I Sympozjum Historia Elektryki Cz Ęść 2

ISSN 2353-1290

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej 44 ______

I Sympozjum Historia Elektryki cz ęść 2

Gda ńsk, 29–30 czerwca 2015

Gda ńsk 2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej 44

I Sympozjum Historia Elektryki SHE'2015 cz ęść 2

Gda ńsk, 29–30 czerwca 2015

Organizatorzy Centralna Komisja Historyczna Stowarzyszenia Elektryków Polskich Wydział Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Oddział Gda ński Stowarzyszenia Elektryków Polskich Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk Oddział Gda ński Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej

Wydawnictwo Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej

Gda ńsk 2015 REDAKCJA Dariusz Świsulski

KOMITET NAUKOWY dr hab. in ż. Jerzy Hickiewicz, prof. PO – przewodnicz ący dr in ż. Jan Felicki, em. prof. PW dr in ż. Aleksander G ąsiorski dr in ż. Zbigniew Lubczy ński dr hab. Sławomir Łotysz, prof. PAN dr in ż. Andrzej Marusak prof. dr hab. Bolesław Orłowski prof. dr hab. in ż. Zbigniew Porada dr in ż. Piotr Szymczak dr hab. in ż. Dariusz Świsulski, prof. PG dr Zbigniew Tucholski

RECENZENCI Jerzy Barglik, Politechnika Śląska Adam Makowski, Uniwersytet Szczeci ński Tomasz Boczar, Politechnika Opolska Jacek Marecki, Politechnika Gda ńska Jacek Czajewski, Politechnika Warszawska Andrzej Marusak, Politechnika Warszawska Stanisław Czapp, Politechnika Gda ńska Dariusz Mikielewicz, Politechnika Gda ńska Andrzej Drygajło, Ecole Polytechnique Franciszek Mosi ński, Politechnika Łódzka Fédérale de Lausanne Bolesław Orłowski, Instytut Historii Nauki Ignacy Dudzikowski, Politechnika PAN Wrocławska Marian Pasko, Politechnika Śląska Jan Felicki, Politechnika Warszawska Jan Popczyk, Politechnika Śląska Zdobysław Flisowski, Politechnika Zbigniew Porada, Politechnika Krakowska Warszawska Jacek Przygodzki, Politechnika Warszawska Barbara Florkowska, Akademia Górniczo- Andrzej Przytulski, Politechnika Opolska Hutnicza w Krakowie Ryszard Roskosz, Politechnika Gda ńska Aleksander G ąsiorski, Politechnika Jerzy Skubis, Politechnika Opolska Cz ęstochowska Tadeusz Skubis, Politechnika Śląska Tadeusz Glinka, Instytut Nap ędów i Maszyn Jan Strojny, Akademia Górniczo-Hutnicza Elektrycznych, Katowice w Krakowie Jerzy Hickiewicz, Politechnika Opolska Henryka Danuta Stryczewska, Politechnika Edward Hrynkiewicz, Politechnika Śląska Lubelska Jan Kapinos, Politechnika Śląska Dariusz Świsulski, Politechnika Gda ńska Krzysztof Karwowski, Politechnika Gda ńska Zbigniew Tucholski, Instytut Historii Nauki Krzysztof Kluszczy ński, Politechnika Śląska PAN Bogdan Kosmowski, Politechnika Gda ńska Romuald Włodek, Akademia Górniczo- Stanisław Kozielski, Politechnika Śląska Hutnicza w Krakowie, Politechnika Mirosław Lewandowski, Politechnika Rzeszowska Warszawska Krzysztof Woli ński, PGE Dystrybucja SA Zbigniew Lubczy ński, Politechnika Oddział Białystok Wrocławska Andrzej Wolny, Politechnika Gda ńska Sławomir Łotysz, Instytut Historii Nauki Ryszard Zajczyk, Politechnika Gda ńska PAN Mieczysław Żurawski, Wojskowa Akademia Marian Łukaniszyn, Politechnika Opolska Techniczna w Warszawie

The Scientific Papers of Faculty of Electrical and Control Engineering Gda ńsk University of Technology 44

I Electrics History Symposium SHE'2015 part 2

Gda ńsk, 29–30 June 2015

Organizers Association of Polish Electrical Engineers, Central Committee of Historical Gda ńsk University of Technology, Faculty of Electrical and Control Engineering Association of Polish Electrical Engineers, Gda ńsk Section Polish Academy of Sciences, Institute for the History of Science Polish Society of Theoretical and Applied Electrical Engineering, Gda ńsk Section

Published by Faculty of Electrical and Control Engineering Gda ńsk University of Technology

Gda ńsk 2015

ISSN 2353-1290

Adres redakcji: Politechnika Gda ńska Wydział Elektrotechniki i Automatyki ul. Narutowicza 11/12 80-233 Gda ńsk http://eia.pg.gda.pl/zn/

