lý Trình đi đánh d ẹp. Quân Kh ắc Tuyên đến Phù Ly g ặp quân Tây S ơn do Nguy ễn Hu ệ ch ỉ huy. Hai bên giao chi ến, Lý Trình b ị Nguy ễn Hu ệ chém ch ết, Kh ắc Tuyên b ỏ ch ạy v ề Quy Nh ơn. [6] Nm 1773, anh em Tây S ơn h ạ đợc thành Quy Nh ơn (kinh thành Đồ Bàn c c ủa Chiêm Thành ). T ừ đó, quân Tây S ơn đánh ra các vùng lân c ận và t ới cu ối n m 1773 đã ki ểm soát t ừ Quy Nh ơn đến Bình Thu ận, làm suy y ếu chính quy ền chúa Nguy ễn.

Tái chi ếm Phú Yên

Tây S ơn lâm nguy

Không lâu sau khi làm ch ủ ph ần l ớn khu v ực Nam Trung B ộ, anh em Tây S ơn b ắt đầ u g ặp khó kh n tr ớc nh ững di ễn bi ến m ới.

Gi ữa n m 1774 , chúa Nguy ễn c ử T ống Phúc Hi ệp mang quân t ừ Gia Định theo hai đờng th ủy bộ ra đánh Nam Trung b ộ, và nhanh chóng l ấy l ại đợc Bình Thu ận, Diên Khánh và Bình Khang . Tây S ơn t ừ đó ch ỉ còn làm ch ủ t ừ Phú Yên ra Qu ảng Ngãi .

Nhân c ơ h ội chúa Nguy ễn suy y ếu, tháng 10 n m 1774, chúa Tr ịnh Sâm sai Vi ệp qu ận công Hoàng Ng Phúc dẫn 3 v ạn quân [10] ti ến đánh Đàng Trong . Quân Tr ịnh v ợt sông Gianh đánh chi ếm Phú Xuân . Định V ơ ng Nguy ễn Phúc Thu ần và các quan ph ải ch ạy vào Qu ảng Nam , nh ng b ị Nguy ễn Nh ạc mang quân hai đờng th ủy b ộ ti ến ra đánh, v ội theo đờng bi ển tr ốn vào Gia Định , để Nguy ễn Phúc D ơ ng ở l ại. Tháng 2 n m 1775, quân Tr ịnh v ợt đèo H ải Vân đã đụng độ v ới quân Tây S ơn c ng đang ti ến ra để lùng b ắt Phúc D ơ ng. Hoàng Ng Phúc đang đà th ắng l ợi, đánh b ại quân Tây S ơn ở Cẩm Sa . Nguy ễn Nh ạc ph ải rút quân v ề Quy Nh ơn, sau khi đã b ắt đợc Phúc D ơ ng.

Lợi d ụng Nguy ễn Nh ạc thua tr ận, T ống Phúc Hi ệp t ừ Bình Khang ti ến ra đánh Phú Yên, quân Tây S ơn thua tr ận ph ải co v ề Quy Nh ơn. Ph ần lãnh th ổ mà anh em Tây S ơn còn ki ểm soát ch ỉ còn Quy Nh ơn và Qu ảng Ngãi .

Tình th ế c ủa quân Tây S ơn lúc đó r ất nguy ng ập, n ếu mang quân ra đơ ng đầu v ới c ả hai phía thì ch ắc ch ắn Tây S ơn s ẽ b ị tiêu di ệt. Nguy ễn Nh ạc quy ết đị nh xin gi ảng hoà v ới chúa Tr ịnh để t ập trung vào chi ến tr ờng phía Nam, bèn sai ng ời đế n ch ỗ Hoàng Ng Phúc xin đầu hàng và làm tiên phong cho chúa Tr ịnh để đánh chúa Nguy ễn. Hoàng Ng Phúc c ng mu ốn m ợn s ức Tây Sơn di ệt h ọ Nguy ễn nên nhân danh chúa Tr ịnh thu ận cho Nguy ễn Nh ạc hàng, phong làm “Tây Sơn tr ởng hi ệu tráng ti ết t ớng quân”. Dù th ế, Hoàng Ng Phúc v ẫn không cho lui quân, đóng sát địa gi ới Qu ảng Ngãi, có ý ch ờ n ếu Tây S ơn b ại tr ận s ẽ ti ến vào chi ếm Qu ảng Ngãi và Quy Nh ơn. [11]

Xu ất quân th ắng tr ận

Tạm yên phía B ắc nh ng Tây S ơn v ẫn còn ở vào tình th ế nguy hi ểm, ch ỉ có m ột l ựa ch ọn là ph ải th ắng tr ận để chi ếm l ại Phú Yên từ tay quân Nguy ễn, n ếu không s ẽ b ị quân Tr ịnh đánh t ừ phía sau.

Trong tình th ế các t ớng đề u b ạc nh ợc do thua tr ận, Nguy ễn Nh ạc quy ết đị nh c ử Nguy ễn Hu ệ khi đó m ới 23 tu ổi, làm ch ủ t ớng mang quân vào Nam. Để h ỗ tr ợ cho Nguy ễn Hu ệ, nhân n ắm con bài Nguy ễn Phúc D ơ ng trong tay, Nguy ễn Nh ạc g ả con gái cho D ơ ng, r ồi sai ng ời vào Phú Yên điều đình v ới T ống Phúc Hi ệp bàn vi ệc l ập Phúc D ơ ng làm chúa và cùng đánh Tr ịnh. Vi ệc đàm phán đến n ửa ch ừng thì Nguy ễn Hu ệ kéo quân t ới đánh khi ến Hi ệp không k ịp tr ở tay. [12] Nguy ễn Hu ệ b ắt s ống Nguy ễn Khoa Kiên, gi ết Nguy ễn V n Hi ền, riêng Hi ệp ch ạy thoát. Tớng c ủa chúa Nguy ễn ở Bình Khang là Bùi Công K ế mang quân ra c ứu b ị Nguy ễn Hu ệ b ắt sống. T ớng chúa Nguy ễn khác là T ống V n Khôi ở Khánh Hoà ra đánh c ng b ị Nguy ễn Hu ệ gi ết t ại tr ận.

Hoàng Ng Phúc nhân lúc Tây S ơn mang quân vào Nam li ền l ấn t ới đóng quân ở Châu Ổ thu ộc Qu ảng Ngãi , nh ng sau khi nghe tin Nguy ễn Hu ệ th ắng tr ận không dám ti ến n ữa. Để t ng thêm thanh th ế, Nguy ễn Nh ạc yêu c ầu qu ận Vi ệp phong ch ức cho em. Qu ận Vi ệp phong Nguy ễn Hu ệ làm "Tây S n hi ệu ti ền t ướng quân" . Ít lâu sau vì tu ổi già s ức y ếu, qu ận Vi ệp b ỏ Qu ảng Nam lui về Phú Xuân rồi giao l ại thành này cho các t ớng d ới quy ền, còn mình d ẫn đạ i quân v ề B ắc.

Nhân lúc quân Tr ịnh rút kh ỏi Qu ảng Nam , các t ớng c c ủa h ọ Nguy ễn l ại n ổi d ậy chi ếm n ơi này. Nguy ễn Nh ạc bèn điều Nguy ễn Hu ệ t ừ Phú Yên ra đánh tan quân Nguy ễn, l ấy l ại Qu ảng Nam. Chi ến th ắng Phú Yên là d ấu ấn đầ u tiên c ủa Nguy ễn Hu ệ trên con đờng binh nghi ệp c ủa ông sau này. T ừ đây ông tr ở thành ch ỗ d ựa v ững ch ắc cho nhà Tây S ơn.

Ti ến công Gia Định

Nh ững chi ến d ịch t ấn công Gia Định của Tây S ơn đều là nh ững chi ến d ịch l ớn. Ngo ại tr ừ l ần đầ u tiên mang tính đánh t ập kích do Nguy ễn L ữ ch ỉ huy, nh ững chi ến d ịch sau đề u có quy mô l ớn và có vai trò tham gia then ch ốt c ủa Nguy ễn Hu ệ. Oanh li ệt h ơn c ả là tr ận đánh n m 1777.

Nguy ễn Hu ệ ra B ắc để l ại t ớng ng ời Hoa là Lý Tài gi ữ thành Phú Yên. Tài b ất mãn [13] vì m ất ch ức chánh t ớng v ề tay Nguy ễn Hu ệ nên nghe theo l ời d ụ c ủa T ống Phúc Hi ệp, sang hàng chúa Nguy ễn. Để chia th ế quân Nguy ễn, đầ u n m 1776, Nguy ễn Nh ạc sai Nguy ễn L ữ mang quân theo đờng thu ỷ vào đánh Gia Định. Nguy ễn L ữ li ền thu h ết kho tàng c ủa chúa Nguy ễn r ồi rút v ề Quy Nh ơn. Tháng 10 n m 1776, Nguy ễn Phúc D ơ ng b ỏ tr ốn t ừ Quy Nh ơn v ề Gia Đị nh, g ọi Lý Tài làm vây cánh. Đỗ Thanh Nhân không th ừa nh ận m ột hàng t ớng t ừ Tây S ơn th ế là ông nh ục mạ Lý Tài, b ị nh ục Lý Tài chiêu m ộ lính r ồi đánh nhau v ới Đỗ Thanh Nhân. [14] Nhân thua b ỏ Gia Định v ề Ba Giòng. Lý Tài ép Nguy ễn Phúc Thu ần nh ờng ngôi cho Nguy ễn Phúc D ơ ng làm Tân chính v ơ ng, còn Nguy ễn Phúc Thu ần làm Thái th ợng v ơ ng, Lý Tài tr ở thành B ảo giá Đại t ớng quân. [15]

Tháng 3 n m 1777, Nguy ễn Nh ạc l ại c ử Nguy ễn Hu ệ làm t ớng mang th ủy quân vào đánh Gia Định. [15] Lý Tài thua tr ận b ỏ ch ạy kh ỏi thành và đ a 2 chúa Nguy ễn v ề Hóc Môn . Sau Lý Tài rút kh ỏi Hóc Môn v ề Ba Gi ồng [16] bị Đỗ Thanh Nhân đón đờng gi ết ch ết. Nguy ễn Phúc Thu ần theo Đỗ Thanh Nhân gi ữ Tranh Giang , Nguy ễn Phúc D ơ ng theo t ớng Tr ơ ng Phúc Th ận gi ữ Tài Ph ụ. Nguy ễn Hu ệ chia đờng đánh b ại c ả hai cánh quân Nguy ễn. Nguy ễn Phúc Thu ần và Đỗ Thanh Nhân ph ải b ỏ ch ạy v ề Cần Th ơ cầu vi ện T ổng binh Hà Tiên là Mạc Thiên T ứ, còn Nguy ễn Phúc D ơ ng b ỏ ch ạy v ề Ba Vi ệt ( Bến Tre ).

Nguy ễn Hu ệ đánh b ại Mạc Thiên T ứ. Nguy ễn Phúc Thu ần sai Đỗ Thanh Nhân l ẻn ra Bình Thu ận cầu c ứu Chu V n Ti ếp, Tr ần V n Th ức. Nguy ễn Nh ạc nhân lúc Nguy ễn Hu ệ th ắng tr ận ở Nam B ộ c ng c ử binh đánh Phú Yên, Bình Thu ận. Tr ần V n Th ức ch a ra kh ỏi Bình Thu ận đã bị quân Tây S ơn gi ết ch ết, Chu V n Ti ếp b ỏ ch ạy. Nguy ễn Nh ạc chi ếm l ại Phú Yên đến Bình Thu ận.

Tháng 9 n m 1777, Nguy ễn Hu ệ mang quân bao vây t ấn công Ba Vi ệt, bắt s ống Nguy ễn Phúc Dơ ng và toàn b ộ quân t ớng. D ơ ng và 18 t ớng tu tùng b ị đa v ề Gia Đị nh x ử t ử (vào tháng 10 n m 1777). [17] Nguy ễn Phúc Thu ần b ại tr ận bỏ Cần Th ơ sang Long Xuyên , định ch ờ M ạc Thiên T ứ l ấy tàu để ch ạy sang Trung Qu ốc cầu vi ện nhà Thanh [18] nh ng b ị quân Tây S ơn đuổi đến n ơi, b ắt đợc Nguy ễn Phúc Thu ần mang v ề Gia Đị nh x ử t ử tháng 10 n m 1777. Nguy ễn Ánh , Đỗ Thanh Nhân và M ạc Thiên T ứ tr ốn thoát m ỗi ng ời một n ơi.

Nh v ậy trong vòng 7 tháng, Nguy ễn Hu ệ đánh th ắng và b ắt gi ết đợc c ả 2 chúa Nguy ễn, nhà Tây S ơn t ừ ch ỗ b ị d ồn v ề Quy Nh ơn đã ch ủ độ ng giành l ại không nh ững Nam Trung B ộ mà c ả Nam B ộ, tiêu di ệt chính quy ền chúa Nguy ễn. Sau khi Nguy ễn Hu ệ rút đạ i quân v ề, Nguy ễn Nh ạc lên ngôi hoàng đế (1778), niên hi ệu là Thái Đức, ông phong cho Nguy ễn Hu ệ là Long Nh ơ ng t ớng quân. [19] Các t ớng h ọ Nguy ễn l ại l ập Nguy ễn Ánh làm chúa, chi ếm l ại Gia Đị nh. Đợc các l ực l ợng ph ơ ng Tây nh Pháp , Bồ Đào Nha giúp s ức, [20] Nguy ễn Ánh l ại m ạnh lên. Thái Đức hoàng đế sai t ớng vào đánh nh ng l ại b ị thua và m ất thêm Bình Thu ận.

Tháng 3 n m 1782, Nguy ễn Hu ệ cùng vua Thái Đức mang quân thu ỷ b ộ Nam ti ến, phá tan quân Nguy ễn, gi ết ch ết cai c ơ ng ời Pháp là Manuel (M ạn Hoè). Nguy ễn Ánh b ỏ ch ạy v ề Hậu Giang . Vua Thái Đức chi ếm l ại Nam b ộ, sai ng ời giao h ảo v ới Chân L ạp (Campuchia ) và đề ngh ị h ợp tác đánh Nguy ễn Ánh. Chân L ạp chia quân đón b ắt đợc đoàn c ầu vi ện Xiêm La của Nguy ễn Ánh và suýt b ắt đợc ông. [21] Nguy ễn Ánh tr ốn ra đả o Phú Qu ốc.

Anh em Tây S ơn rút quân v ề B ắc, Chu V n Ti ếp l ại t ừ Bình Thu ận mang quân vào đánh chi ếm đợc Gia Đị nh và đón Nguy ễn Ánh tr ở v ề. Tháng 2 n m 1783, Nguy ễn Nh ạc l ại sai Nguy ễn Hu ệ, Nguy ễn L ữ mang quân Nam ti ến. Dù Nguy ễn Ánh đã l ập tuy ến phòng th ủ tr ớc[22] vẫn b ị quân Tây S ơn phá tan và Ánh bu ộc ph ải b ỏ ch ạy v ề Đồ ng Tuyên. Nguy ễn Hu ệ đánh phá Đồ ng Tuyên, Nguy ễn Ánh l ại b ỏ ch ạy ra Hà Tiên r ồi tr ốn ra đả o Phú Qu ốc. Tháng 8 n m 1783, quân Tây S ơn truy kích, Nguy ễn Ánh ch ạy m ột vòng ra các đảo C ổ Long , Cổ C ốt rồi l ại quay v ề Phú Qu ốc. Quân Tây S ơn vây đánh nh ng lúc đó có bão bi ển, các thuy ền Tây S ơn ph ải giãn ra, sau 7 ngày đêm lênh đênh trên bi ển, Nguy ễn Ánh th ừa c ơ l ại tr ốn thoát, ch ạy h ẳn ra đả o Th ổ Chu cách xa đất li ền r ồi đầ u n m sau t ự mình sang Xiêm c ầu vi ện. Tr ận R ạch G ầm - Xoài Mút

Tợng đài k ỷ ni ệm chi ến th ắng R ạch G ầm-Xoài Mút trong khu di tích l ịch s ử R ạch G ầm-Xoài Mút, M ỹ Tho

Đạn d ợc s ử d ụng trong th ời Tây S ơn Bài chi ti ết: Tr ận R ạch G ầm - Xoài Mút

Tháng 2 n m Giáp Thìn (1784), Nguy ễn Ánh sang Xiêm La h ội ki ến v ới vua Xiêm La là Ch ất Tri (Chakri, Rama I) t ại Vọng Các (Bangkok). Vua Xiêm sai hai t ớng là Chiêu T ng, Chiêu Sơ ng đem 2 v ạn quân th ủy cùng 300 chi ếc thuy ền sang giúp. Ngoài ra còn có 3 v ạn quân b ộ ti ến sang Chân L ạp v ới danh ngh a giúp vua Chân L ạp, nh ng th ực ch ất ý đồ nh ằm t ạo g ọng kìm phía Tây, ch ờ c ơ h ội tiêu di ệt quân Tây S ơn. [23] Quân Xiêm nhanh chóng l ấy đợc Rạch Giá , Ba Th ắc, Trà Ôn , Mân Thít , Sa Đéc , ra tay c ớp phá b ừa bãi. [23] Tớng Tây S ơn gi ữ đấ t Gia Đị nh là phò mã Tr ơ ng V n Đa[h] , th ấy quân Xiêm th ế l ực m ạnh, bèn c ố th ủ t ại Gia Đị nh và sai ng ời v ề Quy Nh ơn báo. Vua Tây S ơn sai Nguy ễn Hu ệ đem binh vào ch ống gi ữ.

