De tranen van een prinses Het drama van 40 jaar alfabetiseringsbeleid

door Thomas Bersee

Nederland telt thans, anno 2017, ongeveer 2,5 kolommetje in de pers en een enkele Kamer- miljoen laaggeletterden van 16 jaar en ouder. vraag, waarna de minister beterschap belooft ‘Laaggeletterd’ houdt in dat iemand (grote) en meer, nieuwer en beter beleid toezegt. Wie moeite heeft met de vaardigheid van lezen en/ echter iets aandachtiger toekijkt, kan zich ook of schrijven, en wel zodanig, dat dit zijn of afvragen of het commentaar van de Rekenka- haar dagelijks leven hindert, en de commu- mer niet een tikje naïef is en vooral of dat niet nicatie met de overheid of maatschappelijke het doel volledig mist. Een blik op het verleden instanties belemmert. Vandaar dat laaggelet- leert immers dat sinds jaar en dag het over- terdheid ook wel ‘functioneel analfabetisme’ heidsbeleid inzake laaggeletterdheid en inbur- wordt genoemd. Sinds veertig jaar wordt laag- gering zelf meer deel van het probleem is dan geletterdheid door de overheid onderkend als deel van de oplossing. Veertig jaar lang leek een maatschappelijk probleem, dat des te het alsof elke beleidsontwikkeling een stap urgenter werd toen het zich vervlocht met verder in het educatieve moeras betekende, de beperkte taalvaardigheid van migranten alsof elke subsidiepot steeds sneller verdampte die moesten inburgeren. Sinds vier decen- in de politieke mist, en alsof in het macabere nia wordt er dan ook op diverse ambtelijke landschap van de laaggeletterdheid slechts on- niveaus beleid ontwikkeld, gefinancierd en gelezen nota’s, vergaderende ambtenaren en geïmplementeerd. Thans, anno 2017, is het grijpgrage managers gedijden. Anders gezegd: rijksbeleid erop gericht om in een periode van wie wil weten hoe Nederland functioneert als drie jaar 45.000 volwassenen hun taalvaardig- samenleving waarin consensus en ongelijk- heid te laten verbeteren. heid hand in hand gaan, kan veel leren van Men hoeft geen wiskundige te zijn om op veertig jaar alfabetiseringsbeleid. te merken dat er een kloof gaapt tussen de omvang van de problematiek en de overheids- inspanning. Het is geen wonder dat de Alge- Het begon allemaal in 1977 met een alarme- mene Rekenkamer vorig jaar concludeerde rend onderzoeksrapport van de Universiteit dat de aanpak van laaggeletterdheid door de van waarin het aantal functioneel overheid ‘tekort schiet’ en ‘getuigt van weinig analfabete volwassenen in Nederland werd ambitie’. Begin dit jaar kwam de Rekenkamer geschat op tussen de 100.000 en 400.000. Het daar nog eens overheen met een rapport over zou gaan om mensen die ‘de eerste basis mis- het eveneens miljoenen verslindende inbur- sen om in onze “geletterde” samenleving te geringsbeleid. De kritiek was wederom niet functioneren en die te vaak vergeten worden, mals. Slechts een fractie van de inburgeraars omdat nogal eens verondersteld wordt dat zij haalt zijn inburgeringsexamen binnen de ge- niet meer voorkomen in een maatschappij stelde termijn van drie jaar, en het is volstrekt die sinds driekwart eeuw verplicht onderwijs ongewis of het merendeel van de inburgeraars kent’.2 de eindstreep ooit zal halen.1 Het rapport viel in vruchtbare aarde, want Kritiek van ’s lands rekenmeesters op het juist in die jaren was er in Nederland een falen van overheidsbeleid trekt in Nederland grote bloei van educatieve activiteiten voor doorgaans weinig meer aandacht dan een laagopgeleide volwassenen. Het ging om deels

