KULTURMINNEPLAN 2017-2027 RADØY KOMMUNE

INNHALD KULTURMINNEPLAN 2017-2027 Forord Del 1 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE ...... 2 1.1 Innleiing...... 3 Kulturminneplan for Radøy kommune 1.2 Planen og planprosessen...... 5 1.3 Rammer og føringar for planen...... 7 vart vedtatt i kommunestyret 1.4 Forvalting av kulturminne – verkemiddel og ansvar...... 9 7. desember 2017. I denne versjonen 1.5 Verneverdi og vernekriterium – Kva skal me verna og kvifor?...... 11 er layout endra, fleire bilete er lagt 1.6 Retningsliner for dei ulike vernekategoriane...... 13 til og nokre openberre feilskrivingar­ Del 2 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY ...... 16 er retta. Handlingsplanen og 2.1 Radøy gjennom tidene – historikk og byggeskikk...... 17 vedlegga med liste over kulturminne 2.2 Arkeologiske kulturminne...... 27 i verneklasse A og B er i denne 2.3 Kulturminne i jordbruket...... 33 versjonen skilde ut som ein eigen 2.4 Sjøbruksmiljø...... 47 del, som berre er tilgjengeleg på 2.5 Næring...... 51 2.6 Skular...... 55 kommunen si nettside. 2.7 Kyrkjer og prestegarden...... 58 Handlingsplanen­ og listene over 2.8 Organisasjonseigde bygg...... 61 kulturminne i dei ulike verneklassane 2.9 Kommunikasjon og samferdsel...... 65 vert rullerte årleg. 2.10 Krigsminne...... 69 2.11 Manger – sentrum i kommunen og prestegjeldet...... 73 2.12 Andre kulturminne...... 79 God lesnad! Kjelder og litteratur...... 80

Manger 22. juni 2018 Bente K. Hervik rådgjevar kultur HANDLINGSPLAN OG VEDLEGG EIGE DOKUMENT Del 3 og vedlegga vert rullerte årleg og er tilgjengeleg på kommunen si nettside. Del 3 HANDLINGSPLAN 3.1 Handlingsplan 2017-2027 Framsidefoto: Heidi J. Mongstad Trykk: Grafisk Hus Vedlegg 1 Automatisk freda kulturminne Grafisk utforming: Mai-Liss S. Møn Vedlegg 2 Kulturminne i verneklasse A Vedlegg 3 Kulturminne i verneklasse B 1 DELDEL 11 KulturminneplanenKulturminneplanen ogog forvaltingforvalting avav kulturminnekulturminne KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE

2 Foto: ArneAarseth. Fiskarbonden sitt landskap,herfråToska. sjølvforståinga tileinskildmenneske, å seiaforidentiteten, trivselenog økonomiske verdiar.Deihar noko miljømessige, kulturelle,sosiale og element. Deirepresentererbåde viktige miljø-ogidentitets­ forvalting ogbrukfungererdei som sitt kollektiveminne,ogvedrett ein delavbygdaellerkommunen Kulturminne ogkulturmiljøer eit kulturminne. minne, ellerkaninngåsomdelav med kulturhistoriskverdierkultur- tradi­ seg historiskehendingar,trueller omfattar også stader som det knyter neske ivårtfysiskemiljø.Omgrepet Kulturminne erallesporettermen- viser attikultur­ Korleis folklevdeoglivnærteseg hovudinntekt. til inntektenefrågardenellersom inntekter tilmange,antenitillegg til nokrefåstørre,gjevekjærkomne mange mindreverksemder,itillegg nelege tider.Deisiste150årahar næringsvegen påRadøyiualmin- og fiskeharvoredenviktigaste skog. Kombinasjonenavjordbruk seinare erdetogsåplantamykje kommunen vortedyrkamarkog å drivajordbruk,harstoredelarav alt isteinalderen.Etteratfolkbyrja avgjerande foratfolkkomtilRadøy og holmar.Sjøenstraumanevar kommune mednesten300øyer Radøy kommuneereinkyst­ 1.1INNLEIING sjon til.Ogsånaturelement minna ikommunen. skapande me skalforvaltadesse. viktigast ivårkommune,ogkorleis skal visakvakulturminnesomer tatt varepåoggjortkjende.Planen kulturminna iRadøykommunevert planen bidratilatdeiviktigaste prioritera desse,skalkulturminne­ minne ikommunen,evalueraog Ved åsamlainformasjonomkultur­ berre fansteittellernokrefåav. spesielle kulturminnasomkanskje også tavarepåeindelavdeiheilt byggjeskikk ogarkitektur.Einbør sosiale lag,næringarogetterulik for vårkommunefråulikeepokar, som viserdettypiskeogsærmerkte representativt utvalavkulturminne vare påalt.Istadenbøreinsikraeit mogleg, oghellerikkjeeitmålåta vert øydelagde.Deterlikevelikkje sursar ogkanikkjeerstattastomdei Kulturminne erikkje-fornybareres- god samfunns-ognæringsutvikling. og deikanogsåveraeinressursfor dei gjevstadersærpregogeigenart blikk overhistoria tilkommunenog Andre delgjevførsteitkort over- i kom­ forvalting avkulturminna priori­ også kriteriumforverdi­ planen. Dennedelenomhandlar og føringarsomliggtilgrunnfor fortel omplanen,plan­ Planen hartredelar.Førstedel OPPBYGGING AVPLANEN tering avkulturminneogom munen. arbeidet arbeidet setjing og

si nettside. er tilgjengelegpåkommunen Handlings­ oppdaterte ogrullerteårleg. over kulturminnevertkontinuerleg nettsidene tilkommunen.Listene i verneklasseCvertlagtutpå A ogB.Listaoverkulturminne og kulturminneiverneklasse kulturminne over automatiskfreda Som vedleggtilplanener listene Handlings­ skal prioriterastiplanperioden. åra fram­ skal jobbamedkulturminneverni Den viserkorleisRadøykommune Tredje delerhandlingsplanen. eige kapittelidennedelen. i mangehundreår,ertattmedeit som harvoreadministrasjonssenter teksten ogmedbilete.Manger, verne­ Nokre kulturminnemedlågare kulturminneverdi (verneklasseA). dei kulturminnamedallerhøgast det ertattmedeinpresentasjonav typar kultur­ Vidare omhandlardennedelenulike vert nyttaseinareiplanenforklart. også eindelviktigeomgrepsom byggeskikken iområdet.Hervert verdi erogsåomhandlai over ogkvafortiltaksom planen ogved­ planen skalrullerastårleg. minne ettertema,og legga 1.1 1 3 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 1 1.1 DEFINISJONAR OG OMGREP Kulturminneverdi Freda kulturminne og kulturmiljø Listeført Verdi som blir tillagt eit kulturminne. Forvaltinga, Eit freda kulturminne er eit kulturminne som styres- Kulturminne som etter ei kulturhistorisk vurdering er orga­ni­sasjonar, eigarar, brukarar eller andre kan vurdera maktene meiner har så stor verdi at det må bevarast for identifisert som verneverdig og oppført på ei liste over verdien til kulturminnet på ulike måtar. Verdivurderinga ettertida. Ei freding er den strengaste forma for vern. objekt som skal forvaltast på ein nærmare definert kan også endra seg over tid. Dette medfører at inngrep eller endringar utover vanleg måte. Både kulturminne som er formelt verna (ved lov vedlikehold må godkjennast av styresmaktene. Lovene eller forskrift) og kulturminne utan formelt vern, kan Kulturminneforvaltinga deler gjerne verdiane inn som vert nytta ved freding av kulturminne er kultur­ vere listeførte. Eksempel på listeføring er t.d. liste over i tre grupper: kunnskapsverdiar, opplevingsverdiar minnelova og svalbardmiljølova. særleg verneverdige kyrkjer. og bruksverdiar. Ein freda bygning kan vera freda både inn- og utvendig. Immaterielle kulturminne Verneverdig kulturminne Fast inventar kan også omfattast av fredinga, medan Immaterielle kulturminne er ikkje-fysiske kulturminne Eit verneverdig kulturminne er eit kulturminne som har større laust inventar berre vert tatt med i særlege som t.d. ord og uttrykk, praktisk kunnskap og ferdig­ vore gjennom ei kulturminnefagleg vurdering og er tilfelle. heiter, tru, tradisjonar, sagn og historiske hendingar. vurdert som verneverdig. Freda kulturmiljø er eit område der kulturminne inngår Kulturlandskap Dei mest verneverdige kulturminna er av nasjonal verdi. som ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturlandskap er alt landskap som er påverka av Desse er gjerne freda etter kulturminnelova. Kultur- Også naturelement med historisk verdi kan inngå som menneske. Ordet vert brukt når det vert fokusert på minne kan også ha regional eller lokal verdi. Normalt del av eit kulturmiljø. Freding kan skje på tre måtar: den menneskelege påverknaden av landskapet, og vil det vera kommunane som sikrar vern av desse 1) Automatisk freding: Automatisk freding av kultur- særleg ofte om jordbrukslandskap. ved hjelp av plan- og bygningslova. Dei fleste verne­ minne vil seia at kulturminnet er freda direkte etter verdige kultur­minne er likevel ikkje formelt verna etter teksten i kulturminnelova, utan særskilt vedtak. Alle Sefrak kulturminne­lova eller plan- og bygningslova. Mange kulturminne som er eldre enn 1537 og i tillegg alle SEFRAK (SEkretariatet For Registrering Av Faste av desse vert likevel tatt vare på fordi dei vert oppfatta ståande bygg frå perioden 1537 til 1649 er auto­ Kulturminne i Noreg) er eit landsdekkjande register som verdifulle av eigarar og brukarar. matisk freda. Samiske kulturminne og skipsfunn over bygningar og andre kulturminne frå før 1900. eldre enn 100 år er også automatisk freda. SEFRAK-registreringa vart gjennomført i åra 1975- 2) Vedtaksfreding: Eit vedtaksfreda kulturminne er 1995. Det einaste kriteriet for registreringar var alder freda gjennom einskildvedtak etter kulturminnelova på bygningen. Likevel vart nokre bygningar nyare eller svalbardmiljølova. Vedtaksfreding kan omfatta enn 1900 også registrerte. KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE alle kulturminne yngre enn 1537, ståande bygg yngre enn 1649, kulturmiljø og farty. Bygg og anlegg som vert vedtaksfreda skal normalt ha nasjonal verdi. 3) Forskriftsfreding: Bygg og anlegg som er freda gjennom forskrift, ikkje einskildvedtak, er forskrifts- freda. Forskriftsfreding kan brukast på bygg og anlegg i statleg eige og kulturmiljø.

4 til ialtplanarbeidogbyggesakshandsaming. planar, arealdelenikommuneplanenogtakastomsyn i kulturminneplanenseinarefølgjastoppregulerings­ og -miljøetterplan-bygningslovamåvurderingane krava iplan-ogbygningslova.Foråsikrakulturminne planarbeidet idenneplanenlikeveldfølgdprosess­ få høvetilåkomamedinnspeliplanprosessen,har som einkommunedelplan.Foratflestmoglegskal Temaplanar harikkjesamestrengekravtilplan­ er einplanforeitavgrensatema,saksfeltellersektor. kulturminneplanen statussomtemaplan.Eintemaplan I samsvarmeddenkommunaleplanstrategien,har kommuneplanen, kulturplanenogireguleringsplanar. omhandla someinmindredelavandreplanar,t.d. Radøy kommune.Tidlegareharkulturminneberrevore Denne planenerdenførstekulturminneplaneni prosjektet Kulturminneikommunen(KIK). Riksantikvaren støttarplanarbeidetøkonomiskgjennom oppfølging iarbeidetmeddennekulturminneplanen. Hordaland fylkeskommune,somhargjevetettfagleg ha einslikplaninnan2020.Detteerògeisatsingfor planar. Detereitnasjonaltmålatallekommunarskal over heilelandetigangmedåutarbeidakulturminne- Etter oppfordringfråRiksantikvarenerkommunar PLAN­ 1.2PLANENOG PROSESSEN prosess ved behov. arbeidsgruppa. Landbruksavdelingaharvore trektinn og forvaltningLisbethToppe Alværharvoremedi Kjersti Flatråker(til2015)og kommunalsjeffordrift 2016), konsulentHogneAskeland, plankonsulent Kopperdal Hervik.Plankonsulent RolfRaknes(frå planarbeidet harvorerådgjevar forkultur,Bente nert oggjennomførtplanprosessen.Prosjektleiarfor Ei administrativ,tverrfaglegarbeidsgruppeharkoordi­ ORGANISERING AVPLANARBEIDET forminga avplanenogitiltakahandlingsplanen. det lagtsærlegvektpåformidling,bådeiut- forvalting. Itrådmedynskjefråstyrings­ områda formidling, bevaring og tilrettelegging, og i planenfølgdoppgjennomtiltakfordeltpå Desse målsetjinganevertihandlingsprogrammet • • • • • • • at kultur­ I sambandmedplanprogrammetvartdetvedtatt MÅLSETJINGAR si historiepåeingodmåte. gjennom viktigekulturminneformidlaRadøy næringsføremål som ressursisamfunnsplanleggingaogtil synleggjera potensialeforbrukavkulturminne kulturminne auka kunnskapenomoginteressafor kulturminne skapa føreseielegetilhøveforeigararav i allarealplanleggingogbyggesakshandsaming kulturminneforvaltning vedatdenvertnytta skapa eitgodtgrunnlagforeiheilskapleg setja kulturminnevernpådagsordenen kulturminna verttattvarepå leggja grunnlagetforatdeiviktigaste minneplanen skal: gruppa er kulturminne­ Formannskapet harvorestyringsgruppefor har ogsåbidrattiplanarbeidet. personar medkunnskapoginteresseforkulturminne Hordaland fylkeskommune,Radøysogelagogprivat- Fagpersonar fråKulturverntenestaiNordhordlandog tema. minna somharhøgastkulturminneverdi uav­ avgrensing iplanen.Planentar medalledeikultur- ekstra vektpå.Utoverdetteerdetikkjenokotematisk kommune, ellerderregionenerkjerneområde,lagt minneforvalting. Kulturminnasomersærmerkteforvår kulturminne foråfåeimeirheilskaplegregionalkultur- nabokommunane nårdetgjeldvalogprioriteringarav I planenharmesettutoverkommunegrensenetil tatt medsomtiltakihandlingsplanen. som t.d.historier,segn,stadnamn,språkm.m.)vert immaterielle kulturminne(ikkjefysiskekulturminne, Korleis kommunenskaljobbamedgjenstandarog viktig forbygninganeogkulturmiljøetiområdet. kulturminne. Landskapertattmedideitilfelladet tatt medideitilfellahartetttilknytningtileitfast kulturminne. Gjenstandar(lausekulturminne)erberre Planen omhandlariallhovudsakfaste,materielle 1750-1900. er likeveleiklarovervektavkulturminnefråperioden minne heiltframtilvårtid,ertattmediplanen.Det fylkeskommunen harforvaltingsansvarfor,ogkultur- minne ogfredakulturminnesomRiksantikvaren tidsepokar. Dettebetyrataltfråarkeologiskekultur- Kulturminneplanen skaldekkjaheilekommunenogalle OMFANG OGAVGRENSING planen. hengig av 1.2 1 5 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 1 REGISTRERING AV KULTURMINNE 1.2 Til grunn for dette planarbeidet ligg ein gjennomgang I samband med planarbeidet har det vore gjort ein Alle registrerte kulturminne i Radøy kommune ligg av kulturminneregistreringar som er gjort tidlegare. del nyregistreringar. Desse er gjort av Arne Høyland i eit lokalt register som kommunen har tilgang til. Her må me særleg nemna Sefrak-registra og arkeo­ som har vore engasjert av kommunen til kulturminne­ Etter kvart vil desse bli kartfesta og ei oversikt vil bli logiske kulturminne­ i Askeladden. Sefrak-registreringa registrering. I tillegg har Arne Villanger, Kristoffer gjort tilgjengeleg for publikum. Registeret vil bli opp­ vart gjort på 1980- og 1990-talet og gjaldt bygg som Toska, Vegard Toska, Johannes Birkeland, Unni Helle datert fortløpande etter kvart som ein får kjennskap til er eldre enn 1900. Det finst sefrakregistreringar for Nordberg og Aasmund Stray Nordberg registrert kultur­ kulturminne som tidlegare ikkje har vore registrerte. store delar av kommunen, men frå Manger og sørover minne på frivillig basis. Som førstegenerasjonsplan og i Austebygd er registreringane meir sporadiske og har det likevel vore viktig å halda ambisjonsnivået på manglar heilt i nokre område. Totalt er 1129 bygg regi­ registrerings­arbeidet nede. Det er såleis ikkje gjennom­ INFORMASJON OG MEDVERKNAD strerte i Sefrak. På 1990-talet gjorde Arne Høyland ei ført noko fullstendig registrering av kulturminne i Arbeidsgruppa har vore opptatt av at planprosessen registrering av sjøbruksmiljø som gjev viktig kunnskap samband med planarbeidet. skulle vera open og inkluderande. Tidleg i plan­ om dei mange naustmiljøa i kommunen. prosessen vart det difor oppretta ei facebookside med smakebitar frå planarbeidet og der ein bad om innspel. Det var ikkje mange som kom med innspel på denne måten, men mange følgde med og likte innlegga som vart lagt ut.

Det har vore gjennomført synfaringar på dei kultur­ minna som er vurderte å ha høgast verdi. På synfaringar har me invitert med oss grunneigarar eller andre per­sonar som er kjende i området.

Det har vore fleire felles møte med Radøy sogelag der kulturminne har vore på dagsordenen. Det har også vore kontakt med fleire av grendalaga og lag som arbeider innanfor kulturminnevern. Prosjektleiar har halde presentasjonar for frivillig­sentralen, Radøy sogelag sitt årsmøte, eldrerådet og råd for menneske med nedsett funksjonsevne. KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE Det har vore arrangert to opne kulturminnekveldar; éin om kulturminne i landbruket og éin om kulturminne ved sjøen. Desse kulturminnekveldane har gjeve nyttige innspel til planarbeidet.

Frå kulturminnekvelden på Kartveit 20. mars 2017. Denne kvelden var kulturminne i landbruket tema.

6 område, mellom annaikommunane. semd somliggutanforfylkeskommunen sittansvars­ heile kultur-ogidrettsfeltet i Hordaland,ogsåverk- legging ogvirksomhetiregionen». Planenomfattar organers virksomhetogforkommunal ogstatligplan- Plan- ogbygningslova«legges tilgrunnforregio­ for perioden2015-2025.Regionalkulturplanskalutfrå Premiss: KULTURerregionalkulturplanforHordaland REGIONALE PLANAR generelle føresegnertilkommuneplanenvertnytta. i kommuneplanensinarealdelmedretningslinerogat tiltak eratlandskapavertavsettsomomsynssonec) til desseverdianenårområdeskalutviklast.Eithovud­ landskapsverdiane iarealplananesineogåtaomsyn oppmodar kommunaneomåsynleggjeraogivareta påverkar ogstyrerarealutviklinga.Riksantikvaren verktøy forkommunaneogandrestyresmaktersom Det skalvereeitkunnskapsgrunnlagogforvaltings­ interesse skalbidratileigodforvaltingavlandskap. Registeret overkulturhistoriskelandskapavnasjonal omfattar storedelaravaustsidaRadøy,ereittdei. nasjonal interesse,ogområdet«Denindrefarleia»,som Hordaland harfåttstatussomkulturhistorisklandskapav oppdrag fråKlima-ogmiljødepartementet.Niområdei over kulturhistoriskelandskapavnasjonalinteresse,på Riksantikvaren arbeidermedåetableraeitregister miljømessig ressursgrunnlagforsamfunniframtida. historiske verdianepålangsiktsomeitkultureltog 35 eratkulturminnepolitikkenskalforvaltadeikultur­ Stor­ fotfeste», vidareførermykjeavdetsomstårskrivei Stortingsmelding nr.35(2012-2013)«Framtidmed NASJONALE FØRINGAR 1.3RAMMEROGFØRINGARFORPLANEN tingsmelding nr.16.Måletistortingsmelding nale områda. trekkjer framkulturbasertreiselivsomeittavsatsings­ ringane næringslivetståroverforifylketvårt.Planen er særskiltprioriterteforåmøtadeiviktigasteutfor­ strategisk dokumentsomsynerkvaforstrategiar Regional næringsplanforHordaland2013-2017ereit legginga. og historieskalveraeindelavgrunnlagetforplan­ vekst iheilefylket.Planenseieratkulturminneverdiar og miljøvenlegtransport.Senteraskaltilretteleggjafor tive sentersomfremjarlivskvalitet,robustnæringsliv hovudmål atHordalandskalhaeitnettverkavattrak- Regional planforattraktivesenteriHordalandharsom som viktigesatsingsområde. vågen, Bogatunetogkrigshistoria påMarøy/Forsøy Planen nemnerogsåkulturminnemiljø somMangers- • • • • Tiltaka forånådettemåleter: kommune innankulturminnevern. slår fastatRadøykommuneskalveraeinføregangs­ Kommuneplan forRadøykommune2011-2023 KOMMUNALE PLANAR immaterielle kulturarven. Støtta oppomtiltaksomdokumentererden oppbevarte påeinsikkermåte. Arbeida foratverdifulle,lausekulturminnevert stand. Arbeida foratdeiviktigastekulturminnaerigod vert tekehandompårettmåte. dei fastekulturminnaikommunen,ogsikraat Laga einkulturminneplansomgjeveioversiktover d­ • • • • vernet: Planen harfølgjandemålsetjingarforkulturminne­ sitt viktigastestyringsdokumentforkulturfeltet. Kulturplanen forRadøy2011-2020erkommunen i undervisningaskularogbarnehagar. Lokale kulturminneogkulturmiljøskalbrukastaktivt kjende. Dei viktigastekulturminnaikommunenskalveragodt kulturminne skaloppbevarastpåeinsikkermåte. Viktige kulturminneskalveraigodstand,oglause kulturminna ikommunen. Laga planforkulturminnevern,ogfåoversiktover • • • • KULTURMINNEVERNET NASJONALE MÅLFOR Kjelde: Miljøstatus.no. eit ordinærtvedlikehaldsnivå innan2020. Freda bygningar,anleggogfartøy skalha 2020. kulturmiljø skalverevedtaksfreda innan Eit representativtutvalkulturminne og eit ordinærtvedlikehaldsnivåinnan2020. andre arkeologiskekulturminneskalha Eit prioritertutvalautomatiskfredaog minimerast. Tapet avverneverdigekulturminneskal

1.3 1 7 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 1 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE

8 til kulturminne pålandbrukseigedomar. Gjennom SMIL-ordningakan kommunenløyvamidlar miljø ogandretyparkulturminne ikommunen. tilskot tilverdifulleogverneverdige bygningar,kultur- har eiteigekulturminnefond somskalnyttasttilågje nyttast innanforkulturminnevernet. Radøykommune saming, finstdetogsåøkonomiskeinsentivsomkan minne gjennomkommunaleplanarogbyggjesakshand- I tilleggtilatlovverketgjevheimelåsikrakultur- ØKONOMISKE STØTTEORDNINGAR innanfor eiøkonomiskforsvarlegramme. å gjepåleggomutbetringavverneverdigebygningar Byggesaksforskriften §19gjevkommunanehøvetil reguleringsplannivå (jf§12-6). kulturminne påkommuneplannivå(jf§11-8)og kan vedbrukavplan-ogbygningslovasikravern ei sentralrolleiforvaltingaavkulturarven.Kommunen minne ogkulturmiljø.Somplanmyndeharkommunen gaste reiskapenforåtavarepåmangfaldetavkultur- og sikrabådebrukvernavareal.Lovaerdenvikti- gjeldande ogframtidigutnyttingavarealieitområde Planlegging etterplan-ogbygningslovaskalvisa eldre enn1850. ved søknaderomrivingellervesentlegendringavbygg pålegg kommunaneåmeldafråtilfylkeskommunen av nyarebygningarogkulturmiljø.Kulturminnelova freda. Kulturminnelovagjevogsåheimeltilfreding 1537, ogståandebyggeldreenn1649erautomatisk Kulturminnelova slårfastatkulturminneeldreenn som leddienhelhetligmiljø-ogressursforvaltning.» vernes bådesomdelavvårkulturarvogidentitet og kulturmiljøermedderesegenartvariasjonskal Kulturminnelova harsomformålat«Kulturminner LOVVERK 1.4FORVALTINGAVKULTURMINNE–VERKEMIDDELOGANSVAR kulturminne. utarbeiding avplanarforrestaureringogvedlikehald kulturminne kanfåhjelptilskrivingavsøknaderog gjeld kulturminnevern.Privateeigararogforvaltarav minne ogtilkommunaneiNordhordlandsakersom til ågjerådogrettleiingprivateeigararavkultur- Museumssenteret iHordaland,hartilsettéinperson Kulturverntenesta iNordhordland,somerknytttil Norsk kultur­ minne. DettegjeldmellomandreStiftelsenUniog gjev tilskottilrestaureringogistandsetjingavkultur­ Det finstogsåfleireprivatestiftingarogfondsom minne. private eigararogforvaltararavikkje-fredakultur- i privateige.Norskkulturminnefondgjevtilskottil arkelogiske kulturminneogtilskottilfreda mellom annatilskottilskjøtselogtilretteleggingav får løyvdmidlaroverstatsbudssjettet.Dettegjeld kommunen forvaltarogsåfleiretilskotsordningarsom av tilskotetogRiksantikvarenmedresten.Fylkes­ fartøyvern derfylkeskommunenbidrarmedhalvparten fylkeskommunen sieigatilskotsordning,ogtilskottil «Tilskot tilvernakulturminneiHordaland»somer tilskotsordningar innankulturminnevernet.Dettegjeld Hordaland fylkeskommuneharfleireuliketypar m. v.etterkulturminneloven. nærare omtalaiForskriftomfagligansvarsfordeling Ansvarsfordelinga innankulturminneforvaltinga er staten, fylkeskommunen,Sametinget ogkommunane. Forvaltingsansvaret forkulturminneerdeltmellom KULTURMINNEVERNET ANSVARSFORDELING INNAN arv. relevant foråsikrakulturminneogkulturlandskap. I nokretilfellekanogsånaturmangfaldslovavera minne, blantannasomlokallandbruksstyresmakt. mynde gjennomfleiresærloversomomtalerkultur- viktigaste juridiskeverktyet,menkommunenharogså aller flestekulturminna.Plan-ogbygningslovaerdet miljø oglandskapmedlokalverdi.Dettegjelddei Kommunane haransvarforallekulturminne,kultur­ nyare tidogutarbeidernyefredingsforslag. skommune erforvaltingsmyndeforfredakulturminnefrå ståande byggsomereldreenn1850.Hordalandfylke- verdi, ogskalhatiluttalesøk­ kulturmiljø ogkulturlandskapavregionalnasjonal fråsegn tiltiltakogplanarsomrørervedkulturminne, eller vertfrigittgjennomprosess.Fylkeskommunengjev nyoppdaga kulturminnefåreittilstrekkelegverniplanar, registreringar iplansaker,ogskalsikraateventuelle ettertida. Deiharansvarforågjennomføraarkeologiske matisk fredakulturminnaifylketvertteknevarepåfor Hordaland fylkeskommuneskalsjåtilatkjendeauto­ kulturminne somerautomatiskfredaellervedtaksfreda. kulturmiljø oglandskapavnasjonalverdi,detvilseiaalle antikvaren harførstogframstansvarforkulturminne, førebur sakerforKlima-ogmiljødepartementet.Riks­ kulturminneforvaltinga ogfungerersområdgjevar mentet oghardetoverordna,faglegeansvaretfor i Norge. Riksantikvarenerfagdirektoratfordeparte­ ansvaret forforvaltingaavkulturminneogkulturmiljø Klima- ogmiljødepartementethardetoverordna og deisomførst ogfremstharverdiforgrunneigaren. har definertsom verneverdigegjennomulike vedtak ansvar forsinekulturminne, både deisomsamfunnet person ellereiprivatverksemd. Eigaraneharhovud­ Kulturminna haralltideineigar, somoftasteinprivat- GRUNNEIGARANE SITT ANSVAR nader om tiltak som gjeld nader omtiltaksomgjeld 1.4 1 9 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 1 Etter § 31-3 i Lov om planlegging og byggesaks­ 1.4 behandling (Plan- og bygningslova) pliktar «eier eller Naust ytst på Kjeneset på Sylta (gbnr 20/6 verneklasse C). den ansvarlige […]å holde byggverk og installasjoner som omfattes av denne lov i en slik stand at det ikke oppstår fare for skade på, eller vesentlig ulempe for person, eiendom eller miljø, og slik at de ikke virker skjemmende i seg selv eller i forhold til omgivelsene». Det er huseigar sitt ansvar å følgje denne paragrafen.

Engasjerte og initiativrike huseigarar er den viktigaste faktoren for god bevaring av viktige kulturminne. Det krevst ofte ekstra ressursar for å ta vare på eit kulturminne.­ Det er difor ikkje alltid mangel på kunnskap eller forståing som gjer at kulturminne kan gå tapt, men tilgangen på ressursar. Eigar av verne­ verdige hus skal ta kontakt med kommunen for anti­kvarisk rettleiing ved endringar eller større vedlikehaldsarbeid­ før ein sett i gang tiltak. KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE

10 Nordhordland kraftlag bygdei1957-1958. stasjonen påKartveit (gbnr.55/10verneklasseC) som frå nyaretidverttattomsyntil.På biletetsermesekundær- kultur­ Det erikkjeberrekulturminnefrå før1900somkanhahøg grunn veraunderrepresenterteiplanen. minne ennbygningar.Slikekulturminnevilavden minne somernyareenn1900,ogandretyparkultur­ Det somistorgradmanglarerregistreringaravkultur- kulturminne ikommunen. som Norskegaardsbrukgjevgodkjennskaptilviktige minneregistreringar somKvernhusapåRadøyogbøker sjøbruksregistreringa frå1990-talet.Ogsåandrekultur- har kommunengodoversiktovernaustmijøagjennom delar avkommunengjennomSefrak-registra.Itillegg god oversiktoverkulturminnefråfør1900istore at kommunenkjennertildet.Kommunenharnokså verdisett, erdeteinføresetnadatregistrertog For atkulturminneskalkomamediplanenogverta KVA KULTURMINNEERREGISTRERTE? 1.5VERNEVERDIOGVERNE­ minneverdi. Planenskalsikraatviktige kulturminneogså

KRITERIUM –KVASKALMEVERNAOGKVIFOR? har høgkulturminneverdi. for éinellerfleireavdessekategoriane, seiermeatdet riva ogbyggjanytt.Skårareit kulturminnehøgtinnan- vare påkanverameirlønnsame åtaibrukframfor til verdiskapningogvekst.Bygningar somergodttatt her. Bruksverdihandlaromkulturminnetsomressurs menneske. Symbolverdiognostalgierviktigestikkord verdien erknytttilkorleiskulturminnapåverkarosssom og einsineerfaringarpreferansar.Opplevings­ meir subjektivkategorisomeravhengigavkvar t.d. byggjeskikkoghistorie.Opplevingsverdierein kunnskap omfortidaogkorleisdetkanfortelja korleis kulturminnetereignatilåveraeikjelde verdi ogbruksverdi.Kunnskapsverdiseiernokoom typar kulturminneverdiar:kunnskapsverdi,opplevings­ For åvurderakulturminnaerdetvanlegnyttatre dei verdåtavarepå. i dagogframtida,kvifordeierviktigekvasomgjer kulturminne skaleinvurderakorviktigeer å tastillingtilidenneplanen.Gjennomverdisetjingav å vitaidag.Likevelerdetnettoppeinskalforsøka verdifulle kulturminneiframtida,ervanskelegfoross til stadogfråpersonperson.Kvafolkserpåsom å tavarepåkanvarierafråperiodetilperiode,stad vel ikkjeeitkonstanttal.Kvasomvertsettpåverd Verdien tilkulturminna–kulturminneverdienerlike- oppleva. få følgjerforkvakulturminnevåreetterkomararfår minna, ogmedåtavarepådessekulturminna,vildifor Arbeidet megjermedåprioriteraogverdisetjakultur- teringane megjer,vildermedfåfølgjerforallframtid. dei meikkjetarvarepå,gårtaptforalltid.Deipriori­ Kulturminne erikkje-fornybareressursar.Detbetyrat VERDISETJING AVKULTURMINNE • • • • • planen er: Kriteria somharnyttaforåvurderakulturminnai objektiv. sikra atvektingaermeirsystematiskogmestmogleg har detvorenyttaeitsettmedkriterium.Detteskal gast, mådeiulikeverdianevektast.Forågjeradette Når einskalavgjerakvaforkulturminnesomervikti- kunnskaps- og opplevingsverdien. vårt områdeerdermedmed på åtrekkjaoppbåde At eitkulturminneerrepresentativt ellertypiskfor minna somfortelRadøysihistorie løftastfram. Representativt: Ivårkulturminneplanskalkultur ­ kulturminneverdi. til eitkulturminne,vildettegjekulturminnethøgare viktige personarellerhendingarernærtknyttopp Knytt tilviktigehendingarellerpersonar:Dersom kan haverdisomdelaveinheilskap. som isegsjølvikkjeharhøgkulturminneverdialeine, kring, kanhastormiljøverdi.Objektieitkulturmiljø kulturmijø-, ellersomspelarpålagmedlandskapeti sert ieitområdemedmangeandrekulturminne– Samanheng ogmiljø:Eitkulturminnesomerplas- gjev storkunnskaps-ogopplevingsverdi. mengd originalmaterialeogdetaljar.Høgautentisitet brukt iskildringaaveldrehus,ogføreseteiviss minnet erliteellerikkjeendra.Omgrepetblirgjerne Autentisitet: Høgautentisitetvilseieatkultur­ autentisitet isamanheng. kriterium aleine.Særlegerdetviktigåsjåalderog frå nåreitobjekterfreda,likevelaldersjeldan høg kunnskapsverdipåbakgrunnavalderen.Bortsett minne fråfør1850,ogdessekulturminnafårgjerne nasjonal verdiogdermederfreda.Meharfåkultur- gonger eralderaleinenoktilateitkulturminnehar Alder: Høgalderereitviktigkriterium,ognokre 1.5 1 11 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 1 • Sjeldanheit: Det er viktig å vera merksam på kultur- VERNEKATEGORIAR 1.5 minne det finst få av. Er eit kulturminne sjeldan, får Følgjande vernekategoriar er nytta i planen: Klasse C det høgare kunnskapsverdi. Kulturmiljø eller einskildobjekt vert plasserte i klasse • Identitet og symbolverdi: Ein del kulturminne er Freda kulturminne C dersom det originale miljøet eller bygningane er viktig for vår identitet og har høg symbolverdi. Eit freda kulturminne er eit kulturminne som styres- mykje endra eller det er lite originale bygningsdetaljar maktene meiner har så stor verdi at det må bevarast igjen. Eit kulturminne kan også verta plassert i • Arkitektonisk eller arkitekturhistorisk verdi: Eit for ettertida. Dei vert då freda etter kulturminnelova. kategori C dersom det finst mange kulturminne av kulturminne som har arkitektonisk og kunstnarisk Kategorien omfattar både automatisk freda kultur- same type. Då vil nokre av dei verta løfta opp i klasse verdi har ein opplevingsverdi, medan arkitektur­ minne og vedtaksfreda kulturminne. A eller B, medan resten vert plasserte i klasse C. historisk og kunsthistorisk verdi er ein kunnskapsverdi. Også steingardar og ruinar som har stor lokal verdi, Oversikt over alle freda kulturminne finst i vedlegg 1. • Potensiale for bruk: Den beste måten å ta vare på men ikkje er del av eit heilskapleg miljø i klasse A eller eit kulturminne, er ved å bruka det. Ved å ta omsyn Listeførte kyrkjer B er, med få unntak, plassert i denne klassen. til kulturminnet, kan ein i dei fleste tilfella ta vare Alle Sefrak-registrerte bygg som ikkje er freda eller på kulturminneverdien sjølv om ein tilpassar det til Eit kulturminne som etter ei kulturhistorisk vurder- ing er identifisert somverneverdig og oppført på ei i klasse A eller B er i utgangspunktet automatisk bruken. Eit kulturminne som ein kan nytta, får høg plasserte i klasse C. Alle jordkjellarar, naust og bruksverdi. liste over objekt som skal forvaltast på ein nærmare definert måte. Av dei fire kyrkjene i Radøy kommune, sjøbuer eldre enn 1920 er plasserte i klasse C dersom • Plassering: At eit kulturminne står der folk ferdast, er det berre Manger kyrkje som er listeført. ikkje anna er nemnd. kan gi det høgare kulturminneverdi fordi det er viktig for lokal identitet, det er miljøskapande eller det er Klasse A Liste over kulturminne i klasse C kan ein få ved å ta eigna til formidling. Slik kan eit kulturminne som t.d. I klasse A finn me kulturminne som kommunen gjen- kontakt med kommunen. ligg like ved ein mykje brukt tursti få høgare kultur- nom planarbeidet har vurdert å ha særleg høg verne­ minneverdi enn eit tilsvarande kulturminne som står verdi. I denne klassen finn me i hovudsak kulturmiljø, Klasse D der folk ikkje ferdast. Eit kulturminne som står der men i spesielle tilfelle er òg einskildbygg plasserte Klasse D er ein restkategori for alle registrerte kultur- folk ferdast, får høgare opplevingsverdi. i denne klassen. Dei viktigaste kriteria er høg alder, minne, men der dei er så ombygde og moderniserte, • Tilstand: Tilstand er ikkje eit kriterium som aleine autentisitet, at det er få av dei igjen eller at det er ute av opphavleg samanheng eller det er så lite att av gjev eit objekt ein høg kulturminneverdi. Tilstanden knytt viktige personar eller hendingar til kulturminnet. dei, at dei har liten verneverdi som kulturminne. til bygget er eit tillleggskriteriumsom vert nytta for Det er svært viktig at desse kulturminna vert bevarte Kulturminne i klasse D er ikkje tatt med i planen. å vekta der ein har fleire likeverdige objekt med høg for ettertida. kulturminneverdi. I slike tilfelle er det rimeleg å velja det kulturminnet som er best bevart. Oversikt over objekt i klasse A ligg som vedlegg 2. Vedlegga er tilgjengeleg på kommunen si nettside.

KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE Alle kriteria har vore nytta for å vekta kulturminna og Klasse B trekkja fram dei som er viktigast for vår kommune. Klasse B omfattar kulturmiljø eller einskildobjekt som Særleg er miljø og samanheng vekta sterkt i denne kommunen meiner har høg lokal verneverdi. Kultur- planen. Såleis er objekt som er ein del av eit kulturmiljø minna har stor samfunnsverdi og er ein verdifull del av omgivnadane. Lokalt særprega bygningstypar som det eller står i eit viktig kulturlandskap vekta høgare er enn objekt som ikkje lenger er ein del av den opprinnlege er få att av er plasserte i verneklasse B. Dette gjeld samanhengen. Dermed kan objekt som aleine ikkje har mellom anna eldre lemstover med vernemur, så høg verneverdi vera viktige som del av ein heilskap. kvernhus og frittståande eldhus. Oversikt over objekt i klasse B ligg som vedlegg 3.

12 og evt.fylkeskommunen førhangjervedtak påeller enn 60meter,menskalhøyra medRiksantikvaren uavhengig avvernestatus,og alletiltaknærarekyrkja Biskopen skalgodkjennaendringar påallekyrkjer, høyrings mellom freda For til fylkeskommunen. Riksantikvaren frå overført sine omgjevnader kyrkjer for listeførte er ansvaret listeførte kyrkjerogfredakyrkjer.Frå1.mai2013 som gjeldkyrkjer.Riksantikvarenskaluttalasegom av planarbeid,vedoffentlegettersynogibyggjesaker Biskop ellerbispedømerådskalvarslastvedoppstart KYRKJER OGKYRKJERGARDAR kommune somkjeminnunderdennekategorien. antikvaren. DeteringenkjendekulturminneiRadøy statleg eigeskaldispensasjonssøknadsendasttilRiks­ For bygningarfråfør1537ogfredakulturminnei sendast direktetilHordalandfylkeskommune. vedtak omdispensasjonfråkulturminnelova.Søknadskal av kulturminnestyresmaktene.Dettevertgjortgjennom utover vanlegvedlikehaldmågodkjennastpåførehand kulturminne erfredainneberatalleendringarsomgår land, medunntakfordeisomeristatlegeige.Ateit bygningar oganleggfrånyaretid(etter1537)iHorda­ Hordaland fylkeskommuneerforvaltingsmyndeforfreda FREDA BYGGOGANLEGG til Hordalandfylkeskommune. gjeld auto­ Bergen museumogRiksantikvaren.Allesakersom kommunen erlagttilHordalandfylkeskommune, Forvalting avdeiautomatiskfredakulturminnei AUTOMATISK FREDAKULTURMINNE 1.6RETNINGSLINERFORDEIULIKEVERNEKATEGORIANE GENERELLE RETNINGSLINER ­instans. matisk fredakulturminneskaloversendast aldergravplassar er Riksantikvaren Riksantikvaren er ­aldergravplassar linene forverneklassendeihøyrertil. sakshandsamast iRadøykommunetrådmedretnings­ Søknader somgjeldbygningareldreenn1850skal yngre enn1850påhøyringtilfylkeskommunen. kan ogsåveljaåsendabyggesøknadersomgjeldbygg som krevløyveetterplan-ogbygningslova.Kommunen veker førsøknadenvertavgjort.Dettegjeldalletiltak enn 1850tilHordalandfylkeskommuneseinastfire vesentleg endringaravikkjefredabyggoganleggeldre Kommunen harplikttilåsendasøknaderomrivingeller BYGG ELDREENN1850 mellom 60og300meterfråkyrkja. fylkeskommunen, uttalasegomtiltakiomgjevnadene ved vernakyrkjer.Bispedømerådetskal,isamrådmed Kulturlandskapet påMorken(gnr50og51,verneklasseA). for verneklassendeihøyrertil. handsamast iRadøykommunetrådvedretningslinene Søknader somgjeldbyggeldreenn1900skalsaks­ før einkansetjaigangarbeid. må diforsøkjakommunenombyggjeløyveogfåløyve søknadspliktige etterplan-ogbygningslova,søkjar Ombygging, tilbygg,påbyggogfasadeendringarer før rehabiliteringsarbeidvertsettiverk. kommunen varslastoggjevasthøvetilåuttaleseg rehabilitering avbygningareldreenn1900skal Kommuneplanen tilRadøykommuneslårfastatved BYGG ELDREENN1900 1.6 1 13 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 1

Løe på Kartveit (gbnr. 55/7 verneklasse A). Løa er bygd i grindverk og har murar på alle sidene. KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE

14 • • • førehandsgodkjenning fråkommunen: Følgjande endringarpåallebyggiverneklasseAkrev gjevast. bevarte forettertida,ogrivingsløyveskaldiforikkje A, mendetersværtviktigatdessekulturminnablir ikkje foreslåttomsynssonekringenkeltminneiklasse retnings­ etter plan-ogbygningslova§11-9medeignelokale lerte tilomsynssoneforkulturminneikommuneplanen Alle kulturmiljøiklasseAerellervertforeslåttregu­ KULTURMINNE IVERNEKLASSEA RETNINGSLINER FORDEIULIKEVERNEKLASSANE

- - - Utskifting ein funksjonellbustad. antikvariske verdienogsikrabrukarensittbehovfor samkøyra desseinteresseneogbådetavarepåden dyktige fagfolkerdetideiflestetilfellemoglegå med dagenskrav.Medgodplanleggingoghjelpav med eiombyggingforåfåeinbustadsomeritråd element. Avogtilkandetlikevelveranaudsynt å sikrabådeutvendigeoginnvendigebygnings­ Eit sentraltføremålmedbevaringaveldrebygger Ombygging skal godkjennastpåførehandavkommunen. Alle tilbyggogpåbyggpåbygningariverneklasseA tilpassing mellomdennyedelenogrestenavbygget. at eitbyggkanbrukast.Detskaldåstillastkravom Av ogtilertilbyggellerpåbyggnaudsyntforåsikra Tilbygg ogpåbygg Endring avmalingsfarge,fjerning aveldrefargelag, utvendige dører,utvendiglistverk ogpiper. Utskifting avveggkledning,taktekking, vindauge, bjelkelag ogtak. Heil ellerdelvisutskiftingavgrunnmur,veggar, overmaling avdekorogliknande. liner foralleomsynssonene.Detvertnormalt

opp ellerdokumenterast påannanmåte. Det kanitillegg stillastkravomatbygget skal målast Vert detgjeveløyvetilriving, skalbyggetfotograferast. Det kangjevastrivingsløyve etter særskildvurdering. gjeld rivingellerombygging av kulturminneiklasseC. Kulturavdelinga skalhatiluttale allesøknadersom der einunngåråfjernaeller øydelegga kulturminne. mogleg, ogRadøykommunevilstimuleratilløysingar tapet avogsådessekulturminnaskalverasålågtsom takast omsyntilderdetermogleg.Deteitmålat Kulturminne iklasseCkanòghaverneverdiogbør BYGNINGAR IVERNEKLASSEC utven­ skal hatiluttaleallesøknadersomgjeldrivingeller omsynssone bevaringkanvurderast.Kulturavdelinga til rivingskalbyggetdokumenterast.Regulering Løyve tilrivingbørikkjegjevast.Vertdetgjeveløyve og skildringarsomskalliggjatilgrunnforuttalen. dokumentasjon sommoglegiformavteikningar,bilete Det erdiforviktigatkommunenfåroversendtsåmykje minnefaglege uttaleførarbeidetkansetjastiverk. hald skaldetsomhovudregelliggjaføreeinkultur­ det ermogleg.Vedutvendingombyggingogvedlike- av detopprinnlegeelementogbygningsdelarsålangt om ateinskalhaldavedlikeogtavarepåmestmogleg Også forkulturminneiverneklasseBgjeldprinsippet KULTURMINNE IVERNEKLASSEB gjeld tiltakpåkulturminneiklasseA. Kulturavdelinga skalhatiluttaleallesøknadersom • tiltaket. byggjesakshandsamar ogkulturavdelingaiforkantav løyve. Eisliktilbakeføringskallikevelavklarastmed dokumentert utføring,trengeinikkjesøkjabyggje­ Ved tilbakeføringavfasadetilsikker,tidlegare Tilbakeføring ding ombyggingavkulturminneiklasseB. Vedlegga ertilgjengelegpåkommunensinettside. gjeld då. og ivedlegg23.Retningslineneforverneklassen Dei viktigastesteingardaneeromtaltiplanenkap2.3 frå ellertaomsyntilsteingardane. med steingardarskalistørstmogleggradflyttastvekk murte avsluttingar.Andretiltaksomkjemikonflikt vera størreennnaudsynt,ogdetskalfintopp­ til rivingavdelarmuren.Opningaimurenskalikkje føre andretungtvegandebehov,kandetgjevastløyve riving. Omdeternaudsyntforgardsdriftellerligg Som hovudregelskaldetdiforikkjegjevastløyvetil Steingardar erviktigeelementikulturlandskapet. SPESIELT FORSTEINGARDAR arbeid vertsettigang. planen atkommunenskalhahøvetilåuttalasegfør bygg eldreenn1900gjeldretningslineneikommune- med lokaltilrådingisamsvarklassenplanen.For måtta sendasakapåhøyringtilfylkeskommunen,men verneklasse D.Forbygningarfråfør1850vileinlikevel Ingen særskilderetningslinerpåbyggnyareenn1900i BYGNINGAR IVERNEKLASSED 1.6 1 15 KULTURMINNEPLANEN OG FORVALTING AV KULTURMINNE 2

KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY DELDEL 22 KulturminneKulturminne ogog kulturmiljøkulturmiljø ii RadøyRadøy

16 Den tidlegarehusmannsplassen iLervik (gbnr. 58/3verneklasse B). 2.1 RADØYGJENNOMTIDENE–HISTORIKKOGBYGGESKIKK planen presenterteogforklarte. byggeskikken ivårtområde.Idettekapitletvertògeindelomgrepsomgårigjenandrekapittel gjennomgang avdeiuliketidsepokane,ogderettereinnokreviktigesærtrekkved er, plassertsomdeterogkorleisvartnytta.Idettekapitletvilmediforførstgjeeinraskhistorisk Kjennskap tilhistoriaogbyggeskikkenerviktigforåforståkviforeitkulturminneutformasomdet 2.1 2 17 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.1.1 2.1.1 RADØY SI HISTORIE Eldre steinalder (ca. 9500-4000 år f.Kr.) Yngre steinalder (ca. 4000 år f.kr-1800 f.kr) Bronsealder (1800 f.kr-500 f.kr) Den eldre steinalderen vert rekna frå den perioden Yngre steinalder er siste del av steinalderen og den tida Perioden etter steinalderen vert kalla bronsealderen. menneska byrja å laga reiskapar og heilt fram til dei ein byrja med jordbruk i landet. Under granskingane Perioden har fått dette namnet fordi det var då bronse byrja å så korn og temma dyr til husdyr. I Noreg er av buplassane ved Fosnstraumen tok botanikarane ut vart tatt i bruk til utforming av våpen, reiskap og denne perioden rekna frå slutten av istida då dei første prøvar av pollen frå jordlaga frå steinalder og frå myra smykke. Det som vert rekna for mest karakteristisk menneska kom til Noreg kring 9500 år f.kr. og fram til utanfor buplassane. Det dukka opp pollen av kveite og for denne perioden er at det er bonden si kulturform kring 4000 år f.kr. Dei første menneska livnærte seg på bygg i laga frå yngre steinalder. Dessutan synte pollen­ som har festa seg. Typiske funn frå denne perioden er jakt, fiske og sanking. Til dette nytta dei reiskapar av analysane at terrenget i nærleiken av buplassane var gravhaugar, anten jordhaugar eller steinrøyser, der dei ulike typar stein og bein. beita ned i denne perioden. Dette visar at fangstfolka døde er gravlagde etter sørskandinavisk skikk. her var blant dei første i Noreg som eksperimenterte Tidlege spor etter menneske er gjerne lokalisert på med jordbruk og husdyrhald. I slutten av yngre stein- I Nordhordland er det likevel svært sparsamt med funn stader der det var gunstige forhold for jakt og fiske. alder kom jordbruket for fullt. Då vart buplassane ved frå bronsealderen. Det er berre éin einaste gravhaug I Radøy er det gjort flest funn frå eldre steinalder på sjøen avvikla og dei rydda i staden jorda lenger vekke som me sikkert veit stammar frå bronsealderen. Denne Straume. Det rike livet i straumen gjorde at folk busette frå sjøen, der jordsmonnet var betre eigna til dyrking. ligg i Meland. På Radøy er det gravrøyser på Kvolmo, seg tidleg ved Fosnstraumen allereie for 10-11.000 år Også lyngheiene er kulturlandskap frå yngre steinalder, Kvalheimsneset, Småsvellingen og Fesøy som kan vera sidan, i byrjinga av perioden me kallar eldre steinalder då skogen vart hogd og svidd for å gjera plass til beit- frå bronse­alderen, utan at ein veit dette sikkert. Det er eller jegersteinalderen. Funnmaterialet frå dei arkeo­ ande dyr. sparsamt med andre funn frå bronsealderen frå Radøy, logiske undersøkingane viser at det har budd folk ved men eit viktig funn er bronseringane som vart funne i ei Fosnstraumen gjennom det meste av steinalderen, I tillegg til på Straume finn me fleire funn frå yngre myr på Kvamme. gjennom 5-6000 år. steinalder mellom anna på Floni, Toska, og ved Bogne­ straumen. Det er også funne lokalitetar frå eldre steinalder mellom

anna på Birkeland, Floni og ved Snekkevika på Kjeset. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Fiskekrokar og -søkke som er funne ved utgravingane på Pilspissar som vart funne ved utgravingane på Straume. Spiralarmringane i bronse vart funne i ei myr på Kvamme og er Straume. Gjenstandane er frå eldre steinalder. Gjenstandane er frå yngre steinalder. truleg eit offerfunn (gbnr. 89/3 ID: 90659-1). Foto: Universitetsmuseet i Bergen. Foto: Universitetsmuseet i Bergen. Foto: Universitetsmuseet i Bergen. 18 Jernalder (ca.500f.kr-1030e.kr) Lokaliteten liggi utmarkapåHalland(gbnr.60/4 ID25552-1). Nord­ På biletetserme deteinasteregistrertejernvinneanlegget i Arkeologiske kulturminneerikkje alltidlettåfåaugepå! jernalderen iRadøyAskeladden. i jernalderen,mendeterikkjeregistrerthustufterfrå gravrøyser. Ogsåhustufterkanverasporetterbusetnad råde. Slikesporkanveraåkerreiner,rydningsrøyserog me byrjeråfinnasikresporetterfastegardarivårtom- men deterikkjeførdeiførsteto-trehundreårae.krat vår tydingavomgrepet,gårattendetilbronsealderen, Nokre staderkandettenkastatdeieldstegardane,i areala, ogjordbruketvartmeireffektivt. laget. Detvartlettareåryddaskogogutvidajordbruks­ reiskapar ogvåpen,førtetilutvidingavressursgrunn­ malm ogtrevirkekunnenyttasttilframstillingavjern samfunnsmessig. Detatsåvanlegeråvarersommyr- Jernet markerteeitklarttidsskiftebådeteknologiskog alderen reknafråkringår500f.krtil1030e.kr. det viktigasteinformasjonsgrunnlaget.INoregerjern­ skriftlege kjelder–ikkjearkeologiskmaterialesom som materialeireiskaparogvåpenframtileinfår Jernalderen ertidsrommetfråjerneterstattabronsen hordland. Deter eit litesøkkibakkenmedlågevollar rundt.

er noborte,berre nedstekanteneratt.Biletetfrå utgravinga.Foto:Universitetsmuseet iBergen. Haugen vartutgravd kring1908,ogdetvartfunne eittveeggasverd,ein spydspiss ogeiøks ihaugen.Storedelaravhaugen Denne gravhaugen påHole(gbnr.90/4ID45502-1 )erdeneinastelokaliteten frå vikingtidasomerregistrertpåRadøy. kongsgardane, ereiforklaringpådette. trasjon avjordegods,dermangegardarvartunderlagt saman­ I Radøyerdetrelativtfåfunnfrådenneperioden Vikingtida utgjersistedelavjernaldereniNoreg. kring år600. dette. Brukenavdessehelleraneseruttilåhatattslutt nytta tilmellombelseopphaldvedsjøen,tyderogsåpå kulturen». Deimangehellerane,sommellomannavart og havfiske.Hankalladennekulturenfor«Manger­ området ikringmedbehovforgodebåtartilfjord med atdetmåhavoreeinbonde-ogfiskarkulturi Finnaren, BårdKolflaath,satdessefunnaisamanheng båtrepara­ frå Mangersnessomdokumentererbåtbyggingog meir dominerandeplassenntidlegare.Deirikefunna kysten, sjølvomåkerbrukoghusdyrhaldfekkein Fiske ogfangstvarijernalderenframleisviktigved likna medtidlegareperiodar.Størrekonsen- sjonar deroverfleirehundreårviserdette. Viktingtid Meovingertid Folkevandringstid Romertid Førromersk jernalder INNDELING AV JERNALDEREN I NOREG 800-1030 e.kr. 550-800 e.kr. 400-550 e.kr. 0-400 e.kr. 500 f.kr-0 2.1.1 2 19 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Mellomalder (ca. 1030-1536) I 1349, kom svartedauden til Vestlandet. Ein reknar Tidleg moderne tid (ca. 1537-1850) 2.1.1 Mellomalderen vert i Noreg normalt rekna frå slaget med at svartedauden kan ha tatt livet av inntil 60 Etter mellomalderen kjem den perioden som ofte vert på Stiklestad i 1030 og fram til reformasjonen i 1536. prosent av innbyggjarane i Noreg, og mange gardar kalla for tidleg moderne tid. Dette er ein epoke som I mellomalderen var Noreg etablert som eit kristent vart lagt øyde. Ein del av gardane som vart lagt øyde, i Europa vert rekna frå reformasjonen og fram til den kongerike og hundrevis av kyrkjer vart reiste, derav tre vart aldri tatt oppatt, og vert kalla øydegardar. Me veit industrielle revolusjonen. Reformasjonen markerte eit i Radøy. Også militært vart det ei sterkare organisering om fleire øydegardar i Radøy, men bortsett frå Marøy, skifte i tru og ei samfunnsomveltning der kyrkja vart ei med innføringa av leidangen kring 950 som påla alle der tunet seinare vart flytta lenger sør, er det ikkje statskyrkje med kongen som øvste leiar. skipreie å utrusta eit skip med mannskap og proviant registrert fysiske spor etter øydegardar i kommunen til rådvelde for kongen. I samband med leidangen vart i Askeladden. Lokalsamfunna merka nok etter kvart at landet hadde også veter tatt i bruk til varsling i ufredstider. Bortsett vorte protestantisk og at den katolske trua vart kasta frå i stadnamna Nøttveitveten og Vetåsveten, er det Samanlikna med jernalderen er det få funn frå mellom­ over bord. Den styrka kongemakta merka bøndene ingen kjende spor etter leidangen og vetesystemet alderen i Radøy. Ei av årsakene er innføring av ny særleg gjennom skattar og avgifter som vart pålagt i Radøy. religion og nye gravskikkar, som førte til at det vart bøndene. Likevel var det kanskje den store folkeauken, slutt på at ein fekk med seg gjenstandar i grava. Dette ei tredobling frå 1500 til om lag 1650, som prega På Vestlandet hadde folketalet allereie i vikingtida auka er ein vesentleg grunn til at ein ikkje har eit like rikt lokalsamfunna mest. Dette første til nyrydding av så mykje at det byrja å verta knapt med jord. Løysinga gjenstandsmateriale frå denne tida som frå perioden gardar, deling av bruk og større press på ressursane. var då å dela opp gardar i mindre bruk, og samla alle før. I Radøy kommune er det faktisk berre registrert tre bygningane på garden i eitt tun. Slike klyngetun kan lokalitetar frå mellomalderen. Dette er kyrkjegardane Landskapet på Radøy var ikkje så godt eigna til på mange måtar minna om landsbyar sør i Europa. ved Hordabø, Manger og Sæbø kyrkjer. jordbruk. Både gardane og jordflekkane var små, og Klyngetuna var den dominerande busetjingsmåten på folkeauken førte til stadige delingar av gardar. Inn- Radøy heilt fram til utskiftingane byrja i andre halvdel marka låg dei aller fleste stader i teigblanding, det vil av 1800-talet. seia at dei ulike bruka hadde garden sin oppdelt i små stykke som låg om einannan. Delinga av gardane førte til at allereie små teigar vart delte. Utmarka var derimot oftast felleseige med dei andre bruka på gardane, og her hausta bøndene lyng, torv og andre beitevekstar. Steingardar skilde innmarka frå utmarka og haldt dyra

KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY vekke frå åkrar og eng.

Det var knapt nokre framskritt i jordbruket før godt ut på 1800-talet. Eit viktig unntak er at bøndene byrja å dyrka poteter ut på 1700-talet, og særleg Napoleons­ krigane med blokade og kornmangel sette fart på potetdyrkinga.

Det finst framleis ein del kulturminne frå denne peri­o­ den i Radøy, men utskiftinga av gardane og oppdelinga Utsnitt av utskiftingskart for innmarka på Hella indre, der av klyngetuna gjer at det er få bygningar og andre Brønnen på Marøy (Gbnr. 23/14 ID 139331-4 ) er det einaste bygningane er markerte med raudt i kartet. Klyngetunet på Hella kulturminne som står som før utskiftingane. synlege sporet etter øydegarden som låg her. Indre var blant dei største og mest omfattande på Radøy. Foto: Hordaland fylkeskommune. Heile 16 familiar hadde husa sine samla i tunet.

20 framleis grensesteinane mellom teigane frå tida før utskiftinga. framleis grensesteinanemellomteiganefråtidaførutskiftinga. Nokre stader,somherpåMorken(gbnr.50/3verneklasseC),ligg bygningane rivne. Utlån:JohannesBirkeland. Handelsforening og framstereitnothus.Idagalle desse Nede veddampskipsbryggaliggbutikken tilNordangervaag Bygningen midtibiletetermeieriet medishusettilvenstre. Bilete avNordangervågen,truleg tidlegpå1920-talet.

Radøy varfiske tileigebruklengevardet viktigaste. selja vidaretilBergen,menfor deiflestebønderi kremmarar somhadderetttil åkjøpafisk,saltaog Ein kunnefålevertinnfisktil handelsmenneller marknaden iBergenomeinskulle leveraferskfisk. særleg nordikommunenvar detstoreavstandertil konser­ skje ogsåvorehovudnæringa.Saltvardyrtoggjorde gardane påRadøy,ognokregardarhardetkan- Fiske haralltidvoreeisværtviktigtilleggsnæringfor århundreskiftet. før taletpåhusmenngjekksterktattendeframmot Husmannsvesenet nåddehøgdepunktetkring1850, pliktarbeid ogannaarbeid,kontantarellermatvarer. bøndene pågardane,ogbetaltegardbrukarenmed Husmennene leigdesmåjordstykkeoghustomtav Husmannsplassar fanstallereiepå16-og1700-talet. bygningar iRadøyfråtidaetterutskiftingane. bygde deiheiltnytt.Pågrunnavdetteerallerfleste gjerne høvetilåbyggjapåhusogløer,av plasserte. Nårhusaførstmåtteflyttast,nyttafolk våningshus, løeogdeiflesteandrebygninganevart eigedom vartsamlaiéinellernokrefåteigarderogså fellestunet ogteigblandingavartoppløyst,kvar seia allegardanepåRadøy.Utskiftingamedførteat 1900-talet vartdetgjennomførtutskiftingarpåsåog i sistehalvdelav1800-taletogdeiførstetiårapå Utskiftingslova av1857settefartpåutviklinga,og for sal. då bøndenestadiglameirvektpåmatvareproduksjon pengehushald. DetteskjeddeiNoregfråomlag1850, drifta istørregradtilpassasegmarknadsøkonomiog bygdesamfunn somskjeddedådennorskelandbruks- sosiale, økonomiskeogkulturelleomveltinganeinorske Det storehamskiftetereisamlenemningfordei Det storehamskiftet(ca.1850-ca.1920) vering avfiskistoremengdervanskeleg,og minne fråtidlegareperiodar. synlege ilandskapet,oglangt meirtalrikeennkultur- Framleis idagerkulturminnefrådenneperiodengodt viktigare rolle. spelte andrenæringarennjordbrukogfiskeeistadig små ogstoreverksemdervartstartaopp,såleis enn nimeieriidetsomdagerRadøykommune.Også 1896 ogframtil1920-taletvartstartaoppikkjemindre munen. Ynskjeomåproduseraforsalgjordeatdetfrå det vartstartaopplandhandlarmangestaderikom- av handelslovenesomtoktilpå1840-taletførteat brevhus, ogtelefonsentralpåManger.Liberaliseringa nom meireffektivpostgangmedlokalepostkontorog vegar fart.Itilleggvartkommunikasjonanebetragjen- slutten av1800-taletskautogsåutbygginganye båtane. Deieksisterandeveganevartutbetra,ogfrå til Bergenogdetvartbygdkaiersomkunnetaimot Kommunikasjonane vartbetramedfastedampbåtruter det storeendringarsommeogsåsersporetteridag. veltningane varstore.Ogsåellesisamfunnetskjedde Det varikkjeberrepågardaneogifiskerietatom- framleis fleireavikommunen. og ut­ be­ mange staderikommunensomvartnyttatilopp­ fiskeria. Idenneperiodenvartdetbygdstørresjøbuer i notlagsomgjordedeibetrerustatilådeltaulike utanfor NordlandogIsland.Bøndeneorganiserteseg meir mobileogkunnedeltaifiskerilengrevekk,som dieselmotorar. Medstørreogbetrefartyvartfiskarane Seinare komdampmotoribrukfiskebåtar,ogtilsist årer somviktigastedrivkraft,tilstørrefartymedsegl. 1800-talet. Overgangengjekkfråsmåopnebåtarmed Også innanfiskerietskaututviklingafartfråmidtenav varing avstørrebåtarenndetvarplasstilinausta styr ogtilt.d.saltingavfisk.Slikesjøbuererdet - 2.1.1 2 21 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 1920-talet-2017 2.1.1 Utviklinga frå den førrre perioden haldt fram med modernisering av jordbruket, men framleis i dag ser me at fleirtalet av løene er bygd i perioden etter utskiftin- gane, men oftast ombygd eller bygd til seinare. Det er framleis mange gardar i drift, men i dag livnærer dei fleste seg av andre næringar. Dette gjer at mange byg- ningar knytt i landbruket er gått ut av bruk, og forfell.

Også våningshusa frå tida etter utskiftinga pregar landskapet i dag, men det er i tillegg bygd nye hus på mange av gardane og på frådelte tomter. Det er busetjing på alle gardar med unntak av Bognøy, Fesøy og Rådmannsøy som ikkje har fastlandssamband, men mange bruk rundt om på gardane står tomme eller vert nytta til fritidseigedomar, særleg nord i kommunen. Ytst på Kvalheimsneset finn me éin av mange hundre fritidseigedomar i kommunen. Her fekk den landskjende arkitekten Leif Grung Busetninga har dei siste tiåra i stadig større grad vorte skild ut ei hyttetomt der han bygde hytte og båthus på 1930-talet (gbnr 27/22). konsentrert i bustadfelt rundt om i kommunen. Dette var ei utvikling som skaut fart særleg frå 1970-talet. Radøy har i denne perioden også utvikla seg til ein kommune med mange fritidsbustader. Tidleg i perioden vart mange hytteeigedomar skilde ut frå gardane slik at nære familiemedlemer kunne bygga seg hytte der dei kom frå. Dei siste tiåra har det vorte vanskelegare å dela frå hytteeigedomar frå gardane, og det er i staden lagt ut tomter til hytter i regulerte felt. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY Utviklinga innan næringslivet har vore stor i denne perioden. Ein har fått fleire større verksemder med mange personar i arbeid. I byrjinga av perioden var det hermetikkfabrikkane som hadde flest tilsette. Seinare var det PL Fiskeredskap i Storsandvik, medan det i dag er Radøygruppen som er den største verksemda. Dei lokale meieria var eit stort framskritt for jordbruket. Utbygginga i bustadfeltet i Austmarka starta på 1970-talet. Det yrande livet som tidlegare var på mange kaier Den første tida etter at meieria vart etablerte, frakta bøndene Biletet er tatt kring 1983. Foto: Mapaid. sjølve mjølka til meieria. Seinare vart det etablert mjølkeruter. i kommunen er no flytta vekk frå sjøen og samla i færre, Bøndene plasserte mjølkespanna på mjølkeramper ved vegen der lokale handelssenter på Manger, Bøvågen, Sletta og dei vart henta og levert til meieriet. Mange av mjølkerampene i Austmarka. er no borte. På biletet ser me mjølkerampa og postskuret på Namtveit (verneklasse C).

22 2.1.2BYGGESKIKKIRADØY biletet errivne. byggeskikken ivårtområdeheiltattendetiljernalderen.Slikebygningar er detberrefåigjenavidag.Allehusaframgrunnenpå Husa påBujordaKvalheimkring1900.Detlengstehusetbiletethadde bustadhusogløeundersametak.Dettevartypiskfor dei byrjamedjordbruk.Meharingenfunnfråvårtom- Fast busetjingfekkmeførstfleiretusenårseinare,då som gjernekunneflyttast. eit område,såhusaharnokvoreavdenenklesorten å opphaldasegi.Pådennetidabuddeikkjefolkfasti tenkja segatdeimåhahattsmå,enklehusellertelttil tufter etterhusivårtområde.Deterlikevelnaturlegå sett oppsågut,dådetikkjeerfunnenedgravingareller Meveitikkjekorleisdeiførstebygninganesomvart 400-500-talet. bygningar påJærenfråfolkevandringstida,altså to rekkermedstolpar.Sheteligmeintedenminnasom vore vollaravjordogsteintaketmåhabore var 16meterlangog6brei.Yttervegganemåha avisa på1930-talet.Dennehustufta,somlågSylta, ikkje registrertiAskeladden,menvartomtalalokal­ registrert avHaakonSheteligpå1930-talet.Dener såg ut.DeneldstehustuftasomerfunneiRadøyvart råde somfortelosskorleishusatildeiførstebøndene langt utpå1800-talet. fleire ulikefunksjonarfinnmeigjenivårtområdetil eit bygg.Dennetradisjonenmedsamanbygdehus som gjordeatdetvarlettåbyggjapå,ogogsådela under sametak.Dettevareinfleksibelbyggjemåte funksjonar, oggjernebygningarmedstoveflor hus vorevanleg.Dettevarbygningarmedfleire Heilt sidanjernalderenharlanghusellersamanbygde 2.1.2 2 23 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 DEI ULIKE BYGGEMÅTANE 2.1.2 Eit vanleg trekk med eldre byggeskikk i Nordhordland, Grindbygg. er bruk av ulike materialar i same bygning. Såleis er det Illustrasjon: Nils Georg Brekke, vanleg at både trevirke og stein, og nokre stader også Hordaland fylkeskommune. brakje, vart nytta i ein og same bygning.