Sau khi vào Gia Định, Nguy ễn Hu ệ đánh vài tr ận nh ng không th ắng có ý rút binh nh ng g ặp dịp m ột t ớng c ủa Nguy ễn Ánh là Lê Xuân Giác v ề hàng bày m u ph ục binh. [24] Mu h ợp v ới Nguy ễn Hu ệ nên ông nghe theo li ền cho b ố trí tr ận đị a và nh ử quân Xiêm đến g ần Rạch G ầm và Xoài Mút [24] (ở phía trên Mỹ Tho ) để đánh m ột tr ận l ớn tiêu di ệt quân Xiêm.

Đêm 19 r ạng 20 tháng 1 n m 1785 ( đêm 9 r ạng 10 tháng 12 n m Giáp Thìn), quân Xiêm l ợi dụng th ủy tri ều xuôi theo dòng sông để t ấn công M ỹ Tho nh ằm phá v ỡ độ i thuy ền phòng th ủ c ủa Tây S ơn. Quân Tây S ơn gi ả thua rút d ần v ề h ớng M ỹ Tho, nh ử đố i ph ơ ng l ọt vào tr ận đị a mai ph ục đoạn R ạch G ầm-Xoài Mút. Quân Xiêm quen mùi th ắng nên ti ến vào tr ận mai ph ục c ủa Tây Sơn, [24] khi quân Xiêm l ọt vào tr ận mai ph ục, b ất ng ờ quân Tây S ơn s ử d ụng pháo bắn uy hi ếp d ữ dội ở cù lao Th ới S ơn và b ờ sông Ti ền, khóa ch ặt hai đầ u, d ồn quân Xiêm vào th ế "ti ến thoái lỡng nan". Bên c ạnh đó, hỏa h ổ ở hai bên b ờ nã đạn t ới t ấp vào đội hình làm quân Xiêm r ối lo ạn, tinh th ần hoang mang r ồi b ỏ ch ạy. Cùng lúc đó, m ột độ i thuy ền c ảm t ử ch ở đầ y rơm và nh ững v ật li ệu d ễ cháy đâm th ẳng vào thuy ền quân Xiêm làm cho s ố b ị chìm, s ố b ị cháy. Trong khi đó, cánh quân b ộ Xiêm La ngay t ừ đầ u đã b ị quân Tây S ơn ch ặn đánh không cho c ứu vi ện.

Một tr ận quy ết chi ến di ễn ra trong không đầ y m ột ngày đã tiêu di ệt g ần nh hoàn toàn 2 v ạn quân Xiêm, [23] số còn s ống sót ch ỉ đợc vài nghìn ng ời[24] ch ạy theo đờng th ợng đạ o tr ốn v ề nớc. Cánh quân b ộ nghe tin th ất tr ận c ng tan rã và tháo ch ạy. Nh ị v ơ ng Xiêm La Chiêu T ng, Chiêu S ơ ng ch ạy theo đờng b ộ v ề Xiêm; còn Nguy ễn Ánh ph ải ch ạy ra đảo Th ổ Chu rồi v ề Cổ C ốt đợc Cai c ơ Trung đón sang Xiêm. [24] Sau tr ận đánh này, quân Xiêm khi ếp đả m tr ớc s ức m ạnh c ủa Tây S ơn, “s ợ Tây S ơn nh s ợ cọp”. [24] Đánh d ẹp xong, Nguy ễn Hu ệ đem quân v ề Quy Nh ơn để đô đố c là Đặng V n Tr ấn ở l ại tr ấn đấ t Gia Đị nh. Tiêu di ệt chính quy ền chúa Tr ịnh

Đánh chi ếm Phú Xuân

Tại Bắc Hà, n m 1782, T nh Đô v ơ ng Tr ịnh Sâm qua đời, th ế t ử Tr ịnh Cán đợc l ập làm Điện Đô v ơ ng. Phe c ủa ng ời con l ớn[g] là Tr ịnh Tông làm binh bi ến, gi ết quan ph ụ chính là qu ận Huy Hoàng T ố Lý (cháu lão t ớng Hoàng Ng Phúc ) đ a Tr ịnh Tông lên ngôi, t ức là Đoan Nam vơ ng (1782-1786). M ột t ớng theo phe qu ận Huy là Nguy ễn H ữu Ch ỉnh không h ợp tác v ới Tr ịnh Tông, b ỏ ch ạy vào Nam hàng Tây S ơn và đợc Nguy ễn Nh ạc r ất tín nhi ệm. [25] Bắc Hà ngày m ột suy y ếu. Nguy ễn Nh ạc quy ết đị nh đánh chi ếm Phú Xuân ( đấ t c c ủa chúa Nguy ễn). Nm 1786, Nguy ễn Hu ệ đợc c ử làm t ổng ch ỉ huy cùng Nguy ễn L ữ đánh ra B ắc.

Về phía Tr ịnh, sau khi nh ận hàng Nguy ễn Nh ạc, lão t ớng Hoàng Ng Phúc rút đạ i quân v ề B ắc (1775), để l ại Ph ạm Ngô C ầu và Hoàng Đình Th ể gi ữ thành Phú Xuân. Sau đó không lâu, Hoàng Ng Phúc qua đờ i.

Nguy ễn Hu ệ l ập k ế lung l ạc ch ủ t ớng Ph ạm Ngô C ầu. Nguy ễn H ữu Ch ỉnh l ại dùng k ế ly gián Ph ạm Ngô C ầu và phó t ớng Hoàng Đình Th ể. Quân Tây S ơn b ất ng ờ đánh úp thành Phú Xuân. Ph ạm Ngô C ầu b ỏ m ặc Hoàng Đình Th ể ch ết tr ận và quy ết đị nh dâng thành hàng Tây S ơn. [26] Trong khi đó thì Nguy ễn L ữ đem quân th ủy đánh xong các đồ n t ừ sông Gianh tr ở vào (xem thêm bài v ề nhà Tây S ơn và Nguy ễn L ữ).

Ti ến ra Th ng Long

Xem thêm: Tr ịnh Kh ải và Nguy ễn H ữu Ch ỉnh

Do s ự thuy ết ph ục c ủa Nguy ễn H ữu Ch ỉnh , Nguy ễn Hu ệ quy ết đị nh đem quân ra B ắc đánh Th ng Long để di ệt họ Tr ịnh dù ch a đợc l ệnh c ủa vua anh Nguy ễn Nh ạc.

Với danh ngh a “Phù Lê di ệt Tr ịnh”, Nguy ễn Hu ệ sai Nguy ễn H ữu Ch ỉnh làm tiên phong B ắc ti ến. Quân Tr ịnh r ệu rã nhanh chóng tan v ỡ, các danh t ớng ph ần nhi ều nghe tin Phú Xuân th ất th ủ đã khi ếp s ợ, đế n khi nghe quân Tây S ơn kéo ra đa s ố b ỏ tr ốn. Chúa Tr ịnh b ỏ thành Th ng Long ch ạy và b ị dân b ắt đem n ộp Tây S ơn. Trên đờng áp gi ải, Tr ịnh Tông đã t ự sát.

Nguy ễn Hu ệ vào thành Th ng Long yết ki ến vua Lê Hi ển Tông . Tuy v ề danh ngh a Nguy ễn Hu ệ trao tr ả quy ền chính l ại cho vua Lê và nh ận phong Nguyên súy D ực chính phù v ận Uy qu ốc công, nh ng trong th ực t ế ông n ắm toàn b ộ quy ền chính ở B ắc Hà. Do s ự s ắp x ếp c ủa Nguy ễn Hữu Chỉnh, vua Lê Hi ển Tông g ả công chúa Lê Ng ọc Hân cho Nguy ễn Hu ệ.

Tháng 7 n m 1786, vua Lê Hi ển Tông qua đờ i, th ọ 70 tu ổi. Th ể theo ý ki ến c ủa công chúa Ng ọc Hân thiên v ề l ập hoàng thân Lê Duy C ận (anh Ng ọc Hân), Nguy ễn Hu ệ mu ốn tôn l ập Duy C ận làm vua. [27] Tuy v ậy, do áp l ực c ủa tôn th ất nhà Lê đối v ới Ng ọc Hân, Nguy ễn Hu ệ đành thu x ếp cho Lê Duy K lên ngôi vua, đó là vua Lê Chiêu Th ống . Ít lâu sau, Nguy ễn Huệ đem công chúa Ng ọc Hân cùng Nguy ễn Nh ạc rút quân v ề Nam. Bất hòa v ới vua anh

Xem thêm: Nhà Tây S n và Nguy ễn Nh ạc

Về Nam Hà, Nguy ễn Nh ạc chia vùng đất phía Nam ra làm 3: [28]

• Nguy ễn Nh ạc x ng là Trung ơ ng Hoàng đế, đóng đô ở Qui Nh ơn. • Phong Nguy ễn L ữ làm Đông Định V ơ ng, cai qu ản vùng đất Gia Định . • Phong Nguy ễn Hu ệ làm B ắc Bình V ơ ng, cai qu ản vùng đất Thu ận Hóa tr ở ra đèo H ải Vân .

Mâu thu ẫn c ủa anh em Nguy ễn Nh ạc, Nguy ễn Hu ệ ngày càng l ớn. Vua Tây S ơn v ốn không có ý đánh ra B ắc Hà, [29] ch ỉ mu ốn chi ếm Nam Hà; [30] vi ệc Hu ệ đánh B ắc Hà là trái ý Nguy ễn Nh ạc, l ại th ấy Nguy ễn Hu ệ ở B ắc Hà lâu quá sau khi th ắng nên Nguy ễn Nh ạc đâm ra lo s ợ vì khó ki ềm ch ế đợc Nguy ễn Hu ệ.

Nguy ễn Nh ạc tuy ển m ột độ i lính h ộ t ống đi ra B ắc và đòi Nguy ễn Hu ệ v ề. Dù chính Nguy ễn Hu ệ đã ra t ận ngoài c ửa ô ti ếp đón, [31] cả hai cùng đi tri ều ki ến vua Lê r ồi v ề Nam [29] nh ng Nguy ễn Nh ạc v ẫn ch a b ằng lòng.

Tới Phú Xuân, Nguy ễn Hu ệ ở l ại còn Nguy ễn Nh ạc tr ở v ề Quy Nh ơn. Nguy ễn Nh ạc đa ra nhi ều đòi h ỏi t ỏ uy quy ền mà Nguy ễn Hu ệ t ừ ch ối: b ắt Nguy ễn Hu ệ đi ch ầu, n ộp chi ến l ợi ph ẩm và n ộp đấ t Qu ảng Nam.. [31] Nguy ễn Hu ệ t ỏ ra ch ống đố i Nguy ễn Nh ạc và binh lính l ại r ất trung thành v ới ông. [30] Nguy ễn Nh ạc ph ẫn chí, gi ết công th ần Nguy ễn Thung , hi ếp v ợ Nguy ễn Hu ệ.[32][30]

Nguy ễn Hu ệ chi ếm n ốt kho vàng của Tây S ơn ở Quy Nh ơn để v ận hành chi ến tranh, th ế là chi ến tranh x ảy ra. [33] Nguy ễn Hu ệ đánh nhau v ới Nguy ễn Nh ạc trong vài tháng đầu n m 1787, ông t ổng động viên ch ừng 6 v ạn t ới 10 v ạn quân. [33] Họ đánh nhau d ữ d ội và sau đó Nguy ễn Hu ệ tiến đế n vây thành Quy Nh ơn, đắp thành đất, b ắn đại bác vào thành.

Nguy ễn Nh ạc b ị vây b ức quá ph ải vào đền th ờ cha m ẹ khóc r ồi kêu Đặng V n Chân từ Gia Đị nh về c ứu nh ng quân Đặng V n Chân t ới n ơi l ại b ị Nguy ễn Hu ệ đánh tan, bu ộc Đặ ng V n Chân ph ải t ới hàng. [34] Tuy quân c ủa Nguy ễn Hu ệ trong các cu ộc công thành th ơ ng vong đến phân nửa[34] nh ng tình th ế bu ộc Nguy ễn Nh ạc ph ải lên m ặt thành khóc xin em "N ỡ lòng nào mà n ồi da xáo th ịt nh ư th ế".[35] Nguy ễn Hu ệ n ể tình anh em, thôi hãm thành và b ằng lòng gi ảng hòa v ới vua anh, r ồi rút v ề Thu ận Hóa [35] Nam B ắc đề u mong

Xem thêm: Tr ịnh B ồng và Nguy ễn L ữ

Tái hi ện L ễ đ ng quang c ủa Hoàng đế Quang Trung t ại Núi Bân

Sự xung độ t, b ất hòa gi ữa hai anh em Nguy ễn Nh ạc, Nguy ễn Hu ệ khi ến k ẻ đị ch l ợi d ụng ở c ả hai mi ền Nam B ắc.

Ở Bắc Hà, sau khi quân Tây S ơn rút đi, các th ế l ực c ủa chúa Tr ịnh tr ỗi d ậy l ập Tr ịnh B ồng lên ngôi v ơ ng, tái l ập chính quy ền chúa Tr ịnh. Vua Lê Chiêu Th ống mời Nguy ễn H ữu Ch ỉnh đang tr ấn ở Ngh ệ An ra d ẹp Tr ịnh B ồng. Nguy ễn H ữu Ch ỉnh nhanh chóng đánh tan quân Tr ịnh, đố t ph ủ chúa, Tr ịnh B ồng b ỏ đi m ất tích. Nguy ễn H ữu Ch ỉnh nhân lúc Tây S ơn có bi ến bèn chuyên quy ền, mu ốn ch ống l ại Tây S ơn.

Trong khi đó t ại mi ền Nam, gi ữa n m 1787 , Nguy ễn Ánh t ừ Xiêm quay tr ở l ại Gia Đị nh. Nguy ễn L ữ b ỏ Ph ạm V n Tham m ột mình chi ến đấ u v ới quân Nguy ễn và t ự ý rút v ề Quy Nh ơn (xem thêm bài Nguy ễn L ữ).

