Yusif Vəzir Çəmənzəminli
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Yusif Vəzir Çəmənzəminli KBT Я19:Ш+Ш5(2=Аз)7-44я1 UOT 016:821.512.162 Tərtib edənlər: Mədinə Vəliyeva Lalə Şirinova Gülbahar Misirova Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri Elmi redaktor: Kərim Tahirov, professor, Əməkdar mədəniyyət işçisi Redaktor: Gülbəniz Səfərəliyeva, Əməkdar mədəniyyət işçisi YUSİF VƏZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİ Biblioqrafiya Yusif Vəzir Çəmənzəminli: biblioqrafiya /tərt. ed.: M.Vəliyeva, L.Şirinova, G.Misirova; elmi red. K.Tahirov; red. G.Səfərəliyeva.- Bakı, 2017.- 248 s. Azərbaycan Milli Kitabxanasının “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri” seriyasından hazırladığı ilk dəfə tərtib olunan “Yusif Vəzir Çəmənzəminli” adlı biblioqrafik göstəricidə Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Y.V.Çəmənzəminlinin əsərləri, həyat və yaradıcılığı, ictimai-siyasi fəaliyyəti haqqında zəngin materiallar toplanmışdır. Kitab ədəbiyyatşünas alimlər, tədqiqatçılar, kitabxanaçı-biblioqraflar və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. ISBN 978 9952 476 08 8 ©Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2017 Bakı – 2017 2 Biblioqrafiya Yusif Vəzir Çəmənzəminli Tərtibçidən Yusif Vəzir Çəmənzəminli Bu il XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yeri olan görkəmli alim, yazıçı, ictimai-siyasi xadim Y.V.Çəmən- Y.V.Çəmənzəminli (1887-1943) realist Azərbaycan nəsrinin, zəminlinin anadan olmasının 130 ili tamam olur. ümumiyyətlə, XX əsr ədəbi-bədii fikrimizin yeni səviyyəyə qalx- M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının “Azər- masında və yeni bir mərhələyə daxil olmasında böyük xidmətləri baycanın görkəmli şəxsiyyətləri” seriyasından hazırladığı “Yusif olan sənətkarlarımızdandır. O, tarixi roman və hekayə ustası, dra- Vəzir Çəmənzəminli” adlı biblioqrafik göstərici yazıçı haqqında maturq, publisist, ədəbiyyatşünas, folklorşünas, tarixçi-etnoqraf tərtib olunmuş ilk fundamental biblioqrafiyadır. Vəsaitdə ədibin və tərcüməçi kimi çoxcəhətli yaradıcılıq yolu keçmişdir. əsərləri, həyat və yaradıcılığı, ictimai-siyasi fəaliyyəti haqqında Yusif Vəzir Mirbaba oğlu Çəmənzəminli 1887-ci il sentyabrın 1907-2017-ci illərdə dərc olunan zəngin material toplanmışdır. 12-də Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Ailənin daşıdığı Vəzirov Biblioqrafik göstəricidə Azərbaycan və rus dillərində olan familiyası XVIII əsr Qarabağ hökmdarı İbrahimxəlil xanın nüfuz- ədəbiyyat sistemləşdirilmiş, ədibin 20-dən çox müxtəlif təxəllüslə lu saray əyanlarından biri olan Mirzə Əliməmmədlə əlaqədardır. yazdığı əsərləri, həyat və yaradıcılığı haqqında bölmələr yaradıl- “Mirzə Əliməmməd ağa Vəzirov ailəsinin cəddidir”. “İran şahı mış, bölmələr daxilində materiallar xronoloji prinsiplə, daxildə isə Qarabağın paytaxtı Şuşanı zəbt etdikdə Vaqifi, oğlu Əliağanı və əlifba sırasına uyğun olaraq qruplaşdırılmışdır. Türkiyəyə səfir təyin olunan Mirzə Əliməmməd ağanı dustaq edir. Biblioqrafiyada ədibin uzun müddət “Qurban Səid” təxəllüsü Həbsdəkilərin növbə ilə öldürülməsinə əmr verilmişdi. Mirzə ilə xarici ölkələrdə çapdan çıxan “Əli və Nino” romanı, onun Əliməmməd ağa qətl olundu. Növbə Vaqif ilə oğluna gəlməzdən müəllifinin kimliyi barədə görkəmli Azərbaycan alimlərinin əvvəl Ağaməhəmməd şah öldürüldü” . mətbuatda dərc edilən məqalələri də öz əksini tapmışdır. Y.V.