39 Hollands Maandblad 2017 – 11 succesvolle activiteiten als de Moedermavo, eerbiedig de ‘Jo-ker’ werd genoemd, was hij vos-cursussen (Vrouwen Oriënteren zich op vastbesloten Van Kemenades belofte van de de Samenleving), piz- groepen (Pensioen in Open School alsnog in te lossen, maar dan be- Zicht), Projekten Permanente Edukatie, het ter en groter. Het jaar 1990 was het unesco- vormingswerk en taallessen voor gastarbei- wereldjaar van de alfabetisering en bij de of- ders. Het was de tijd van kabinet Den Uyl dat ficiële start ervan in de Ridderzaal zei Ritzen als motto de spreiding van kennis, macht en dat hij hoopte dat in het jaar 2000 het anal- inkomen had. Minister van Onderwijs Jos fabetisme in Nederland zou zijn uitgebannen van Kemenade beloofde ronduit: ‘Iedereen en dat daarom de volwasseneneducatie speer- moet zijn leven lang kunnen blijven leren en punt was van kabinetsbeleid.7 zich door training, studie, discussie en bezin- Ritzen liet er geen gras over groeien. Geïn- ning kunnen heroriënteren. Hiervoor zijn spireerd door het Amerikaanse voorbeeld van educatieve voorzieningen nodig die voor ie- de community colleges als instellingen voor dereen toegankelijk zijn. […]. Om te garan- ‘een leven lang leren’, liet hij de basiseduca- deren dat deze voorzieningen op een systema- tie, de deeltijd vo-opleidingen (mavo, havo tische wijze worden aangeboden, komt er een en vwo) en het middelbaar beroepsonderwijs Open School.’3 fuseren tot ongeveer 45 Regionale Opleidings- De Open School is er nooit gekomen, centra (roc’s). Basiseducatie heette voortaan maar in 1987 kwam de ‘basiseducatie’ er wel. ‘volwasseneneducatie’ en was gericht op ‘de Deze vorm van volwassenenonderwijs was bevordering van de persoonlijke ontplooiing bedoeld om mensen alsnog de kans te geven ten dienste van het maatschappelijk functio- ‘die kennis en vaardigheden te verwerven die neren van volwassenen door de ontwikkeling strikt noodzakelijk zijn om zich in het da- van kennis, inzicht, vaardigheden en houdin- gelijks leven te redden’.4 Kernvaardigheden gen op een wijze die aansluit bij hun behoef- van de basiseducatie waren taal, rekenen en ten, mogelijkheden en ervaringen alsmede bij computerkunde. Het onderwijs zou gegeven maatschappelijke behoeften’.8 worden op ‘instellingen voor basiseducatie’ die rechtstreeks uit het budget van het minis- terie van o&w een subsidie ontvingen naar De volwasseneneducatie werd helaas niet rato van het aantal deelnemers en het aantal wat Ritzen zich ervan had voorgesteld. De uitgevoerde lesuren. In 1992 werden ruim bekostigingssystematiek en het educatieve al- 200 van dergelijke instellingen geteld met leenrecht van het roc waren daaraan debet. 3.500 betaalde krachten en 2.500 vrijwilligers. De financiering van het beroepsonderwijs ge- Er waren ruim 140.000 deelnemers, van wie beurde rechtstreeks door het rijk, maar voor iets meer dan de helft van allochtone komaf de volwasseneneducatie ontvingen gemeentes was.5 Toch bleek het aanbod niet voldoende. een geoormerkt educatiebudget dat gebaseerd Er waren onmiddellijk wachtlijsten en nieuw was op inwoneraantallen, bevolkingssamen- onderzoek wees uit dat het aantal laaggelet- stelling en opleidingsniveau. Bestuurlijke de- terden in Nederland inmiddels was opgelo- centralisatie en meer ‘vraagsturing’ waren de pen tot ongeveer een miljoen. Het betrof nog reden om de gemeenten zelf volwassenenedu- steeds dezelfde groep: mensen die ‘niet over catie te laten inkopen, maar dat liep onont- de hele linie bestempeld kunnen worden als koombaar uit op een chaos. analfabeet, maar waarvan velen grote proble- Kernprobleem was de gedwongen win- men ondervinden met het begrijpen van en kelnering, want gemeenten mochten alleen omgaan met teksten en rekentaken uit het zaken doen met de lokale roc’s. Dat was niet leven van alledag’.6 bepaald een recept voor kostenbeheersing. De De basiseducatie was het werk van mi- vrijwilligers en de betaalde educatieve werkers nister van Onderwijs (cda), in schaal 7 of 8 van de basiseducatie maakten die in 1989 werd opgevolgd door in rap tempo plaats voor professionele docen- (PvdA). Hoewel deze in Haagse kringen on- ten in schaal 11 of hoger. Ooit waren de instel-

40 Hollands Maandblad 2017 – 11

lingen voor basiseducatie platte organisaties structuur van de roc’s. Om dit probleem op geweest met betrokken medewerkers, maar te lossen, werd nieuw beleid bedacht: meer nu werden ze onderdeel van onderwijsmo- marktwerking moest soelaas bieden. In 2003 lochs met uitdijende managementlagen vol werd de verantwoordelijkheid voor het inbur- duur betaalde procesbegeleiders en verander- geringsonderwijs en het daarbij behorende coaches. De bestuurders van de mega-orga- educatiebudget van meer dan 50 miljoen euro nisaties bleken vooral geïnteresseerd in in- overgeheveld van het ministerie van ocw naar ternationalisering, vastgoed en megalomane het ministerie van Justitie, waar eerst Hil- nieuwbouw. Volwasseneneducatie en alfabe- brand Nawijn (lpf) en daarna Rita Verdonk tisering verkommerden zo niet langer alleen (vvd) minister voor Vreemdelingenzaken en achter een woekering van veldconsultaties, in- Integratie was. novatiemonitors en hoofdlijnennotities, maar Vanaf dat moment mochten gemeenten nu ook achter een wildgroei van leaseauto’s, de inburgeringstrajecten ook gunnen aan trans-Atlantische werkbezoeken, bonussen en particuliere onderwijsaanbieders. Maar ook declaratieformulieren. dit had zijn keerzijde. De private taalscholen bleken vaak beter in het winnen van aanbeste- dingen dan in het leveren van goed onderwijs. In 1998 kwam er alweer nieuw beleid met de Door de inzet van onderbetaalde flex-docen- Wet Inburgering Nieuwkomers (win). Die ten waren ze dan wel een stuk goedkoper, voorzag erin dat gemeenten inburgeraars maar vanwege het ontbreken van inspectie- nu een educatietraject van 500 uur moesten toezicht liet de kwaliteit vaak te wensen over. aanbieden bij het plaatselijke roc. Gemeen- In 2013 werd het de inburgeraars nog moei- ten klaagden echter al snel steen en been over lijker gemaakt. Mede om de pvv als gedoog- de ellenlange wachtlijsten, het lage onder- partij tegemoet te komen, stopte het kabinet wijsrendement en de ondoorzichtige kosten- Rutte i de overheidsbekostiging en verviel de

