Van Tuindorp Naar Galerijflat, Van Hoogbouw Terug Naar Laagbouw
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Van tuindorp naar galerijflat, van hoogbouw terug naar laagbouw Architectuur en stedenbouw in Tuindorp Nieuwendam, het Plan van Gool en Centrum Amsterdam Noord Masterscriptie Kunstgeschiedenis 29 juni 2015 Iris London [email protected] Dr. C.A.H.H. Bertram Tweede lezer: Dr. P.A. Brouwer Master Kunst- en cultuurwetenschappen: Kunstgeschiedenis Universiteit van Amsterdam Faculteit der Geesteswetenschappen Departement Kunst-, Religie en Cultuurwetenschappen Aantal woorden: 21582 INHOUD INLEIDING ............................................................................................................................................................................. 3 HOOFDSTUK 1: Tuindorp Nieuwendam ................................................................................................................... 6 1.1 Nieuwendam en haar houten dijkhuizen ..................................................................................................... 6 1.2 Amsterdam breidt uit ........................................................................................................................................... 8 1.3 Eerste plannen ........................................................................................................................................................ 9 1.4 Een nieuwe arbeiderswijk bestaande uit laagbouw ............................................................................ 15 1.5 Uitvoering en waardering ............................................................................................................................... 21 1.6 Conclusie Tuindorp Nieuwendam ............................................................................................................... 26 HOOFDSTUK 2: Plan van Gool.................................................................................................................................... 27 2.1 Nieuwe gemeentelijke visies op Amsterdam-Noord en de Buikslotermeer .............................. 29 2.2 Het Breed/ Plan van Gool: theorie en ontwerp ...................................................................................... 33 2.3 De doorwerking van hoogbouw in de Buikslotermeer ....................................................................... 45 2.4 Waardering ............................................................................................................................................................ 48 2.5 Conclusie Plan van Gool ................................................................................................................................... 49 HOOFDSTUK 3: Centrum Amsterdam-Noord ...................................................................................................... 51 3.1 Huidige plannen voor Noord .......................................................................................................................... 52 3.2 Het Stedenbouwkundig Plan CAN: plannen en achterliggende gedachten ................................ 53 3.3 De gerealiseerde bebouwing in CAN .......................................................................................................... 70 3.4 Conclusie Centrum Amsterdam Noord: Visies van Soeters geuit in een mix van stijlen....... 79 CONCLUSIE ........................................................................................................................................................................ 80 LITERATUURLIJST .......................................................................................................................................................... 83 BIJLAGEN ............................................................................................................................................................................ 88 Interview met Frans Jan van Gool: Het Breed ................................................................................................ 88 Interview met Sjoerd Soeters: Centrum Amsterdam Noord ................................................................. 103 AFBEELDINGENLIJST ................................................................................................................................................. 