Det er særleg tre ulike konstruksjonsmåtar som har vore nytta i vårt område frå gamalt av. Og også når det gjeld konstruksjonsmåtar, ser me at ein kombinasjon av fleire typar har vore vanleg. Dei vanlege konstruksjonsmåtane var grindbygg, lafta bygg og murte bygg. Seinare har ein også tatt i bruk bindingsverk som konstruksjons- måte i bygningar.

Dårleg tilgang på skog har prega byggeskikken på Radøy heilt fram til vår tid, og ført til at trevirke har vorte intensivt nytta. Ein har nytta minst mogleg tre­virke i dei ulike bygningane, og gjenbruk av material har vore utbreidd. Bytehandel med dei meir trerike områda i Osterfjorden og Masfjorden har vore vanleg. Fisk og andre varer bøndene ved kysten hadde rik tilgang på vart byta med material i frå fjordbygdene.

Grindbygg Grindbygg er ein svært gamal byggjeteknikk som er ei vidareutvikling av dei forhistoriske langhusa. Eit grindbygg vert halde oppe av to eller fleire grinder,

KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY der éi grind består av to stavar som er bunde saman med ein bete og stiva av med skråband eller snedband. Lafta/tømra/nova bygg Grindene vert bunde saman med ei stavlegja. Utanpå Lafting eller noving ein byggjemåte som me finn heilt Tømra bygg krev mykje trevirke, og i vårt skogfattige grindene kunne ein festa kledningen direkte på attende i viktingtida, og som frå mellomalderen og fram område vart den difor nesten berre nytta der det var stavane. Konstruksjons­måten krev relativt lite material til midten av 1800-talet var den dominerande måten å naudsynt med god isolering – i bustadhus og i florar. og er eigna til å konstruera store, opne rom. bygge trehus på i Noreg. Veggane består av tømmar- På vestsida av Radøy nord til Hella-området finn me stokker som vert lagt horisontalt stabla oppå kvarandre, også ein del naust som er tømra. Tømmeret som er Grindverk finn me først og framst i luftige, uisolerte og stokkane vert bunde saman i hjørnene ved at dei nytta i florar og naust hadde ofte vore nytta til stove- uthus. Ofte er det grindverk i løer, med tørrmurar som vert lagt i kryss. Denne samanbindingsteknikken vert bygningar tidlegare. veggar eller vernemur på eine sida. i Nordhordland kalla for noving, og dette har gjeve namnet til byggjemåten i vårt område. Lafta eller nova bygg vert også kalla tømra bygg, og det er denne nemninga som vert nytta vidare i planen.

24 Huset erseinare rive. Steinkonstruksjonar ervanlegivernemurarpågamle hus,menogsåstørredelar avvåningshuset kunne veramurt,sliksompådet gamlevåningshusetpåbruketPusse påNordanger(gbnr.15/3). steingardar ogivernemurar. våningshus, driftsbygningar,skjeneflorar,potetkjellarar, gar. Slikesteinkonstruksjonarfinnmemellomanna naturstein ialleanlegg,bygningarogdelaravbygnin­ Steinkonstruksjonar verthernyttaomtørrmurarav Steinkonstruksjonar tilnærma vedlikehaldsfri.Itilleggerdenisolerande,og skapar. Fordetførsteereingodtutførtgråsteinsmur som byggjemateriale,harsteinogsåmangegodeeigen- I tilleggtilatriktilgangharvoreviktigforvalavstein vanlegare herennideiflesteandredelaneavlandet. i dei trefattige områda i Nordhordland, og har også vore Stein har i alle år vore eit svært viktig bygnings ­ materiale grindverksbygg inniløasombertaket. elementet, mensærlegiløersermeatdeterofteeit Det finstmangebygningardersteinerdetberande murar isteinpådensidasomermestvêrutsett. forklarar kviformangevåningshusogløerharverne­ toler ogsåvêrogvindbetreenntrevirke.Dette 2.1.2 2 25 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 ULIKE TYPAR VÅNINGSHUS 2.1.2 Årestover og røykstover høgda. Mange slike hus hadde i tillegg ei halvtekkje Denne gjennomgangen av byggeskikken er veldig Ei årestove er ein bygningstype som går attende til eller skut på eine sida, gjerne med vernemur. forenkla. Dei som ynskjer å lesa meir om byggeskikk middelalderen. Eldstaden, som vart kalla åren, var kan mellom anna lesa Arne Lie Christensen si bok plassert midt i rommet, og i taket var det ein opning, Dei fleste lemstovene som står i dag er sett opp etter «Den norske byggeskikken. Hus og bustad på lands- ei ljore, der røyken gjekk ut. Ljoren var trekt med ei utskiftingane. Dei fleste er seinare bygd til, og ikkje bygda frå middelalder og fram til vår egen tid» og gjennomsiktleg hinne, ofte dyreblærer, som var lukka minst er det vanleg at taket er løfta. Det er såleis få «Byggeskikk i Nordhordland. Utvikling av bustadhus att når det ikkje var fyr i åren. Årestovene hadde ikkje autentiske lemstover att. på 1700- og 1800-talet», som Fylkeskonservatoren vindauge, og ljoren i taket var såleis einaste staden gav ut i 1975. dagslyset kom inn.

Røykstover er oftast nyare enn årestovene, men har til felles med årestova at røyken går ut i rommet og ut gjen- nom ljoren i taket. Heller ikkje røykstovene hadde andre lyskjelder enn ljoren i taket. I motsetning til årestovene,­ hadde røystovene ein omn i hjørnet av stova som magasinerte varmen i fleire timar etter at den var tent i. Røykstovene var såleis eit stort framskritt frå årestovene når det gjaldt å halda på varmen.

Mange av årestovene og røykstovene hadde såkalla svaler rundt huset, som var overbygde ganger på utsida av huset som vart nytta til lagring av t.d. torv, ved eller staur.

Lemstover Eldstader med skorstein erstatta etter kvart årene og røykomnane. Då kunne ein framleis ha ildstad som KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY varmekjelde i rommet, men leia røyken rett ut gjennom skorsteinen utan at den gjekk ut i rommet. Skorstein var såleis ein føresetnad for å kunna ha lem over stovene eller fleire etasjar på eit hus. Hus med lem, eller lemstover, vart det vanlege i vårt område frå byrjinga av 1800-talet. Frå om lag same tid vart det vanleg med vin- dauge i husa, og svalgangane rundt husa vart tatt bort.

Lemstovene kunne ha ulike romdelingar. Det klart mest vanlege i vårt område er det som vert kalla enkeltbredda, med symmetrisk plan. Desse hadde stove på kvar av Det var lågt under taket på lemmen i dei gamle lemstovene. Dei aller fleste lemstovene som står i dag har difor fått løfta taket og nye sidene og kjøkken og gang i midten, og lem over første sperr med brattare takvinkel. Biletet viser ombygging av ei lemstove på Taule (gnr 71/6) . Utlån: Alf Taule.

26 Formidling avslikekulturminneerdiforavgjerandefor ikkje haraugesomertrenttilåsjåslikespor. skjulte iterrenget,nestenusynlegfordeiavosssom om samfunnetdeilevdei.Dessekulturminnaliggofte dokumentasjon erdenviktigastekjeldatilvårkunnskap og og funnetterfolksomharlevdføross,derutgraving Arkeologiske kulturminneerfysiskesporilandskapet 2.2ARKEOLOGISKEKULTURMINNE Riksantikvaren ogfylkeskommunen.Sjølvomkommu- minnelova. Forvaltingsansvaretfordesseerlagttil og ukjente,erautomatiskfredamedheimelikultur- Alle fastearkeologiskekulturminnefråfør1537,kjente minna blantoss. at meskalfåkunnskapogkjennskaptildessekultur- å leggjatilretteogformidla. lokalitetane somRadøykommunemeinererviktigast er detnettoppforåtrekkjaframdeiområdaog formidling. Nårkulturminnaertattmedidenneplanen, eit ansvarforinnanmellomannatilretteleggingog nen ikkjeharforvaltingsansvaret,kommunenlikevel

Foto: Hordaland fylkeskommune. Gravhaugar iSolheimsåsen. 2.2 2 27 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Oversikt over kjende lokalitetar i Radøy 2.2 ARKEOLOGISKE PERIODAR TIDSROM kommune. Dei som er markerte med raudt er freda. Kvite rundingar er ikkje freda område, medan dei grå er Eldre steinalder Tidlegmesolitikum 9200-8100 f.Kr. uavklarte. Mellommesolitikum 8100-6400 f.Kr. Seinmesolitikum 6400-4000 f.Kr. Liste over alle registrerte arkeologiske kultur­minne i Radøy kommune finst i vedlegg 1, som er tilgjengeleg på Yngre steinalder Tidlegneolitikum 4000-3300 f.Kr. kommunen si nettside. Mellomneolitikum 3300-2300 f.Kr. Seinneolitikum 2300-1800 f.Kr.

Bronsealder Eldre bronsealder 1800-1200 f.Kr. Yngre bronsealder 1200-500 f.Kr.

Eldre jernalder Førromersk jernalder 500-0 f.Kr. Romertid 0-400 Folkevandringstid 400-570

Yngre jernalder Merovingertid 570-800 Vikingtid 800-1030

Mellomalder Tidleg mellomalder 1030-1150 Høgmellomalder 1150-1350 Seinmellomalder 1350-1537 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

ARKEOLOGISKE KULTURMINNE I RADØY former for fysiske spor etter aktivitet i tidlegare tider. På dei neste sidene listar me opp dei lokalitetane Radøy kommune er rik på arkeologiske kulturminne. Det er også nokså mange funnstader, som er stader kommunen ynskjer å prioritera i planperioden. Dei fire I kulturminnedatabasen Askeladden er det registrert der det er gjort enkeltfunn av gjenstander, og ein del første er prioriterte i prosjektet Bevaringsprogram for 223 enkeltminne fordelt på 203 lokalitetar i Radøy gravminne. arkeologiske kulturminne (BARK). Dei andre lokali­ kommune. Desse dekkjer tidsperioden frå eldre stein- tetane er prioriterte på bakgrunn av kor særmerkt alder og fram til mellomalderen, men med ei klar Lokalitetane ligg spreidde over heile kommunen, men det er, potensiale for formidling og nærleik til skular, overvekt av funn frå steinalderen. Av dei funna som særleg er det gjort mange funn på Straume ved Fosn- barnehagar og viktige turstiar. Me har også lagt vekt på er gjort, er flest plasserte i kategorien busetjing- og straumen. Dette området har ein av dei største konsen- å plukka ut lokalitetar i alle delar av kommunen. aktivitets­område. Dette er ei samlenemning på eit om- trasjonane av steinalderbusetnad i heile Nord-Europa, råde, uavhengig av tidsperiode, der det er funne ulike og er kanskje det området i kommunen med størst potensiale for formidling. 28 Fosnstraumen sett fråsørmedRadøytilvenstre.Lokalitetar fråsteinalderener markertemedraudt. Illustrasjon:Arkikon. PRIORTERTE ARKEOLOGISKEKULTURMINNE Grøndalen. Deterdiforfrådesseområdameharmest sida avstraumen;iKotedalen,påRamsviknesetog Grøndalen. Detergjorttrestørreutgravingarpåradøy­ til Straumsvågen,påRamsvikneset,iKotedalenog lokalitetar langsstoredelaravRapenesetinnover sider avstraumen.Påradøysidafinnmesteinalder­ Steinalderbusetjingane vedFosnstraumenliggpåbegge straumen, somgavdeigodogsikkertilgangpåmat. 10 000 årsidan.DeislosegnedveddenfiskerikeFosn­ kom deiførstemenneskaieldresteinalderforomlag var diforherlandetførstvartbusett.TilNordhordland år sidan,vardetkyststrøkasomførstvartisfrie,og Då isentrektesegattendeiNoregforomlag12 000 Steinalderlokalitetane vedFosenstraumen alderlokalitetane ogåsjåforsegkorleisdeilevdeved For eitutrentaugeerdetikkjelettåoppdagastein- i Noreg. ved Fosnstraumenermellomdeieldstesomfunne og sjøfugl.Skåraavkeramikksporetterjordbruk ein storgradavfisk,menogmellomannasel,oter steinaldermenneska vedFosnstraumenlivnærtesegfor også funneavfallsdyngermedbeinreistarsomviserat og eimengdmedavfallfråtilverkingavreiskap.Deter av reiskaparogreiskapsrestarsteinpåbuplassane, Spora etterdesseførsteradværinganefinnmeiform busetnadsfaser iløpetaveinperiodepå5500år. kunnskap. Tjukkekulturlaghervistesporettereirekkje skiltast, merkastogevtutarbeidasteinfaldar. For åsynleggjerakulturminnabørdet i kommunen. Særleg Toska,menògFloni,erviktigeturområde På Toskaerdetregistrertnibuplassarfråsteinalderen. buplassar, tregravrøyser,éinhellarogeittlausfunn. lokalitetar. PåFlonierregistrertikkjemindreennelleve På ToskaogsærlegFlonifinsteirekkjesteinalder- Floni ogToska også aktuelt. ved Straumekai.Digitalformildlingavlokalitetaneer rådet børogsåbetrastgjennomopprustingavområdet for meirjamlegskjøtselavområdet.Tilkomstentilom- skilta ogstienskalrustastopp,deterogsåbehov Straumen medkulturminneskiltogmerkastiar.Både vart detdiforetablertsteinalderstiarpåbeggesiderav Fosnstraumen formangetusenårsidan.På1990-talet Ei avgravrøysene iFloni(gbnr.42/1ID25551). 2.2 2 29 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Gravrøys ved Kvolmesundet Båtfunn ved Nesvågen på Mangersnes Solheimsåsen 2.2 Ytst på Kvalheimsneset (gbnr. 27/22) ligg ei gravrøys Ved Nesvågen på Mangersnes er det gjort ei rekkje Solheimsåsen er eit område som er rikt på kulturminne. frå bronsealder-jernalder (ID 45503-1). Røysa er stor funn av båtdelar, verkty og bygningsrestar (gbnr. I Askeladden er det lagt inn ein gravhaug på Storhau- og markant, kring 13 meter i tverrmål og 1,5 meter 44/34 ID 91074-1). Desse funna dokumenterer at det gen (gbnr. 77/2 ID 66455-1), og to lausfunn (gbnr. høg. I nyare tid er det sett opp ein vel fire meter høg har vore bygging eller reparasjonar av båtar der i ein 77/3 ID 90674-1 og gbnr. 77/2 ID 90672-1). I Per Fett bautastein litt til sida for sentrum av røysa. Steinen periode på omlag 700 år, frå kring år 0 til kring år 700 sine nedteikningar frå 1970 finn me langt fleire, mellom vart funnen ved røysa, og kan ha stått oppå røysa også e.kr. Funna ved Nesvatnet er blant dei eldste båtfunna anna gravhaugen Skallepannen, Røysarhaugen (fjerna) tidlegare. Røysa er mykje overgrodd av einer, og bør i landet. Motivet til kommunevåpenet til Radøy kom- og fleire lausfunn. Per Fett nemner også ein stein som ryd­dast. Det bør utarbeidast skjøtselsplan for grav­ mune er inspirert av ein av keipane som vart funne. stod i kanten på Røysarhaugen som kan vera ein fallos. minnet og setjast opp skilt. Denne står i dag nedanfor flaten der Røysarhaugen låg. Det er i dag ikkje mogleg å sjå spor etter båtbyggjar­ verksemda ved Nesvågen. Ei utstilling med kopi av Solheimsåsen ligg midt i eit flott kulturlandskap og dei viktigaste funna er sett opp i andre etasje i Radøy eit mykje brukt turmål i kommunen. Mellom anna er bibliotek. Denne utstillinga bør flyttast til ein lettare området turmål for barnehagen, skulen og bustadfeltet tilgjengeleg og meir synleg plassering. I tillegg til i Austmarka. utstillinga på biblioteket, bør det setjast opp kultur­ minneskilt i området der utgravingane vart gjort. Det er sett opp kulturminneskilt på veg opp til Solheims­ åsen. Det bør lagast ei kulturminneløype i området.

Foto: Hordaland fylkeskommune.

Gravrøys på Småsvellingen Gravrøysa på Småsvellingen (gbnr. 23/1 ID 60572- 1) frå bronse- eller jernalder er stor og tydeleg, men mykje overgrodd av furu. Vegetasjonen gjer at røysa er lite synleg og lite kjend for folk i området. Røysa bør ryddast og gjerast kjend på kommunen sine nettsider. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY Det skal i følgje BARK-rapporten ikkje setjast opp skilt ved gravrøysa. Ein av keipane som vart funne ved Nesvågen. Foto: © 2017 Universitetsmuseet i Bergen / CC BY-NC-ND 3.0. Fallosar vert gjerne tolka som fruktbarheitssymbol, og stod gjerne på eller ved gravhaugar. Biletet viser det ein reknar med er ein fallos. Denne skal opprinnleg ha stått oppå den store gravhaugen på Røysarhaugen på Solheimsåsen. Gravhaugen er i dag vekke, og fallosen står like nedanfor der gravhaugen stod.

Foto: Hordaland fylkeskommune.

30 Helleren børskiltast. forbi. Områdetermykjenyttaavskularogbarnehagar. område, tettvedeinbadeplassogturstiensomgår potensiale forformidlingderdenliggmidtieitfrilufts­ ved Nesvatnetertattmediplanendådenharstort Det ermangeslikehellerarrundtomkring.Helleren (ca. 2400–1800f.Kr.). kum (ca.8000–6500f.kr.)ogisistedelavneolitikum vore busetnadihellereneinperiodemellommesoliti- alderen, menstrandlinjekurvenopnarforatdetkanha tida (likeetterår0).Detvartikkjegjortfunnfråstein- 214341). Prøvestikkviserathellerenvaribrukromer- neset badeplasserdeteinheller(gbnr.45/127ID I friluftsområdetvedNesvatnet,likeSjuskillinga­ Heller vedSjuskillinganeset i sentrumavhellaren.Vel2,5meterutanforheller­ inne vedbergveggen.Eistørresteinblokkerrasaned hellaren, oppmuringtilbenkogbordtoeldstader I dagerdeteindelkonstruksjonarioverflatapå bergoverheng. aust-vest-gåande bergrivemedeitvel15meterlangt Vikingvågen (gbnr.45/18ID:91064-1).Hellerenerei Helleren ligglangsstienmotSkageneset,sørfor Heller vedVikingvågen Helleren ligg langs ein mykje brukt tursti og bør skiltast. av eldrejernalder. helleren. Prøvestikkviserathellerenvaribrukslutten ein delavkonstruksjontilhøyrandeseinarebruk opninga liggdeteiradmedsteinar/mursomkanværa 2.2 2 31 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.2 KVA GJER DU OM DU FINN EIT ARKEOLOGISK KULTURMINNE?

Alle arkeologiske kulturminne som me kjenner til, er registrerte i Askeladden og på www.kulturminnesok.no. Dersom du oppdagar noko som kan vera eit arkeologisk kulturminne som ikkje er regi­ strert, kan du kontakta fylkeskonservatoren hjå Hordaland fylkes­ kommune.

Det er viktig å hugsa på at om kulturminne vert oppdaga på private eigedomar, er det staten som dekker kostnadene til dei under­ søkingane som eventuelt er nødvendig for å dokumentera funnet.

Gjenstandar som er funne i jorda og som er frå før 1537, samiske gjenstandar eldre enn 100 år, myntar frå før 1650, eller gjenstandar funne i sjøen og som er eldre enn 100 år, er staten sin eigedom. Finnar eller grunneigar har altså ikkje eigedomsretten til slike kulturminne.

Finn du slike gjenstandar på land, ta kontakt med Hordaland fylkeskommune, slik at dei kan registrera funnstaden, og om mogleg kartfesta denne. Fylkeskommunen kan også formidla kontakt til Bergen museum, som er dei som skal ta imot slike gjenstandar i Hordaland.

Er funnet gjort under vatn, skal dette ikkje takast opp. I staden skal du melda frå til Bergen sjøfartsmuseum. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY Bruk av metallsøkar I Norge har alle lov og rett til å bruke metalldetektor så lenge ein har fått løyve av grunneigar og søket ikkje er i konflikt med automatisk freda kulturminne. Du pliktar også å setja deg inn i kva lover og retningsliner som gjeld for metallsøking før du går i gang.

Riksantikvaren har utarbeidd retningsliner for bruk av metallsøkar i Noreg: http://www.riksantikvaren.no/Tema/Arkeologiske-kultur- minner/Metallsoeking Perler frå vikingtida funne på Sævdal. Foto: © 2017 Universitetsmuseet i Bergen.

32 Biletet erfråSyltneset,derdennetradisjonenframleisverthaldeihevd. Kystlyngheiene ergamaltkulturlandskapsommåskjøttastgjennomsviing ogbeiting. registrerte kulturminnaiRadøyerknytttiljordbruket. på ulikemåtar.Dettegjerateitklartfleirtalavdei meir intensivedriftharsettsporettersegilandskapet aller førstespedeforsøkapådyrkingavjordatildagens vore eitjordbrukssamfunnifleiretusenår.Altfrådei Landskapet ogkulturminnagjenspeglaratRadøyhar 2.3KULTURMINNEIJORDBRUKET av gardsbrukgjeratdeigamleløeneogbygningane i eitgjengroddlandskap.Nedleggingelleromlegging kulturminna, somvert«usynlege»ogutilgjengelege å taoverforkulturlandskapet.Dettegårògut bruk avlandskapetførertilatkrattskogeneriferdmed ein ståroverfor.Mangestadersermeatmindreintensiv jordbruket, måeinveramerksampådeiutfordringane Sjølv omdetframleisfinstsværtmangekulturminnefrå det gjeldkulturlandskapogkulturminne! av kulturminnaerdenbesteformenforvernbådenår må minnaossomatdriftavjordbrukslandskapogbruk byggja nyttistadenforåsetjastanddetgamle.Dette restaurering ogoppgraderinggjeratmangeynskjerå Draumen ommodernefasilitetarogkostnadaneved ting gjeratbygningarvertståandetommeogforfell. i utmarkaikkjevertnytta,ogkjemutavbruk.Fråflyt­ 2.3 2 33 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Jordbrukslandskapet består av innmark og utmark. anna steingardar, bakkemurar og vegar på innmarka. kulturminne i utmarka. Dette kan vera skjeneflorar, 2.3 Innmarka vart tradisjonelt intensivt drive med små jord- Det er lett å sjå at kulturlandskapet i innmarka er forma torvhus, steingardar og ferdslevegar som fortel om flekkar som vart dyrka og slått, små åkerlappar der ein av menneske gjennom fleire hundre år med dyrking, utmarka si betydning for jordbruket. sådde poteter og grønnsaker, og små kornåkrar. gjødsling, slått og beite. Utmarka kan derimot ved første augekast sjå ut som urørt natur, men dei fleste I det følgjande vil me gå gjennom dei viktigaste typane I dag er det gjerne den beste marka som vert slått, stader er også utmarka eit kulturlandskap som er på­ kulturminne som ligg i tilknytning til tunet, og kultur- medan det i meir kupert landskap vert beita eller arealet verka av menneske. Kystlyngheiene er forma av beiting, minne knytt til jordbruket elles både i innmark og utmark går ut av bruk. I innmarka finn me også tunet, der dei lyngsviing og slått gjennom fleire tusen år, i myrene og til slutt husmannsplassar, som gjerne låg litt for seg fleste bygningane er samla. I tillegg til bygningane i finn me spor etter torvdrift, og granskogen som me finn sjølve. Til slutt i kvar av desse tre delane vil alle objekt tunet, er det også ei rekkje kulturminne som mellom over heile kommunen, er planta. Me finn også mange som har fått vernestatus A eller er freda verta presenterte. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Flyfoto frå Sletten frå kring 1960 som viser innmark med våningshus og løe, dyrka mark, steingardar og åkrar. I bakgrunnen ser me utmarka. Foto: Widerøe flyfoto.