Tr ớc tình hình Nam, B ắc đề u có bi ến, Nguy ễn Hu ệ quy ết đị nh gi ải quy ết v ấn đề phía B ắc tr ớc. Ông phái V V n Nh ậm, con r ể c ủa Nguy ễn Nh ạc, ra tiêu di ệt Nguy ễn H ữu Ch ỉnh. Tuy nhiên, tình hình v ẫn không sáng s ủa, đế n l ợt V V n Nh ậm chuyên quy ền và có ý ch ống Nguy ễn Hu ệ. Tháng 4 n m 1788, Lê Chiêu Th ống đã b ỏ kinh đô l u vong, Nguy ễn Hu ệ ph ải đem quân ra B ắc lần th ứ hai nh ằm gi ết V V n Nh ậm. Ông đã t ổ ch ức l ại h ệ th ống cai tr ị ở B ắc Hà, m ời các danh s có tên tu ổi nh Ngô Thì Nh ậm, Phan Huy Ích và Đại t mã Ngô V n S ở đảm đơ ng công vi ệc. Sau khi đã l ập Sùng nh ợng công Lê Duy C ận làm Giám qu ốc, Nguy ễn Hu ệ l ại rút quân v ề Phú Xuân vì tình hình chi ến tr ờng Nam B ộ r ất gay go.

Ph ạm V n Tham không ch ống n ổi các t ớng c ủa Nguy ễn Ánh, thành Gia Định th ất th ủ và sau đó ông liên ti ếp thua tr ận. Nguy ễn Nh ạc tu ổi cao l ắm b ệnh, b ất l ực không th ể c ứu ứng Nam B ộ, xin nh ờng ngôi hoàng đế, đấ t đai và binh quy ền cho Nguy ễn Hu ệ và th ỉnh c ầu ông vào c ứu. Để chu ẩn b ị Nam ti ến, Nguy ễn Hu ệ t ổng độ ng viên binh lính ở Thu ận Hoá , ngày đêm t ập luy ện. Tuy nhiên, khi ông ch a k ịp ti ến vào Nam thì l ại nghe tin nhà Thanh nghe l ời Lê Chiêu Th ống c ầu vi ện, sai Tôn S Ngh ị mang 29 v ạn quân và dân công [36][37] vợt ải Nam Quan vào Đại Vi ệt. Các tớng gi ữ B ắc Hà c ủa ông lui v ề gi ữ Bi ện S ơn cố th ủ.

Nguy ễn Hu ệ đứ ng tr ớc hai l ựa ch ọn: Nam ti ến ho ặc B ắc ti ến. C ả hai m ặt tr ận đề u n ớc sôi l ửa bỏng và c ần đế n ông, tuy nhiên, n ếu ông quá sa vào m ột m ặt tr ận thì m ặt tr ận kia s ẽ v ỡ. M ặc dù nh ận th ức đợc quân Mãn Thanh phía B ắc là nguy c ơ l ớn h ơn và g ấp gáp h ơn nh ng Nguy ễn Hu ệ không th ể đánh đị ch theo chi ến thu ật tr ờng k nh tri ều đạ i nhà Lý , nhà Tr ần tr ớc đó đã làm để ch ống quân ph ơ ng B ắc. Vì v ậy ông quy ết đị nh ch ọn cách đánh th ần t ốc để s ớm gi ải quy ết chi ến tr ờng mi ền B ắc.

Sau khi lên ngôi hoàng đế, l ấy niên hi ệu Quang Trung, ngay hôm sau ông c ất đạ i quân ra B ắc. Ngay tr ớc khi đi, ông sai m ột b ầy tôi tin c ẩn là Di ệm c ầm th c ủa ông vào Nam d ặn t ớng Ph ạm V n Tham c ố phòng th ủ ch ờ ti ếp vi ện[38] . Chi ến th ắng K ỷ D ậu (1789)

Bài chi ti ết: Tr ận Ng ọc H ồi - Đống Đa, Tr ận Hà H ồi, Tr ận Ng ọc H ồi, Tr ận Đố ng Đa, và Tr ận Th ng Long

Th ần t ốc b ắc ti ến

[hi ện] x • t • s Tr ận Ng ọc H ồi - Đống Đa

Lê Chiêu Th ống ch ạy sang Trung Qu ốc, c ầu vi ện hoàng đế nhà Thanh là Càn Long . Cu ối n m 1788, Càn Long sai T ổng đố c Lỡng Qu ảng Tôn S Ngh ị ch ỉ huy 29 v ạn quân Thanh h ộ t ống Lê Chiêu Th ống v ề Đạ i Vi ệt v ới danh ngh a “phù Lê”, vào chi ếm đóng Th ng Long .

Đền Quán Cháo ở phòng tuy ến Tam Điệp nơi g ắn v ới câu chuy ện ng ời con gái dâng cháo cho ngh a quân Tây S ơn

Khu t ợng đài Quang Trung t ại Gò Đống Đa.

Gơ m và súng c ủa quân độ i nhà Tây S ơn.

Quân Tây S ơn do Đại t mã Ngô V n S ở, theo m u k ế c ủa Ngô Thì Nh ậm,[39] [40] Phan Huy Ích và các m u th ần khác, ch ủ độ ng rút quân v ề đóng ở Tam Điệp - Bi ện S ơn cố th ủ ch ờ l ệnh. [41]

Nghe tin báo, ngày 25 tháng 11 n m Mậu Thân (22 tháng 12 nm 1788), Nguy ễn Hu ệ xu ất quân ti ến ra Bắc Hà. Để l ấy danh ngh a chính th ống, Nguy ễn Hu ệ lên ngôi Hoàng đế, l ấy niên hi ệu Quang Trung .

Ngày 29 tháng 11 n m M ậu Thân ( 26 tháng 12 nm 1788), đại quân c ủa hoàng đế Quang Trung tới Ngh ệ An , d ừng quân t ại đó h ơn 10 ngày để tuy ển quân và c ủng c ố l ực l ợng, nâng quân s ố lên t ới 10 v ạn, [42][43] tổ ch ức thành 5 đạo quân: ti ền, h ậu, t ả, h ữu và trung quân, ngoài ra còn có một độ i tợng binh gồm 200 voi chi ến. Quang Trung còn t ổ ch ức l ễ duy ệt binh ngay t ại Ngh ệ An để khích l ệ tinh th ần và ý chí quy ết chi ến, quy ết th ắng c ủa t ớng s đố i v ới quân xâm l ợc Mãn Thanh. Ngay sau l ễ duy ệt binh, Quang Trung ti ến quân ra B ắc Hà.

Tôn S Ngh ị coi th ờng quân Tây S ơn, sau nghe l ời các t ớng c ủa Chiêu Th ống thì có lo đôi ph ần, h ẹn m ồng 6 T ết ra quân đánh Tây S ơn. Ngày 20 tháng Ch ạp n m M ậu Thân ( 15 tháng 1 nm 1789 ), đại quân c ủa Quang Trung đã ra đến Tam Điệp. Sau khi xem xét tình hình, Quang Trung h ẹn ba quân ngày m ồng 7 T ết s ẽ quét sạch quân Thanh, vào n Tết ở Th ng Long.

Quang Trung chia quân làm 5 đạo. M ột cánh do đô đốc Long ch ỉ huy t ừ làng Nhân M ục t ập kích đồn Kh ơ ng Th ợng và phía Tây Th ng Long. Cánh đô đốc B ảo ti ến đánh các đồ n phía Nam Th ng Long. Trung quân do đích thân Quang Trung ch ỉ huy, ph ối h ợp v ới đô đố c B ảo đánh di ệt các đồn phía Nam Th ng Long. Cánh đô đốc Tuy ết và đô đốc L ộc theo đờng bi ển ra B ắc, ch ặn đờng lui c ủa đị ch ở phía B ắc sông Nh ị Hà và huy ện Ph ợng Nhãn .

Đêm 30 tháng Ch ạp âm l ịch , quân Tây S ơn đánh di ệt đồ n Gián Kh ẩu của các t ớng Lê Chiêu Th ống. Sau đó Quang Trung đánh di ệt các đồ n Nguy ệt Quy ết, Nh ật T ảo, d ụ hàng đợc đồ n Hà Hồi. Đêm m ồng 4 T ết, Quang Trung ti ến đế n tr ớc đồ n l ớn nh ất c ủa quân Thanh là Ng ọc H ồi nh ng d ừng l ại ch a đánh khi ến quân Thanh lo s ợ, ph ần b ị độ ng không dám đánh tr ớc nh ng cng không bi ết b ị đánh lúc nào. Trong khi đó cánh quân c ủa đô đố c Long b ất ng ờ t ập kích đồ n Kh ơ ng Th ợng khi ến quân Thanh không k ịp tr ở tay, hàng v ạn lính b ỏ m ạng. Ch ủ t ớng Sầm Nghi Đống tự v ẫn. Xác quân Thanh ch ết sau x ếp thành 13 gò đống l ớn, [44] có đa mọc um tùm nên gọi là gò Đống Đa.

Đô đốc Long ti ến vào đánh phá quân địch phòng th ủ ở Tây Long . Sáng m ồng 5, Quang Trung mới cùng đô đốc B ảo t ổng t ấn công vào đồn Ng ọc H ồi. Tr ớc s ức t ấn công mãnh li ệt c ủa Tây Sơn, quân Thanh b ị độ ng thua ch ết hàng v ạn, ph ần l ớn các t ớng b ị gi ết. [45] Trong khi Quang Trung ch a đánh Ng ọc H ồi thì Tôn S Ngh ị nghe tin đô đố c Long đánh vào Th ng Long, cu ống cu ồng s ợ hãi đã b ỏ ch ạy tr ớc. Đế n sông Nh ị Hà, s ợ quân Tây s ơn đuổi theo, Tôn S Ngh ị h ạ lệnh c ắt c ầu khi ến quân Thanh r ơi xu ống sông ch ết r ất nhi ều làm dòng sông b ị ngh ẽn dòng ch ảy. Trên đờng tháo ch ạy, Tôn S Ngh ị b ị hai cánh quân Tây S ơn c ủa đô đốc Tuy ết và đô đốc L ộc ch ặn đánh, t ơi t ả ch ạy v ề. Lê Chiêu Th ống h ớt h ải ch ạy theo Ngh ị thoát sang bên kia biên gi ới. Quân Tây S ơn đuổi theo và rao lên r ằng s ẽ đuổi qua biên gi ới đế n khi b ắt đợc Tôn S Ngh ị và Chiêu Th ống m ới thôi. B ởi th ế dân Trung Quốc ở biên gi ới d ắt nhau ch ạy làm cho su ốt vài ch ục dặm không có ng ời. [46][47] Nh v ậy, s ớm h ơn d ự ki ến, ch ỉ trong vòng 6 ngày, quân Tây S ơn đã đánh tan quân Thanh. Tr a m ồng 5 T ết, Quang Trung ti ến vào thành Th ng Long trong s ự chào đón c ủa nhân dân.

Ngô Ng ọc Du là m ột nhà th ơ đơ ng th ời, đã ghi l ại không khí t ng b ừng c ủa ngày chi ến th ắng oanh li ệt đó trong m ột bài th ơ[cần dẫn ngu ồn]:

Gi ặc đâu tàn b ạo sang điên cu ồng “ Quân vua m ột gi ận oai b ốn ph ư ng Th ần t ốc ru ỗi dài xông th ẳng t ới, Nh ư trên tr ời xu ống dám ai đư ng Một tr ận r ồng l ửa gi ặc tan tành, Bỏ thành c ướp đó tr ốn cho nhanh Ba quân đội ng ch ỉnh t ề ti ến, Tr m h ọ ch ật đường vui ti ếp nghênh Mây t ạnh mù tan tr ời l ại sáng ” Đầy thành già tr ẻ m ặt nh ư hoa, Chen vai khoác cánh cùng nhau nói: "Kinh đô v ẫn thu ộc núi sông ta"

Giai tho ại v ề vi ệc ra quân

Tơ ng truy ền, [48] tr ớc khi ra quân đánh quân Thanh, t ại l ễ đ ng quang ở Phú Xuân, Nguy ễn Hu ệ lập k ế để độ ng viên quân s .

Sau lúc làm l ễ, Quang Trung sai mang đế n cái mâm, trên để các đồ ng ti ền, có ph ủ v ải điều, r ồi tuyên b ố v ới quân s :

Ba quân hãy cùng ta quan sát, n ếu cả hai tr m đồ ng ti ền này đều s ấp, thì đó là điềm tr ời báo chúng ta đại th ắng. Nh ược b ằng, có đồ ng ng ửa, thì đó là đại s ự c ủa chúng ta có điều tr ắc tr ở.

Nguy ễn Hu ệ ch ắp tay kh ấn vái, đặ ng b ng mâm ti ền, cung kính dâng lên cao, r ồi h ất tung xu ống sân. Quân s th ấy các đồ ng ti ền nh ất lo ạt đề u s ấp, reo hò m ừng r ỡ, tin ch ắc tr ận ra b ắc s ẽ th ắng quân Thanh.

K th ực, Nguy ễn Hu ệ đã sai đúc 200 đồng ti ền có c ả 2 m ặt đề u là m ặt s ấp. Chính sách th ời h ậu chi ến

Bang giao v ới nhà Thanh

Cháu c ủa Nguy ễn Hu ệ, Nguy ễn Quang Hi ển, đang trình hòa ớc lên các quan nhà Thanh Bài chi ti ết: Ngo ại giao Vi ệt Nam th ời Tây S n

Ngay sau chi ến th ắng K ỷ D ậu, Quang Trung v ội tr ở l ại Phú Xuân để lo vi ệc di ệt Nguy ễn Ánh, ông trao l ại binh quy ền cho Ngô V n S ở và Ngô Thì Nh ậm. Từ tr ớc khi giao chi ến v ới quân Thanh, Quang Trung đã tính đến chi ến l ợc ngo ại giao v ới nhà Thanh. Theo ph ơ ng l ợc v ạch s ẵn, v ới tài ngo ại giao khéo léo c ủa Ngô Thì Nh ậm, Tây S ơn nhanh chóng bình th ờng hóa bang giao v ới ph ơ ng B ắc. Vua Càn Long nhà Thanh đã cho s ứ gi ả sang Đạ i Vi ệt phong v ơ ng cho Nguy ễn Hu ệ; r ồi hoàng đế Quang Trung gi ả đã sang tri ều ki ến và d ự l ễ m ừng th ọ 80 tu ổi c ủa Càn Long.

Tháng 1 n m 1790, theo ph ơ ng k ế c ủa Ngô Thì Nh ậm[49] , Quang Trung sai ng ời đóng gi ả làm mình c ầm đầ u đoàn s ứ g ồm 150 ng ời sang Yên Kinh ( Bắc Kinh sau này) tri ều ki ến Càn Long. Các tài li ệu ghi khác nhau v ề nhân v ật đóng gi ả Quang Trung. Theo Hoàng Lê nh ất th ống chí và Vi ệt Nam S ử L ợc, ng ời đóng Nguy ễn Hu ệ tên là Ph ạm Công Tr ị,[50] cháu g ọi Nguy ễn Hu ệ bằng c ậu; theo Đại Nam chính biên li ệt truy ện thì ng ời đó là t ớng Nguy ễn Quang Th ực ng ời Ngh ệ An. M ục đích c ủa đoàn s ứ là th m dò thái độ c ủa nhà Thanh đối v ới v ị vua l u vong Chiêu Th ống c ủa nhà Lê. Đại quan nhà Thanh là Phúc Khang An, t ừng sang chi ến tr ờng Đại Vi ệt, b ị Quang Trung mua chu ộc đứ ng sau l ng đoàn s ứ b ộ,[51] nên nhi ều t ớng l nh nhà Thanh bi ết ng ời cầm đầ u s ứ b ộ không ph ải là Nguy ễn Hu ệ, nh ng vì ng ại gây h ấn nên không nói ra. [49] Vua Càn Long đón ti ếp tr ọng th ể đoàn s ứ b ộ An Nam. Theo “Đại Thanh th ực l ục” , nhà Thanh chi phí cho sứ đoàn m ỗi ngày h ết 4.000 l ạng b ạc (t ổng c ộng lên đến 800.000 tính cho t ới khi s ứ đoàn v ề). [52] Càn Long làm th ơ, nh sau:

Doanh phiên nh ập chúc tr ị thì tu ần “ S ki ến h ồn nh ư c ựu th ức thân Y c ổ v ị v n lai T ượng qu ốc Th ắng tri ều vãng s ự b ỉ kim nhân Cửu kinh nhu vi ễn chi trùng d ịch Gia h ội ư kim mi ễn th ể nhân V y ển v n tu thu ận thiên đạo Đại Thanh t ộ v nh v ạn thiên xuân.