41 Hollands Maandblad 2017 – 11 gemeentelijke regierol. De inburgeraars wer- In 2002 ging na het vertrek van Hermans den als zelfredzame burgers de vrije markt op de ocw-portefeuille voor de volwassenen- gestuurd om naar eigen inzicht hun inbur- educatie over naar de nieuwe staatssecretaris gering in te kopen, waarbij ze konden inlog- Annette Nijs (vvd). Als rijzende politieke ster gen op de (overigens ook voor Nederlanders) was zij vanuit haar Shell-post in het Verre onbegrijpelijke Nederlandstalige website van Oosten overgevlogen om zitting te nemen in de Dienst Uitvoering Onderwijs (duo) voor de kabinetten Balkenende i en ii. Toen voor een lening van maximaal 10.000 euro. Het de zoveelste keer de resultaten van het alfa- resultaat van dit beleid is inmiddels glashel- betiseringsbeleid tegenvielen, stelde ze man- der: menig inburgeraar eindigt met schulden, moedig: ‘Er is nog een lange weg te gaan maar maar zonder inburgeringscertificaat.9 het is beter te blijven streven naar “een man op de maan” dan het hoofd in de schoot te leg- gen.’ Maar het geduld van Laurentien was op. In het jaar 2000 verscheen Monitor educatie; Zij wilde niet langer ambassadeur zijn voor een onderzoek naar educatiebeleid en -praktijk falend overheidsbeleid en ze mobiliseerde van gemeenten en roc’s. Dit was een publi- haar netwerk van ‘do gooders’ uit de wereld catie van het ‘onafhankelijk (inter)nationaal van consultancy, communicatie en marke- adviesbureau op het gebied van leren’ cinop ting. Met hun steun in de rug richtte de prin- te Den Bosch, een van de talrijke door de ses in 2004 de Stichting Lezen & Schrijven overheid met kwistige hand ingehuurde on- op. Nijs gaf twee ton startsubsidie. Tijdens de derwijskundige expertisecentra. De Monitor feestelijke lancering van haar stichting in Ma- stelde: ‘Het probleem van functioneel an- durodam, sprak een tot tranen toe bewogen alfabetisme is in de afgelopen tien jaar niet prinses Laurentien: ‘Wij gaan aan de slag om afgenomen ondanks de inzet van de volwas- de aanpak van het probleem ongeletterdheid seneneducatie.’10 te verbreden en te verdiepen. Maar wij hebben Dit falend beleid was reden genoeg voor wel haast: zelfs voordat de stichting officieel de kersverse prinses Laurentien om het edu- van start gaat, uit ik formeel de wens dat de catieve werkveld een handje te gaan helpen. Stichting Lezen & Schrijven ongeletterdheid Tijdens haar eerste publieke optreden voor als onderwerp zodanig heeft helpen veranke- een zaal van opgewonden roc-docenten ren in de samenleving, dat zij zichzelf in 2009 kreeg zij luid applaus terwijl de toenmalige kan opheffen!’13 onderwijsminster Loek Hermans (vvd) ge- Staatssecretaris Nijs ging dat in elk geval trakteerd werd op boegeroep toen hij stelde niet meemaken. Nog geen twee weken later dat hij eigenlijk alleen maar aanwezig was stapte zij op na een interview in Nieuwe Revue vanwege de prinses. De Telegraaf kopte waarin zij ‘haar’ minister Maria van der Hoe- zelfs: ‘Hermans uitgejoeld om gedweep met ven (cda) betichtte van politieke spelletjes en Laurentien,’11 Hermans maakte in elk geval stelde dat er een eind moest komen aan de po- geen beste beurt, vooral niet omdat hij in het litieke rol van het koningshuis.14 toenmalige kabinet Kok ii zat met landbouw- minister (d66), vader van prinses Laurentien en privévriend van ko- Toeval of niet, maar tegelijk met de oprichting ningin Beatrix. De prinses kreeg meer krediet van de Stichting L&S van prinses Laurentien in de media. In de Volkskrant schreef Martin verscheen bij de Nederlandse Taalunie het Bril zelfs: ‘Laurentien. Als ik haar naam hoor, onderzoeksrapport Laaggeletterd in de Lage moet ik altijd aan haar vader denken […] Het Landen; hoge prioriteit voor beleid (2004). is een goede zaak dat prinsessen wat om han- Volgens deze stevig gesubsidieerde Vlaams- den hebben. De hele dag je nagels vijlen, leidt Nederlandse ‘Beleidsorganisatie voor het Ne- maar tot verkeerde gedachten. Voorop gaan derlands’ zou in Nederland maar liefst 37,4 in de strijd tegen het analfabetisme is een ui- procent van de volwassenen (en in Vlaande- termate bonafide bezigheid.’12 ren zelfs 41,9 procent) niet beschikken over