Wydano za zgod ą Dziekana Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej na podstawie materiałów dostarczonych przez autorów

Wydanie 1 Nakład 200 egzemplarzy

SPIS TRE ŚCI

Indeks autorów ...... 7 Wst ęp ...... 9 1. Dariusz Świsulski Upami ętnianie polskich elektryków Commemoration of polish electricians ...... 11 2. Tadeusz Dom żalski Prof. Alfons Hoffmann (1885-1963). Wybitny pionier polskiej elektroenergetyki i elektrotermii Prof. Alfons Hoffmann (1885-1963). Famous pioneer of polish electric network and electrothermy ...... 27 3. Jan Henryk Taff Ks. Józef Herman Osi ński – w gronie Pijarów Priest Józef Herman Osi ński – in the circle of Piarists ...... 35 4. Tadeusz Ochenduszko Kolegium Pijarskie w Rzeszowie w okresie pobytu w nim Józefa Hermana Osi ńskiego The Piarist Collegium in Rzeszów during the period of Józef Herman Osi ński’s residence at it ...... 39 5. Grzegorz Masłowski Wkład Józefa Hermana Osi ńskiego w rozwój ochrony odgromowej w Polsce J. H. Osi ński’s contribution in the development of lightning protection in Poland ...... 43 6. Jerzy Hickiewicz, Przemysław Sadłowski 140 lecie urodzin Mieczysława Po żaryskiego (1875-1945) 140th anniversary of birth of Mieczyslaw Po żaryski (1875-1945) ...... 49 7. Zbigniew Tucholski In żynierowie Adam Skibi ński i Alfred Karlsbad, zapomniani pionierzy elektryfikacji PKP Engineers Adam Skibi ński and Alfred Karlsbad, forgotten pioneers of electrification ...... 55 8. Jerzy Hickiewicz Fenomen Szpota ńskiego Phenomenon of Szpotanski ...... 59 9. Jan Strzałka, Zbigniew Porada Prof. Zbigniew Jasicki (1915-2001) - współtwórca polskiego systemu elektroenergetycznego Prof. Zbigniew Jasicki (1915-2001) - contributor polish power system ...... 63 10. Witold Parteka Wybrani, znani twórcy patentów, wynalazków oraz norm na Wydziale Elektrycznym, Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Selected knowned creators of patents, inventions and norms at the Faculty of Electronics and Faculty of Electrical And Control Engineering of Gdansk University of Technology ...... 67 11. Sławomir Łotysz Jerzy Bader i jego wkład w rozwój technologii wysokonapi ęciowych George Bahder and his contribution in developing high-voltage technology ...... 73 12. Wojciech Urba ński Profesor Eugeniusz Koziej – naukowiec, dydaktyk, społecznik Professor Eugeniusz Koziej – scientist, educator, social activist ...... 77 13. Jerzy Hickiewicz, Przemysław Sadłowski Stefan Kudelski (1929-2013) Stefan Kudelski (1929-2013) ...... 81

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 43/2015 5

14. Andrzej Wac-Włodarczyk Sylwetka naukowa profesora Tadeusza Janowskiego Scientific profile of professor Tadeusz Janowski ...... 85 15. Mariusz Habkowski Portrety twórców elektryki na banknotach Portraits of electrical creators on banknotes ...... 91 16. Dariusz Świsulski Ksi ąż ki i filmy na temat historii elektrotechniki i działalno ści Stowarzyszenia Elektryków Polskich Books and movies on the history of electrical engineering and activities of the Polish Electrical Engineers Association ...... 97 Poczet pierwszych elektryków polskich urodzonych do ko ńca XIX wieku ...... 117 Wykaz okr ągłych rocznic urodzin zasłu żonych polskich elektryków ...... 127