Tạm d ịch là:

Nớc phiên đến lúc ta đi tu ần Mới g ặp mà nh đã r ất thân Nớc T ợng ch a t ừng nghe tri ều c ận Vi ệc c ống ng ời vàng th ật đáng khinh Nhà Thanh coi tr ọng vi ệc đi s ứ Chín đạo th ờng có đạ o v ỗ yên Xếp võ tu v n thu ận thiên đạo Đại Thanh còn mãi v ạn ngàn xuân.

”

Phan Huy Ích tham gia s ứ b ộ c ng làm th ơ có câu: Phiên qu ốc ph ụng thám tàn “ Ky đắc k tao ng ộ Phi tiên báo qu ốc nhân Hoàng hoa đệ nh ất b ộ Dịch: Các n ước phiên sang ch ầu Mấy ai được nh ư th ế Báo tin v ề n ước ta Sứ b ộ mình là nh ất ”

Tới tháng 11 n m 1790, đoàn s ứ b ộ tr ở v ề Th ng Long.

Theo các nhà nghiên c ứu, [49] phái b ộ này đã có ảnh h ởng t ới thái độ c ủa nhà Thanh đối v ới Lê Duy K . Sang n m 1791, nhà Thanh sai phân tán các quan l ại c c ủa nhà Lê đi các n ơi để tách bi ệt không liên l ạc đợc v ới nhau và cô l ập Lê Duy K ; b ản thân Duy K b ị giam l ỏng ở "Tây An Nam dinh" t ại Yên Kinh và sau ốm mà ch ết y ểu. Nhà Tây S ơn chính th ức nh ận đợc s ự công nh ận c ủa nhà Thanh .

Quang Trung không ch ỉ mu ốn hòa hoãn v ới Càn Long mà còn mu ốn xu ất quân đánh nhà Thanh. Tr ớc khi tính chuy ện đánh Thanh, nhà vua cho qu ấy r ối n ội đị a Trung Qu ốc bằng cách l ợi d ụng đảng " Thiên Địa H ội" khiêu khích ng ời Thanh. Các biên th ần nhà Thanh nh Phúc Khang An (m ới thay Tôn S Ngh ị) tuy bi ết rõ Tây S ơn có bí m ật nhúng tay, nh ng c ng ch ịu nh ịn cho qua chuy ện. [51] Ông c ng c ầu hôn v ới công chúa Thanh và xin đất L ỡng Qu ảng để th ử ý vua Thanh. [55] Dù v ậy ý đị nh này không k ịp tr ở thành hi ện th ực do cái ch ết độ t ng ột c ủa ông. [55]

Sắp đặ t đơn v ị hành chính

Quang Trung chia vùng cai qu ản thành các x ứ (tr ấn) nh sau: [56]

1. Xứ Đông (Hải D ơ ng ) 2. Xứ B ắc (Kinh B ắc) 3. Xứ Đoài (Sơn Tây ) 4. Xứ Yên Qu ảng 5. Xứ L ạng (Lạng S ơn) 6. Xứ Thái ( Thái Nguyên ) 7. Xứ Tuyên ( Tuyên Quang ) 8. Xứ H ng ( Hng Hóa ) 9. Xứ Ngh ệ (Ngh ệ An và Hà Tnh ) 10. Sơn Nam Th ợng (Hà Đông và Hà Nam ) 11. Sơn Nam H ạ ( Nam Định và Thái Bình ) 12. Thanh Hóa ngo ại ( Ninh Bình ) 13. Thanh Hóa n ội ( Thanh Hóa ). Tr ừ Xứ S ơn Nam và Thanh Hóa tách làm hai, các x ứ khác đề u đạ i th ể gi ữ nguyên nh th ời H ậu Lê. Tr ớc kia Ph ố Hi ến là l ỵ s ở c ủa S ơn Nam, t ới th ời Quang Trung thì H ạ Tr ấn đóng ở V ị Hoàng, cách d ới ph ố Hi ến[56] .

Trong các tr ấn trên thì các tr ấn L ạng S ơn, Cao B ằng, Tuyên Quang, H ng Hóa, Thái Nguyên và Yên Qu ảng là ngo ại tr ấn; các tr ấn Thanh Hóa ngo ại, S ơn Nam Th ợng, S ơn Nam H ạ, Kinh B ắc, Hải D ơ ng và Ph ụng Thiên là n ội tr ấn[56] .

Mỗi x ứ (tr ấn) chia làm nhi ều ph ủ, m ỗi ph ủ chia làm nhi ều huy ện, m ỗi huy ện chia làm nhi ều tổng, m ỗi t ổng chia làm nhi ều xã, m ỗi xã l ại chia nhi ều thôn. Thành Th ng Long g ồm 1 ph ủ, 2 huy ện, 18 ph ờng [56] .

Tổ ch ức b ộ máy

Ấn tín c ủa Quang Trung

Bộ máy hành chính th ời Quang Trung g ồm:

Tam công, Tam thi ếu, Đạ i ch ủng t ể, Đạ i T đồ, Đạ i T kh ấu, Đạ i T mã, Đại T không, Đại T Lệ, Thái úy, Ng ự úy, Đạ i T ổng qu ản, Đạ i Đô h ộ, Đạ i đô đố c, Đô đố c, N ội h ầu, H ộ giá, Điểm ki ểm, Ch ỉ huy s ứ, Đô ty, Đô úy, Trung úy, V ệ Úy, Tham đố c, Tham l nh, Trung Th s ảnh, Trung Th l ệnh, Ph ụng Chính, Th ị Trung đạ i h ọc s , Hi ệp bi ện đạ i h ọc s , L ục B ộ Th ợng th , T ả - Hữu đồ ng nghi, T ả - Hữu ph ụng nghi, Th ị Lang, T v ụ, Hàn Lâm... [57][58]

Mỗi tr ấn đặ t m ột tr ấn th ủ v ề hàng võ và m ột hi ệp tr ấn v ề hàng v n. [58] Mỗi huy ện đặ t m ột v n phân tri, m ột võ phân su ất, m ột t ả qu ản lý và m ột h ữu qu ản lý. [58] Công vi ệc c ủa quan v n là tr ng đốc binh l ơ ng, xét x ử t ừ t ụng. [57] Ph ận s ự c ủa quan võ là coi qu ản và thao di ễn quân lính từ Đạ o đế n C ơ, t ừ C ơ đến Độ i. [57] Trong các xã, thôn thì có xã tr ởng, thôn tr ởng. Hàng t ổng thì đặt T ổng tr ởng (nh ch ức Chánh T ổng v ề sau) để gi ữ vi ệc hành chính trong m ột t ổng. [57] Ông đồng th ời c ng cho so ạn m ột b ộ lu ật tên là "Hình lu ật th ", nh ng ch a xong thì ông đột ng ột mất nên mãi không hoàn thành. [59]

Thu hút nhân tài Để phát tri ển qu ốc gia, Quang Trung r ất chú tr ọng thu d ụng các nhân tài t ừng ph ục vụ nhà Lê. Ông ban “Chi ếu c ầu hi ền” có đoạn:

"Tr ẫm đang ghé chi ếu l ắng nghe, th ức ng ủ mong m ỏi mà có ng ười tài cao h ọc r ộng ch ưa t ừng th ấy đế n. Hay Tr ẫm ít đứ c không đáng để phò tá ch ng? hay đang th ời đổ nát ch ưa th ể ra ph ụng s ự?... Tr ẫm n m nớp lo ngh , m ột ngày hai ngày c ng có hàng v ạn s ự vi ệc n ảy sinh “ Ng ẫm cho k ỹ: cái nhà to l ớn - sức m ột cây không d ễ gì ch ống đỡ , s ự nghi ệp thái bình - sức m ột ng ười không th ể đả m đư ng". ” —Quang Trung

Các c ựu th ần nhà Lê c, tiêu bi ểu là các ti ến s Đoàn Nguy ễn Tu ấn, V Huy T ấn, Nguy ễn N ễ, Nguy ễn Huy L ợng, Bùi D ơ ng L ịch ... đã ra giúp nhà Tây S ơn. Danh s Nguy ễn Thi ếp sau nhi ều l ần t ừ ch ối, cu ối cùng c ng nh ận l ời xu ống núi giúp vua Quang Trung.

Giáo d ục

Chi ếu ch ỉ c ủa Quang Trung ra n m 1792 v ề vi ệc d ịch sách ch ữ Hán sang ch ữ Nôm.

Quang Trung b ỏ Hán ng ữ nh là ngôn ng ữ chính th ức trong các v n b ản c ủa qu ốc gia. Ngôn ng ữ chính th ức đợc s ử d ụng là ti ếng Vi ệt và đợc vi ết trong các v n ki ện hành chính b ằng h ệ th ống ch ữ Nôm .[60] Quang Trung quy định các bài h ịch, chi ếu ch ỉ ph ải so ạn b ằng ch ữ Nôm; đề thi vi ết bằng ch ữ Nôm, và các s t ử ph ải làm bài b ằng ch ữ Nôm. Ông còn ch ủ tr ơ ng thay toàn b ộ sách học ch ữ Hán sang ch ữ Nôm nên n m 1791 đã cho l ập “Sùng chính vi ện” để d ịch kinh sách t ừ Hán sang Nôm. [60]

Theo sách Tây S n l ược thu ật, ông chọn m ột quan v n “5 ngày m ột l ần vào c ấm cung để gi ảng gi ải kinh sách” .[60] Ngoài ra, Quang Trung quan tâm đ a vi ệc h ọc đế n t ận thôn xã. Trong “Chi ếu lập h ọc” ông l ệnh cho các xã:: [60] “Ph ải ch ọn Nho s b ản đị a có h ọc th ức, có h ạnh ki ểm đặ t làm th ầy d ạy, gi ảng t ập cho h ọc trò”.

Tôn giáo Quang Trung có m ột chính sách tôn giáo r ất t ự do và r ộng rãi: [61] dù là ng ời đề cao Nho giáo nh ng ông v ẫn b ảo đả m ho ạt độ ng cho các tôn giáo khác nh Ph ật giáo và các tín ng ỡng khác. Về Thiên Chúa giáo, các giáo s t ự do ho ạt độ ng, truy ền đạ o, xây d ựng nhà th ờ.[61] Nh ng đồng th ời ông c ng thi hành chính sách bài tr ừ mê tín d ị đoan r ất mạnh, ch ấn ch ỉnh l ại vi ệc tu hành: nhi ều chùa ở các làng có mà ng ời tu hành l ạm d ụng để truy ền bá mê tín d ị đoan b ị đậ p b ỏ để xây duy nh ất m ột ngôi chùa ở huy ện c ấp trên, [62] đồng th ời nh ững ng ời tu hành không đạo đứ c, nh ững k ẻ l u manh, l ời bi ếng đề u ph ải hoàn t ục. [61]

Kinh t ế

Đồng ti ền c ổ v ới b ốn ch ữ "Quang Trung thông b ảo"

Một m ặt lo ch ống thù trong gi ặc ngoài, m ặt khác vua Quang Trung r ất quan tâm t ới vi ệc xây dựng đấ t n ớc. Vua phân ph ối đấ t đai cho nh ững ng ời nông dân nghèo, thúc đẩy th ủ công nghi ệp từng b ị c ấm tr ớc kia.

Vua Quang Trung không đi theo con đờng "tr ọng nông ức th ơ ng" c ủa t t ởng Nho Giáo, ông có ch ủ tr ơ ng đề cao th ơ ng nghi ệp và m ở r ộng quan h ệ buôn bán gi ữa Đạ i Vi ệt v ới n ớc ngoài. [63] Nm 1790, ông th ơ ng thuy ết v ới nhà Thanh để m ở m ột th ơ ng điếm t ại Nam Ninh (Qu ảng Tây ) mua bán hàng hoá gi ữa hai n ớc. [63] Ông khuy ến khích giao th ơ ng gi ữa các thuy ền của th ơ ng thuy ền n ớc ngoài và các th ơ ng thuy ền c ủa Đạ i Vi ệt. [63] Quang Trung có m ột chính sách thu ế đơn gi ản v ới thu ế ru ộng là chính: ru ộng chia ra làm ba h ạng để đánh thu ế nh ất đẳ ng điền (150 bát thóc), nh ị đẳ ng điền (80 bát thóc), tam đẳ ng điền (50 bát thóc). L ại thu ti ền th ập vật, m ỗi m ẫu m ột ti ền và ti ền khoán kh ố m ỗi m ẫu 50 đồ ng. Ru ộng t điền c ng đánh thu ế: nh ất đẳng điền m ỗi m ẫu n ộp 40 bát thóc, nh ị đẳ ng điền m ỗi m ẫu 30 bát, tam đẳ ng điền m ỗi m ẫu 20 bát. Ti ền th ập v ật c ng theo nh ru ộng công điền, còn ti ền khoán kh ố thì m ỗi m ẫu ph ải n ộp 30 đồng [64] Các lo ại thu ế khác nh thu ế điệu, thu ế nhân đinh đợc gi ảm để gi ảm b ớt gánh n ặng c ủa dân chúng và phòng ng ừa tham nh ng. [63]

Qu ản lý nhân kh ẩu

Dới tri ều Quang Trung, vi ệc qu ản lý nhân kh ẩu b ắt đầ u đợc th ực hi ện. N m 1790 , ông cho l ập sổ theo dõi nhân kh ẩu (hay h ộ kh ẩu). [52] Ng ời dân đợc phân 4 h ạng theo l ứa tu ổi: [52] 9-17 tu ổi là hạng “v ị c ập cách”; 18-55 tu ổi là h ạng “tráng”; 55-60 tu ổi là h ạng “lão”; 60 tu ổi tr ở lên là h ạng “lão nhiêu”. [62] Ông còn cho làm th ẻ bài “Thiên h ạ đạ i tín” bằng g ỗ có kh ắc h ọ tên, [65] quê quán của ng ời mang không phân bi ệt giàu sang nghèo hèn. [52][65] Kế ho ạch Nam ti ến d ở dang

Kế ho ạch Nam ti ến

Mặc dù đã đại th ắng quân Mãn Thanh nh ng sau đó Quang Trung v ẫn ph ải lo ổn định tình hình Bắc Hà do tàn d c ủa nhà Lê còn sót l ại. Trong khi đó, Nguy ễn Ánh đợc ng ời Pháp h ỗ tr ợ kéo ra đánh Bình Thu ận, Bình Khang, Diên Khánh, quân c ủa Tây S ơn v ơ ng Nguy ễn Nh ạc liên ti ếp bại tr ận và m ất m ấy thành này. Cho t ới n m 1791, Nguy ễn Nh ạc ch ỉ còn cai qu ản Quy Nh ơn, Phú Yên và Qu ảng Ngãi.

Sau khi ổn đị nh tình hình Bắc Hà, Quang Trung quy ết tâm tiêu di ệt Nguy ễn Ánh . Ông ra s ức tr ấn an Nguy ễn Nh ạc và nhân dân trong vùng do Nguy ễn Nh ạc cai qu ản để chu ẩn b ị Nam ti ến. Theo nhi ều nhà nghiên c ứu, vi ệc Quang Trung sai V V n D ng đi “xin” Càn Long đất Qu ảng Đông , Qu ảng Tây th ực ra ch ỉ là m ột th ủ thu ật v ề chính tr ị. Quang Trung không có d ụng tâm l ấy đất Trung Qu ốc vì ông bi ết th ực l ực không th ể, hay ít ra là ch a th ể làm lúc đó. H ơn n ữa, ông thu dụng quân l ục lâm “Tàu ô”, sai đánh phá biên gi ới Trung Qu ốc c ốt để nhà Thanh b ị cu ốn vào ho ạt độ ng ngo ại giao và ch ống gi ặc c ớp để cho ông có th ời gian h ỗ tr ợ vua anh d ồn l ực l ợng vào chi ến tr ờng mi ền Nam mà thôi. [66] Để chu ẩn b ị ph ối h ợp v ới Quang Trung, nm 1792, Nguy ễn Nh ạc đóng nhi ều tàu thuy ền đóng ở cửa Thi N ại để Nam ti ến. Nh ng lúc đó là mùa gió nồm ch ỉ thu ận cho quân Nam ra, ph ải đợ i đế n mùa đông m ới thu ận gió cho quân Tây S ơn vào. Nguy ễn Ánh th ừa d ịp cùng quân Pháp , Bồ Đào Nha đánh úp c ửa Thi N ại, đố t cháy nhi ều thuy ền chi ến c ủa Tây S ơn. Tây S ơn v ơ ng không phòng b ị, lại ph ải thu quân v ề Quy Nh ơn.