34 grindverk somreisverkog tømraflor. Steinløe påNøttveit (gbnr.49/4verneklasseB).Løa ereintypiskrepresentant forløeriNordhordland vedvernemurar, våningshuset derkårfolkabudde.Kårfolkavardei Ein delstadervardetsettoppkårhusitilleggtil med løa. stover varsettsaman,ellerdetkunneverabygdsaman kunne ogsåveranyttaavfleirefamiliar,vedat samanbygd anleggmedfleirefunksjonar.Eitbustadhus det tidlegarevanlegatvåningshusetvareindelaveit nemning forbustadhusutanforbyane.Ivårtdistriktvar Våningshus ereitbustadhussomoftastvertnytta Bustadhus –våningshusogkårhus 2.3.1 BYGNINGARITUNET inne ibygningen. fekk mangeløerbygdtileinsiloantenpåutsidaeller det ellerdeirommaderdyrahaldttil.Utpå1900-talet til fôrlagringsrommaogsåinnehaldtfloren.Florener dei lagrafôret,menògpåheilebygningen,somitillegg Løa erivårtdistriktsomregelnemningabådepåder Løer Kårhusa varoftastmykjemindreennvåningshuset. leg avtalesomsikradeimellomannafrikostoglosji. tidlegare brukaranepågarden.Deihaddeeinskrift- Steinløa påBasthaugen påMjøs(gnr16/4,verneklasse B). samfunnsjiktet. det buddeembetsmennellerfolkiøvredelav på Kvalheim.Dessetostabburaståreigedomarder stabbur: pågamleprestegardenogLamberg-tunet stykke frådøra.IRadøykjennermeberretiltoståande gnagarar iåkomainn.Avsameårsakstårtrappaeitlite bar» istadenformurtilfundamentåhindra lik­ som vartnyttatiloppbevaringavmatvarer.Stabbura Stabbur, ellerbur,somdeiogsåerkalla,bygningar Stabbur nar andresmåbyggpågardane,menstår«stab- 2.3.1 2 35 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Potetkjellarar/jordkjellarar registrert kring 130 potet/-jordkjellarar, anten ståande med passeleg luftfuktigheit til lagring av ulike matvarer. 2.3.1 Jordkjellar, eller potetkjellar, er ein bygningstype som eller ruinar. Når me veit at store område av Radøy ikkje Same byggjemetode har òg vore brukt til bygningar kom for fullt med poteta i siste del av 1700-talet. er sefrak-registrert og at alle jordkjellarar i dei områda med andre føremål, og det kan ha vore bygd jordkjellarar I løpet av det neste hundreåret vart det vanleg med som er registrerte heller ikkje er med i sefrak, kan me nok til lagring av annan mat før det vart vanleg å dyrka jordkjellarar på gardane i distriktet. Etter kvart som gissa på at det er meir enn 200 jordkjellarar i kommunen. poteter på Vestlandet. stadig fleire fekk kjellar under husa, valde mange å lagra poteter og anna mat der, men det vart likevel Dei fleste jordkjellarane i Radøy er bygd med såkalla Me finn mange variantar jordkjellarar i kommunen, bygd jordkjellarar eit godt stykke ut på 1900-talet. utkraging. Dette er ein eldgamal teknikk som òg er både store og små, frittståande som er murt opp på alle kjend frå andre land, mellom anna Irland og Portugal. sider, jordkjellarar som er lagt i terrenget, doble jord- Me har ikkje fullstendig oversikt over alle jordkjel- Kombinert med tekking av jord og torv gjorde dette kjellarar og jordkjellarar som er murt saman med andre larar i kommunen. I Sefrak-registeret for Radøy er det det mogleg å halda jordkjellaren frostfri året rundt, og bygningstypar.

I Rudnane på Sætre (gbnr. 36/1, 4 verneklasse B) ligg den Den såkalla «Steffakjellaren» på Halland (gbnr. 60/4 verneklasse På Bogatunet (gbnr. 53/17 verneklasse B) står ein jordkjellar såkalla Dokkakjellaren. Den skal ha fått namnet etter ei kvinne B) er ein liten jordkjellar som er murt opp mellom ein bergvegg som er firkanta i formen. Dette er ein type jordkjellar som me som skal ha budd her som vart kalla Dokka. Les meir i Radøy og ein stor stein. finn få av i komunen. gjennom tidene, b.2 s. 465. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Jordkjellar på Sletten (gbnr. 95/5 verneklasse B). Jordkjellarar i bakkane på Ulvatn (gbnr. 54/7 verneklasse B). To jordkjellarar tett i tett på Taule (gbnr. 71/6 verneklasse C). Foto: Arne Høyland. Desse ligg der klyngetunet låg. Foto: Arne Høyland.

36 sidekantar oginnvendig trappnedtilvatnet. Brønn påGjerde (gbnr. 100/12verneklasseC)med murte på Kolås. framleis stårikommunen,éitrepåGjerdeogeimur Det erberretoregistrertegardssmierfråfør1900som reparera naudsyntereiskapar. bygningane. Slikegardssmiervartnyttatilålagaog langt vekkeatdetikkjevarfareforbrannpådeiandre hadde eismieinærtilknytningtiltunet,menlikevelså av gjenstandar jern.Detvarvanlegatmangegardar Ei smieer einverkstadforproduksjonogreparasjon Smier såkalla brønnhus. stader bygdeeinogsåbrønneninnilitenbygning, laga tørrmurrundtforåhaldalausmassaroppe.Nokre ei brønn.Rundtbrønnarvartdetetterkvartvanlegå eller vatn,dereinkunnekomatilvatnvedågrava Tuna vartplassertenærnaturlegevasskjelder,bekkar Tilgang påvatnharvoreavgjerandeforbusetnaden. Brønnar ogbrønnhus Smie påKolås(gbnr. 62/1verneklasseB).Smiaskal verabygdavPeder Absalonsen Rygg somkomfråHornindaltilKolås i 1774. 2.3.1 2 37 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Eldhus Eldhus Straume (gbnr.93/4 verneklasse B). 2.3.1 Eldhusa er bygningar som opprinnleg vart brukte til ei rekkje ulike føremål som matlaging, baking, røyking, klesvask, ølbrygging, heimebrenning (fram til ca 1850), tørking av korn og barking av garn. Det er registrert svært få eldhus i Radøy kommune og i Nordhordland elles. Årsaka til dette er at det etterkvart var vanleg å nytta gruerommet i bustadhuset til eldhusfunksjonar.

Tradisjonelle eldhus er gjerne bygde i stein, men i Radøy finn me fleire døme på eldhus som er bygde heilt eller delvis i tre. Dei fleste eldhusa er sjølvstendige bygg, men nokre stader finn me døme på at dei er bygde saman med andre bygg, slik som t.d. på Bogatunet.

Eldhus Mellingen (gbnr. 98/1, 6 verneklasse B). KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

38 Det børsetjastoppinformasjonsskiltvedSyltastova. grad visaframSyltastovaisambandmedarrangement. bør komainnifastareformer,ogeinogsåstørre Syltastova eridagopenetteravtale.Denneordninga nytta somforrådsrom. som bustadheiltframtil1929,menharògtrulegvore ningar itunet,veitmeikkjedag.Syltastovavarnytta bygningen tidlegareharståttihopmedandrebyg­ fast atstovaopphavlegharhattåreellerrøykomn.Om og sperrererogsånye.Mekannoksåsikkertslå tømmer somliggpåeitsyllsteinfundament.Bordtak med skorstein.Deterfemomfarstort,ovaltelgd nyare datoennstova.Herfinnmeeigråsteinsmurtgrue og eistove.Framstova,somerinngangspartiet,av Bygningen beståraveiframstove,gjernekalladøra, synleg fellingsår. vart hogdmellom1550og1610,med1580somsann- dateringa somvartutførti2006,slårfastattømmeret automatisk fredabyggiRadøykommune.Årrings­ Syltastova (gbnr.20/10ID99777-1)ereittavto Syltastova FREDA BYGG heile husetrivne,ogstovafekkvindaugeiveggane. slutten av1800-talet,vartsvalenesomgjekkrundt Då røykomnenistovavartskiftautmedjernomnmot og i1818vartdetbygttileiglasstovepåaustsida. Etter tradisjonenvartdetbygtloftoverbuai1735, 1605. Sannsynlegfellingsårformaterialener1585. Bogatunet ereldhuset,somdaterttilperioden1565- ei bumedloftogglasstove.Deneldstedelenav Bogatunet ersettsamanaveiteldhus,eirøykstove, slike anleggatt. fanst detmangeavtidlegare,mennoerberrefå ein meirkompleksbygning.Slikesamanbygdeanlegg med ulikefunksjonarersettinntilkvarandreogdannar såkalla samanbygdanlegg,dvs.atfleiretømmerkjerner freda bygningeniRadøykommune.Bogatunetereit Bogatunet (gbnr.53/8,17ID99769-1)erdenandre Bogatunet eit enkeltkjøkkeniløa. betre. Einbørogsåvurderaomdetermoglegålaga klosett iløa,lagastgangvegopptiltunetogskiltast etter planenskaloverta.Detbørleggjastinnvass­ Tunet eridageitmuseumstunsomRadøykommune heilskapen itunet. Desse bygninganeerikkjefreda,menviktigefor flytta fråSævdalinyaretid,einjordkjellarogbrønn. På tuneterogsåei1800-talsgrindverksløesom krot. har voresværtutbreidd,mendeterliteattavoriginalt stova, somertattvarepå.Dennedekorasjonsformen Bogatunet erogsåkjentfordenoriginalekrotingai slik einmeinerdetmåhavore. Loftet vartrivei1905,menerseinarerekonstruert 2.3.1 2 39 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 BYGNINGAR OG KULTURMILJØ I VERNEKLASSE A 2.3.1 Lambergtunet på Kvalheim Familien som åtte Lamberghuset då det var bygd var Samanbygd hus i Finnmarken på Helland Lambergtunet på Øvre Kvalheim (gbnr. 27/1) består jordeigarar, eller proprietærar, og hadde fleire lei­ Huset i Finnmarken på Helland (gbnr. 38/10) er sett av eit våningshus og eit stabbur. Våningshuset er sett lendigar. Dette viser att i våningshuset som skil seg frå saman av våningshus og løe, og er ein av svært få slike saman av to delar. Den eldste delen kan vera frå 1700- andre bustadhus på Radøy frå den tida både i utsjånad, bygningar som framleis finst i Radøy. Huset skal vera talet og flytta frå Rosendal, der eigarane på den tida storleik og romløysing. bygd i 1832, medan løa i følgje Norske gardsbruk skal kom frå. Den andre delen er noko nyare. I følgje Norske vera frå 1732. Våningshuset har éi stove, kjøkken, gardsbruk skal huset ha vorte bygd på i 1812. Tunet bør inn som omsynssone i kommuneplanen. soverom og ei skykkje med vernemur.

Omsynssone kan vurderast. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

40 vore eirøykstove. bygd pånokoseinare,slikatstovaopphavlegkanha stova ideteldstevåningshuset,menlemmenkanvera at husetkanverafrå1700-talet.Idagerdetlemover gang/kjøkken medgrue.Lafteverketistovatyderpå Tidlegare inneheldthusettorvsval,hestestall,stove, eit litelanghusmedsteinmurpåtreavytterveggane. to jordkjellarar.Deteldstevåningshusetereigentleg hus, eitkårhusfråmidtenav1800-talet,eisteinløeog og autentiskkulturmiljø.Tunetbeståravtovånings­ Åsen påØvreTveiten(gbnr.40/1)ereitsværtintakt Tunet iÅsenpåØvreTveiten er denopphavlegefloren.Stavkonstruksjonenmed sør- ogvestveggeneindelavnordveggen.Ikjellaren Løa erbygdigrindverk,medsteinmurarlangsheile byggeår, ellerdetåretbyggetvartsettopppåTveiten. bjelke istovastårdetinnskrive1864.Dettekanvera eit utedo,somopprinnlegskalhavorekammers.Påein Kårhuset ereilitatoromsstovemedkjøkken,og På eintakbjelkepåeitsoveromståråret1833. Masfjorden ogsettopppåTveiteni1907-1908. etter utskiftingane.Husetskalveraflyttafrå typisk fordeimangelemstovenesomvartsettopp Det nyastevåningshusetpåtunetereilemstove,nokså Tiltak forformidlingbørvurderast. Området børinnsomomsynssoneikommune­ ved tunet. til arrangement.Detbørsetjastoppkultur­ konsertar ogutstillingar.Tunetbøristørregradbrukast våningshuset, nokosomkangjeradeteignatilintim- det iarrangement.Deterikkjeinventareldste avtale medeigaromåkunnavisaframtunetogbruka Tunet påTveiteneriprivateige,menkommunenhar dommeleg trekkogdetersjeldanåsjåidag. side­ svaler ogmurteytterveggerereitsværtalder­ minneskilt planen. 2.3.1 2 41 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Klyngetunet på Kartveit det vernemur. Våningshuset er blant dei eldste, mest Smie Gjerde 2.3.1 På Kartveit (gnr. 55) står våningshusa på gnr 4 og 7 på autentiske og best bevarte lemstovene me har i kom- Smia på Gjerde (gbnr. 100/1) er ein av dei eldste same stad som dei stod før utskiftinga. Det same gjeld munen. Våningshuset er ein god representant for den bygningane i kommunen og ei av få registrerte smier. potetkjellaren på bnr 7, og kanskje også løa på bnr 7. typiske byggeskikken på Vestlandet med fleire stover Årstalet 1696 er rissa inn over døra, og dette kan vera Tunet på bnr 4 består også av ein potetkjellar, ein ruin som er sett saman, vernemur på eine kortsida og torv byggåret. Smia skal vera flytta frå Lindås kring 1850 og av ein utedo og eit røykehus. Løa på bruksnr. 4 er frå på taket. sett opp der den står i dag, heilt i vegkanten på Gjerde. 1916 og er mykje endra etter dette, og vert difor ikkje Smia er tømra og har i dag pannestein på taket. Det har rekna med her. Løa på bruksnr. 7 er ein grindverksløe med steinmurar tidlegare vore brakekledning på eine veggen og torv på på alle sidene. Opprinnleg var det torv på taket, men taket. Tidlegare var det langt fleire bygningar i tunet som vart løa er i dag fint restaurert med bøljeblekk som vernar flytta i samband med utskiftinga. Ein får likevel ei om treverket og steinmurane. Smia er ikkje ein del av eit kulturmiljø, men er tatt kjensle av den gamle tunskipnaden når ein er i tunet. med i verneklasse A på grunn av alder, sjeldanheit Våningshuset på bruksnr. 4 skal vera frå midten av og plassering. Våningshuset på bruksnr. 7 er særleg verdt å leggja 1800-talet, men er seinare bygd på, heva og verne- merke til. Dette huset er om lag 20 meter langt og muren i gavlen på kortsida er fjerna. Dette huset er 5 meter breidt. Den eine delen skal vera flytta frå Sogn sett i stand og nytta til utleigebustad. og bygd saman med den gamle stova som stod på tunet. Bygningen har liggande kledning på veggane og Området bør inn som omsynssone i kommuneplanen. torv på taket. I sørvestgavlen og i hjørnet mot sør er Ein bør vurdera tiltak for formidling. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Skageneset Omtalt i kap 2.10

Våningshusa på bnr 7 (til venstre) og bnr 4 (midt i biletet). Bak våningshuset på bnr 7 skimtar me taket på løa på bruket. Like til høgre for våninghuset på bnr 4 ligg potetkjellaren. Foto: utsnitt av flyfoto tatt av Arne Årseth.

42 A ellerB. få kvernhusatt,erallekvernhusaplasserteiverneklasse kvernhusa eingongitidastod.Pågrunnavatdeterså sløk, grunnmurarogliknandesomstårattviserkvar dei fungerer.Itilleggerdeteirekkjestemmegardar, I dagerdetniståandekverner,derberrenokrefåav var det46kvernerikommunen. hadde fleirekverner.Ifølgjeutkasttilmatrikkeli1723, lagde forvassdragsrettar,menfleireavdessegardane gardar iMangerprestegjeldsomlågpåRadøyskatt­ det meste.Eioppteljingviserati1863vart45av75 Me veitikkjekormangekvernhusdetvariRadøypå kvernhus somermurte. kvern­ under kvernhusetsomsettekvernaigang.Deifleste slok somførtevatnetnedtilkvernkallenogskovlane ei stemmedereindemmaoppvatnet,ogrenner Kvernhusa påRadøyvarsåkallaflaumkverner,med i bruktidlegare. langt meireffektivetildetteennhandkverner,somvar Bergen, maltedeihelstkornetsittsjølv.Kvernhusavar i nærleiken.Sjølvombøndeneoftemåtekjøpakorn vassrettar sjølve,fekkgjerneleigaseginnieitkvernhus var detògeitkvernhus.Deigardanesomikkjehadde På nestenallegardarderdetvareinbekkellereielv, Kvernhus TUNET 2.3.2 KULTURMINNEUTANFOR hefte Kvernhusapå Radøy frå2004. Les meiromkvernhusiJohannes Birkelandsitt husa ertømra,menpåRadøyharmeframleisto Torvhus Soltveit (gbnr 14/11verneklasseB).Foto: JohannesBirkeland. (gnr. 98/7verneklasseB). Restaurert kvernhusmedstemmegardpåMellingen sjon, ogdeterofteberreruinarellermuraratt. Torvhusa eridaguteavbruksinopprinnlegefunk­ torvhusa liggvedsjøen. eigne torvhus.Detteertypiskfort.d.Marøy,deralle torvet vekkfråtorvmyrene,tilderdeihadde hadde retttilåtatorvhjåandre.Dåfraktadeigjerne myrene. Nokregardarhaddeikkjeeignetorvmyrer,men er sjeldnare.Deiflestetorvhusalågrettvedtorv- vart nytta.Mefinnogsåeindeltorvhusitre,mendesse det varhelstenklesteinmurarmedvernefunksjonsom Torvhusa ivårtdistriktvarsomoftastmurtestein,og torvdrift. Dettestårdetmeiromikapittel2.5. myrane påSoltveitvardetjamveleinperiodeindustriell ressurs forfolkivårtskogfattigedistrikt.ISkarås­ torv, somskullenyttasttilbrensel.Torvvareinviktig Torvhus erbygningarsomvartnyttatiloppbevaringav Torvhus 2.3.2 2 43 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Skjeneflorar/gardflorar/utløer Når åkrar vart lagte i bratte bakkar, vart støttemurar 2.3.2 Omgrepet skjeneflor ei lokal nemning for små eller bakkemurar murte opp for at ikkje åkermolda bygningar på utmarksbeite der dyra kunne søkja ly. skulle skri nedover. Dermed vart åkeren lettare å Skjeneflorane kunne òg verta nytta til mjølking av arbeida på og terrenget betre eigna til åker og eng. kyrne og dei kunne også takast inn dersom det var kaldt og surt i vêret. Nokre skjeneflorar hadde skukk Geil er ein veg eller sti med stengsler på begge sider der dei kunne lagra høy og hesjestaur, og me finn jam­ som vart nytta til å føra husdyr gjennom. Ein geil kunne vel skjeneflorar som også har vore nytta til smier ved til dømes gå frå tunet på ein gard og vart nytta til å at det var sett inn ei ese i i det eine hjørnet. Murane i jaga dyra til og frå beitet. På Radøy kjenner me til berre skjeneflorane er enkle, utan isolasjonsmateriale i muren, ei geil, som ligg på Tjore. men murte slik at dei gav god livd for veret. Stein som ikkje vart nytta verken til steinmurar, Ein del av skjeneflorane står i grensa mellom innmark bakkeemurar eller til bygningar vart samla i rydnings- og utmark, og gjerne slik at eine veggen er del av ein Uteløe på Helland (gbnr. 38/8 verneklasse B). Denne uteløa er røyser. Mange stader er slike rydningsrøyser ein steingard, medan andre står fritt kring i utmarka. den einaste me har registrert i kommunen som har naturheller markant del av kulturlandskapet. Dersom skjenefloren var murt saman med steingarden, på taket. vart den ofte kalla gardflor. Utløe er bygningar i utmarka som vart nytta til lager for mellom anna høy og torv. Me ser at omgrepsbruken varierer frå stad til stad og over tid. Eitt og same bygg kan såleis ha vore nytta på fleire ulike måtar, og nemninga kan endra seg.

Skjeneflorar var viktig på Radøy, og difor fanst det mange av dei. Det er ikkje så mange som er registrerte, men me kan rekna med at det har vore fleire hundre. I dag er dei fleste skjeneflorane ute av bruk og dermed vert dei heller ikkje haldne vedlike. Dete gjer at mange av dei er i dårleg stand og ofte er det berre murane som KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY står att.

Steinkonstruksjonar i landskapet – steingardar, bakkemurar, rydningsrøyser og geilar Steingardar finn me nesten overalt i heile Nordhord- land. Steingardane ligg i grensa mellom gardane, mellom innmark og utmark, som grensegjerde i inn- mark og som inngjerding av teigar. Steingardar vart mura med dei steinane ein hadde lett tilgjengeleg, ofte nybrotsstein. Kvaliteten på steinane og på arbeidet varierer mykje. Denne geila på Midtre Tjore er den einaste registrerte i Radøy, og ei av få i Nordhordland (gbnr. 79/4 verneklasse B). Foto: Arne Høyland.