6 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 43/2015

INDEKS AUTORÓW

Tadeusz Dom żalski ...... 44/27 Andrzej Marusak ...... 43/77 Mykhaylo Dorozhovets ...... 43/35 Grzegorz Masłowski...... 44/43 Zbigniew Filinger ...... 43/129 Janusz Nowastowski...... 43/105 Aleksander G ąsiorski...... 43/139 Tadeusz Ochenduszko ...... 44/39 Stefan Gierlotka...... 43/147 Witold Parteka ...... 44/67 Tomasz Gliniecki...... 43/135 Jan Janusz Pawłowicz...... 43/47 Wanda Gryglewicz-Kacerka...... 43/95 Eligiusz Pawłowski...... 43/117 Mariusz Habkowski...... 44/91 Zbigniew Porada...... 43/31, 43/69, 44/63 Jerzy Hickiewicz 43/11, 43/113, 44/49, 44/59, 44/81 Paweł Prajzendanc...... 43/91 Orest Ivakhiv ...... 43/35 Jacek Ryszard Przygodzki ...... 43/19 Tadeusz Janowski...... 43/163 Marek Rejmer ...... 43/31 Leszek Jaroszy ński ...... 43/163 Przemysław Sadłowski...... 43/11, 44/49, 44/81 Grzegorz Jezierski ...... 43/157 Andrzej Skorupski ...... 43/167 Jarosław Kacerka...... 43/95 Jan Strzałka...... 43/69, 44/63 Tomasz Eugeniusz Kołakowski...... 43/85 Jerzy Szczurowski ...... 43/61 Adam Kowal...... 43/91 Anna Szlachta...... 43/99 Andrij Kry żaniwskij ...... 43/123 Piotr Szymczak...... 43/91 Jacek Kusznier...... 43/151 Dariusz Świsulski ...... 43/117, 44/11, 44/97 Dorota Ku źniar ...... 43/99 Jan Henryk Taff...... 44/35 Zbigniew Lubczy ński ...... 43/73 Zbigniew Tucholski...... 44/55 Zbigniew Ławrowski...... 43/113 Wojciech Urba ński ...... 43/19, 44/77 Sławomir Łotysz...... 44/73 Andrzej Wac-Włodarczyk ...... 44/85 Jacek Marecki...... 43/43 Barbara Z ąbczyk-Chmielewska...... 43/23

X/Y: X - numer Zeszytu Naukowego WEiA PG, Y - numer strony

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 43/2015 7

8 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

WST ĘP

I Sympozjum Historia Elektryki jest organizowane w Gda ńsku w dniach 29-30 czerwca 2015 roku. Organizatorem Sympozjum jest Centralna Komisja Historyczna Stowarzyszenia Elektryków Polskich, przy współpracy Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej, Oddziału Gda ńsk Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Instytutu Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk oraz Oddziału Gda ńskiego Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej. Organizacja Sympozjum jest odpowiedzi ą na ci ągłe zainteresowanie w Polsce histori ą techniki, w tym elektrotechniki. O zainteresowaniu tym świadczy wiele publikacji na ten temat. Nie było natomiast miejsca, które by pozwoliło na spotkanie osób zainteresowanych histori ą elektryki, pochodz ących z ró żnych środowisk: wy ższych uczelni technicznych, przemysłu, ale równie ż historyków zajmuj ących naukowo histori ą techniki, czy te ż pracowników muzeów. Wybór miejsca konferencji nie jest przypadkowy. Obrady odbywaj ą si ę na terenie Politechniki Gda ńskiej w 70-lecie działalno ści Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG. Drugim powodem jest zwi ązek Politechniki Gda ńskiej z Alfonsem Hoffmannem, który decyzj ą Zarz ądu Głównego Stowarzyszenia Elektryków Polskich oraz decyzj ą Walnego Zjazdu Delegatów Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej, w 130-lecie urodzin został patronem roku 2015. Alfons Hoffmann był pierwszym Polakiem, który uko ńczył przedwojenny Wydział Budowy Maszyn i Elektrotechniki Politechniki Gda ńskiej (ówczesnej Königliche Preussische Technische Hochschule) w roku akademickim 1911/12. Po wojnie, w latach 1949-1957 Alfons Hoffmann był natomiast pracownikiem Politechniki Gda ńskiej. O zasługach tego twórcy systemu elektroenergetycznego na Pomorzu i zasłu żonego działacza społecznego mo żna przeczyta ć w artykule Tadeusza Dom żalskiego. Uczestnicy Sympozjum mog ą uczestniczy ć w znacz ącym wydarzeniu, maj ącym na celu upamiętnienie Alfonsa Hoffmanna - odsłoni ęciu tablicy na Wydziale Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej, upami ętniaj ącej tego wielkiego Polaka. Z okazji I Sympozjum Historia Elektryki zostały wydane dwa Zeszyty Naukowe, w których publikujemy artykuły odpowiadaj ące tematyce referatów zakwalifikowanych do wygłoszenia w trakcie Sympozjum. Ich tematyka jest ró żnorodna, jak ró żnorodne s ą zainteresowania ich autorów. Zeszyt nr 43 zawiera 27 artykułów, które dotycz ą historii działalno ści uczelni i organizacji (Stowarzyszenia Elektryków Polskich oraz Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej), czy te ż Komitetu Elektryfikacji Polski PAN, ale równie ż takie, które przedstawiaj ą histori ę rozwi ąza ń technicznych: tramwajów, telegrafu, techniki światłowodowej, lamp rentgenowskich, czy te ż techniki komputerowej. W Zeszycie nr 44 zamieszczono 16 artykułów, z których możemy dowiedzie ć si ę o metodach upami ętnienia zasłu żonych elektryków, jak i o zasługach niektórych z nich (pionierze ochrony odgromowej - ks. Józefie Henryku Osi ńskim, Mieczysławie Po żaryskim, Kazimierzu Szpota ńskim, Stefanie Kudelskim, Zbigniewie Jasickim, Eugeniuszu Kozieju, czy wspominanym ju ż Alfonsie Hoffmannie). Zamieszczono te ż zestawienie ksi ąż ek na temat historii elektryki i historii SEP, opublikowanych w ostatnich latach oraz dodatkowo poczet pierwszych elektryków polskich urodzonych do ko ńca XIX wieku i wykaz okr ągłych rocznic urodzin zasłu żonych polskich elektryków. Tak ró żnorodna tematyka artykułów daje nadziej ę, że ka żdy czytelnik znajdzie dla siebie co ś interesuj ącego. W imieniu organizatorów dzi ękujemy osobom, którzy przyczyniły si ę do organizacji Sympozjum, w tym równie ż tym, którzy brali udział w przygotowaniu recenzji. Mamy nadziej ę, że jedynka przed nazw ą Sympozjum spowoduje, że konferencja wejdzie na stałe do kalendarza i będzie cyklicznym miejscem spotka ń osób zainteresowanych histori ą techniki.