Để báo thù tr ận đó, Quang Trung d ự đị nh phát độ ng chi ến d ịch r ất l ớn, huy độ ng h ơn 20 [67] -30 vạn[68] quân thu ỷ b ộ, chia làm ba đờng:

• Nguy ễn Nh ạc và quân “Tàu ô” (hải t ặc Trung Hoa) cùng theo đờng b ộ t ừ Phú Yên vào đánh Gia Định • Quân b ộ c ủa Quang Trung t ừ Phú Xuân đi th ẳng qua lãnh th ổ Vạn T ợng tới Nam Vang (Chân L ạp), t ừ đó cùng quân Chân L ạp kéo v ề Gia Đị nh, bao b ọc đờng ch ạy c ủa Nguy ễn Ánh không cho sang Xiêm • Quân thu ỷ c ủa Quang Trung s ẽ ti ến vào đón lõng t ận Hà Tiên đổ b ộ lên đất li ền để ng n Nguy ễn Ánh ch ạy ra bi ển.

Lo vi ệc h ậu th ế

Chính các giáo s Pháp giúp Nguy ễn Ánh lúc đó c ng r ất lo l ắng và d ự li ệu Nguy ễn Ánh khó lòng ch ống l ại đợc Tây S ơn tr ận này. Tuy nhiên trong khi ch ờ gió đổ i chi ều thì cái ch ết độ t ng ột vì lo l ắng cho cu ộc vi ễn chinh [69] của Quang Trung vào tháng 9 d ơ ng l ịch n m 1792 khi ến k ế ho ạch Nam ti ến này không bao gi ờ tr ở thành hi ện th ực.

Tơ ng truy ền, vào m ột bu ổi chi ều đầ u thu n m 1792 , vua Quang Trung đang ng ồi làm vi ệc, bỗng hoa m ắt, t ối s ầm m ặt m i, mê man b ất t ỉnh. Khi t ỉnh d ậy, nhà vua cho triệu tr ấn th ủ Ngh ệ An là Tr ần Quang Di ệu về tri ều bàn vi ệc thiên đô ra Ph ợng Hoàng Trung Đô. Nh ng vi ệc ch a quy ết xong thì b ệnh tình nhà vua đã nguy k ịch. Tr ớc khi m ất, nhà vua đã c n d ặn Tr ần Quang Di ệu và các qu ần th ần: [70] Ta m ở mang b ờ cõi, khai thác đất đai, có c ả cõi Nam này. Nay đau ốm, t ất không “ kh ỏi được. Thái t ử[f] tư ch ất h i cao, nh ưng tu ổi còn nh ỏ. Ngoài thì có quân Gia Định là qu ốc thù, mà Thái Đức thì tu ổi già, ham d ật l ạc, c ầu yên t ạm b ợ, không toan tính cái lo v ề sau. Khi ta ch ết r ồi, n ội trong m ột tháng ph ải chôn c ất, vi ệc tang làm lao th ảo thôi. L ngư i nên h ợp s ức mà giúp Thái t ử s ớm thiên đô v ề V nh Đô[k] để kh ống ch ế thiên h ạ. B ằng không quân Gia Định kéo đến thì các ng ư i không có ch ỗ chôn thân! " ”

Ngày 29 tháng 7 n m Nhâm Tý ( 16 tháng 9 nm 1792 ), vào kho ảng 11-12 gi ờ đêm, Quang Trung Nguy ễn Hu ệ qua đờ i, ở ngôi đợc 4 n m, h ởng th ọ 40 tu ổi, mi ếu hi ệu là Thái T ổ V hoàng đế.[70] Th ời điểm m ất c ủa vua Quang Trung đợc các tài li ệu c ổ ghi khác nhau. Sách Đại Nam th ực l ục của nhà Nguy ễn ghi ông m ất tháng 7 âm l ịch n m 1792, Hoàng Lê nh ất th ống chí ghi ông m ất tháng 8 âm l ịch n m 1792. Theo lý gi ải c ủa Hoàng Xuân Hãn trong La S n phu t ử, cả hai sách ghi đề u không sai. Quang Trung m ất vào kho ảng 11 gi ờ đêm ngày 29 tháng 7 âm lịch, kho ảng đó là gi ờ tý, ngh a là b ắt đầ u đợc tính sang hôm sau; mà tháng 7 n m đó là tháng thi ếu, ngày 29 là ngày cu ối tháng, nên sau 11 gi ờ đêm đã chuy ển sang tháng 8. Theo Hoàng Xuân Hãn: "Ghi tháng 7 hay tháng 8 th ực ra ch ỉ chênh nhau kho ảng n ửa gi ờ". [72] Bắc cung hoàng hậu Lê Ng ọc Hân đã vi ết bài "T ế vua Quang Trung" và bài "Ai T Vãn" để bày t ỏ n ỗi đau kh ổ và ti ếc th ơ ng cho ng ời ch ồng anh hùng s ớm ra đi. Nh ững gi ả thuy ết v ề cái ch ết

Cho đến nay, đã có nhi ều gi ả thuy ết v ề cái ch ết c ủa vua Quang Trung đợc đa ra nh ng ch a gi ả thuy ết nào có đợc ch ứng c ứ xác th ực, đủ s ức thuy ết ph ục.

Áo thêu c ủa Càn Long

Theo Hoàng Lê nh ất th ống chí ,[72] khi Quang Trung gi ả sang Yên Kinh g ặp Càn Long, đợc Càn Long t ặng cho chi ếc áo, có thêu 7 ch ữ:

Xa tâm chi ết tr ục, đa điền th ử (車心折軸多田鼠)

Ngh a là:

Bụng xe gãy tr ục, nhi ều chu ột đồ ng

Theo phép chi ết t ự, ch ữ "xa" ( 車) và ch ữ "tâm" ( 心) ghép l ại thành ch ữ "Hu ệ" ( 惠) là tên c ủa Nguy ễn Hu ệ; "chu ột" ngh a là n m tý (Nhâm tý 1792). Ý c ủa dòng ch ữ trên áo là Nguy ễn Hu ệ s ẽ ch ết vào n m Tý.

Gi ả thi ết này ý nói r ằng: Nguy ễn Hu ệ ch ết do áo b ị y ểm bùa.

Bệnh Sách Ng ụy Tây li ệt truy ện, m ột tài li ệu chính s ử c ủa Sử quán tri ều Nguy ễn ghi gi ải thích cái ch ết của vua Quang Trung nh sau:

“M ột hôm, v ề chi ều, Quang Trung đang ng ồi b ỗng xây x ẩm, t ối t m, th ấy m ột ông già đầu b ạc t ừ trên tr ời xu ống, mặc áo tr ắng, c ầm g ậy s ắt, m ắng r ằng: “Ông cha ng ười s ống ở đấ t c ủa Chúa, đờ i đờ i làm dân Chúa Nguy ễn, sao ph ạm đế n l ng tẩm...". R ồi l ấy g ậy đánh vào trán Quang Trung, mê man ngã xu ống, b ất t ỉnh nhân s ự lâu l ắm... T ừ đó, b ệnh chuy ển n ặng..."

Sách Tây S n th ực l ục cng có ghi "Hu ệ m ắc b ệnh n ặng, ch ữa không kh ỏi...". Và sau khi Quang Trung m ất, vào tháng m ột n m Càn Long th ứ 58 (1793), Quách Th ế Huân c ng báo cáo v ới Càn Long: "Quang Trung đã ch ết vì b ệnh". [53]

Cng m ột gi ả thuy ết đợc truy ền l ại nhi ều nh ất là m ột bu ổi chi ều thu n m 1792, vua Quang Trung đang ng ồi làm vi ệc, b ỗng hoa m ắt, t ối s ầm m ặt m i, mê man b ất t ỉnh. Ng ời x a g ọi là ch ứng "huy ễn v ận", còn ngày nay y h ọc g ọi là tai bi ến m ạch máu não .[73][53]

Một giáo s tên Longer, có m ặt ở Đàng Ngoài vào nh ững th ời điểm này, đã vi ết trong m ột b ức th đề ngày 21 tháng 12 n m 1792 là vua Quang Trung ch ết vì b ệnh, nh ng không rõ là b ệnh gì. [53]

Các nhà nghiên c ứu v ề sau g ạt b ỏ các chi ti ết mê tín trong Ng ụy Tây li ệt truy ện thì h ọ cho r ằng Quang Trung đã b ị m ột c ơn t ng huy ết áp độ t ng ột. [53]

Bác s Bùi Minh Đức qua kh ảo c ứu các ngu ồn t li ệu l ịch s ử, k ết lu ận r ằng Nguy ễn Hu ệ "Xu ất huy ết não d ới màng nh ện; nguyên nhân t ử vong: do viêm ph ổi s ặc" [74] An táng

Bài chi ti ết: Vi ệc an táng Quang Trung

Vi ếng Quang Trung

Thi hài Quang Trung đợc táng ngay t ại Phú Xuân, t ại m ột cung điện c ủa ông tên là Đan Dơ ng [c] . Nguy ễn Quang To ản lên n ối ngôi, t ức là vua Cảnh Th ịnh , sai s ứ sang nhà Thanh báo tang và xin t ập phong.

Đô đốc V V n D ng đang đi s ứ nhà Thanh ở B ắc Kinh, nghe tin Quang Trung m ất li ền làm bài th ơ vi ếng nh sau:

Bố y phân tích ng niên trung Mai c ố thi vi t ự b ất đồ ng Thiên v ị ngô hoàng t ng nh ất k ỷ Bất y Đường T ống thuy ết anh hùng Dịch: Nm n m d ấy nghi ệp t ự thân nông Th ời tr ước th ời sau khó sánh cùng Tr ời để vua ta thêm ch ục tu ổi Anh hùng Đường, T ống h ết khoe hùng .[75]

Vua Càn Long tặng tên hi ệu cho ông là Trung Thu ần, l ại thân làm m ột bài th ơ vi ếng và cho m ột pho t ợng, 300 l ạng b ạc để s ửa sang vi ệc tang. S ứ nhà Thanh đến t ận m ộ ở Linh Đờng (m ộ gi ả) thu ộc huy ện Thanh Trì (Hà N ội) để vi ếng.

Lng m ộ b ị phá

Th ời C ảnh Th ịnh, tri ều đình Tây S ơn sinh ra l ục đụ c. Nguy ễn Ánh nhân th ời c ơ đó kéo ra đánh bại nhà Tây S ơn. M ời n m sau ngày Quang Trung qua đời, nhà Tây S ơn s ụp đổ hoàn toàn (xem thêm bài v ề nhà Tây S ơn).

Để tr ả thù, Nguy ễn Ánh sai đào m ộ Nguy ễn Hu ệ và Nguy ễn Nh ạc, tán hài c ốt thành b ột nh ồi thu ốc súng b ắn và b ỏ x ơ ng s ọ vào vò, giam trong ng ục t ối. Ng ời đờ i th ơ ng ti ếc nhà Tây S ơn gọi là "Ông Vò".

Nơi đặt l ng m ộ c ủa Quang Trung c ng b ị san ph ẳng, không cho để l ại d ấu tích, nên sau này có một s ố nhà nghiên c ứu đã dày công tra c ứu, kh ảo sát, tìm tòi song không th ể xác đị nh đợc m ộ vua Quang Trung ở đị a điểm nào [76]

Kh ảo sát trong th ời gian g ần đây c ủa các nhà nghiên c ứu đã tìm ra bài th ơ Ki ến Quang Trung linh c ữu (Nhìn th ấy linh c ữu vua Quang Trung) c ủa nhà th ơ Lê Tri ệu (1771-1846), ng ời s ống dới th ời Tây S ơn và th ời Nguy ễn. Bài th ơ nói v ề c ảm xúc c ủa tác gi ả khi đứ ng tr ớc n ơi t ừng là lng m ộ c ủa Quang Trung, ch ỉ sau m ấy n m b ị Nguy ễn Ánh khai qu ật (theo các nhà nghiên c ứu là n m 1801 [77] hay 1802 [78] ):

Tr ấp niên s ất sá t ẩu phong vân “ Nh ư th ử anh hùng c ổ hãn v n Hàm Dã độc L ưu thiên v ạn c ốt "Khuân S n" ho ạ t ại bách niên ph ần Không hàm ch ỉ ch ỉ thiên thu h ận Cô ph ụ đường đường bát xích thân Quang c ảnh nh ất ban thành ph ấn m ị Linh nhân chung c ổ ti ếu Doanh T ần! ”

Dịch th ơ (H ồng Phi phiên âm và d ịch):

Bao n m thét m ắng át phong vân “ Đủ th ấy anh hùng - bậc v nhân Hàm Đan h ận vùi muôn v ạn xác "Khuân S n" ph ần m ộ ho ạ tr m n m[i] Ng ậm h ờn ch ỉ trích ngàn thu h ận ” Nỡ ph ụ đường đường tám th ước thân Quang c ảnh th ảy đề u thành cát b ụi Khi ến đờ i muôn thu ở c ợt Doanh T ần! [j]

Ấp Tây S ơn n ơi ông kh ởi ngh a cùng vua anh, t ới tháng 9 n m 1819, Nguy ễn Ánh l ệnh đổ i thành An Tây, sau đó l ại đổ i thành An S ơn.

Ông Vò

Trong vòng 20 n m t ừ 1802 - 1821, đầu lâu c ủa các vua Tây S ơn (Thái Đức, Quang Trung và Quang To ản) b ị b ỏ vào 3 cái vò, giam ở nhà Đồ Ngo ại, [79] tức là Võ Kh ố sau này [k]

Từ n m 1822 - 1885, các vò b ị giam vào Khám đờng, ở phía tây b ắc kinh thành Hu ế, kho ảng gi ữa c ửa chính Tây và An Hòa. [79] Ba chi ếc vò b ị xi ềng và giam riêng, ng n cách nhau, ngoài có niêm phong, hàng tháng có đoàn c ủa tri ều Nguy ễn xu ống ki ểm tra. Ba chi ếc vò đợc các tù nhân tôn kính g ọi là "Ông Vò", còn nh ững ng ời gác ng ục g ọi là "chúa ng ụy". [79] Nh ững ng ời s ống ở gần Khám đờng đề u t ỏ ra kính c ẩn ba Ông Vò, h ọ th ờng cúng bái và coi nh th ần h ộ m ệnh. [79] Nm 1885, kinh thành Hu ế bi ến độ ng b ởi chi ến tranh gi ữa phe ch ủ chi ến c ủa nhà Nguy ễn v ới ng ời Pháp, ba chi ếc vò b ị m ất tích. Các nhà nghiên c ứu v ẫn ti ếp t ục tìm tòi, nghiên c ứu v ề v ấn đề này nh ng ch a có k ết lu ận cu ối cùng [80] .