44 Foto: Arne Høyland. og detbørsetjastoppkulturminneskiltiområdet. Området børsikrastsomomsynssoneikommuneplanen restaurerte ogutgjersåleiseitkompletttorvhusmiljø. kvar sinebrukpåSlettenogPletten.Alletorvhusaer garden Plettensineigedom,mentorvhusaereigdav Torvhusa vedSåtemyra(gbnr.96/1og2)stårpå Torvhusa vedSåtemyra minneskilt vedkvernhusa. sone ikommuneplanenogdetbørsetjastoppkultur- kvernhusmiljøet iRadøy.Områdetbørinnsomomsyns­ Kvernhusmiljøet påVillangererdetmestkomplette I 1998vartkvernhusarestaurerte,ogkanidagbrukast. til 1945,ogetterdettegjekkdeiutavbrukforfall. det yngstevartbygdi1911.Kvernhusavarbrukfram av dessekvernhusaskalverafrå1700-talet,medan komplette medstemme,slokogkvernstein.Deneldste På Villanger(gbnr.18/3)stårdettokvernhussomer Kvernhusa påVillanger I VERNEKLASSEA BYGNINGAR OGKULTURMILJØ det registrertikkjemindreenn16skjeneflorarellerrui- kulturlandskap ogeimengdkulturminne.Iområdeter Morkefjellet ogmotNøttveitveten,erdeteitvelstelt frå beiteområdetrettovanfordeiøvstetunaogopptil prisen iHordaland2008.Iområdetsomstrekkjerseg landskap somogsåvarnominerttilkulturlandskaps­ På Morken(gnr49og50)finnmeeituniktkultur- Kulturlandskapet påMorken Bygningen børrestaurerast. Eine veggenigardflorenharfallesaman. i lia,påstientilKartveitfjellet. ruin aveinliknandegardflorfinnmeogsålengeroppe ting avressursar,ogharrøterlangtbakoveritid.Ein del avsteingarden.Byggjemåtenvitnaromgodutnyt­ vesle gardflorenvedbøgarden.Denermurtinnsomein mot MangeroglikevedgamlevegenpåLi,liggden På Kolåseidet(gbnr.55/2,62/2)lettsynlegfråvegen Gardflor ogsteingardarvedKolåseidet og detbørvurderastkulturminneskiltingiområdet. Området børinnsomomsynssoneikommuneplanen, kjerring barsteinenmedseginniområdeteitforkle. stor stein,somdeterknytteitsagntilomateitroll­ rydningsrøyser. IområdetfinnmeogsåStorsteinen,ein nar etterskjeneflorar,fleiremarkavegar,steingardarog Foto: Elizabeth Warren,Hordaland fylkeskommune. 2.3.2 2 45 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.3.3 HUSMANNSPLASSAR HUSMANNSPLASSAR I VERNEKLASSE A 2.3.3 Apalneset Ystebøtræ Husmannsplassar var umatrikulerte landstykke som låg Apalneset (gbnr. 91/30) er eit samanbygd anlegg med Ystebøtræ (gbnr. 99/16) er eit samanbygd anlegg med under eitt eller fleire gardsbruk som husmannen betalte tømra stove og grindbygg løe. Det er også ein potet­ tømra stove og grindbygd løe under same tak. Bruken leigeavgift til. Det fanst husmannsplassar både med kjellar på eigedomen. Den første husmannen me av stein er også framtredande på Ystebøtræ, med ei og utan jord. Husmenn på plassar utan jord disponerte kjenner til i Apalneset fekk festesetel her i 1854. steinlagd sval og ein steinskut i den eine gavlen, og ein berre huset dei budde i, medan husmenn på plassar Bygningen kan vera sett opp då. stor gråsteinsmur i den andre gavelen. med jord hadde eit jordstykke av varierande storleik Karakteristisk ved Ystebøtræ er at alle steinmurane har til sin disposisjon. Apalneset ligg i eit velhalde kulturlandskap. berande funksjon, ikkje berre vernefunksjon slik som er Det er ikkje køyreveg heilt fram. Husmannsvesenet har gamle røter i det vestnorske mest vanleg. bondesamfunnet, men det er først på 1700-talet Området bør inn som omsynssone i kommuneplanen. utbreiinga skaut fart. På Vestlandet kulminerte talet Ystebøtræ skal vera sett opp så seint som på slutten av på husmannsplassar kring midten av 1800-talet. 1800-talet, men representerer ein langt eldre byggje­ Talet på husmannsplassar fall deretter raskt og tidleg på tradisjon. 1900-talet var avviklinga ferdig og husmennene borte. Området bør inn som omsynssone i kommuneplanen Det er ikkje så mange bygningar på tidlegare og det bør setjast opp kulturminneskilt. husmanns­plassar att i Radøy i dag som ikkje er svært ombygd, flytta til ny plassering eller ramla ned. Der husmannen ikkje kjøpte seg ut og vart sjølveigande bonde, tok han gjerne huset med seg når han flytta. Difor er det ofte berre murane som står att. Alle bevarte husmannsplassar er difor plasserte i verneklasse B eller høgare. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Sjåneset på Hella Omtalt i kap 2.10.

Ruin etter husmannsplassen Vassvikje på Utylta (gbnr. 20/4 verneklasse C). Etter at husmannsenka var død i 1896, vart stova seld på auksjon for 20 kroner og flytta vekk. 46 i kommunen.Dettekanògveraeinausttuft.Lokalitetenerdaterttiljernalder-mellomalder (gbnr.28/114ID:55257-1). fellesnaust fordeistorenotbåtane.Iframgrunnen,heilttilhøgreibiletkanten, skimtarmedeteinastearkeologiskebåtstøanlegget På ØvreVågenesfinnmeeitavdeimestomfattandesjø­ fiske. mange familiardreivdiforgardsbrukkombinertmed Radøy varhelstsmåtilåbrødføeinheilfamilie,og både somnæringsvegogtileigebruk.Gardanepå avgjerande tydingbådesomferdselsåreogtilfiske, Langs heilekystenharsjøentilalletidervoreav 2.4SJØBRUKSMILJØ bruks­ miljøa iRadøykommune.Tidlegarevarherogsåeifellesnotbuogeit viktig sommatauk. veg tilferskvatn,ogdeifiskerikevatnakunneogsåvera Dei gardanesomikkjelågvedsjøen,haddegjernekort i detminstelandingsplassarogbåtfestevedsjøen. Dei flestegardaneiRadøyharhatteignenaust,eller låg heiltvedsjøeneromtaltiandrekapittel. typar somtorvhus,næringsbyggoghandelsstader vatn vertomtaltidettekapittelet.Eindelbygnings­ miljø ogeinskildståandebygg.Ogsånaustvedfersk- her nyttaomallebygningarvedsjøen,bådebygnings­ mange sjøbruksmiljøaikommunen.Sjøbruksmiljøvert Sjøen sinbetydningforfolkvisertydelegattidei 2.4 2 47 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 BYGNINGAR I SJØBRUKSMILJØA 2.4 Sjøhus kan nyttast som ei fellesnemning for naust og I Radøy finn me murte naust, tømra naust og naust sett opp av notlaga som fanst rundt om på gardane. andre brukshus ved sjøen som mellom anna sjøbuer, i grindverk blant dei eldste nausta. Arne Høyland har Notlaga skaffa seg ofte store landnøter i fellesskap notebuer, notnaust, nothus, saltebuer og nothengjer. gjennomført ei sjøbruksregistrering i Radøy, og doku­ mellom fleire brukarar, og dei sette seg opp eigne Dei ulike nemninga ser ut til å verta brukt litt ulikt frå mentert at tømra naust er vanlegast i området som ligg notbuer med plass til gavlbåt og lettbåtar nede og stad til stad og nemningane ser også ut til å variera til Mangersfjorden og Radfjorden, altså på vestsida av lagrings­plass for nøter, kaggar og blåser på loftet eller noko over tid. Radøy nord til Hella og Toska, medan naust som er i andre høgda. Nokre notbuer vart kalla for notnaust, grindverksbygde eller murte er vanlegast i resten av noko som heng saman med at båtar vart oppbevarte i Dei fleste sjøhusa kan plasserast i éi av to hovud­ kommunen. Dette kan skuldast at områda med tømra den nedste etasjen. grupper etter funksjon: båtopplag og lagringsplass. naust hadde tett økonomisk og sosialt kontakt med folk I det følgjande vert bygningar som hadde båtopplag langs Osterfjorden og Sørfjorden, der slike naust var I tillegg til notebuene, hadde notlaga gjerne eigne som primærfunksjon omtalt som naust, medan sjøbu mest vanleg, og henta material derifrå, medan resten nothengjer eller garnhengjer. Dette var bygningar som vert nytta som fellesnemning for bygningar som hadde av Radøy hadde tettare kontakt med Masfjorden. vart nytta til å henga opp nøter og garn til tørk. Dette lagring av fiskereiskapar m.m. som primærfunksjon. var opne, luftige bygningar gjerne på pålar med berre I tillegg finst det ein del kombinasjonsbygg med plass Sjøbuer finst også i mange variantar. Nokre sjøbuer er tak over. Desse bygningane vart plasserte på stader for båtopplag nede og lagringsplass oppe. små, og langt mindre enn eit naust. Andre sjøbuer er som var lette å koma til frå sjøen. store med fleire etasjar eller loft og har gjerne gjerne Naust er den klart dominerande bygningstypen ved vindeskur eller vindehus i gavlen eller på langsidene. sjøen. Naust ligg nesten alltid med den eine gavlen mot Slike store sjøbuer er i motseting til naust vanlegvis sjø eller vatn, og denne gavlveggen har stor dør med trekte heilt fram mot sjøen, slik at båtar kan leggja plass i breidden til ein båt. Nausta ligg som regel trekt direkte til ved bygningen. Les meir om landnotfiske og notalaga på Radøy i noko tilbake frå flomålet, slik at det er plass til å dra Olav Marås sin artikkel «Landnotfiske» i boka Strile- opp ein båt i fjøra eller båtstøa framfor. Sjøbuene fekk gjerne namn etter kva funksjon dei liv – tida som eingong var – Folkeminne på Radøy. hadde. På Radøy finst det t.d. mange notbuer som vart KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Naust i Knappevika ved Lyseknappen (gbnr. 73/3 verneklasse B). Sjøbu frå Toska frå 1918 (gbnr. 43/2 verneklasse B). Nothengja i Taulsvågen – ei av få gjenverande nothengjer Foto: Arild Sætre, kulturverntenesta i Nordhordland. I Toska­vågen står framleis tre store sjøbuer. i kommunen (gnr 70/3 verneklasse B). Foto: Kristoffer Toska. Foto: Arild Sætre, kultur­verntenesta i Nordhordland.

48 Foto: Nordhordland digitalt/MapaidAS Foto: Nordhordlanddigitalt/MapaidAS av eikulturminneløypepåManger(sjåkap2.11). Området børfåomsynssoneogskiltastsomeindel største nausta,ligglensmannsbåten. tok imotbyskit.Ilensmannsnaustet,somereittavdei sitt naust,dengamledampskipskaienogskitkai,derein notebu ognothengja,éinnaustruinettersoknepresten laget oginnovererdetikkjemindreenn23naust, fattande sjøbruksmiljøapåRadøy.Frågamlehandels­ Inst i Mangersvågen ligg eit av dei tettaste og mest om- Mangersvågen KYSTKULTURMILJØ IVERNEKLASSEA Det børsetjastoppkulturminneskilt iområdet. Området børfåomsynssone. kulturminneverdi. skithuset iNordhordlandog «Slippen» somharhøg i Sæbøvågen,medgamlenaust,skitkai,deteinaste Sæbø oggardaneikring.Detersærlegmiljøetinst verksemder ognaustatilgardanebådepåindreytre kommunen medbutikkar,meieri,dampskipskai,fleire Sæbøvågen vartidlegarelokaltsentrumforsøredelav Sæbøvågen Området børfåomsynssoneikommuneplanen. Morkevika detmestkompletteiheileNordhordland. vest fornausta.IfølgjeArneHøylandernotebruketi moderne inngrepnaustmiljøet,bortsettfråeihyttelitt Kolstad naustogsjøbuer.Deterikkjegjortnokon Mangersnes ogBoga.HerhaddegardaneMorken Morkevika (gbnr.53/2og4)liggveglausttilmellom Morkevika Nøtlevågen -omtaltikap2.5. Høyland frå1995. heilskap –kulturmøteiNordhordlandavArne Les meiriSjøbruksmiljøaRadøyeinstørre 2.4 2 49 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Rossneset kring 1900. Det har vore handelsstad i Rossneset heilt attende til 1600-talet. Handelsmannen i Rossneset var ein av få i Radøy som livnærte seg utanom jordbruk og fiske. I Rossneset dreiv dei med oppkjøp av fisk frå lokale fiskarar. Fisken salta dei og frakta den til Bergen i større parti for vidaresal der. Det har også vore krambu, gjestgjeveri­ og skjenkestove i Rossneset. I dag står framleis eit våningshus, naustet og halve gjestgjevarstaden/krambua att (gnr 17/1 verneklasse B). Utlån: Magnar Svendsen. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

50 eller skomakarar.Småfabrikkarogproduksjons­ eller familieføretak,sombakarar,smedar,verkstader Mange startaoppsmåføretak,ofteberreeinmanns- frå lokalebønderforvidaresalogforedling. opp ikkjemindreennnimeierisomtokimotmjølk Mellom annavartdetiperioden1896-1921starta Bergen kortareogdenstoremarknadenkomnærare. i kommunen.Fastedampbåtrutergjordereisetidatil i førstehalvdelav1900-taletstartaoppulikestader Ei rekkjelandhandlarvartutoverhundreåretogsærleg mogleg ådrivamedhandelogsåutanforbyane. Handelslovene frå1842ogframovergjordedet utanom garden. utanom primærnæringane,ellerfekktilleggsinntekt ninga ogstadigfleireradværingarvartsysselsette hushaldninga gradvisvarterstattaavpengehushald­ det storesamfunnsmessigeendringardernatural- fiske tilgodtutpå1800-talet.Fråkring1850-skjedde Så ogseiaalleradværingarlivnærtesegavjordbruk 2.5NÆRING i kapittel2.3og2.4. Jordbruk ognæringknytttilsjøbrukeromhandla som formidlarviktigedelaravRadøysinæringslivhistorie. planen fokusererdiforpånokrefå,viktigekulturminne det erliteattavopprinnlegekulturminnet.Denne at forfall, eromgjorttilbustaderellersåmykjeombygde Verksemder somhareksisterttidlegareståroftetil som gavarbeidtilmange. Fleicher oppeitproduksjonsanleggforalkydkoking og påManger(A/SFiskenett),iMangerøystarta opp storenotfabrikkariStorsandvik(P/LFiskereiskap) Seinare utpå1900-taletvartdetmellomannastarta elektromotorar. som seinarevarterstattamedproduksjonsverkstadfor I Fløholmenvartdetetablertsildeoljefabrikki1918, i Makrellvågen(Lambergvågen)ogMangersvågen. semder sommellomannahermetikkfabrikkariBøvågen, 1900-talet. Itilleggvartdetetablertfleirestørreverk- verksemder vartogsåstartaopp,særlegfrålittutpå kommune. Desselågspreiddeoverheilekommunen. landhandlarar ogkolonialbutikkaridetsomdagerRadøy i 1904,heilttilvenstre.I1952vardetikkjemindreenn16 Parti avKolstadmedbutikkeniHolen,somvartstartaopp Foto: Widerøeflyfoto. og viktigarbeids­ Verksemda vartstartaoppiMangerøykring1950ogvareinstor større verksemdersomvartetablertpåRadøy1900-talet. Malingsfabrikken Fleischer,seinareJotun,ereinavfleire plass ibygda.Fabrikkenvartlagtned2009.

2.5 2 51 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.5 KULTURMILJØ I VERNEKLASSE A

Lyseknappen Nøtlevågen Fargarholmen Lyseknappen (gbnr. 74/2) var opprinnleg ein Nøtlevågen (gbnr. 72/5 og 69/4) er det mest Fargarholmen (gbnr. 68/10), eller Bruknappsund- husmannsplass under Olsvoll som Mikal Johannesen komplette og best bevarte meierimiljøet i kommunen. holmen, som den opprinnleg heitte, var felles utmark Olsvoll/Lyseknappen fekk skild ut som eige bruk i Nøtlevåg meieri vart etablert i 1896 som første meieri under Askeland fram til den vart utskild som eige bruk 1887. Han flytta med seg ei sjøbu som han hadde sett på Radøy. Dei sette opp meieribygg i Nøtlevågen, men i 1851. Hit flytta Halvor Olsen Berfjord og familien opp på Laksevåg til Lyseknappen og sette i gang ein dette vart fort for lite og nytt bygg vart sett opp i 1916. kring 1848 og starta opp med fargeri og landhandel. omfattande produksjon av nøter og fiskereiskapar. Nøtlevåg handelslag flytta inn i meieribygget i 1920. Seinare overtok sonen verksemda og dreiv den fram til Sjøbua skal vera den største trebygningen i kommunen I Nøtlevågen ligg også ishuset og pakkhuset som 1899, då staden vart fråflytta. om ein ser vekk frå kyrkjene. høyrde til meieriet, samt fleire godt bevarte naust. Det er lite att av fargeriverksemda på holmen, men Lyseknappen ligg ved den indre farleia. Området, som ligg ved Den indre farleia, bør inn som våningshuset og naustet er godt bevart og ligg sentralt Området bør inn som omsynssone i kommuneplanen. omsynssone i kommuneplanen. Omsynssona bør også og synleg i Den indre farleia. omfatta isrenna, stemma og stemmegarden. Det bør setjast opp kulturminneskilt i området. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Foto: Heidi J. Mongstad

52 torv­ kjøpte eigedomeni1918ogsettegangindustriell eigar fleiregongerdåaksjeselskapetA/SSkaraasmyren Kristen HilleogHenrikReimers.Myrahaddeskifta utmarka ogseldtilkapteinLarsHillekjøpmennene Soltveit. Områdetvarti1874skildutfrådenfelles Skaråsmyra ereistortorvmyrsomhøyrdetilgarden Torvtaking iSkaråsmyra drift. Detvarvanskelegåfådettetilvertaløn- mann i arbeid. Denne drifta vart lagt ned etter krigen. mann iarbeid.Dennedriftavartlagtnedetterkrigen. energi. KarlVangbergfekkleigaområdetoghaddefleire men undersistekrigvartdetpånytrongfortorvtil Folk fråØygardentoktorvSkaråsmyratileigebruk, auksjon tilHjelmekommune. samt, ogallereiei1927varteigedomenseldpåtvangs­ Saltvika. murane etterpaktarbustaden,vegarogkaianleggetved Det ermangesporettertorvdriftaiSkaråsmyrane; verneklasse C). Murar etterpaktarbustadeniSkaråsmyrane(gbnr.14/141 2.5 2 53 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Den nye og gamle skulen på Kolstad kring 1939. Utlån: Ragnar Kåre Kolstad. 2.6 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

54 og framover. med nyareskular.Detteskjedde særlegfrå1930-talet av skulaneforsmå,ogmåtte byggjastpåellererstattast kunne bui.Etterkvartsomelevtalet auka,vartmange hadde eittklasserom,oggjerne eindelsomlæraren Skulane somvarbygdepåisiste halvdelav1800-talet medan einavkrinsaneframleisleigdebygg. kommune. 12avdessehaddenofåtteigeskulebygg, I 1910vardet13krinsarisomdåManger skulebygg inestenallekrisaneoverheilekommunen. skule bygd.Iløpetav1800-taletvartdetsettopp vart bygdi1863.Åretetter,1864,Nordanger vart bygdiMangerkommune,varskule,som undervisningsrom. Detførstefasteskulebyggetsom bygde, fekkromderlærarenkunnebu,itilleggtil skular overheilelandet.Mangeavskulanesomvart Frå 1860-taletogutovervartdetbygdfleiretusennye lågare elevtall. segner somforlangtefasteskularikretsarmedmykje skulle detverafastskule.Seinarekomogsånyareføre- bestemte atnårdetvarminst30eleverieinskulekrets, eigne skulebyggskulleverahovudreglen.Dennelova landet, ogsåkjentsom fastskulelova,slofastat Først i1860komLovomalmueskolevæsenetpaa elevane med undervisningsrompåomgang. fekk påleggomåhaldalærarenmedmatoghus visninga foregjekkstortsettheimehjåbønder,som minst tremånadermedundervisningkvartår.Under- rundt idistriktetogundervisaslikatallebornskullefå som gjerneogsåvarkyrkjesangarar,skullereisa born frådeivarsjuårgamle.Detvarttilsettlærarar, kom lovasominnførteobligatoriskskulegangforalle i 1736,komkravetomallmennopplæring,og1739 verken lesaellerskriva.Dåkonfirmasjonenvartinnført For 250årsidenkunnedetstorefleirtaletiNoreg 2.6SKULAR skulen iHordalandsomkommunenvarpilotfor. vart deti1962opnadenførstelinedelteungdoms­ Gjerde (Austebygd)skuleogiAustmarka.PåManger skular, ogfrå1962vartdetbygdnye,storepåHella, Samanslåing avkrinsarførtetilbehovforendåstørre eigne lærarbustaderigangavstandfråskulen. for læraren.Istadenforfekklæraraneoftasttilbodom I desseskulanevardethellerikkjesettavromtilbustad var langtstørreogtilpassanyekravtilundervisninga. erstatta deigamleskulehusaikrinsen.Deinyeskulane på Haugland,Kolstad,Dale,RisnesogMaråssom I periodenfråca.1935til1956vartdetbygdnyeskular Biletet ertattkring1925.Utlån:OddDalNamtveit. i 1925tilbustadforlærarBernhardNævdalogfamilien. Lærargarden DalunderOlsvoll.GardenkjøpteSæbøkommune av lagogorganisasjonarellerprivatpersonar. unntak avHauglandskule,erantenrivneellerovertatt ungdomsskule påManger.Alledeigamleskulane,med med kvarsinbarneskuleikommunen,ogeinfelles vart tattibruk1982.Idagerdetfireskulekrinsar Dette byggetvartbarneskuledåRadøyungdoms­ skule 2.6 2 55 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.6

Utsnitt av flyfoto frå kring 1955. Bakerst i biletet ser me storsalen på Manger folkehøgskule, som var sett opp i 1937. Det store bygget med to fløyer om lag midt i biletet er hovudbygget til folkehøg­ skulen som vart sett opp i 1918. Her haldt kommuneadministrasjon til fram til det som i dag er rådhus stod ferdig på slutten av 1950-talet. Her har også lensmannen, posten, telefonstasjonen og Manger sparebank hatt kontor. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY AMTSKULEN/FYLKESSKULEN/FOLKEHØGSKULEN PÅ MANGER Amtskular var skular for ungdomar som vart drive av Nordhordland amtskule vart skipa i 1877, og i over 40 amtskommunane. Skulane vart oppretta etter vedtak år haldt skulen til ulike stader i distriktet. Først i 1918 i Stortinget i 1875 og var eit tilbod om videregåande fekk amtskulen fast tilhaldstad Manger. På Manger skulegang 1-2 år for bondeungdom etter at dei var flytta skulen inn i eit nytt, flott bygg med to store ferdige i folkeskulen. Skulane var i utgangspunktet skulesalar, sløydrom i kjellaren, matsal og skulekjøkken. ambulerande og flytta fra bygd til bygd, men fekk På loftet var det også nokre elevhyblar. Etter kvart fast tilhaldstad etter kvart. I 1919 skifta skulane namn vart det bygd ny vevsal, og i 1937 fekk skulen eit nytt til fylkesskular. Frå 1949 vart dei lagt under same lov­ gymna­stikkbygg, den såkalla Storsalen. Skulen har vore Les meir om Manger folkehøgskule i Askeland, gjeving som folkehøgskulane. under stadig utvikling og har seinare vorte ombygd og Ingeborg og Håkon (red.) Jubileumsbok Manger fått fleire nye bygg. I 1954 skifta skulen namn til folkehøgskule 130 år, Manger folkehøgskule 2007. Manger fylkesskule, og i 1981 til Manger folkehøgskule.