42 Hollands Maandblad 2017 – 11

het taalniveau dat minimaal nodig is om vol- ministerie van Onderwijs en werd politiek lei- waardig te functioneren in de huidige kennis- der van zijn partij. economie. Zeker is dat met de komst van zijn opvol- Nu de Rijksoverheid de kritiek van Ko- ger (cda) als bewinds- ninklijke en Groot-Nederlandse zijde voelde persoon op het ministerie van Onderwijs (van aanzwellen, lanceerde de opvolger van Nijs, 2007 tot 2010 als staatssecretaris en van 2010 de nieuwe staatssecretaris (vvd) tot 2012 als minister) het beleid nog ambiti- in 2005 alweer nieuw beleid, en wel het lan- euzer werd. Zo sloot het ministerie van ocw delijke ‘Aanvalsplan Laaggeletterdheid 2006- meteen in 2007 samen met de ministeries 2010’. Ruttes offensief beoogde een ‘integrale van szw en van Jeugd en Gezin een conve- totaalaanpak’ met zes ‘sector-overstijgende nant met de Stichting van de Arbeid voor een elkaar versterkende actielijnen’ die gericht ‘structurele aanpak van laaggeletterdheid’. waren op ‘zowel preventie als curatie’. Eén ef- Volgens het beleidsplan zou in het jaar 2015 fect was in elk geval duidelijk: het jaarlijkse het aantal laaggeletterden moeten zijn ‘gere- budget van de Stichting Lezen & Schrijven duceerd tot maximaal 600.000’.16 van prinses Laurentien werd verruimd met Gezien de ronduit feestelijke lancering van ongeveer twee miljoen euro. PvdA-kamerlid het nieuwe beleid was het wellicht licht iro- Mariëtte Hamer, voormalig taaldocent in nisch dat juist in datzelfde jaar 2007 het Max de volwasseneneducatie, uitte bij de Kamer- Goote Kenniscentrum deze scherpe waar- behandeling nog wel twijfels of het allemaal schuwing aan de overheid richtte: ‘Volwasse- ging werken, maar wenste Rutte niettemin neneducatie als publieke voorziening met een succes met de uitvoering.15 Hoe het verder sterke professionele infrastructuur dreigt bin- ging met het Aanvalsplan is niet helemaal nenkort vrijwel geheel te verdwijnen.’17 Vol- duidelijk, want reeds in 2006 verliet Rutte het gens het Kenniscentrum waren verdergaande