Theo Báo Đất Vi ệt thì vào đêm 22 r ạng 23 tháng n m Ất D ậu (1885), phòng thành Hu ế th ất th ủ, vua Hàm Nghi cùng hoàng gia ph ải r ời kh ỏi phòng thành, quân Pháp vào thành. Lúc đó, có ng ời mang 3 vò ch ạy tr ốn. Riêng m ột vò (s ọ vua Quang Trung) đợc m ột ông h ọ Phan, ng ời ở gần C ầu Ngói đã theo hào, l ạch, sông đa v ề Cầu ngói Thanh Toàn . Gia quy ến

Vợ

Các ngu ồn tài li ệu, ch ủ y ếu là Đại Nam chính biên li ệt truy ện của nhà Nguy ễn về gia quy ến c ủa Nguy ễn Hu ệ, đã ghi nh ận ông có ít nh ất 6 ng ời v ợ trong đó có ba hoàng h ậu là:

Chính cung hoàng h ậu

• Ph ạm Th ị Liên

Không rõ Nguy ễn Hu ệ l ập gia đình khi nào, nh ng trong nh ững n m tháng chi ến tranh, Nguy ễn Hu ệ đã có m ột bà v ợ, tên là Ph ạm Th ị Liên, quê ở Quy Nh ơn, sinh kho ảng n m 1759, là con cùng m ẹ khác cha v ới Thái s Bùi Đắc Tuyên. N m 16 tu ổi bà Ph ạm Th ị Liên đợc Nguy ễn Hu ệ ch ọn làm v ợ. N m 30 tu ổi (1789) bà đợc phong làm chính cung hoàng h ậu, bà kém Nguy ễn Hu ệ kho ảng ch ừng 5–6 tu ổi. Chính cung hoàng h ậu đã có v ới Nguy ễn Hu ệ 5 con, 3 trai 2 gái. Một trong 3 ng ời con trai đợc l ập thái t ử, là Quang To ản – về sau k ế t ục s ự nghi ệp c ủa Quang Trung. Khi bà b ị b ệnh n ặng, ông đã m ời m ột th ầy thu ốc ng ời ph ơ ng Tây tên là Gi-ra vào ch ữa. Nh ng khi Gi-ra đến n ơi thì bà đã m ất vào ngày 29 tháng 3 tr ớc đó. Trong m ột b ức th vi ết ngày 17 tháng 7 n m 1791, giáo s Sécrard đã k ể: "Chánh h ậu c ủa Tiên v ơ ng (Quang Trung) mất vào kho ảng tháng ba và ông đã khóc bà m ột cách s ầu th ảm. Ông đã c ử hành tang l ễ vô cùng linh đình trang tr ọng cho bà vào cu ối tháng sáu. Dân Nam Hà đồn kh ắp n ơi r ằng ông đã b ng hà vì quá đau bu ồn".

Hoàng h ậu h ọ Ph ạm đã g ắn bó v ới Nguy ễn Hu ệ trong nh ững ch ặng đờng chinh Nam ph ạt B ắc nên đợc Nguy ễn Hu ệ r ất m ực quý tr ọng yêu th ơ ng. M ộ chôn ở d ới chân núi Kim Ph ụng, phía Tây thành ph ố Hu ế.

• Bùi Th ị Nh ạn

Theo ngu ồn tài li ệu khác [81] thì sau khi bà Ph ạm Th ị Liên qua đời, Nguy ễn Hu ệ l ấy bà Bùi Th ị Nh ạn làm chính cung hoàng h ậu. Bùi Th ị Nh ạn ng ời thôn Xuân Hòa, huy ện Tuy Vi ễn (nay là Tây S ơn), t ỉnh Bình Định , là em c ủa Bùi Đắc Tuyên, cô ru ột c ủa n ữ t ớng Bùi Th ị Xuân và là con gái út c ủa Bùi Đắc L ơ ng. Nh v ậy bà c ng là ch ị em cùng m ẹ khác cha v ới bà Ph ạm Th ị Liên. Bà là m ột trong 5 ng ời ph ụ n ữ n ổi ti ếng th ời Tây S ơn đợc m ệnh danh là Tây S ơn ng ph ụng th .

Theo gi ả thuy ết này, chính bà Bùi Th ị Nh ạn m ới là m ẹ c ủa Nguy ễn Quang To ản, Nguy ễn Quang Thi ệu và Nguy ễn Quang Khanh; còn bà Ph ạm Th ị Liên l ại là m ẹ c ủa Nguy ễn Quang Thùy và Nguy ễn Quang Bàn (nên Quang Thu l ớn h ơn Quang To ản). Ngoài ra, bà còn là m ẹ c ủa 2 công chúa - trong đó có 1 ng ời l ấy Nguy ễn V n Tr ị. Bà t ự sát n m 1802 khi C ảnh Th ịnh thua tr ận và bà không mu ốn l ọt vào tay quân Nguy ễn Ánh.

Cng theo gi ả thuy ết này, bà l ấy Nguy ễn Hu ệ khi ông ch a làm hoàng đế; còn bà Ph ạm Th ị Liên đã m ất s ớm vì b ệnh khi Quang Thu còn nh ỏ.

Nh v ậy, theo gi ả thuy ết này, h ầu h ết nh ững ng ời con c ủa bà Ph ạm Th ị Liên l ại là con bà Bùi Th ị Nh ạn, còn bà Ph ạm Th ị Liên l ại là m ẹ Quang Thu .

Bắc cung hoàng h ậu Bài chi ti ết: Lê Ng ọc Hân

Công chúa Lê Ng ọc Hân , con gái th ứ chín vua Lê Hi ển Tông . Ng ọc Hân sinh ngày 27 tháng t nm Canh D ần (t ức 22 tháng 5 n m 1770), là ng ời có s ắc đẹ p và n ết na h ơn c ả trong s ố các công chúa con vua Lê Hi ển Tông. N m 1786, sau cu ộc mai m ối ch ớp nhoáng 3 ngày c ủa Nguy ễn Hữu Ch ỉnh , l ễ c ới Ng ọc Hân công chúa và Nguy ễn Hu ệ đã đợc t ổ ch ức ở Th ng Long.

Nm 1788, Nguy ễn Hu ệ lên ngôi Hoàng đế, tr ớc khi ra B ắc đánh quân Thanh đã phong bà làm Hữu Cung Hoàng H ậu. N m 1789, sau khi đạ i th ắng quân Thanh, Nguy ễn Hu ệ l ại phong bà làm Bắc Cung Hoàng H ậu.

Ng ọc Hân đã có v ới Quang Trung hai ng ời con, m ột trai và m ột gái: hoàng t ử tên là Nguy ễn Quang Đức và công chúa là Nguy ễn Th ị Ng ọc B ảo. Lúc Ng ọc Hân l ấy Nguy ễn Hu ệ, bà 16 tu ổi còn Nguy ễn Hu ệ đã 33 và c ng đã có nhi ều đờ i v ợ. Sau khi lên ngôi vua, n m 1789, Nguy ễn Hu ệ đã phong bà làm B ắc cung hoàng h ậu. Ng ọc Hân m ất n m Kỷ Mùi (1799). Hai ng ời con của bà sau này đều b ị tri ều đình nhà Nguy ễn gi ết h ại. [6]

Các bà v ợ khác

Ngoài Chính cung hoàng h ậu và B ắc cung hoàng h ậu, Nguy ễn Hu ệ còn có ít nh ất thêm 4 bà v ợ nữa.

• Bà m ẹ c ủa Nguy ễn Quang Thu Có ý ki ến cho r ằng bà m ẹ c ủa Nguy ễn Quang Thu này chính là m ột nàng h ầu. Quang Thu l ớn h ơn Quang To ản, nh ng không ph ải là con của Ph ạm hoàng h ậu và c ng không ph ải là con c ủa Ng ọc Hân công chúa. Vua Càn Long (nhà Thanh) t ừng l ầm t ởng Quang Thu là con tr ởng c ủa vua Quang Trung khi Thu trong đoàn s ứ b ộ sang chúc th ọ bát tu ần vua Thanh (1790) [6] .

• Bà phi h ọ Lê ng ời Qu ảng Ngãi : Bà này có m ột con trai v ới vua Quang Trung, cu ộc đờ i của bà đến nay v ẫn không rõ, v ị hoàng t ử con bà b ị Nguy ễn Ánh gi ết n m 1801 [6] .

• Bà Tr ần Th ị Qu ỵ ng ời Qu ảng Nam : Không rõ bà Tr ần Th ị Qu ỵ đợc Nguy ễn Hu ệ ch ọn làm th ứ phi n m nào và có con v ới ông hay không. T ơ ng truy ền, trong nh ững ngày Tây S ơn th ất th ế, bà b ị quân c ủa Nguy ễn Ánh b ắt đợc đa lên bãi cát Kim B ồng chém đầu r ồi th ả trôi sông. Thi hài c ủa bà đợc nhân dân bí m ật v ớt lên khâm li ệm và mai táng cẩn th ận ở cánh đồ ng thu ộc x ứ Trà Quân, làng Thanh Đông (Qu ảng Nam – Đà N ẵng) [6] .

• Bà Nguy ễn Th ị Bích ng ời Qu ảng Tr ị: Bà là con gái út th ứ 16 c ủa viên quan nh ỏ vào mạt k th ời Chúa Nguy ễn ở Phú Xuân. Bà c ng có m ột con trai v ới vua Quang Trung. Sau khi tri ều Tây S ơn s ụp đổ , bà tr ốn v ề V nh Ân (nay thu ộc xã Cát Hanh huy ện Phù Cát tỉnh Bình Định) để n ơ ng thân, lúc ch ết đợc chôn ở gò Th ỏ, V nh Ân [6] .

Ngoài các bà v ợ k ể trên, vua Quang Trung còn d ự đị nh c ầu hôn v ới công chúa nhà Thanh nh ng vi ệc không thành vì ông qua đời độ t ng ột[55] .

Các con

Theo các nhà nghiên c ứu, s ố con c ủa vua Quang Trung kho ảng 20 ng ời[6][81]

• Nguy ễn Quang To ản (sau là Cảnh Th ịnh đế - Con bà Ph ạm Th ị Liên ho ặc Bùi Th ị Nh ạn) • Nguy ễn Quang Bàn (Con bà Ph ạm Th ị Liên) • Nguy ễn Quang Thi ệu (Con bà Ph ạm Th ị Liên ho ặc Bùi Th ị Nh ạn) • 2 công chúa, trong đó có 1 ng ời l ấy Nguy ễn V n Tr ị (Con bà Ph ạm Th ị Liên ho ặc Bùi Th ị Nh ạn) • Nguy ễn Quang Khanh (con bà Bùi Th ị Nh ạn) • Nguy ễn Quang Đứ c (Con bà Lê Ng ọc Hân) • Công chúa Nguy ễn Th ị Ng ọc B ảo (Con bà Lê Ng ọc Hân) • 1 ng ời con trai con bà phi h ọ Lê • 1 ng ời con trai con bà phi Nguy ễn Th ị Bích • Nguy ễn Quang Thu (Con bà Ph ạm Th ị Liên ho ặc 1 nàng h ầu) • Nguy ễn Quang C ơ ng (không rõ m ẹ) • Nguy ễn Quang T ự (không rõ m ẹ) • Nguy ễn Quang Điện (không rõ m ẹ) • Nguy ễn Th ất (không rõ m ẹ) • Nguy ễn Quang Duy: làm ch ức Thái t ể th ời C ảnh Th ịnh (không rõ m ẹ) • 5 công chúa khác cùng b ị b ắt v ới v ợ Nguy ễn V n Tr ị, nh ng s ử không nêu rõ có nh ững ng ời nào chính là ng ời trong s ố công chúa khác con bà Ph ạm Th ị Liên, Bùi Th ị Nh ạn và con bà Ng ọc Hân hay không.

Tr ừ Quang Thu t ự v ẫn khi C ảnh Th ịnh b ị b ắt, nh ững ng ời còn l ại (k ể c ả các công chúa - cùng phò mã Nguy ễn V n Tr ị) đề u b ị Nguy ễn Ánh b ắt và b ị hành hình n m 1802. Nh ận đị nh

Tác gi ả T ạ Trí Đạ i Tr ờng t ổng k ết r ằng Nguy ễn Hu ệ đã nh ận đợc l ời khen ng ợi c ủa không ch ỉ nh ững ng ời b ầy tôi d ới quy ền mà ngay c ả c ủa “đám thù ngh ịch t ừng ch ịu điên đảo vì ông” [82]

Chi ến tích

Vua Quang Trung (gi ả)[83] qua nét v ẽ c ủa h ọa s Tri ều Thanh nm 1790 [51]

Quang Trung Nguy ễn Hu ệ là hoàng đế bách chi ến bách thắng, l ập nhi ều chi ến tích quân s ự nh ất trong lịch s ử Vi ệt Nam . C ả cu ộc đờ i binh nghi ệp c ủa ông, dù d ới danh hi ệu Long Nh ư ng tướng quân [e] , Bắc Bình v ư ng hay hoàng đế Quang Trung , ông đều l ập công tr ạng hi ển hách, ch a t ừng th ất b ại m ột tr ận nào. [51] Do nh ững chi ến tích vang d ội, Nguy ễn Hu ệ đợc các giáo s Tây ph ơ ng so sánh v ới Alexandros Đại đế[84] và Attila .[85] Chính s ử c ủa nhà Nguy ễn th ừa nh ận:

"...quân Xiêm (t ừ sau khi thua tr ận R ạch G ầm - Xoài Mút ) tuy ngoài mi ệng thì nói “ khoác nh ng trong b ụng thì s ợ Nguy ễn Hu ệ nh s ợ c ọp." ”

Gras de Préville, thuy ền tr ởng tàu Pandour c ủa Pháp ở Gia Đị nh n m 1788 đã vi ết v ề Nguy ễn Hu ệ và quân đội c ủa ông nh sau:

"Tây S n r ất m ạnh; quân độ i c ủa Nguy ễn Hu ệ n ếu không thi ện chi ến c ng r ất đông; “ Nguy ễn Hu ệ có voi để kéo pháo, và h n n ữa, Nguy ễn Hu ệ có r ất nhi ều thuy ền chi ến, chi ến h ạm và tàu thuy ền để ch ở quân độ i. Nguy ễn Hu ệ có ngh ị l ực, có tài n ng..." [86] ”

Gần nh toàn b ộ chi ến th ắng c ủa nhà Tây S ơn đều g ắn v ới tên tu ổi ông. Nh ững chi ến công n ổi bật nh ất c ủa Nguy ễn Hu ệ:

• Đánh Gia Định , b ắt hai chúa Nguy ễn (1777). • Chi ến th ắng 5 v ạn quân Xiêm ở R ạch G ầm, Xoài Mút (1785) • Hạ thành Phú Xuân (1786) • Ti ến đánh Th ng Long (1786) • Cu ộc chi ến v ới 30 v ạn quân nhà Thanh (1789): Tr ận Ng ọc H ồi, Tr ận Đố ng Đa

Chính tr ị

Đối n ội, đố i ngo ại

Đối v ới vi ệc Nguy ễn Hu ệ mang quân ra B ắc Hà đánh h ọ Tr ịnh chuyên quy ền, ông dùng kh ẩu hi ệu "Phù Lê di ệt Tr ịnh" để tranh th ủ s ự ủng h ộ c ủa nhân dân B ắc Hà. Khi di ệt đợc h ọ Tr ịnh, ông v ẫn tôn th ờ vua Lê. Vi ệc làm đó đợc s ử gia Tr ần Tr ọng Kim nh ận đị nh "Ấy là đã có s ức mạnh mà đã bi ết làm vi ệc ngh a v ậy" [87] .

Cng theo s ử gia Tr ần Tr ọng Kim: "vì vua nhà Lê nhu nh ược, tri ều th ần lúc b ấy gi ờ không ai có tài kinh luân, l ại để cho Tr ịnh B ồng và Nguy ễn H ữu Ch ỉnh n ối nhau mà chuyên quy ền, đế n n ỗi thành ra tán lo ạn. D ẫu th ế m ặc lòng, khi Nguy ễn Hu ệ gi ết V V n Nh ậm r ồi, không n ỡ d ứt nhà Lê, đặt Giám Qu ốc để gi ữ tông mi ếu ti ền tri ều; nh ư th ế thì cách ở v ới nhà Lê không l ấy gì làm bạc". [87]

Ngay sau khi đại phá quân Thanh ở tr ận Ng ọc H ồi - Đống Đa, vua Quang Trung tìm cách xóa b ỏ thù h ằn b ằng vi ệc chiêu hàng, nuôi d ỡng hàng v ạn tù binh nhà Thanh và thu d ọn, cúng t ế chiêu hồn quân Thanh [88] ; th ực thi chính sách hòa gi ải v ới c ờng qu ốc ph ơ ng B ắc và tri ều c ống, xin phong v ơ ng. B ằng m ột k ế sách ngo ại giao khôn khéo, mua chu ộc đợc các c ận th ần nhà Thanh (Phúc Khang An, Hoà Thân ...), Nguy ễn Hu ệ đã đợc vua Thanh ch ấp nh ận c ầu phong để nhà Tây S ơn chính th ức thay th ế nhà Lê làm ch ủ Đạ i Vi ệt[89] .