56 (gbnr. 45/1/26verneklasse C). undervisninga. Byggetereitgodteksempelpåatbruk denbesteformaforvern. Bygget erigodstand,oginnreiamednyepultarstolar, ogtoppmodernesmarttavlertilbruki var ny,ogvertidagbruktsomklasseromforførsteklasse påMangerskuleogtilSFOvedskulen. Skulen harvoreendraogsåseinareogtilpassabruken. harvorekontinuerlegibruksidanden nye delen. 1877) vartskulenpåbygdiaust.Dådettoskulestover idengamledelen,oglærarbustad utsett til“dengamleKirkesangerfrasigersig Ombudet,ogennytræderistædet”.Seinare(etter og gangimidten.Påloftetvardetfleirerom.Skulenhadde ennoikkjefåttfjøsogløe,dådettevart skulestove ideneineendenoglærarbustadmedstove,kjøkken ogspiskammersidenandreenden, bygd avOleMonsenKvammeogRasmusAndersenTolleshaugi1863.Dåskulenvarnyhaddedenéi Manger skulevardenførstefastskulensomvartbygdidetdagerRadøykommune.Skulen SKULE I150ÅR Manger skulekring1900. Omsynssone ogtiltakforformidlingbørvurderast. i verneklasseA. formidlingspotensiale gjerogsåatbyggetvertplassert gamle skulebyggaikommunen,ogalder,tilstand Gamleskulen påNordangererdetbestbevarteavdei og nyttatilmuseum. var dådetskuleher.Byggeteridageigdavprivate i bruktilbedehus.Idagerbyggettilbakeførtslikdet ny skulevartsettoppi1912.Gamleskulendåtatt læraren budde,itilleggtilloft.Skulenvarbrukfram kommune. Skulenhaddeeiskulestoveogeitromder andre fastskulensomvartbygdidåverandeManger Nordanger skule(gbnr.15/51)frå1864varden Nordanger skule SKULEBYGG IVERNEKLASSEKLASSEA 2.6 2 57 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.7 2.7 KYRKJER OG PRESTEGARDEN Til alle tider har menneska hatt behov for å forstå og same prest. I 1997 fekk eldsjeler på Sletta flytta Manger kyrkje (listeført) og kyrkjegard setja tilveret inn i ein større samanheng. Folk har prøvd Brampton Lutheran Church frå Nord-Dakota til Sletta. Manger kyrkje vart oppført i 1891, som den fjerde å blidgjera ulike guddommar og få maktene over på si Denne kyrkja går i dag under namnet emigrantkyrkja. kyrkja på staden. Den noverande kyrkja er bygd i tre. side. Kult og religiøs aktivitet frå førkristen tid finn ein Denne er eigd av Vestnorsk utvandringssenter, men Den har eit treskipa langhus under felles tak, og spor etter i stadnamn, i gravminne og offerfunn, som vert også nytta til kyrkjelege handlingar. smalare, polygonalt avslutta kor. Vest for langhuset står må ha vore knytta til religiøse handlingar. tårnet med trappehus. På den nordre langveggen er eit Heilt frå mellomalderen hadde dei tre kyrkjene eigen tilbygg. Kyrkja er bygd av lafta plank på ein grunnmur Etter at kristendommen kom til landet, vart det bygd kyrkjegard like ved kyrkja. Desse tre gravplassane frå av brotstein. Arkitekten bak kyrkja var Hans H. Jess kyrkjer. Kyrkjene er viktige formidlarar av kultur og mellomalderen vert nytta til gravplass i dag, og det er i Bergen og byggmester var Karl Askeland frå Radøy. difor verdifulle kulturminne. Sakrale bygningar har ingen synlege spor etter dei gamle gravplassane. i mindre grad enn verdslege bygningar gjennomgått Mellomalderkyrkjegardane er likevel freda. I nyare tid På grunn av feil i konstruksjonen, sig kyrkja. Dette vart ombygging og framstår såleis som nokså autentiske. er kyrkjegardane ved kyrkjene utvida, og det er også forsøkt retta då dei bygde eit tilbygg i 1949 og sette eigne kyrkjegardar (gravlunder) på Rikstad (Bauten) inn ekstra jernbjelkar til støtte. Kyrkja har likevel forsett Allereie i mellomalderen var det tre kyrkjer i det som og på Sletta. å siga og i 2016 vart kyrkja avstiva for å hindra at den i dag er Radøy kommune. Desse kyrkjene stod på om sig meir. lag same stad som kyrkjene står i dag på Bø, Manger og Presten budde på Manger, og våningshuset og Sæbø. Alle tre kyrkjene var opprinnleg eigne kyrkjesokn stabburet på prestegarden frå slutten av 1800-talet Kyrkjegarden vest om kyrkja er den gamle mellomalder- med eigen prest, men etter reformasjonen vart Bø og står framleis, sentralt i Manger senter. kyrkjegarden, som er automatisk freda. Sæbø (og Herdla) lagt under Manger prestegjeld og

Manger kykje. Hordabø kyrkje. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

58 avslutta kor.ArkitektvarJ.W.Nordan. flankert avtrappehusivest,ogeitsmalare,polygonalt i 1875.Kyrkjaerbygdsomeittreskipabyggmedtårn, staden. Dennoverandekyrkjaereitrekyrkjeoppført Hordabø kyrkjeliggpåBø,ogerdentredjekyrkja Hordabø kyrkjeogkyrkjegard kyrkjegarden vedkyrkja. gravplassen. Dennegravplasseneridageindelav etablert einkoleragravplassrettutanfordenordinære I sambandmedkoleraepedemieni1848-1849vartdet til sideieineigendelavkyrkjegarden. gravsteinar fråuliketidsperiodarertattvarepåogsett Catharine HeibergføddStub(d.1843).Eitutvalav Heiberg (prestiManger1826-1838)ogkonaMette koret. DetteergravsteinaneettersokneprestGabriel Det erregistrerttoeldregravsteinarigrasetsøraustfor koleraepedemien, somtoksværtmangelivpåkorttid. Bø-sokna. Dennevartopprettai1849sambandmed garden BautenpåRikstadvarhjelpekyrkjegardi grunn tilkyrkjegardenogopparbeiddeden.Kyrkje­ har fåttnamnetterSjurJohannessenBøsomavsto i 1859,ogligglikevedkyrkjapåBø.Sjurkyrkjegarden bevart påkyrkjegarden.Sjurkyrkjegardenvartoppretta som erautomatiskfreda.Detingeneldregravminne Rundt kyrkjaliggdengamlemellomalderkyrkjegarden, teikningane ogstodforoppføringaavkyrkja. kor isør.KarlAskelandfråpåRadøyleverte tårn inordogeitlågaresmalerpolygynaltavslutta midtskip ogsideskipundereittfellestak.Kyrkjahar kyrkja påstaden.Kyrkjaereitreskipalangkyrkjemed Sæbø kyrkjevartoppførti1884,ogerdentredje Sæbø kyrkjeogkyrkjegard Foto: BYstebo gravminne registrert. garden, somerautomatiskfreda.Detingeneldre Framfor kyrkjaliggdengamlemellomalderkyrkje- sokn. i 1916.GravplassenvardåhjelpekyrkjegardforLygra Gravplassen påSlettavartfrådeltsomeigeneigedom Sletta 6.juli1997. Church. KyrkjavartvigslaavbiskopeniBjørgvinpå byrjinga av1900-taletogheitteBramptonLutheran Dakota. Kyrkjavarreistavnorskeemigrantarpå er eilangkyrkjesomflyttaditfråBramptoniNord Den såkallaEmigrantkyrkjastårpåMellingen.Kyrkja Emigrantkyrkja ogkyrkjegardenpåSletta Foto: DavidGuest 2.7 2 59 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Gamle prestegarden på Manger (verneklasse A) skulle byggja ny butikk i Manger senter på slutten av Kulturmiljøet kring prestegarden på Manger har høg 2.7 Det har vore prestegard på garden Nedre Manger frå 1960-talet, vart paktarbustaden og driftsbygningen lokal verneverdi, og er plassert i verneklasse A. Området heilt attende til kring 1435, då Aslak Bolt gav Nedre riven. Det var også planar om at våningshuset skulle bør inn som omsynssone i kommuneplanen. Omsyns­ Manger som prestegard for Manger prestegjeld. Bygde- rivast, men dette vart stoppa. Det vart bygd ny preste­ sona bør også omfatta tingstova, som er omhandla bokforfattar Anders Haugland meiner at presten før bustad på ei tomt søraust for kyrkja i 1969, og presten i kapittel 2.11. Det bør setjast opp informasjonsskilt den tid budde på Øvre Manger. Dei første bygningane flytta dit. Sidan den gong har Radøy kommune dispo­ i tunet som ein del av prosjektet Kulturhistorisk på prestegarden på Manger stod i om lag 200 år, fram nert våningshuset­ på det som no fekk tilnamnet gamle vandring på Manger. til første halvdel av 1600-talet, då det vart sett opp nye prestegarden­ og stabburet der til mellom anna til kontor. bygningar. Denne prestegarden brann ned i 1759, og med det gjekk også kyrkjebøkene for Manger tapt. Det Våningshuset på gamle prestegarden stod ferdig i 1899. Bygningen har to etasjar med kjellar. Ein god del vart bygd ein ny prestegard, som stod i om lag 130 år Les meir om kyrkjene i Radøy i Manger kyrkje og materialar frå den gamle prestegarden skal vera nytta i til slutten av 1890-talet då den var heilt til nedfalls og prestegard: jubileumsskrift i høve 100-årsdagen­ huset. Også ein del fyllingsdører frå den førre preste­ bygningane vart rivne. til Manger kyrkje, i Soga um Sæbø kyrkja av garden er nytta. I seinare tid er det kome eit lite tilbygg Johan Litleskare som kom ut i 1934 og i Horda­ Nytt våningshus, paktarbustad og driftsbygning vart på eine langsida. Stabburet ved den gamle preste­ bø kyrkje gjennom tidene av Knut Gunnarson som sett opp i åra 1898-1899 etter teikningar av landbruks­ garden er eitt av to stabbur me kjenner til i kom ut i 1975. ingeniør Grimnes. I samband med at Manger handelslag Radøy kommune. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Manger prestegard tidleg på 1900-talet. I bakgrunnen, heilt til høgre skimtar me høy- og kornløa, stallen og sauefloren. Manger prestegard og stabburet i dag. Hovud­bygningen og stabburet står den dag i dag, medan løa framfor hovudbygningen vart rive kring 1970. Foto: Petter Olai Ottesen.

60 organisa­ I detsomidagerRadøykommunedeikristne betydning utoversærleg1900-talet. veksa framherilandet,ogdeifekkstørre Det varpå1800-taletatlagogforeiningarbyrjaå 2.8ORGANISASJONSEIGDEBYGG sjonane ogungdomslagasometablerte spekter avinteresseområde. organisa­ ut på1900-talet.Idagerdetnærare100registrerte seg først,førmusikklagaogidrettslagakomtillitt sjonar ikommunenvårinnanforeitbreidt lokale. tid. Deiandrelagaharfordetmestehaldetilileigde berre bedehus,ungdomshusogidrettsanleggfrånyare dei frivilligelaga.Deifastekulturminnaerstortsett sjons­ Sjølv omkommunenhareitallsidigogriktorganisa­ Opning av fotballbana på Sletta i 1954. Utlån: Trygve Soltvedt. liv, erdetlikevelnoksåfåfastekulturminneetter 2.8 2 61 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 UNGDOMSHUS 2.8 Mot slutten av 1800-talet vart det starta opp ung- domslag over heile landet, og i 1896 vart Noregs ung- domslag skipa som ein landsdekkjande organisasjon for alle dei lokale laga. I det som i dag er Radøy kommune, vart det etter kvart skipa tre ungdomslag. Først ut var Sæbø ungdomslag som vart skipa i 1903, deretter kom Manger ungdomslag i 1907 og Hordabø ungdomslag i 1917.

Sæbø ungdomshus Sæbø ungdomslag bygde hus allereie i 1909, men huset brann i 1929. Ungdomshuset som står i dag vart reist i 1931 av byggmeister Nils Rokne frå Voss etter teiknin- gar frå Konrad Vetås. Konrad Vetås var sløydlærar på Manger fylkesskule.

I tillegg til å vera lagshus for Sæbø ungdomslag og Sæbø ungdomshus 17. mai 1945. Sæbø ungdomshus er lite endra utvendig, med unntak av at det er sett inn mindre vindauge i møtelokale for andre lag og foreiningar i Sæbø-bygda kjellaren (gbnr 88/8 verneklasse B). vart det halde møte i heradsstyret og andre kommunale utval og nemnder i Sæbø kommune på loftet, og i kjellaren var det filial for sparebanken. Ungdomshuset på Sæbø representerer rommar såleis ein viktig del av Sæbø-bygda si historie.

Gradnatun Gradnatun vart bygd av Losje vårvon i 1917, og

KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY Hordabø ungdomslag var leigetakar dei første åra, før dei seinare kjøpte bygget. Huset er teikna av Magnus Dagestad på Voss, ein av dei dei fremste represen­ tantane for brukskunst i vestlandsbygdene. Huset er seinare påbygd.

Solvang Ungdomshuset Solvang på Manger er det gamle kom- munehuset i dåverande Manger kommune. Kommunen skulle bygga nytt kommunehus, og ungdomslaget fekk kjøpa bygget mot at dei reiv det og flytta det ned til tomta på Nedre Manger. Ungdomshuset vart tatt i bruk i 1919. Solvang er bygd på i fleire omgangar. Gradnatun (gbnr. 24/29 verneklasse B).

62 mellom bedehusa. organisasjonseigde, menaktivitetsnivåetvarierermykje er seldeidagtilprivatpersonar.Deiandreframleis Ebeneser, SlettabedehusZoarogSæbøElim lutherske ogtretilhøyrtepinserørsla.Toskabedehus, i Radøykommune.Åtteavdessevarevangelisk På detmestevarheileellevebedehusiaktivdrift ståande bedehuseterVågenesbedehusfrå1905. i 1900.Dettebedehuseterdagrive.Deteldste som fekkgrunnsetelpåeitomtØvreManger 1900-talet. FørstutvarsannsynlegvisMangerbedehus, I Radøykommuneerdeieldstebedehusafråtidlegpå eldste bedehusailandeterfråmidtenav1800-talet. verksemd, hovudsakleginnanforlekmannsrørsla.Dei organisasjonar. Bedehusavertnyttatilkristenmøte- Bedehus erforsamlingshuseigdogdriveavkristne BEDEHUS Vågenes bedehus, Zoar Toska bedehus,Ebeneser Sæbø bedehus Sletta bedehus,Zoar Sletta bedehus,Betel Rikstad bedehus,Betel Olsvoll bedehus,Betlehem Nordanger bedehus,Betania Manger bedehus Hella bedehus Filadelfia Manger NAMN PÅBEDEHUS BYGGJEÅR 1922/1923 1913/1914 Ca 1927 1905 1952 1924 1914 1987 1974 1971 1935 Inne ibedehuset erdetein plattformmed ëittmaleriavradøykunstaren Knut Aske­ Olsvoll bedehus(gbnr. 74/7/1verneklasseB)vart bygdi1913/1914,ogfekk eitlite tilbyggi1983. I 1960vartdetbygdpåinordogaust.Dethøyrereinutedotilbedehuset. Vågenes bedehus(gbnr.29/11/1verneklasseB)erdeteldste,ståandebedehuset iRadøykommune.Detvartbygd1905. land frå Askeland. 2.8 2 63 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Kvalheim kring 1900. Vegen på biletet er den gamle bygde­vegen, som strakte seg frå Alverstraumen til Rossnes. Foto: Knut Kvalheim. Utlån: Kåre Kvalheim KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

64 2.9KOMMUNIKASJON langt kortare. som fekkfastanløp.DettegjordereisetidatilBergen faste dampbåtruter,ogkaiervartbygdedeistadene skulle t.d.tilBergen.Påsluttenav1800-taletkomdet Det varrobåtensomtransportmiddeletomein rekna somkøyrbare. kjørbar», ogdeimindre,lokaleveganevarhellerikkje fram tilsluttenav1800-taletofteomtaltsom«knapt viktigaste samferdselsåra.Hovudvegenoverøyavart Sjøen vartheiltframtilmidtenav1900-taletden kaier påRadøy. Dampbåtane haddefråsluttenav1800-taletstopppåfleire Bryggehuset påkaienUthella(gbnr32/17verneklasseB). Ved dessebåtfesta vardetmalteinkvitrundingmed tjukksirken Langs kystenoginneifjordanefinst detgamlebåtfeste.Mefinn søkja naudhamn,leggjasegtilfor nattaellerforåventapåbør. dei derdetlåggodttilretteformindre seglfartøyålasta,lossa, rundt forågjera dei meirsynlege.Foto:Kristoffer Toska. OG SAMFERDSEL 2.9 2 65 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 DEI ELDSTE VEGANE SEINARE VEGBYGGING 2.9 Den gamle bygdevegen over Radøy gjekk frå Alver- Lokale bønder hadde pliktarbeid på vegen. Vegen vart Vegbygginga på Radøy skaut fart på slutten av 1800- straumen i noverande Lindås kommune til Rossnes heilt inndelt i såkalla roder. Merker som viste grensene for talet, og stadig nye vegar vart planlagde og bygde i løpet nord på Radøy. Vegen er gamal, men når den vart bygd, kvar rode vart hogd i berg eller det vart sett opp søyler av dei første tiåra på 1900-talet. Dei fleste av dei vegane veit me ikkje sikkert. Me finn den i skriftlege kjelder på i tre eller stein der rodene byrja. som vart bygde i denne perioden, er vegane me køyrer slutten av 1700-talet. Kring 1860 vart traseen endra på i dag. noko, og den vart lagt utanom dei brattaste partia. I tillegg til bygdevegen som gjekk frå sør til nord, er I dag er vegen nedlagt som hovudveg, men den er godt også vegen frå Manger over Helland, Sletta, Nordanger synleg i terrenget mange stader. Delar av vegen ligg og til Bø blant dei eldste hovudvegane på Radøy. Desse under dagens vegtrasé. vegane er det få spor etter, men me ser mellom anna eit par bruer ved på strekningen mellom Nordanger og Bø. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Småkloppa på vegen mellom Soltveit og Bø (gnr 16/4 verneklasse B). Foto: Johannes Birkeland.

66 Denne delenavgamlevegenereinmykjebrukttursti. skjeneflorar ogogsåeinhusegrunniStølsnesetpåLi. rodemerke. Langsvegenerdetogsåfleiregrunnaretter vart lagtiterrenget.Langsvegenerdetbevartfleire Grautebrekka gjeveitgodtdømepåkorleisvegar gane avdengamlebygdevegenoverRadøy.Denbratte Gamlevegen påLiereinavdeibestbevartestreknin- 2) gamlevegen. Strekningenermykjenyttasomtursti. planen fornyfylkesvegfråStorheimstøtilVetåskryssar godt bevartstrekningavgamlevegen.Regulerings­ Gamlevegen frågrensatilLindåsHaukelanderein 1) Strekningar avgamlevegenoverRadøy KULTURMINNE IVERNEKLASSEA Kolåseidet-Li Grensa tilLindåskommune-Haukeland Våte partibørutbetrast. Denne delenavgamlevegenereinmykjebrukttursti. Bortsett frådettestrekket,ergamlevegenbevart. vegen fråBirkelandsvågenmotSkjenetdelvisøydelagd. Skjenet påHella.Fornokreårsidanvartførstedelav under ToskavegenognordovermotBirkelandsvågen strekka avgamlevegen.Gamlevegenfortsetvidare skule ereinavdeibrattasteogbestbevarteveg­ Urlekleiva sombyrjeriKyrhovden,rettbakManger 3) Urlekleiva-Skjenet påHella Radøy ogbeståravtrebrukar. Denne bruaerdenlengsteavdeigamlebruenepå bruene langsdengamlebygdevegenoverRadøy. Brua påBø(gbnr.24/22og24/9)erdenandreav 5) BruBø Brua harbyrjaåsigaut,ogbørrestaurerast. som ermurtoppitørrmurmedstorehellerover. langs dengamlebygdevegen.Bruabeståraveittbrukar Brua påKvalheim(gbnr.28/9)ereiavtobevartebruer 4) Bru Kvalheim 2.9 2 67 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Kanonstilling på Vågenes (gbnr. 30/1 verneklasse B). KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