43 Hollands Maandblad 2017 – 11 bezuinigingen en meer marktwerking daar het Lange Voorhout te ’s-Gravenhage, leidde schuldig aan. echter ook tot gemor. Het formidabele bedrag Sindsdien is de situatie niet beter gewor- dat richting Laurentien rolde, wekte scheve den: terwijl er in het begrotingsjaar 2003 voor ogen bij de gevestigde subsidiepartijen in het de roc’s nog een rijksbudget van 340 miljoen alfabetiseringsbeleid, zoals de half gelijkna- euro beschikbaar was voor de volwassenen- mige Stichting Lezen, de Taalunie, alsook educatie, bleek daarvan in 2012 nog slechts de onderwijsondersteunende instellingen 56 miljoen over. Het aantal deelnemers liep die financieel van de overheid afhankelijk navenant terug: van circa 50.000 in 2006 via zijn, als Sardes en cinop (met een directeur 22.000 in 2012 tot 11.592 in 2014. Het huidige die tot grote ministeriële ergernis nog steeds aantal deelnemers aan de ‘structurele aanpak ver boven de Balkenendenorm verdient).21 van de laaggeletterdheid’ is onbekend, maar In het onderwijsveld werd hardop geklaagd veel zullen het er niet zijn, want de meeste dat naarmate er meer bezuinigd werd op de roc’s hebben inmiddels hun poorten gesloten volwasseneneducatie, er des te meer geld werd voor volwasseneneducatie. Thans vloeit het toegeschoven aan de Stichting L&S. Boven- educatiebudget vooral naar private aanbie- dien, zo mopperde men, miste de stichting ders en openbare bibliotheken, waarbij met van de prinses de benodigde expertise. het gehele spectrum van educatieve bezighe- Waarschijnlijk was het niet geheel toeval- den volgens de meest optimistische schatting lig dat in de periode tussen 2012 en 2014 ook jaarlijks 35.000 deelnemers worden bereikt.18 de media zich wat kritischer gingen opstellen. Er verschenen vileine krantenberichten met koppen als ‘Aap, noot, mis: Stichting prin- De volwasseneneducatie aan de roc’s mocht ses Laurentien krijgt aantal laaggeletterden dan door de rijksoverheid in rap tempo om niet omlaag’ (nrc Handelsblad); ‘Prinses niet zeep zijn geholpen, dat liet onverlet dat prin- netjes bezig: ex-ambtenaar krijgt opdrach- ses Laurentien en haar Stichting Lezen & ten van Laurentiens Stichtingen’ (ad) en Schrijven vanuit het onderwijsveld en vanuit ‘Stichting van prinses zit bij het ministerie de politiek steeds meer lof (en subsidie) kreeg op schoot’ (ad). In het nrc Handelsblad liet toegezwaaid. De voorzitter van de Onder- Jos Leenhouts, ex-topambtenaar van ocw en wijsraad Fons van Wieringen sprak in 2011 bestuursvoorzitter van het roc Mondriaan in bij zijn feestelijke afscheid in de Ridderzaal: Den Haag zich bijzonder negatief uit: ‘Het ‘Sinds prinses Laurentien zich met de bestrij- draait bij de Stichting Lezen & Schrijven te ding van analfabetisme en laaggeletterdheid veel om pr, recepties, feestjes en oploopjes met bezighoudt, gaat het daarmee veel beter. Er topmannen van bedrijven,’ betoogde zij, en zij is meer aandacht en belangstelling, en meer repte zelfs van ‘een greep uit de staatskas’ die onderzoek en ontwikkeling op dit terrein.’19 gedaan zou zijn om Laurentiens stichting te Belangrijker nog was wat minister Van Bijs- financieren.22 terveldt al een jaar eerder had betoogd: ‘Af- Zeker was inmiddels dat de resultaten van gelopen jaren is laaggeletterdheid steeds meer het alfabetiseringsbeleid nog immer niet om op de maatschappelijke agenda komen te over naar huis te schrijven waren. In 2007 staan. Prinses Laurentien heeft met al haar werden in Nederland 1,1 miljoen laaggelet- inzet laaggeletterdheid op een succesvolle terden geteld tussen de 16 en 65 jaar. Vijf jaar manier bespreekbaar weten te maken. Die in- later waren dat er 1,3 miljoen. Een toename spanning moet worden voortgezet!’ Met in- van 200.000, die vooral op het conto van stemming van de Tweede Kamer verhoogde de 45-plussers kwam. In 2013 sprak prinses zij de ocw-bijdrage aan de Stichting L&S tot Laurentien in de Volkskrant van een ‘demogra- jaarlijks 9 miljoen euro.20 fische tijdbom’ die moest worden aangepakt, Deze vrijgevigheid van de Rijksoverheid ‘omdat de kloof tussen de mensen die het heel jegens de filantropische onderneming van goed doen en de mensen die achterblijven de prinses, die huisde in een statig pand aan groeit; dat bedreigt de sociale cohesie.’23

44 Hollands Maandblad 2017 – 11

Het moet worden gezegd dat de prinses Sindsdien staat de tweedeling, die deels daarmee vooruit liep op het spraakmakende wortelt in laaggeletterdheid, op de politieke scp-wrr rapport Gescheiden werelden? uit kaart. Zo sloeg onlangs ook informateur 2014, waarin werd gewezen op ‘een groeiende Herman Tjeenk Willink alarm. In het eind- kloof’ tussen laagopgeleiden en hoogopgelei- verslag over zijn informatiebezigheden voor den in de Nederlandse samenleving. Eigen- het nieuwe kabinet, wierp hij de vraag op hoe lijk voor het eerst wees het Sociaal Cultureel legitiem een overheid is als zelfs competente Planbureau op het probleem van de nieuwe burgers hun weg niet meer kunnen vinden in ongelijkheid, met aan de onderkant van de sa- het digitale mangrovewoud van regelgeving menleving een groep ‘achterblijvers’ en ‘onze- en ambtelijke communicatie. Daarbij verwees kere werkenden’ die te maken hebben met een hij naar de film van Ken Loach uit 2016 I, Da- stapeling van problemen rondom opleiding, niel Blake, waarin een 59-jarige Engelse meu- inkomen, gezondheid, wonen, veiligheid en belmaker na een hartinfarct bij het aanvragen sociaal isolement, terwijl aan de bovenkant van een uitkering vastloopt in de digitale jun- de hoger opgeleiden optimaal gebruik kun- gle van de hippe ‘e-overheid’. Een soortgelijke nen maken van hun privileges in een digitale, waarschuwing klonk onlangs tevens van de geglobaliseerde samenleving. De in 2013 aan- zijde van de nationale ombudsman Reinier getreden nieuwe scp-directeur Kim Putters van Zutphen toen die sprak over de ‘illusie (ex-senator van de PvdA) had het niet meer van zelfredzaamheid’ waarmee de moderne over Nederland als ‘een van de gelukkigste overheid de burger aan diens lot overlaat.25 naties ter wereld’ (zoals het scp voorheen re- gelmatig had gemeld), maar over ‘risicovolle scheidslijnen die de kans op maatschappelijk Eind 2013 begon voor het Nederlandse be- conflict vergroten’.24 leid tegen laaggeletterdheid een nieuwe fase,