Quy ền bi ến

Xem thêm: Nguy ễn H ữu Ch ỉnh và V V n Nh ậm

Trong th ời lo ạn l ạc c ủa Nguy ễn Hu ệ cu ối th ế k ỷ 18 - một trong nh ững th ời k r ối ren, nhi ều bè phái và phân li ệt nhi ều nh ất trong lịch s ử Vi ệt Nam , ngoài tàn d c ủa các l ực l ợng t ồn t ại lâu đời, trong quá trình tranh ch ấp gi ữa các phe phái còn nhi ều ph ần t ử n ảy sinh ý đồ x ng hùng xng bá tr ớc nh ững c ơ h ội do hoàn c ảnh mang l ại, nh ất là khi địa bàn ki ểm soát c ủa ông n ằm gi ữa hai vùng Nam B ộ và B ắc B ộ - đất ki ểm soát c ủa các l ực l ợng ch ống đố i. Nguy ễn Hu ệ, trong quá trình đánh Nam d ẹp B ắc c ng ph ải đố i phó v ới nh ững t t ởng ly khai c ủa các t ớng lnh d ới quy ền, song ông luôn có cách x ử lý ch ứng t ỏ b ản l nh c ủa m ột chính tr ị gia già gi ặn.

Bi ết Nguy ễn H ữu Ch ỉnh là ng ời d ễ thay lòng đổi d ạ nh ng Nguy ễn Hu ệ v ẫn t ận d ụng tài n ng, mu l ợc và s ự thông th ạo đấ t B ắc Hà c ủa Nguy ễn H ữu Ch ỉnh để đánh đổ chúa Tr ịnh . Đánh xong h ọ Tr ịnh, ông không th ẳng tay gi ết Nguy ễn H ữu Ch ỉnh mà m ợn tay các th ế l ực thân h ọ Tr ịnh c (nh ững ng ời đó oán Ch ỉnh) để gi ết Nguyễn H ữu Ch ỉnh b ằng vi ệc cùng vua anh Nguy ễn Nh ạc âm th ầm rút quân v ề nam, b ỏ Nguy ễn H ữu Ch ỉnh ở l ại.

Tới khi Nguy ễn H ữu Ch ỉnh l ẽo đẽ o ch ạy theo k ịp, Nguy ễn Hu ệ không th ể b ỏ m ặc bèn l u l ại ở Ngh ệ An cho tr ấn th ủ, ch ờ bi ến c ố. Lúc Nguy ễn H ữu Ch ỉnh "Phù Lê" đánh đợc Tr ịnh B ồng , ra mặt ch ống Tây S ơn v ới vi ệc sai ng ời vào Phú Xuân đòi ông giao tr ả đấ t Ngh ệ An, ông m ới công khai c ử binh đánh Nguy ễn H ữu Ch ỉnh. Nguy ễn H ữu Ch ỉnh b ị di ệt nhanh chóng.

V V n Nh ậm ti ếp qu ản Th ng Long từ tay Nguy ễn H ữu Ch ỉnh c ng n ảy ý x ng hùng - chuyên quy ền và t ự ý đúc ấn riêng. Lúc đó Nguy ễn Hu ệ đã điều b ớt binh cho V V n Nh ậm và ph ải đề phòng m ặt Nam, nên không th ể dàn quân đi đánh V V n Nh ậm nh đánh Nguy ễn H ữu Ch ỉnh. Ông l ặng l ẽ đi g ấp ra B ắc và l ập t ức tr ừ kh ử V V n Nh ậm.

Hai viên t ớng tài có ý đồ ch ống l ại b ị lo ại tr ừ v ới nh ững lý do chính đáng b ằng nh ững cách th ức không gi ống nhau, khó l ờng tr ớc. Các t ớng bên d ới nh Ngô V n S ở, Phan V n Lân lập t ức đợc đôn lên thay tr ọng trách. Vi ệc Nguy ễn Hu ệ khi ển t ớng điều binh khi ến các t ớng l nh tâm ph ục và t ừ đó không còn ai mang ý đồ cát c ứ.

Cai tr ị

Không ch ỉ là m ột viên t ớng thi ện chi ến, Quang Trung còn là m ột nhà cai tr ị tài ba. Ông gi ỏi chi ến thu ật quân s ự, gi ỏi v ề chi ến l ợc ngo ại giao và l ại bi ết thu d ụng nhân tài để xây d ựng đấ t nớc. Trong ba anh em Tây S ơn, Nguy ễn Hu ệ không ch ỉ tr ội h ơn v ề tài n ng quân s ự mà ngay c ả trong vi ệc tr ị n ớc, ông c ng t ỏ ra là ng ời xu ất s ắc nh ất. Sau là m ột vài l ời nh ận xét v ề công cu ộc cai tr ị c ủa Quang Trung: "Ông không ch ỉ là c ầm quân mà còn là nhà cai tr ị r ất gi ỏi... Đồ n binh v ững vàng kh ắp đường sông, c ửa bi ển; k ỷ lu ật nghiêm minh, đồng th ời l ại r ất nhân “ từ v ới nhân dân..." ” —Legrand de la Liraye trong tác ph ẩm Notes historiques sur la nation annamite (Bút ký l ịch s ử v ề dân t ộc An Nam) [90] "Lòng nhân hi ếu c ảm đế n đấ t tr ời... V ới các s phu thì cu ốn vào máy, thu vào “ lồng, tìm trong hang núi, h ỏi ch ốn thôn quê, thu hái ch ẳng sót loài c ỏ m ọn". ”

—Ngô Tr ọng Khuê, m ột đạ i th ần c Nhà H ậu Lê, tr ớc ch ối t ừ l ời m ời c ủa Quang Trung [91] Vua Quang Trung nhà Nguy ễn Tây S n[d] là ông vua anh d ng, l ấy võ l ược mà dựng nghi ệp, nh ưng ngài có độ l ượng, r ất am hi ểu vi ệc tr ị n ước, bi ết tr ọng nh ững ng ười hi ền tài v n h ọc. Khi ngài ra đất B ắc Hà, nh ững ng ười nh ư Ngô Thì Nhi ệm, Phan Huy Ích đều được tr ọng d ụng và nh ất là đối với m ột x ử s “ nh ư Nguy ễn Thi ệp thì th ật khác th ường . ”

—Tr ần Tr ọng Kim [92]

Sự ra đi c ủa Nguy ễn Hu ệ là t ổn th ất không th ể bù đắp và là điều không may cho nhà Tây S ơn. Cơ nghi ệp ông để l ại không đợc ng ời th ừa k ế x ứng đáng b ảo t ồn, nên đã nhanh chóng m ất v ề tay Nguy ễn Ánh . Cái ch ết độ t ng ột c ủa ông khi ến đờ i sau còn ti ếc cho nhi ều d ự đị nh l ớn lao ch a thành hi ện th ực.

Dù sau này nhà Nguy ễn tìm nhi ều cách để bôi nh ọ và xoá b ỏ nh ững ch ứng tích liên quan t ới Nguy ễn Hu ệ nói riêng và nhà Tây S ơn nói chung, nh ng tên tu ổi ông không h ề b ị mai m ột. Ng ời Vi ệt Nam ghi nh ận ông là ng ời anh hùng áo v ải dân t ộc, là m ột trong nh ững v ị vua v đạ i nh ất trong l ịch s ử n ớc nhà. Ghi công t ừ h ậu th ế

Tợng vua Quang Trung trong chùa Bộc

Tợng vua Quang Trung tr ớc Bảo Tàng Quang Trung

Bảo tàng Quang Trung Xem thêm: Gò Đống Đa, Chùa B ộc, và phòng tuy ến Tam Điệp Quang Trung đợc th ờ t ại chùa B ộc ở Hà N ội. B ức t ợng Quang Trung trong chùa đợc t ạc vào th ời kì nhà Nguy ễn đang truy di ệt t ất c ả những gì liên quan đến nhà Tây S ơn, t ợng có dòng ch ữ "Bính Ng ọ t ạo Quang Trung t ợng". [93] Hàng n m, vào ngày m ồng 5 Tết âm l ịch, t ại qu ận Đố ng Đa - Hà N ội th ờng t ổ ch ức h ội Gò Đống Đa để k ỷ ni ệm chi ến th ắng Ng ọc H ồi - Đống Đa đánh tan quân Thanh c ủa vua Quang Trung. D ịp k ỷ ni ệm 200 n m chi ến th ắng Đố ng Đa, khu t ợng đài Quang Trung đợc xây d ựng t ại khu v ực này.

Phòng tuy ến Tam Điệp ở th ị xã Tam Điệp tỉnh Ninh Bình là m ột qu ần th ể các di tích l ịch s ử ghi dấu cu ộc chi ến tranh gi ữa ngh a quân Tây S ơn và nhà Thanh . Qu ần th ể di tích này thu ộc khu v ực dãy núi Tam Điệp, là ranh gi ới t ự nhiên hi ểm y ếu ng n cách hai mi ền Trung - Bắc. Đây là n ơi hội quân m ột th ời oai hùng c ủa Quang Trung v ới nh ững cái tên đèo Ba D ội, núi Gióng Than, đồi Hầu Vua, đồ i Chuông, đề n Cao S ơn, đền Quán Cháo, chùa Dâu… Nh ững đồ n lu ỹ Tam Điệp, Quèn R ẻ, Quèn Th ờ, Lu ỹ Ch ẹn, Lu ỹ Đệ m, Lu ỹ Đề n…, ải Quang Trung, K ẽm Đó – cổ h ọng hi ểm y ếu nh ất Tam Điệp… Lu ỹ Quèn Th ờ là vùng đồi núi, r ừng rú hoang vu, n m x a khi thân chinh ra B ắc, vua Quang Trung đã lên th ắp h ơ ng xin k ế phá gi ặc ở đây. T ơ ng truy ền ngôi đề n th ờ th ần Cao S ơn tr ớc đó ở gi ữa l ng ch ừng núi. Vua Quang Trung đã đợc th ần báo m ộng và nh ắc nh ở xây đề n lên đỉnh núi n ếu th ắng tr ận. Sau khi th ắng tr ận v ị vua này đã cho di d ời Đề n lên đỉnh núi. Đề n Quán Cháo là ngôi đền g ắn v ới s ự tích tiên n ữ dâng cháo cho quân lính Tây Sơn tr ớc gi ờ xung tr ận. Đề n th ờ Quang Trung đợc xây d ựng ở thành c ổ Tam Điệp ngay trong th ời nhà Nguy ễn.

Tại thành ph ố Quy Nh ơn, t ỉnh Bình Định cng có tượng đài Hoàng Đế Quang Trung , đặt t ại Bảo Tàng Quang Trung .

Cái tên Nguy ễn Hu ệ ho ặc niên hi ệu Quang Trung của ông đợc đặ t cho các đờng ph ố ở các thành ph ố l ớn Vi ệt Nam ( Hà N ội, Thành ph ố H ồ Chí Minh , Cần Th ơ, Vinh , Phan Thi ết...). Ở Hà Nội, ph ố Quang Trung đợc đặ t trên di ch ỉ c c ủa ph ủ chúa Tr ịnh là n ơi ông t ừng đóng quân khi ti ến vào Th ng Long n m 1786 và c ng là n ơi c ử hành hôn l ễ gi ữa ông và công chúa Lê Ng ọc Hân .[94] Ở Thành ph ố H ồ Chí Minh, có m ột ngôi mi ếu nh ỏ c ủa ông t ọa l ạc t ại Qu ận 12 , g ần Công viên ph ần m ềm Quang Trung . Ở Phan Thi ết, đờng Gia Long sau n m 1975 đợc đổ i thành đờng Nguy ễn Hu ệ. Nh ững di ngôn n ổi ti ếng

Đánh cho để dài tóc Đánh cho để đen r ng Đánh cho nó chích luân b ất ph ản Đánh cho nó phi ến giáp b ất hoàn “ Đánh cho s ử tri Nam qu ốc anh hùng chi h ữu ch ủ ” —(Chi ếu xu ất quân) Thôi, thôi, thôi vi ệc đã r ồi Tr m nghìn hãy c ứ trách b ồi vào ta Nay mai d ọn l ại n ước nhà, Bia nghè l ại d ựng trên tòa muôn gian. “ C đồ h ọ Tr ịnh đã tan, Vi ệc này c ng đừ ng đổ oan cho th ằng Tr ịnh Kh ải! ” —(Tr ả l ời v ề vi ệc bia ti ến s ở Vn Mi ếu Th ng Long b ị đổ ) Hình t ượng Nguy ễn Hu ệ trong điện ảnh

Bộ phim dã s ử - võ thu ật đầ u tiên c ủa điện ảnh Vi ệt Nam v ề Vua Quang Trung là b ộ phim " Tây Sơn hào ki ệt" đợc th ực hi ện b ởi hãng phim Lý Hu nh ph ối h ợp cùng Hãng phim Thanh Niên hợp tác s ản xu ất v ới s ự góp m ặt c ủa các di ễn viên: Thùy Lâm , Ngh ệ s nhân dân Th ế Anh , Ngh ệ s nhân dân Đoàn D ng , Ngh ệ s u tú Lý Hu nh, Công H ậu, M ộng Vân,... và vai Nguy ễn Hu ệ đợc giao cho nam di ễn viên Lý Hùng .[95][96] Phim đợc kh ởi quay t ừ ngày 7 tháng 3 nm 2009 .[97]

Bộ phim dài 90 phút, d ựng l ại m ột quãng th ời gian trong cu ộc đờ i c ủa Nguy ễn Hu ệ - Quang Trung. Đó là th ời gian ng ời anh hùng Nguy ễn Hu ệ ch ạm m ặt và b ắt đầ u m ối tình v ới Công chúa Lê Ng ọc Hân , Nguy ễn Hu ệ kéo quân ra B ắc phò Lê - di ệt Tr ịnh và phim k ết l ại v ới hình ảnh chi ến th ắng Ng ọc H ồi - Đống Đa lịch s ử khi 10 v ạn quân Tây S ơn đánh tan 20 v ạn quân lính nhà Thanh, ti ến đế n gi ải phóng Th ng Long vào mùa xuân K ỷ D ậu 1789. [98] Bộ phim đã đợc đầu t trên 12 t ỉ đồ ng, th ực hi ện ròng rã trong ba n m và là phim đầu tiên c ủa Hãng phim Lý Hu nh đợc làm h ậu k t ại Hồng Kông . Ngoài ra phim còn có s ự tham gia c ủa 200 võ s (vovinam , võ c ổ truy ền), 50 con voi ở Buôn Đôn , 38 tu ấn mã t ừ tr ờng đua, may 2.000 b ộ trang ph ục cho b ốn s ắc lính, đúc 10 cây súng th ần công và c ảnh quay đông nh ất có trên 3.000 di ễn viên. Phim đợc chi ếu ra m ắt ngày 22 tháng 4 n m 2010 và chính th ức công chi ếu toàn qu ốc vào ngày 30 tháng 4 .[99] Xem thêm

• Nhà Tây S ơn • Nguy ễn Nh ạc • Nguy ễn L ữ • Nguy ễn Ánh • Tr ận R ạch G ầm - Xoài Mút • Chi ến th ắng K ỷ d ậu (1789) • Núi Bân Chú gi ải

• a) ^Vì có thu ở Nguy ễn L ữ đi tu theo đạ o H ồi Bani (Islam Bani) m ột h ệ tôn giáo c ủa ng ời Chàm c ổ.

• b) ^Sau này D ơ ng b ị Nguy ễn Hu ệ x ử t ử. • c) ^Vị trí hi ện nay c ủa cung Đan D ơ ng (hay Đan L ng) là không rõ ràng, xin xem chi ti ết t ại Vi ệc an táng Quang Trung .