68 (sjå rammetekst),ogpåRisnesokkupertetyskarane delar avVågenesvartomgjorttiltyskforsvarsanlegg skulle forsynafortetiMarøymedarbeidskraft.Store også bygdeinsovjetrussiskfangeleiriForsøyna,som stillingar påVågenes,iForsøyogRisnes.Detvart slikt fortbygdpåMarøy,ogitilleggvardetkanon­ stoppa eineventuellalliertinvasjon.PåRadøyvarteit bestod aveikjedeover100forsvarsfortsomskulle kysten heiltfråFrankrikeognordtilFinland.Linja vollen», eigigantiskforsvarslinesomstrakteseglangs I 1941beordraAdolfHitlerbyggingav«Atlanterhavs­ grunn avkrigen. krigen tilminneomradværingarsommistalivetpå Me harogsånokreminnesmerkesomvartreisteetter ningar somvartnyttaisambandmedillegaltarbeid. restar ettertyskeanleggfråandreverdskrigogbyg- Dei fysiskekrigsminnamehariRadøykommuneer seg ettertyskereglarogpålegg. vart okkupertavtyskestyrkerognordmennmåtteretta verdskrig atkrigenkomnærastpåfolkflest,dålandet blokade somiNapoleonskrigane.Deterlikevelandre teneste, ellermatmangeloghungersnaudpågrunnav det vartkrevdinnmeirskattarforåfinansierakrigs­ menn isinbestealdervartutskrivetilmilitærteneste,at har radværinganekjenddettepåkroppengjennomat Noreg harvoreinvolvertifleirekrigar.Ieindelkrigar 2.10KRIGSMINNE piggtrådsperringar ogdetvartlagtminerrundt. radiohus påHorshaugen. Områdetvartsperra avmed og settoppstorekanonar, detvartbygdoppeit Vågenes medeivekesvarsel. Detvartbygdfundament til tyskforsvarsanlegg,ogni familiar måtteflyttafrå Sommaren 1944vartnordre del avVågenesgjortom TVANGSFLYTTING FRÅ VÅGENES tyskarane åsporaoppfluktruta. nære påfleiregonger,menheldigvisklartealdri medan deiventapåtransportovertilØygarden.Detvar ein viktigjobbmedåskjulaflyktninganefortyskarane i SkagenesetogIngeborgHelleHellenesetgjorde ningane varhaldneiskjul,ogmellomandrefamilien Det varsærlegiområdetrundtHellesosenatflykt­ og vidaretilShetlandvarklar. i skjulpåRadøyframtiltransportenoverØygarden gane tokgjernerutebåtenfråBergen,ogvarthalde Hans Helle,medgodhjelpfråmangefleire.Flyktnin- Bergen ogØygardenvartorganisertavradværingen frakta vidaretilBergen.Dennordlegefluktrutamellom og krigsutstyrtildeinorskeheimestyrkanesomvart Shetland. Andrevegenhaddeubåtjagaranemedvåpen der ubåtjagararhentaflyktninganeogfraktadeiovertil organiserte fråBergenogtilmellomannaØygarden, Nordsjøen mellomNoregogShetland.Fluktrutervart Utover ikrigenvartdetorganisertillegaltransportover for åbeskyttabygget. skulen ogsetteoppeikanonstillingtyskevaktpostar tyskarane påVågenes. funda­ framleis, menfåtyskbygdeanlegg ståratt.Berre Dei flesteavhusasomtyskarane rekvirertestår mentet tiltokanonstillingar er synlegeetter 2.10 2 69 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 KRIGSMINNE I VERNEKLASSE A 2.10 Fortet i Marøy Den andre delen i Marøy var eit permanent kystfort, Området i Knappen vert i dag nytta til beiting, og Fortet i Knappen, heilt nord Marøy, var ein del av som låg litt lenger nord i Knappen. Fortet var opera- landskapet kring fortet er nokså likt som det var under artillerigruppe Hjeltefjord som hadde til oppgåve å tivt frå september 1942, og vart lagt ned etter krigen. andre verdskrig. Bortsett frå kystverket sin radarstasjon hindra invasjonsforsøk via dei nordre og nordvestlige Anlegget omfatta meir enn 40 objekt innanfor eit og fyrlykta heilt nord, er det ikkje bygd noko i Knappen seglingsleier til Bergen, og beskytta eigen skipstrafikk område på kring 400 x 200 meter. Her finn me mellom i nyare tid. Karakteren og tilstanden til kulturminnet i området. Fortet i Marøy var operativt frå 1942, og anna fleire bunkarar for bustadføremål og ammuni­ og det autentiske og ubebygde landskapet i kring gjev består av to delar med totalt 55 objekt. sjonslagring i relativt god stand. Det finst også fleire området svært høg verneverdi og opplevingsverdi. kanonbrønner, ein del av dei i god, original tilstand. Første del av fortet var ei midlertidig plassering med Kommandobunkeren framstår som uendra utvendig, tre kanonbrønner og ein del andre installasjonar, totalt men er no i bruk som kystradarstasjon. I tillegg finst det kring 15 objekt. Desse objekta er overgrodde og dels ein del grunnmurar etter små brakker og eit par større falle saman eller øydelagde. Anlegget ber preg av å ha bygningar, ein tunell, truleg for ammunisjonslagring, berre vore nytta ei kortare stund. ein kai og betydelege restar av sokkellavetter. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY Fortet i Knappen, lengst nord på Marøy under andre verdskrig. Utlån: Knut Marøy.

Les meir om mellom anna krigen i Marøy i Marøyminne av Olav Marøy som kom ut i 2001.

Flyfoto over Marøy med markering av kjende kulturminne på det permanente kystfortet i Knappen. Registreringa av kulturminne er gjort av Vegard Toska.

70 fangeleiren påForsøyvarttattibruk,meneinav i oktober1942ogapril1943.Meveitikkjeakkuratnår Dei førstesovjetrussiskefanganekomtilHordaland på arbeidskraft. leiar, somvaropprettaforåsikradeityskefortatilgang fleire bygg.IHordalandvardettotalt30slikefange- russisk fangeleirfråandreverdskrigmedgrunnaretter På ForsøylikenordforMarøyliggogsåeinsovjet­ Fortet ogfangeleireniForsøy Flyfoto medmarkering avkjendekulturminnefrå krigen påForsøy.Registreringa avkulturminne ergjortavVegardToska. stillingane, erdetikkjekometilnyebyggelleranlegg Bortsett fråatdeterbygdeihytteoppåeinavkanon- i sørognordtilkanonstillingane. fleire kanonar.Deterogsåbygdvegarfåkaiområdet Heilt nordpåForsøyliggeitfortmedbatteri frå ulikelandiSovjetunionen. synleg atdetvarmellom150og200personarileiren bygningane erdetrissainn«12.6.43».Detsann­ vuderast. Digital formidlingavkulturminnapåForsøybørogså Det børsetjastoppinformasjonstavlesørpåForsøy. ikkje såuliktslikdetsågutunderkrigen. villsau oglandskapetframstårdiforsomvelhalde på Forsøysidankrigen.Områdetvertidagbeitaav 2.10 2 71 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Skageneset på. Bortsett frå at torvtaket er erstatta, er det gjort få Sjåneset på Hella 2.10 Skageneset (gbnr. 41/12) er ein tidlegare husmanns- endringar på lemstova sidan andre verdskrig. Dette gjer På Det tidlegare husmannsplasset Sjåneset på Hella plass og seinare småbruk under garden Børkjeland. at huset i seg sjølv har høg verneverdi. (gbnr. 33/1-5, 8-16) vart mange flyktningar halde i Her budde under andre verdskrig Dorthea Skagenes skjul under andre verdskrig. Her budde Ingeborg Helle, saman med borna Ingeborg, Nils og Eva. I løpet av Landskapet er heilt annleis enn det var under krigen. også kalla «Triså». Innsatsen Ingeborg Helle gjorde krigen skjulte familien i Skageneset over 100 flykt­ Den gong var det knapt eit tre eller ei busk i Skage­ under krigen har ikkje vore allmend kjend før i nyare ningar på veg frå Bergen til Øygarden, der dei skulle neset, medan området i dag er planta med gran. Det er tid, og ho vart difor aldri heidra for sin innsats. hentast over til Shetland. planar om å fjerna det meste av skogen i Skageneset. Dette vil vera ein fordel ikkje minst med tanke på å Eigedomen består av våningshus og jordkjellar. Eigedomen består i dag av ei lemstove, eit uthus med formidling av historia frå krigen. I tillegg er det ein nyare bygning bak huset. Området er mellom anna utedo, ein potetkjellar, eit naust og delar nytta som privat fritidseigedom. Det er ingen aktuelle av ei løe. Under krigen var løe og flor bygd saman, men Skageneset vart i 1982 offentleg friluftsområde, eigd tiltak knytt til dette anna enn formidling av historia i dag er det berre løa som står att. Våningshuset er ei av Radøy kommune og drifta av Bergen og omland om flytkninge­trafikken over Nordsjøen under andre klassisk lemstove. Alderen på bygningen er usikker, friluftsråd. Løa står til forfalls og det bør vurderast verdskrig. men tømmeret som er maskinlafta tyder på at mate- om denne kan bevarast. Turen til Skageneset kan rialen er frå kring 1900. Bygningen kan ha vore bygd marknadsførast som kulturminnetur. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Les meir om krigen i Radøy i Krigsår på Radøy 1940-1945, som Radøy sogelag gav ut i 2011.

72 Dette bedehuseterrive.Foto:PeterOlaiOttesen. i preste­ Hågarden påManger(gbnr.46/4verneklasseC)tidleg1900-talet.Til venstreibiletetsermetingstova,somdagstår presten iMangerprestegjeld.harogsåvore har nedreManger(gnr45)ogsåvoreprestegardfor Manger vartbygdeingongpå1100-talet,ogfrå1435 gjeld heiltsidanmellomalderen.Denførstekyrkjapå Manger harvorekyrkjelegsentrumforpreste­ 2.11MANGER–SENTRUMIKOMMUNENOGPRESTEGJELDET gardshagen. HeiltbaktilhøgresermegamleMangerbedehus,som vardetførstebedehusetsomvartbygdpåRadøy. garden) busettepåhusmannsplassarunderpreste­ av 1800-taletvardeiflestepånedreManger(preste­ kommunar) somadministrasjonseining.Iførstehalvdel lovene innførteamtformannskap(seinareheradog administrasjonssenter sidan1837,dåformannskaps­ med fiske. Manger. Bønderoghusmennkombinertedettegjerne eit fåtalsomlivnærtesegavannaenngardsbrukpå garden. Utanomprestenoghansfamilievardetberre 2.11 2 73 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 2.11 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Husmannsplassen Hesthaugen på Manger, ein av fleire husmannsplassar under prestegarden på Manger. Biletet er tatt i 1912. Husmannsplassen er i dag riven. Utlån: Bjarne Morken.

Dei gamle handelslovene hadde verna om handels­ bakeri i det som vert kalla tingstova, som no er flytta til vågen. Nede ved Mangersvågen kom det etter kvart monopola i byane. Frå 1842 vart lovverket liberalisert prestegardshagen. På 1880-talet sette handelsmannen mellom anna hermetikkfabrikk (ligg under gnr 44 og opna for meir handel også i landdistrikta. Frå den tid i Hågarden opp det store huset som står i dag, der han Mangersnes), fleire landhandlarar, meieri, smedar, vart det starta opp fleire handelsverksemder på Manger. hadde butikk og bakeri i kjellaren. skomakarar og kafé, og her var det også dampskipskai Ein av dei første vart starta opp i Hågarden (ligg under med jamlege anløp. Frå slutten av 1800-talet og fram gnr 46 Øvre Manger), like ved kyrkja, i 1845. Handels­ Bortsett frå Hågarden vart dei fleste handels- og indu­ til midten av 1900-talet må Mangersvågen og Manger mannen på Hågarden dreiv først butikk og seinare striverksemdene starta opp i nærleiken av Mangers­ kai såleis ha vore ein stad med eit yrande folkeliv.

74 det varutbygginga avMangersenterigang. Manger handelslagflyttafrå kaienkring1970,ogmed ut varmeieriet,somflyttafrå kaienmidtpå1960-talet. difor oppmotkyrkja,derManger sentereridag.Først vågen meiravsides.Butikkar ognæringsverksemdflytta kvart flyttaoverpålandjorda, ogdermedvartMangers­ viktigaste ferdselsåra.Detmesteavtrafikkenvartetter Sjøen mistautoverpå1900-taletposisjonensomden Bygget tilMangerhandelslagsommeserpåbiletetvartsnartforlite, og dei setteoppnyttbyggpåsamestadtidleg på1930-talet. Preste­ Ytre delavMangersvågenkring1923medMangerhandelslagtilvenstre, meieriet midtibiletetogdampbåten vedMangerkai.OppetilvenstreliggMangersplasset,somvarhusmannsplassunder garden. Bådehandelslagetogmeieriethaldttidlegaretillengerinne i vågenihusetsomdagharadresseSmedbrekka 10.Ogsådampskipskaienlåglengerinneivågen. i lokalsamfunnet. etablerte segogsåpåManger ogvarteinviktigaktør fylkesskule ogungdomsskule. Mangersparebank lensmann, telefonsentral(1907), lækjar,tann­ funksjonar utanomkommuneadministrasjonen som stad iperiodarogfekketterkvartogsåfleireoffentlege Manger varsomnemndkommunesenterfrå1837,ting- lækjar, Omtalt ikap2.7. Manger kyrkje LISTEFØRTE BYGG 2.11 2 75 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Lensmannshuset på Solhaug Gamle prestegarden 2.11 KULTURMINNE I VERNEKLASSE A Tingstova Lensmann Dankert Heiberg fekk festesetel på ein del Omtalt i kap 2.7. Tingstova var ein del av Hågarden og vart sett opp der av innmarka til prestegarden i 1858. Her sette han opp av prostinna Birgitte Elisabeth Micheleth etter at ho huset som han fekk kjøpa hjå sokneprest Isak Lange Mangersvågen vart enke i 1803. Som namnet tilseier vart det halde Kobro. Dette huset, som vart kalla for Stibolthuset, Omtalt i kap 2.4. ting i bygget. I tillegg har tingstova vore nytta til var opprinnleg flytta frå Osterfjord-området til preste­ mellom anna bakeri, møteplass for offentleg verksemd garden på Manger i 1845. Dette huset vart bygd på som t.d. kommunestyremøte, bank, skulestove for i nord, kanskje med det same det vart sett opp, men Nordhordland amtskule og snekkarverkstad. i alle fall før 1872, då det vart halde branntakst på eigedomen. Kring år 2000 vart bygget flytta til prestegardshagen, der det står i dag. Huset er ein av få bygningar i Radøy kommune etter personar frå høgare sosiale lag. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

76 MANGER –CA.1850-1960 KULTURHISTORISK LØYPEPÅ 2.11 2 77 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY 2 Oppreising av basisstøtter på Radøy kring 1912. 2.12 Foto: Norsk kartmuseum. KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY

Radøy basis i dag.

78 kulturminneløype iområdetkringSkaråsmyrane. oppå kvarandre.Basisanekanskiltastsomeindelavei to grantittsøylersomkvarbeståravgranittblokker Radøy basisvartetablertogmålti1912.Denbestårav dei erkalla,valdutsomrepresentativforVestlandet. (gbnr. 99/6),erforeslåttinnverna.Radøybasis,som på Radøy,éinStraume(gbnr93/4)ogYstebø ut nokrebasisarsomdeiforeslårverna.Deitobasisane kartverk harisinverneplanforkart-ogoppmålingvald Slike basisarvartetblertfleirestaderilandet.Statens endepunkt iflattlende. i koordinatsystemet.Einbasisvarmarkertmedto skaffa einmålestokksomkunnenyttainettetog måtte einnokrestaderleggjainnsåkallabasisarforå hjelp avvinklaritrekantar.Forånyttadennemetoden, nytta eintrigeometriskepunktsomvarbygdoppved I sambandmedoppmålingogkartfestingavlandet 2.12 ANDREKULTURMINNE Oppreising av basisstøtter på Radøy kring 1912. kring Radøy på basisstøtter av Oppreising Foto: Norsk kartmuseum. Foto: Norsk

2.12 2 79 KULTURMINNE OG KULTURMILJØ I RADØY KJELDER OG LITTERATUR Fylkeskonservatoren i Hordaland, Byggeskikk i Nord- Hordaland fylkeskommune: Kulturhistoriske registreringar.­ hordland, 1975 KONDENSATRØRLEDNING Kollsnes – Mongstad. Øygarden, Radøy, Austrheim og Lindås kommune, 1998 LITTERATURLISTE Fylkeskonservatoren i Hordaland: Ystebøtræet. Eit Arkeo. Nytt fra Historisk museum i Bergen nr. 1 – 1992 saman­bygd anlegg på Ystebø i Radøy kommune, 1987 Hordaland fylkeskommune: Kulturminneregistreringar (temanummer om Kotedalen) i samband med reguleringsplan for utviding av Vetås Gunnarson, Knut: Hordabø kyrkje gjennom tidene, industriområde, gnr 86, bnr 3, 7, 21 m.fl., Sæbøvågen, Askeland, Ingeborg og Håkon Askeland (red.): 1975 Radøy kommune. Rapport 14 2008. Jubileumsbok Manger folkehøgskule 130 år, Manger folkehøgskule 2007 Haugland, Anders: Radøy gjennom tidene bind 1, Hordaland fylkeskommune: Snekkevikka gnr. 61 bnr. Radøy kommune 2006 86 mfl. Radøy kommune. Kulturhistioriske registreringar

KJELDER OG LITTERATUR Aase, Haakon og Marthinsen, Espen: Statusrapport reguleringsplan for Snekkevika. Rapport 45 2013 2008, forprosjekt, Jordkjellere i vest, et dokumentasjon- Haugland, Anders: Radøy gjennom tidene bind 2, og opplæringsprosjekt Radøy kommune 2008 Hordaland fylkeskommune: Kulturhistoriske registre- ringar, Heller på Manger Prestegard Radøy kommune, Birkeland, Johannes: Kvernhusa på Radøy, 2004 Haugland, Anders: Radøy gjennom tidene bind 3, Rapport 47 2015 Radøy kommune 2010 Brekke, Nils Georg (red.): Kulturhistorisk vegbok: Høyland, Arne: Sjøbruksmiljøa i Radøy, 1995 Horda­land, Bergen 1993 Haugland, Anders: Radøy gjennom tidene bind 4, Radøy kommune 2012 Høyland, Arne: Sæbø landskapspark, 2007 Døssland, Atle: Strilesoga bind 3. Nord- og Midthord- land gjennom tidene. Frå 1650-1800, Bergen 1998 Haugland, Anders: Radøy gjennom tidene bind 5, Indrelid, Svein: Strilesoga bind 1. Nord- og Midthord- Radøy kommune 2014 land gjennom tidene. Frå steinalder til vikingtid, Bergen Døssland, Atle: Strilesoga bind 4. Nord- og Midthord- 1996 land gjennom tidene. Frå 1800-1914, Bergen 1999 Haugland, Anders: «Kristoffer Garmann gjorde Radøy landfast for 320 år sidan», i Meldingsblad for Radøy Innsamling av bumerke i Radøy, samarbeid mellom Ertresvåg, Egil: Strilesoga bind 5. Nord- og Midthord- sogelag 7. årgang 1/2009 Radøy sogelag og skulane, 1990 land gjennom tidene. Frå 1914 til i dag, Bergen 2001 Helland, Meinert: «Lamberghuset på Kvalheim» i Kleppa, Johannes og Rasmussen, Alf Henry: Reise i Fett, Per: Førhistoriske minne i Nordhordland, Manger Meldings­blad for Radøy sogelag 7. årgang 5/2006 bedehusland. Bedehusene i Hordaland. Sambåndet prestegjeld, 1970 forlag 2001 Helland, Meinert og Fykse, Ingvar: Helsearbeid i Fornminne i Hordaland. 6. Radøy kommune, skiftande tider. Frå Villads Nielsen til Elsa og Gunnar Kvalheim, Alfred: «Lamberg-/Soltveithuset» i Meldings- Universitetet i Bergen, historisk museum 1983 Jordal, 2005 blad for Radøy sogelag 7. årgang 1/2009

Fossen, Anders Bjarne: Leia langsnorskekysten. Den Hordaland fylkeskommune: Tilrettelegging av arkeo­ Litleskare, Johan: ”Gamle bunadshus i Nordhordland” indre farleia frå Bergen til Mongstad, Bergen 2007 logiske kulturminne i Hordaland. Rapport til bevarings­ i Nordhordland og Midthordland. Sogelaget sitt aars­ program for arkeologiske kulturminne i Hordaland, skrift, band 1 1918, band 2 1919 og band 3 1920 Harsson, Bjørn Geirr: Verneplan for kart og oppmåling, udatert Statens kartverk 2011

80 Litleskare, Johan: Øydejorder: gløymde gardsnamn og Radøy sogelag: Meldingsblad for Radøy sogelag, fleire KJELDER OG UPRENTA KULTUR­ burttynte gardar i Nordhordland, 1925 årgangar MINNEREGISTRERINGAR Digitalarkivet: Litleskare, Johan: Soga um Sæbø kyrkja, 1934 Riksantikvaren 2016: Kulturhistoriske landskap av nas- • Panteregister og pantebøker frå Manger og Lindås jonal interesse i Hordaland. Rapport: http://hdl.handle. Manger kyrkje og prestegard: jubileumsskrift i høve net/11250/2426455 • Folketeljingane for Manger 1865, 1891, 1900 og 100-årsdagen til Manger kyrkje, Manger sokneråd 1991 1910 Solberg, Bergljot: Jernalderen i Norge. 500 før Kristus • Matrikkel for Nordhordland 1723 Manger fylkesskule 100 år: 1877-1977. Manger 1977 til 1030 etter Kristus, Oslo 2003 Hordaland fylkesarkiv: Kulturgeografiske registreringer Marås, Olav: Festskrift - Sæbø ungdomslag 100 år Sperbund, Halvor: Krigsminner i Hordaland fylke. (KGI) for Manger, Hordabø, Sæbø, Lindås og Radøy.

1903-2003, Sæbø 2003 Radøy (utkast) KJELDER OG LITTERATUR Kulturminneregistreringar i regi av Radøy kommune Marås, Olav (red): Strileliv – tida som ein gong var – Striletaggen filatelistklubb. Post- og stempelhistorie for 2014-2015 (tilgjengeleg på kulturkontoret) Folkeminne frå Radøy, Bergen 2008 Nordhordland, 2016 SEFRAK-registreringar. Oversikt på ml.a. Kulturminnergeistreringar på www.miljolare.no, Sulebust, Jarle: Strilesoga bind 2. Nord- og Midthord- www.nordhordlandskart.no Kulturminnet vårt land gjennom tidene. Frå vikingtid til 1650, Bergen 1997 Statsarkivet i Bergen, arkivet etter lensmannen i Molaug, Svein: Vår gamle kystkultur, bind 1 og 2, Oslo Manger, branntakstprotokollar, 12.1-12.4 1994 (4. opplag) Sæbø. Bygda og folket, Radøy kommune 2005

Namtvedt, Olav Steinar (red): «Eg likar Radøy best». Trivselsgrenda Risnes krins, ikkje datert Radøy kommune 1964-2014, Bergen 2014 Tveit, Nils: Meieribruket i Hordaland, Bergen 1949 NIKU: Rapport Bygninger og omgivelser 11/2006, B-271 Eldhuset på Bogatunet Villanger, Arne: «Amtskule - Fylkesskule – Folkehøg- skule» i Meldingsblad for Radøy sogelag 4. årgang Norges kirker på www.norgeskirker.no 2/2004

Norgeshistorie.no på www.norgeshistorie.no Ystebø, Asbjørn: «Amerika-gardar på Sletta – nær­området til Vestnorsk utvandrings­senter» Norske gardsbruk, Hordaland fylke bind 1 og 2, i Svellingen, Rolf (red.): Pionerliv i Amerika og Oslo 1964 bygdeutvikling på Sletta, Bergen 2012

Radøy sogelag: Krigsår på Radøy, 2011

Radøy sogelag: Historia om bureisaren og nyrydjaren i Radøy, Meldingsblad 2015

81 Gjennom fleire tusen år har menneske forma kultur­landskapet. På biletet ser me nyrydding på bureisingsbruket Hove på Straume kring 1943. Utlån: Ragnhild Straume. Notlag på Kvalheim. Utlån: Kåre Kvalheim. Foto: Kristoffer Toska

Radøy kommune Radøyvegen 1690 5936 Manger