Çəmənzəminli “İki od arasında” romanında Mirzə Biblioqrafiyada görkəmli ədibin AMEA-nın M.Füzuli adına Əliməmməd ağanın maraqlı bədii obrazını yaratmışdır. Əlyazmalar İnstitutunda mühasizə olunan qiymətli əlyazmalarının Ağdamda dükanı olan Mirbaba kişi həm həkimlik edər, həm da ayrıca bölmədə verilməsi göstəricinin əhəmiyyətini daha da də dərman satarmış. Y.V.Çəmənzəminli sonralar qələmə aldığı artırmış olur. “Həyatımın 20 ili”, “Həyatım” adlı memuarlarında atasının İran, Vəsaitdən istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə sonda köməkçi Türküstan və bəzi Osmanlı torpaqlarını gəzdiyini, fars və türk göstəricilər tərtib olunmuşdur. dillərini mükəmməl bildiyini, ədəbiyyatı, xüsusilə Firdovsi və Kitab ədəbiyyatşünas alimlər, tədqiqatçılar, kitabxanaçı-bibli- Füzulini çox sevdiyini xatırlayır. oqraflar və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Mirbaba kişi ailəsini çətinliklə dolandırsa da, kasıba kömək Göstərici haqqında rəy və təkliflərini bildirən mütəxəssislərə etməyə çalışarmış. Cənubi Azərbaycanın Çəmənzəmin kəndindən və oxuculara əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildirərək, təklif və gəlib Şuşada hamballıq edən üç qardaşa öz mülkündə sığınacaq rəylərini M.F.Axundov adına Milli Kitabxanaya göndərmələrini xahiş edirik. verərək, onların böyüyünü evləndirmişdi. Yusif Vəzir “Çəmənzə- Ünvan: AZ-1000, Bakı şəh., Xaqani küç. 57; minli” təxəllüsünü bu qardaşların xatirəsinə ehtiram əlaməti ola- E-mail: [email protected]; URL:www.anl. raq seçmişdi. 34 Biblioqrafiya Yusif Vəzir Çəmənzəminli Mirbaba kişi uşaqlarının təhsili ilə xüsusi maraqlanar və Yusif qardaşının şəxsi kitabxanasındakı dünya və rus məşğul olardı. Bu məqsədlə bir çərəkə və bir fars-türk lüğəti də klassiklərinin əsərlərini mütaliə edir, Bayronu və Lermontovu xü- yazmışdı. Mütaliəsi, dünyagörüşü, mühitə, zəmanəyə ayıq müna- susilə sevir. Onda ədəbiyyat və rəsmə maraq oyanır. Rus dili sibəti ilə müasirlərinin çoxundan fərqlənən Mirbaba kişi Ə.Haq- müəlliminin məsləhəti ilə A.P.Çexovu oxumağa başlayır. Mütaliə verdiyev, Ə.Ağayev, H.Vəzirov kimi tanınmış ədib və ziyalılarla dairəsi genişləndikcə Yusifin qarşısına çoxlu suallar çıxır. O, bu dostluq edərdi. suallara lazımi cavab tapa bilmədikdə dərindən kədərlənir. Həya- Anası Seyid Əziz Seyid Hüseyn qızı gözəl, rəhmli, dindar və tın və mühitin sıxıntısı onun kədərini getdikcə daha çox gücləndi- ədalətli qadın imiş. Həyatı, taleyi və nağılları ilə uşaqlarına, rirdi. Şuşa edadiyyə məktəbində oxuyarkən rusca yazdığı roman- xüsusilə Yusifə körpəlikdən böyük təsir etmişdir. Uzun qış tik şeirlər və əmisi oğlu Mirhəsən Vəzirovla birlikdə əlyazmasın- gecələri anasından eşitdiyi maraqlı hekayətlər, adət-ənənələrimizə da hazırladığı “Fokusnik” (1904) adlı jurnalda “Bədbəxt” dair söhbətlər balaca Yusifi həyəcanlandırır, onun mənəviyyatını (Nesçastnıy) imzası ilə çəkdiyi şəkilləri onun ömrü boyu qəlbində zənginləşdirir, haqsızlığa qarşı nifrət hisslərini gücləndirirdi. daşıdığı “qəm kitabının” ilk səhifələri idi. Sonralar ədib: “Zülmə qarşı bəslədiyim düşmənçiliyi, şübhəsiz ki, 1904-cü il rus-yapon müharibəsi “o zamana qədər tanınma- anamdan öyrəndim...” deyərdi. yan kiçik Yaponiyanın böyük Rusiyaya qələbə çalması” hər