• d) ^Trong Vi ệt Nam s ử l ược, Tr ần Tr ọng Kim g ọi nhà Tây S ơn là nhà Nguy ễn Tây S n vì các vua Tây Sơn h ọ Nguy ễn và để phân bi ệt v ới nhà Nguy ễn của Nguy ễn Ánh

• e) ^Ch ức do Nguy ễn Nh ạc phong

• g) ^Tr ịnh Tông ph ạm t ội b ị tru ất làm con út

• h) ^Con r ể c ủa Nguy ễn Nh ạc

• i) ^ Trong nguyên b ản "Khuân" là m ột ch ữ Nôm, r ất ít dùng, vi ết theo tên g ọi c ủa đị a ph ơ ng. Khuân Sơn, theo sách Đại Nam nh ất th ống chí của Qu ốc s ử quán tri ều Nguy ễn, t ập I (Nxb Thu ận Hoá, Hu ế 1992) chép: "Núi Khuân S ơn ở phía Nam huy ện Phong Điền, có tên n ữa là Th ợng S ơn, vì hình núi tròn nh v ựa thóc, th ợng l u sông Phong Điền ch ảy v ề phía Tây, có m ột con đờng theo ven núi ch ạy v ề phía B ắc, đi theo v ề phía Tây có th ể đế n đấ t ng ời Man Th ợng", Bài th ơ ch ữ Hán "Nhìn th ấy linh c ữu Quang Trung" m ới tìm th ấy

• j) ^Doanh T ần t ức Tần Thu ỷ Hoàng ; ý tác gi ả ví Nguy ễn Ánh tàn b ạo nh Tần Thu ỷ Hoàng

• k) ^ Vinh ngày nay Chú thích và tham kh ảo

1. ^ Kamm 1996 , tr. 125 2. ^ Nguy ễn Phan Quang (2006), sách đã d ẫn, tr 208 - 213 3. ^ a b c Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 49 4. ^ a b Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 102 5. ^ Xem Trung chi II h ọ H ồ Qu nh Đôi và Ti ểu chi C ụ Án, Trung chi 5 6. ^ a b c d e f g h “S ự nghi ệp Tây S ơn trên đất Bình Định” . Địa chí l ịch s ử Bình Định . S ở Khoa H ọc và Công Ngh ệ Bình Định. Truy c ập 20 tháng 7 n m 2008. 7. ^ Đỗ Bang 2006 , tr. 11 8. ^ Yến Phi 1995 9. ^ Largo 2002 , tr. 104 10. ^ Qu ốc s ử quán tri ều Nguy ễn 2001 , tr. 930 11. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 40 12. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 42 13. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 44-45 14. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 88 15. ^ a b Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 89 16. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 90 17. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 91 18. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 54 19. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 92-93 20. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 65 21. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 70 22. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 77 23. ^ a b c Nguy ễn Phan Quang 2005 , tr. 82 24. ^ a b c d e f Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 125 25. ^ Ngô gia v n phái 1987 , tr. 99 (t. 1) 26. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 119-120 27. ^ Ngô gia v n phái 1987 , tr. 140 (t. 1) 28. ^ Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 123 29. ^ a b Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 122 30. ^ a b c Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 146-147 31. ^ a b Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 145 32. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 145 33. ^ a b Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 148 34. ^ a b Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 149 35. ^ a b Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 124 36. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 188-189 37. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 165 38. ^ Nguy ễn Lơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 217 39. ^ Ngô gia v n phái, Hoàng Lê nh ất th ống chí, NXB V n h ọc, 1984, t ập 2, trang 156-161 40. ^ Nhi ều tác gi ả, Ngô Thì Nh ậm con ng ời và s ự nghi ệp, ty v n hóa thông tin Hà Tây, 1974, trang 59-64 41. ^ Bang giao t ập, sách chép tay c ủa th vi ện Hán Nôm 42. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 220 43. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 168-170 44. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 236: nguyên ch ỉ có 12 đố ng, t ới gi ữa th ế kỷ 19, do đào đất làm đờng, m ở ch ợ l ại nh ặt đợc nhi ều xác n ữa nên t ập trung thành gò th ứ 13. T ới sau này ch ỉ còn l ại 2 đố ng, m ột là đống đa gần đề n Trung Li ệt, m ột n ữa là đống thiêng trong khu lng m ộ Hoàng Cao Kh ải 45. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 238 46. ^ Ngô gia v n phái 1987 , tr. 190 (t. 2) 47. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 2007 , tr. 197 48. ^ Đỗ Vi ết L ng. “K m u c ủa Quang Trung” . Báo Bình Định. Truy c ập 14 tháng 7 n m 2006. 49. ^ a b c Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 317 50. ^ Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 136 51. ^ a b c d Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 270 52. ^ a b c d Đặng Vi ệt Th ủy & Đặ ng Thành Trung 2008 , tr. 273 53. ^ a b c d e Lê V n Quý (6 tháng 10 n m 2001). “Bí m ật quanh cái ch ết c ủa vua Quang Trung” . Địa chí l ịch s ử Bình Định . Th Vi ện Bình Định. Truy c ập 22 tháng 7 n m 2008. 54. ^ Nhi ều tác gi ả 2007 , tr. 36 55. ^ a b c Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 143 56. ^ a b c d Nguy ễn Phan Quang 2006 , tr. 309 57. ^ a b c d Nguy ễn Phan Quang 2006 , tr. 309-310 58. ^ a b c Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 141 59. ^ Đặng Vi ệt Th ủy & Đặ ng Thành Trung 2008 , tr. 276 60. ^ a b c d Đặng Vi ệt Th ủy & Đặ ng Thành Trung 2008 , tr. 274-275 61. ^ a b c Đặng Vi ệt Th ủy & Đặ ng Thành Trung 2008 , tr. 275-276 62. ^ a b Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 142 63. ^ a b c d Đặng Vi ệt Th ủy & Đặ ng Thành Trung 2008 , tr. 274 64. ^ Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 158 65. ^ a b Xuân Duy 2008 66. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 322 67. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 323 68. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 258 69. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 261 70. ^ a b Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 276 71. ^ Đặng Vi ệt Th ủy & Đặ ng Thành Trung 2008 , tr. 269 72. ^ a b Ngô gia v n phái 1987 , tr. 208 (t. 2) 73. ^ “Quang Trung Nguy ễn Huệ (1753-1792)” . Vietsciences. Truy c ập 22 tháng 7 n m 2008. 74. ^ Nguyên nhân cái ch ết c ủa Nguy ễn Hu ệ 75. ^ Nguy ễn Đắ c Xuân (1986), Hư ng Giang c ố s ự, T ủ sách sông H ơ ng 76. ^ Bảo Huy (17 tháng 1 n m 2006). “Nh ững bí ẩn v ề l ng m ộ Vua Quang Trung s ắp đợc gi ải mã ?” . Báo Bình Định. Truy c ập 20 tháng 7 n m 2008. 77. ^ Phan Duy Kha (CAND) (26 tháng 3 n m 2006). “M ộ Quang Trung: Mi ệng “chén ng ọc” hay cái huy ệt y ểm?” . Vi ệt Nam Net . Truy c ập 20 tháng 7 n m 2008. 78. ^ Vi ết Hi ền (11 tháng 11 n m 2005). “"Ki ến Quang Trung linh c ữu" - một t li ệu l ịch s ử quý” . Báo Bình Định. Truy c ập 20 tháng 7 n m 2008. 79. ^ a b c d Đỗ Bang 2005 , tr. 185-186 80. ^ Đỗ Bang 2005 , tr. 187-189 81. ^ a b “Bùi Th ị Nh ạn” . Báo Bình Định (21 tháng 12 n m 2003). Truy c ập 20 tháng 7 n m 2008. 82. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1971 , tr. 312 83. ^ Nguy ễn Phan Quang 2005 , tr. 97 84. ^ Nhi ều tác gi ả 2007 , tr. 103 85. ^ Tạ Chí Đạ i Tr ờng 1973 , tr. 171 86. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 186 87. ^ a b Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 153 88. ^ Nhi ều tác gi ả 2006 , tr. 43 89. ^ Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 156 90. ^ Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng 1976 , tr. 82-83 91. ^ Th ế V n (1 tháng 2 n m 2007). “Trung Nguy ễn Hu ệ tr ọng s , c ầu hi ền” . Báo Nhân Dân . Truy cập 21 tháng 7 n m 2008. 92. ^ Tr ần Tr ọng Kim 1971 , tr. 140 93. ^ Tr ần Ng ọc Kha (3 tháng 7 n m 2007). “Nh ớ m ột th ời "Hà N ội trong m ắt ai"” . Hà N ội M ới Online. Truy c ập 20 tháng 7 n m 2008. 94. ^ Theo Ph ố và đường Hà Nội - Nguy ễn Vinh Phúc, NXB Giao thông v ận t ải, 2002 95. ^ Thùy Ân (5 tháng 3 n m 2010). ““Tây S ơn hào ki ệt”: Phim dã s ử đầ u tiên v ề Hoàng đế Quang Trung” . Laodong.com.vn . Truy c ập 30 tháng 4 n m 2010. 96. ^ Đ.T (20 tháng 4 n m 2010). “Kh ởi chi ếu "Tây S ơn hào ki ệt" và " Để Mai tính"” . Thanh Niên Online . Truy c ập 30 tháng 4 n m 2010. 97. ^ Vân H ồ (1 tháng 3 n m 2009). “Kh ởi quay "Tây S ơn hào ki ệt"” . Toquoc.gov.vn . Truy c ập 30 tháng 4 n m 2010. 98. ^ Tho ại Hà (23 tháng 4 n m 2010). “'Tây S ơn hào ki ệt' th ể hi ện hùng khí dân t ộc” . Vnexpress.net . Truy c ập 30 tháng 4 n m 2010. 99. ^ CÁT V (24 tháng 4 n m 2010). “Xem Tây s ơn hào ki ệt - chia s ẻ m ột n ỗ l ực” . Tu ổi Tr ẻ Online . Truy c ập 30 tháng 4 n m 2010.

Th ư m ục tham kh ảo

• Tr ơ ng H ữu Quýnh, Phan Đạ i Doãn, Nguy ễn C ảnh Minh (1997), Đại c ư ng l ịch s ử Vi ệt Nam , 1, Nhà xu ất b ản Giáo d ục.. • Nguy ễn Phan Quang (2005), Theo dòng L ịch s ử Dân t ộc, 1, Nhà xu ất b ản t ổng h ợp Thành Ph ố Hồ Chí Minh.. • Đặng Vi ệt Th ủy; Đặ ng Thành Trung (2008), 54 v ị Hoàng đế Vi ệt Nam , Hà N ội: Nhà xu ất b ản Quân đội Nhân dân .. • Nguy ễn Phan Quang (2006), Một s ố công trình s ử h ọc Vi ệt Nam , Nhà xu ất b ản t ổng h ợp Thành Ph ố H ồ Chí Minh.. • Tạ Chí Đạ i Tr ờng (1973), Lịch S ử N ội Chi ến Vi ệt Nam 1771- 1802 , Sài Gòn: Nhà xu ất b ản V n Sử H ọc.. • Nhi ều tác gi ả (2007), Quang Trung Nguy ễn Hu ệ, Nhà xu ất b ản V n hoá Sài gòn.. • Nguy ễn L ơ ng Bích, Ph ạm Ng ọc Ph ụng (1976), Tìm hi ểu thiên tài quân s ự c ủa Nguy ễn Hu ệ, Nhà xu ất bản Quân độ i nhân dân.. • Tr ần Tr ọng Kim (1971), Vi ệt Nam s ử l ược, 2, Sài Gòn: Trung tâm H ọc li ệu Xu ất b ản thu ộc B ộ giáo d ục, http://www.songhuong.com.vn/main.php?cid=40,3&id=16&case=2&left=40,18&gr=3 .. • Nhi ều tác gi ả (2006), Quang Trung-Nguy ễn Hu ệ, di s ản và nh ững bài h ọc, T ạp chí X a và Nay (H ội S ử h ọc Vi ệt Nam) và nhà xu ất b ản V n hoá Sài Gòn.. • Tr ần Tr ọng Kim (1951), Vi ệt Nam s ử l ược, 2, Sài Gòn: Nhà xu ất b ản Tân Vi ệt-Hà N ội.. • Ngô gia v n phái (1987), Hoàng Lê nh ất th ống chí , 1 và 2 , Nhà xu ất b ản V n h ọc.. • Qu ốc s ử quán tri ều Nguy ễn (2001), Khâm định Vi ệt s ử Thông giám c ư ng m ục (ấn b ản điện t ử t ừ bản d ịch c ủa Vi ện s ử h ọc Vi ệt Nam), Hà N ội: Nhà xu ất b ản Giáo D ục, http://www.agu.edu.vn/ebooks/history/kham%20dinh%20viet%20su.pdf .. • Ngô Giáp Đậu (1995), Hoàng Vi ệt Long h ưng chí (trong T ổng t ập v n h ọc Vi ệt Nam) , 8B , Hà Nội: Nhà xu ất b ản V n h ọc.. • Tạ Chí Đạ i Tr ờng (2007), Vi ệt Nam Th ời Tây S n: L ịch S ử N ội Chi ến (1771 - 1802) , Nhà xu ất bản Công an nhân dân.. • Yến Phi (1995), Sổ tay Võ thu ật (ph ần thi ệu, đồ hình, di ễn th ế), Nhà xu ất b ản Thành ph ố H ồ Chí Minh.. • Đỗ Bang (2005), Nh ững khám phá m ới v ề Hoàng đế Quang Trung , Nhà xu ất b ản Thu ận Hóa.. • Xuân Duy (2008), Nh ững ánh hào quang r ực r ỡ s ắc xuân , Báo điện t ử Đả ng C ộng s ản Vi ệt Nam, http://www.cpv.org.vn/details.asp?id=BT120838264 . Truy c ập 20 tháng 7 nm 2008 .. • (ti ếng Anh) Nhung Tuyet Tran, Phan Huy Le, Anthony Reid (2006), Viet Nam: Borderless Histories , University of Wisconsin Press, ISBN 0299217744 .. • (ti ếng Anh) Largo, V. (2002), Vietnam: Current Issues and Historical Background , Nova Publishers, ISBN 1590333683 .. • (ti ếng Anh) Kamm, Henry (1996), Dragon Ascending: Vietnam and the Vietnamese , Arcade Publishing, ISBN 1559703067 .. Đọc thêm

• Qu ốc s ử quán tri ều Nguy ễn, Đại Nam th ực l ục • Hồ Đắ c Duy, Đại Vi ệt sử thi . • Quách T ấn, Quách Giao (1988), Nhà Tây S n, S ở V n hoá Thông tin Ngh a Bình. • Phan Tr ần Chúc (2000), Vua Quang Trung , NXB. V n hoá Thông tin, tái b ản, Hà N ội • Đỗ Bang (1998), Nh ững khám phá v ề Hoàng đế Quang Trung , Thu ận Hoá - Hu ế tái b ản l ần 2 • Relation d'un Voyage Cochinchine en 1778 , Par Mr Chapman Traduit de L'Anglais par H. Berland. P15-75.BSEI (B ản d ịch Nguy ễn Đình Đầu, T ạp chí X a và Nay s ố 92 (5.2001). Liên k ết ngoài

• Nguy ễn Duy Chính, Hoàng Đế Quang Trung ra B ắc, nghiên c ứu m ới • Nh ững bà v ợ c ủa Hoàng đế Quang Trung • Bí m ật quanh cái ch ết c ủa vua Quang Trung - Nguy ệt san Pháp lu ật s ố 51- 3/2001 • Nguy ễn Hu ệ v ới nhân tài • Bình định:Khánh thành t ợng đài Hoàng đế Quang Trung • Mối 'thâm thù' Gia Long - Tây S ơn: G ậy ông đậ p l ng ông?

Nguy ễn Hu ệ

Ti ền nhi ệm: Kế nhi ệm: Hoàng đế nhà Tây S ơn Nguy ễn Nh ạc Nguy ễn Quang To ản 1788 -1792 Nhà H ậu Lê

x • t • s Vua nhà Tây S ơn

x • t • s Tây S ơn tam ki ệt

Nguy ễn Nh ạc • Nguy ễn Hu ệ • Nguy ễn L ữ

Lấy t ừ “http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87&oldid=5024 354 ”

Ngu ồn: http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87