45 Hollands Maandblad 2017 – 11

Prinses Laurentien kondigde haar vertrek aan actief om laaggeletterde mensen te leren le- als bestuursvoorzitter van de Stichting Lezen zen en schrijven. De openbare bibliotheken & Schrijven. Vlak voor haar afscheid gaf zij herontdekken daarbij hun aloude roeping toe dat het agenderen van laaggeletterdheid van volksverheffing. Na jarenlang geplaagd als maatschappelijk probleem niet genoeg te zijn door bezuinigingen, dalende uitleen- was geweest. ‘De urgentie is hoog. Maar de cijfers en een terugloop van leden, hebben zij opbrengsten tot nu toe zijn veel te kleinscha- nieuw bestaansrecht gekregen door zich toe lig. We zijn de strijd tegen laaggeletterdheid te leggen op de bestrijding van laaggeletterd- eigenlijk pas net begonnen,’ aldus de prinses. heid.27 In samenwerking met welzijnsinstel- Zij werd opgevolgd door niemand minder lingen en vrijwilligersorganisaties zijn door dan oud-onderwijsminister Van Bijsterveldt, het hele land in bibliotheken ‘Taalhuizen’ dezelfde die het budget voor de Stichting zo ingericht waar men terecht kan voor taalcoa- substantieel had verhoogd. De oud-minister, ching, leeskringen met boeken in eenvoudige die mede op basis van haar omvangrijke cda- taal, schrijfclubs, taalles, computercursussen netwerk beschouwd werd als een der mach- of zelfs sollicitatietraining en hulp bij con- tigste vrouwen van Nederland, liet zich in tact met de overheid over aangiftes dan wel haar nieuwe rol niet onbetuigd. Toen uit een uitkeringen. Het wegvallen van de volwasse- rapport van de Universiteit Maastricht bleek neneducatie bij het roc wordt zo goeddeels dat Nederland in relatie tot andere landen gecompenseerd. Misschien is de aanpak min- relatief weinig geld uitgeeft aan de bestrij- der professioneel, maar het is wel een stuk ding van laaggeletterdheid, pleitte zij in NOS goedkoper, en het wordt doorgaans met veel Nieuwsuur direct voor meer budget. ‘Er is de toewijding gedaan. afgelopen jaren wel geïnvesteerd, maar we zien dat in andere landen meer geïnvesteerd wordt. Dat is waarschijnlijk de reden dat bij Hoe nu verder? Ondanks veertig jaar onge- ons het aantal laaggeletterden groeit,’ stelde remde beleidsdrift en talloos veel miljoenen Van Bijsterveldt.26 aan overheidsgeld is het aantal laaggeletter- De impliciete kritiek op het alfabetise- den in Nederland alleen maar toegenomen. ringsbeleid van het nieuwe kabinet Rutte ii Bij de 1,3 miljoen laaggeletterden in de leef- viel niet overal in goede aarde. Zo reageerde tijdsgroep 16-65 jaar die bij een officiële me- onderwijsminister opmer- ting werden geteld, heeft de Rekenkamer kelijk bits op Van Bijsterveldt. De bewinds- in haar recente rapport nog eens 1,2 miljoen vrouw stelde in dezelfde uitzending van laaggeletterde 65-plussers opgeteld. Het totale Nieuwsuur: ‘Laaggeletterdheid is een ernstig aantal laaggeletterden komt daarmee op 2,5 probleem waar dit kabinet, langs verschil- miljoen, en dat is 18 procent van de volwassen lende wegen, sterk op inzet. In de eerste plaats Nederlandse bevolking.28 Men kan twisten door het budget voor de aanpak te vergroten. over de meetmethoden, maar duidelijk is dat Ik investeer 9 miljoen meer dan mijn voor- de Rekenkamer gelijk heeft met haar vast- ganger.’ stelling dat het gaat om een omvangrijke en Het mag zo zijn dat Bussemaker zich iets groeiende problematiek. Opmerkelijk daarbij guller toonde dan minister Van Bijsterveldt, is dat de aanwas niet alleen komt door im- maar in feite deed zij niets anders dan het migratie en vergrijzing, maar ook vanuit het beleid van haar voorganger voortzetten: de jeugdonderwijs. Het percentage laaggelet- aanpak van laaggeletterdheid zoveel mogelijk terde 15-jarigen steeg van 11.5 procent in 2003 delegeren naar de ‘participatiesamenleving’, naar 17,9 procent in 2015.29 met Laurentiens stichting als glijmiddel. Afgelopen maand is het nieuwe kabinet Dit is overigens helemaal geen slechte aangetreden. Volgens het regeerakkoord zaak. In plaats van hordes beleidsambtena- wordt het budget voor ‘onderwijsachterstan- ren en implementatiemanagers die oeverloos den’ verhoogd met 15 miljoen euro, taallessen vergaderen, zijn nu overal taalvrijwilligers aan inburgeraars krijgen weer publieke finan-