yerdə Məktəb yaşına çatdıqda Yusif “Kar Xəlfə” adı ilə tanınan olduğu kimi, Şuşada da siyasi söhbətlərə geniş meydan açmışdı. Molla Mehdinin məktəbinə gedir. “Kar Xəlfə” uşaqları oxutmaq- Bu məğlubiyyətdən sonra inqilabi hərəkatın güclənməsi, milli dan çox, işlətdiyinə görə Mirbaba kişi oğlunu həmən məktəbdən şüurun oyanmağa başlaması gəncliyə güclü təsir edirdi. Şuşa eda- çıxarıb Ağdama aparır. Ata boş vaxtlarında oğlunun təhsili ilə özü diyyə məktəbi şagirdlərinin coşqunluğu və mürtəce ruhlu müəl- məşğul olur, onun Azərbaycan və fars şeiri klassikləri ilə erkən limlərə qarşı tətili nəticəsində məktəb bağlanır. Yusifgil boş vaxt- tanışlığında mühüm rol oynayır. larında ictimai işlərlə məşğul olur, Şuşada qiraətxana, teatr təşkil Ağdamda məktəb olmadığı üçün Yusifi Muradbəyli kəndin- edir, yetim uşaqlar üçün məktəb açıb dərs keçirdilər. dəki rus məktəbinə qoyurlar. O, burada bir il oxuyub edadiyyə Y.V.Çəmənzəminli həyatının ilk iyirmi ilini Şuşada keçirmişdir. məktəbinə girmək üçün Şuşaya qayıdır (1896). Əvvəl Qara Bu illərdə Şuşada “Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramuşan” kimi ədəbi Hüseynalı, Camal bəy adlı müəllimlərin xüsusi məktəblərində, məclislər fəaliyyət göstərir, ziyalıların “üçüncü qrupu” - “teatr xa- daha sonra isə Haşım bəy Vəzirovun müdirlik etdiyi Azərbaycan - dimləri” yetişirdi. Ədib sonralar yazırdı: “Haşım bəy Vəzirov rus məktəbində oxuyur. Bir ildən sonra Şuşa edadiyyə məktəbinin Şekspirin “Otello”sunu türkcəyə çevirmişdi, xalq ədəbiyyatını birinci hazırlıq sinfinə girir. Edadiyyə məktəbində fransız dilini toplardı. Yayda Ə.Haqverdiyevin və şəhərə dönmüş müəllimlərin Əhməd bəy Ağayev, şəriət dərsini Mirzə Sadıq, hazırlıq sinfində köməyi ilə teatr tamaşası verərdilər. Geniş kütlə Mirzə Fətəlinin və türk dilini isə Haşım bəy Vəzirov keçirdi. Məktəbin direktoru və Ə.Haqverdiyevin əsərləri ilə ilk dəfə tanış olurdu”. Y.V.Çəmənzəminli başqa müəllimləri rus idi. Yusifin böyük qardaşı Əbülhəsən bu “Teatr pərəstişkarı” adlı məqaləsində “təbiətən mütəvaze, demokrat məktəbin yuxarı sinfində oxuyurdu. Yusifin edadiyyə məktəbində bir adam olan” Ə.Haqverdiyevin 1905-ci ildən etibarən onları da ilk uğurları böyük qardaşının köməyi və təsiri ilə bağlı idi. səhnəyə cəlb etdiyindən söhbət açırdı. Ədibə daha çox təsir edən Əbülhəsənin vaxtsız vəfatı (1901) Yusifə ağır təsir edir. Sonralar hadisə “Molla Nəsrəddin”in nəşrə başlaması olur. Jumalın ilk nöm- o, bu itkinin sarsıdıcı təsirini “Son bahar” (1912) adlı hekayəsində rəsi ilə tanışlıq Y.V.Çəmənzəminlidə yazıçılıq arzusunu gücləndirir. qələmə almışdır. O, karikatura və yazılarını bu jurnala göndərir. 56 Biblioqrafiya Yusif Vəzir Çəmənzəminli Y.V.Çəmənzəminli 1906-cı ilin payızından təhsilini Bakı ADR hələ yaradılmamışdı. Göründüyü kimi, müstəqil, muxtar edadiyyə məktəbində davam etdirir. Bakı barədə, həmçinin 1907- Azərbaycan ideyasını ilk irəli sürənlərdən biri də Y.V.Çəmənzə- ci ildə yay tətilini keçirmək üçün gəldiyi Aşqabad mühiti barədə minli olmuşdur. İnqilabi hadisələrlə əlaqədar Ukraynada milli “Gündəlik”dəki qeydləri göstərir ki, Yusifin bilik və mənəvi hərəkat gücləndiyi vaxt Y.V.Çəmənzəminli “Müsavat partiyasının dəyanəti xeyli artmışdır. Kiyev şöbəsi”ni yaratmışdı. 1917-ci ilin əvvəllərində Kiyevdə 1909-cu ildə Bakı edadiyyə məktəbini bitirən Yusif ali təhsil