119 2 INLEIDING Amsterdam-Noord heeft in de twintigste eeuw verschillende stedenbouwkundige transformaties ondergaan. Het huidige stadsdeel bestaat uit tuindorpen uit de jaren twintig en de oude industriegebieden waar schepen werden gebouwd. Tuindorp Nieuwendam werd mede ontworpen door B.T. Boeyinga en J.H. Mulders en kent meerdere gebouwen in de ‘Amsterdamse School’ stijl. Daarnaast zijn vanaf de jaren zestig verschillende galerijflats gebouwd, met name in de Buikslotermeerpolder waar F.J. van Gool zijn visies in de galerijflats van Het Breed, ook wel het Plan van Gool genoemd, vorm gaf. Zo veranderde het landelijke gebied ten noorden van het IJ in een stedelijke omgeving waar men tevens tussen veel groen kon wonen. Toch wordt Noord lang niet altijd als volwaardig stadsdeel gezien. Door het IJ lijkt het voor velen ver weg te liggen en is een oversteek met het pontje niet de moeite waard omdat het erop lijkt dat er behalve wonen niet veel te beleven valt. Als men het heeft over Amsterdam- Noord zijn de volgende uitspraken tekenend voor het beeld waarmee het stadsdeel wordt geassocieerd: 'Noord is het Siberië van Amsterdam' en 'this hidden poor people place '.1 Maar Noord is de laatste jaren steeds sneller aan het veranderen. De IJ-oever ondergaat verschillende transformaties, zoals de oude NDSM-werf waar verschillende initiatieven voor een herleving zorgen. Ook het in 2012 opgeleverde Eye filmmuseum van Delugan Meissl Associated Architects zorgt ervoor dat Noord een nieuw gezicht krijgt. Niet alleen de IJ-oever verandert. Meer naar het noorden ligt de Buikslotermeer waar galerijflats zoals het Plan van Gool en andere hoogbouw tot voor kort de dienst uit maakten. In het centrum van dit gebied verschijnen nu verschillende woonwijkjes met gekleurde huisjes en wordt er tevens druk gebouwd aan het Station Noord van de Noord/Zuidlijn. Deze ontwikkelingen vallen onder het stedenbouwkundig plan voor het nieuwe Centrum Amsterdam Noord (in het vervolg CAN genoemd). Hoewel dit gebied van Amsterdam-Noord nog niet deelneemt aan de recente culturele opleving zoals de IJ-oever van Noord, ondergaat het wel degelijk een gedaanteverwisseling. Al deze veranderingen in en rondom de Buikslotermeer hebben ervoor gezorgd dat verschillende visies van architecten hun sporen hebben nagelaten. Tuindorp Nieuwendam is onderdeel van de kenmerkende stadsuitbreidingen in de jaren twintig en vormt daarom het startpunt in dit onderzoek. De Buikslotermeer is gekozen omdat hier relatief weinig over is geschreven, terwijl het Plan van Gool in de jaren zestig een representatief en kenmerkend begin vormde van de moderne stedenbouw in Noord. CAN is interessant omdat het de huidige ontwikkelingen in de Buikslotermeer weergeeft en laat zien hoe de stedenbouwkundige 1 Hier zijn de Van Rossems. Afl. 2. Te vinden op: NTR http://www.ntr.nl/Hier-zijn-de-Van- Rossems/50/detail/Rotterdam/VPWON_1226686#content bezocht op 8 juni 2015 Philip Beckmann, DMAA, project architect Eye. Amsterdam, stad aan het IJ. Close-up 2012. Te vinden op: AVROTROS http://web.avrotros.nl/closeup/player/AVRO_1514777/ bezocht op 8 juni 2015 3 principes veranderen in de loop der tijd. In dit onderzoek worden deze achterliggende ideeën besproken en vergeleken met de gerealiseerde bebouwing. Daarbij is de volgende onderzoeksvraag geformuleerd: Wat waren de uitgangspunten van architecten en de gemeente voor de woningbouw in Tuindorp Nieuwendam, het Plan van Gool en het Centrum Amsterdam Noord, en hoe uitten deze zich in de architectuur en stedenbouw? Naast de ontstaansgeschiedenis van de drie gebieden, waarbij de vormgeving, plannen van eisen en de uitvoering worden besproken, vormen de achterliggende gedachtes een onderdeel van het onderzoek. Welke stedenbouwkundige ideeën lagen achter de ontwerpen? En wat had de gemeente voor plannen voor Amsterdam-Noord? Door verschillende perioden en projecten met elkaar te vergelijken wordt duidelijk hoe dit noordelijke puntje van het stadsdeel is ontstaan. De achterliggende gedachtes van de gemeente en vooral van architecten worden gekoppeld aan de bebouwing. Zo wordt een antwoord gezocht op de vraag waarom er voor een bepaalde bouwstijl of stedenbouwkundig plan is gekozen. Naast de vormgeving en de stedenbouwkundige plannen vormen criteria als de functie van een gebouw, het programma van eisen, de verkeersituaties, sociale veiligheid, het wel of niet refereren aan de omgeving, de uitvoering en de mate van waardering, de verschillende aspecten van het onderzoek. Door eerst historiografisch onderzoek te verrichten over tuindorpen en hoogbouw in Amsterdam-Noord wordt een beeld geschetst van de ontstaansgeschiedenis van de architectuur uit de jaren twintig, zestig en zeventig. Naast historiografisch onderzoek wordt ook historisch onderzoek verricht. Zo vormen bestemmings- en uitbreidingsplannen, stedenbouwkundige plannen en beeldmateriaal belangrijke informatiebronnen. Het onderzoek wordt aangevuld met nieuwe vragen aan architecten om zo tot een completer overzicht te komen. Nadat in het eerste hoofdstuk het ontstaan van Tuindorp Nieuwendam uit de doeken wordt gedaan, komen in het tweede hoofdstuk de galerijflats in het Plan van Gool aan bod. Dit eerste deel van het onderzoek gaat zo vooral in op de architectuurgeschiedenis in en rondom de Buikslotermeer. Vervolgens wordt ingegaan op de