46 Hollands Maandblad 2017 – 11 ciering en daarbij komt ook nog eens 5 mil- blijfsstatus wordt de duo-lening kwijtgescholden joen extra voor de aanpak van laaggeletterd- als ze binnen drie jaar hun inburgeringsexamen heid. Zoals het zich laat aanzien, beschouwt halen, maar dat is slechts voor weinigen wegge- ook dit kabinet inburgering en laaggeletterd- legd. Het is verboden aan inburgeraars om ge- heid als ernstige problemen, ‘waar langs ver- bruik te maken van onderwijs dat gefinancierd schillende wegen, sterk op wordt ingezet’. Dat wordt vanuit het door het rijk geoormerkte edu- laatste betekent in de eerste plaats verhoging catiebudget (de ‘web-gelden’); Jaco Dagevos & van het budget. Ik wed dat ‘nieuw beleid’ niet Mérove Gijsberts, ‘Eigen verantwoordelijkheid lang op zich zal laten wachten. in de inburgering’, in: Een beroep op de burger; minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoor- noten delijkheid? (Sociaal en Cultureel Rapport 2012; Den Haag 2013); Dick Wittenberg & Greta 1 Algemene Rekenkamer, Aanpak van laaggelet- Riemersma, ‘Inburgeren in Nederland: matige terdheid (Den Haag 2016); Ministeries van ocw, lessen, in te grote groepen, voor te veel geld’, De szw en vws, Actieprogramma Tel mee met Taal, Correspondent 17-01-2017. 2016-2018 (Den Haag 2015); Algemene Reken- 10 Frank Bremer & Tonny Huisman, Monitor Edu- kamer, Inburgering; eerste resultaten van de Wet catie 2000; Een onderzoek naar educatiebeleid inburgering 2013 (Den Haag 2017). en -praktijk van gemeenten en roc (cinop, Den 2 Kees Hammink & Peter Kohlen, Analfabetisme Bosch 2000). in Nederland; Verslag van een exploratieve studie 11 Jan-Kees Emmer, ‘Minister Hermans uitgejoeld. naar de aard en omvang van semi- en analfabetisme Boegeroep om gedweep met Laurentien’, De Te- (Katholieke Universiteit Nijmegen 1977). legraaf 8 september 2001. 3 Ministerie van o&w, Contouren van een toekom- 12 Martin Bril, ‘Laurentien’, De Volkskrant 10 sep- stig onderwijsbestel (Den Haag 1975). tember 2002. 4 Ministerie van o&w, Rijksregeling en Handlei- 13 Ministerie van ocw, Meerjarenplan Alfabetisering ding basiseducatie (Den Haag 1987). 2002-2006 (Den Haag 2002); Tweede Kamer 28 5 Cees Doets & Tonny Huisman, Kerngegevens ba- 760, Meerjarenplan Alfabetisering 2003-2006 nr. siseducatie november 1992 (sve, Amersfoort 1993); 2; Verslag van een schriftelijk overleg, Vastgesteld cbs Statistisch Bulletin: https://www.cbs.nl/nl- 27 mei 2004 https://zoek.officielebekendmakin- nl/nieuws/2000/02/basiseducatie-licht-gestegen gen.nl/kst-28760-2.html; Toespraak van H.K.H. 6 Cees Doets & Tonny Huisman, Functionele Prinses Laurentien der Nederlanden ter gelegen- ongeletterdheid in Nederland (sve, Amersfoort heid van het officiële startsein voor de Stichting 1991) [conclusie: 800.000 laaggeletterden]; Wil- Lezen & Schrijven, Koninklijkhuis.nl 27 mei lem Houtkoop, Basisvaardigheden in Nederland. 2004. oecd Resultaten ials 1997 (mgk, Amsterdam 14 Het interview door Frénk van der Linden was 1999) [conclusie: 1,5 miljoen laaggeletterden tus- vooral spraakmakend vanwege de openingsfoto sen 16 en 74 jaar]. waarop Nijs met een bel cognac in haar hand 7 Landelijke stuurgroep ija, Verslag van de activi- tussen de houtsnippers zat op de grond van haar teiten van de Stuurgroep Internationaal Jaar van paardenstal. Zie ook: Frénk van der Linden, On- de Alfabetisering 1990 (sve, Amersfoort 1991); der Hollandse Helden; Valkuilen en levenslessen Henk Hofstede, ‘Optimistisch: Analfabetisme van een vragensteller (Amsterdam 2017). in tien jaar uitbannen’, in: E + M 43, afl. 5, pag. 15 Ella Bohnenn e.a., Laaggeletterd in de Lage Lan- 3, 1990 [Hofstede is voorzitter van de Stuurgroep den; Hoge prioriteit voor beleid (Nederlandse Alfabetisering] Taalunie, Den Haag 2004). Sinds dit rapport is 8 Ministerie van o&w, web: Wet Educatie en Be- ‘laaggeletterdheid’ de officiële term voor functi- roepsonderwijs (Den Haag 1996). oneel analfabetisme; Ministerie van ocw, Aan- 9 De private taalaanbieders moeten weliswaar valsplan Laaggeletterdheid 2006-2010; ‘Van A tot voorzien zijn van het keurmerk ‘Blik op werk’, Z betrokken’ (Den Haag 2005); Mariëtte Hamer maar dat biedt geen enkele garantie voor inhou- was voorheen lerares Nederlands bij het Open delijke kwaliteit. Van asielzoekers met een ver- Schoolproject voor Volwassenen in de Haarlem-

47 Hollands Maandblad 2017 – 11

mermeer en directeur van een instelling voor niet omlaag’, nrc Handelsblad 14-15 juli 2012; basiseducatie op de Zuid-Hollandse Eilanden. [Redactie], ‘Stichting van prinses zit bij het mi- Nu is zij ser-voorzitter en is in die hoedanigheid nisterie op schoot’, Algemeen Dagblad 6 oktober voorzitter van de Raad van Toezicht van de Stich- 2014; Prinses Laurentien, ‘Kritiek op stichting ting L&S. voelt onrechtvaardig’, eo Dit is de dag – npo Ra- 16 Stichting van de Arbeid en ministeries van ocw, dio, 5 oktober 2014. szw en vws, Convenant tussen werkgevers, werk- 23 Didier Fouarge e.a., Laaggeletterdheid in Neder- nemers en overheid. Structurele aanpak laaggelet- land. oecd Resultaten all 2007 (Den Bosch: ecbo terdheid in de samenleving en het bedrijfsleven, 2011); Marieke Buisman e.a., oecd Resultaten pi- 2007-2015 (Den Haag 2007). aac 2012 (ecbo, Den Bosch 2013); Robin Gerrits, 17 Renée van Schoonhoven, Educatie, een tak ‘Aantal laaggeletterden onder 45-plussers groeit apart; Dl. i: Inburgering en marktwerking & Dl. snel’, De Volkskrant 13 november 2013. ii: Vavo en overige trajecten. (mgk, Amsterdam 24 scp-wrr, Gescheiden werelden? Een verkenning 2007/2008). van sociaal-culturele tegenstellingen in Nederland 18 scp, Overheid en onderwijsbestel. Beleidsvorming (Den Haag 2014); Kim Putters, ‘Land tussen rond het Nederlandse onderwijsstelsel:1990-2010 hoop en vrees: over het politiek en maatschap- (Den Haag 2011); Renée van Schoonhoven, Edu- pelijk vertrouwen in Nederland’, Drees-Lezing 17 catie op een kruispunt; Ontwikkelingen voor de november 2016. volwasseneneducatie (Actis Advies, Rotterdam 25 Herman Tjeenk Willink, ‘Als je je burgers ver- 2012); Paul Steehouder e.a., Toekomst van de edu- liest, dan houdt de democratie op te bestaan’, nos catie vanuit het perspectief van roc’s (ecbo, Den Nieuwsuur 29 september 2017; [Hoofdredactio- Bosch 2016); Regioplan Beleidsonderzoek, Eva- neel commentaar], ‘Nationale Ombudsman: luatie wijziging Wet Educatie en Beroepsonderwijs Pas op met geloof in de zelfredzame burger’, nrc (Amsterdam 2017). Handelsblad 10 oktober 2017. 19 Toespraak Fons van Wieringen bij zijn afscheid, 26 Maurice de Greef & Mien Segers, Europese ver- Den Haag 20 januari 2011: Youtube.nl, https:// gelijking systemen van volwasseneneducatie en www.youtube.com/watch?v=89xbIL4IGpw. aanpak laaggeletterdheid (Maastricht University 20 ‘€ 4 miljoen extra voor het aanvalsplan laaggelet- 2016); ‘Nederland geeft weinig geld uit aan aan- terdheid’, nieuwsbericht Rijksoverheid.nl 08-09- pak laaggeletterdheid’, nos Nieuwsuur 2 septem- 2010; Mi­nisterie van ocw, Actieplan Laaggelet- ber 2016. terdheid 2012-2015;‘Geletterdheid in Nederland’ 27 Commissie Cohen, Bibliotheek van de Toekomst (Den Haag 2011). (siob, Den Haag 2014); Koninklijke Bibliotheek, 21 De belangen die op het spel staan bij deze advies- Dienstverlening openbare bibliotheken rondom organisaties laat zich aflezen uit hun organisatie- basisvaardigheden voor volwassenen (Den Haag structuur; zo is cinop een houdstermaatschappij 2017); Ruud van der Aa e.a., Evaluatie Actieplan met werkmaatschappijen als cinop Holding bv, Laaggeletterdheid 2012-2015 (Ecorys & Kohn- cinop Publieke Programma`s en Projecten bv, stamm Instituut, Rotterdam 2015). cinop Global bv, Stichting Expertisecentrum 28 België heeft in 1991 het Nederlandse model voor Beroepsonderwijs (ecbo) en cinop Advies bv. basiseducatie gekopieerd. Thans zijn er in Vlaan- Zie ook: Adri Klinkenberg, ‘Minister mocht deren 13 regionale Centra voor Basiseducatie (in miljoenensubsidie niet weigeren om topsalaris Wallonië: ‘Lieux de l’alphabétisation’), die in directeur’, Brabants Dagblad 5 juli 2017. tegenstelling tot Nederland een goed functione- 22 Frans Hendrickx, ‘Prinses niet netjes bezig: ex- rende publieke onderwijsvoorziening van relatief ambtenaar krijgt opdrachten van Laurentiens hoge kwaliteit bieden. (www.basiseducatie.be). Stichtingen’, Het Algemeen Dagblad 24 maart 29 Remco Feskens e.a., oecd Resultaten pisa 2015; 2012; Kees Versteegh, ‘Aap, noot mis: Stichting Praktische kennis en vaardigheden van 15-jarigen prinses Laurentien krijgt aantal laaggeletterden (cito, 2016).

48