dr hab. in ż. Dariusz Świsulski, prof. PG dr hab. in ż. Jerzy Hickiewicz, prof. PO Przewodnicz ący Komitetu Organizacyjnego Przewodnicz ący Komitetu Naukowego I Sympozjum Historia Elektryki I Sympozjum Historia Elektryki Redaktor Zeszytów Naukowych WEiA PG

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 9

10 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

UPAMI ĘTNIANIE POLSKICH ELEKTRYKÓW

Dariusz ŚWISULSKI

Politechnika Gda ńska, Wydział Elektrotechniki i Automatyki tel.: 58 3471397 e-mail: [email protected]

Streszczenie: W artykule przedstawiono działania maj ące na celu W 2010 roku PTETiS jako patrona roku przyj ął zachowanie w pami ęci zasłu żonych polskich elektryków. Działania Wojciecha Urba ńskiego, natomiast SEP Stanisława Fryzego. te obejmuj ą patronaty kolejnych lat nadawane przez Polskie Ró żni patroni wynikali ze specyfiki obu stowarzysze ń. Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej oraz PTETiS b ędąc organizacj ą naukow ą, promuje osoby, które Stowarzyszenie Elektryków Polskich, patronaty Oddziałów SEP, wniosły znacz ący wkład do nauki, SEP jako stowarzyszenie szkół, budynków i audytoriów, nazwy ulic, tablice pami ątkowe i popiersia, medale, znaczki i karty pocztowe, monografie i filmy. zawodowe, wi ększy nacisk kładzie na działalno ść Pozwala to na przypominanie o znacz ącym dorobku tych osób. in żyniersk ą. W kolejnych latach patronami roku byli: 2011 - Jan Słowa kluczowe: historia elektryki. Ko żuchowski, wspólny patron wybrany przez PTETiS i SEP, 2012 - Tadeusz Zagajewski, patron PTETiS, Michał 1. WST ĘP Doliwo-Dobrowolski, patron SEP, 2013 - Roman Dzie ślewski, wspólny patron PTETiS i SEP, 2014 - W bie żą cej aktywno ści nie mo żemy zapomina ć o Władysław Kołek, patron PTETiS, Kazimierz Szpota ński, wybitnych poprzednikach, których osi ągni ęcia stanowi ą patron SEP. podwaliny pó źniejszego rozwoju elektrotechniki. W artykule W 2015 roku, ze względu na osi ągnięcia kandydata przedstawiono działania maj ące na celu upami ętnienie w działalno ści przemysłowej i naukowej, ponownie wybrano wyró żniaj ących si ę, nie żyj ących polskich elektrotechników wspólnego patrona roku - Alfonsa Hoffmanna. i elektroników. Obejmuj ą one zarówno wielkich uczonych, Obchody patrona roku w kolejnych latach były jak i pionierów energetyki i przemysłu elektrotechnicznego. organizowane przez o środki zwi ązane z danym kandydatem, Celem tych działa ń jest równie ż przypominanie o ich w uroczysto ściach uczestniczyło wiele osób, cz ęsto równie ż dokonaniach. rodziny i współpracownicy danego patrona. Upami ętnienie zmarłych elektryków mo że przyjmowa ć ró żne formy. S ą oni patronami kolejnych lat, ogłaszanymi 3. PATRONI ODDZIAŁÓW SEP, SZKÓŁ, przez PTETiS i SEP, patronami szkół i audytoriów BUDYNKÓW I SAL wy ższych uczelni. Ich imionami nazywane s ą ulice, pami ęć przywoływana jest przez popiersia i tablice pami ątkowe. Wybitni elektrycy wybierani s ą na patronów oddziałów Wizerunki ich mo żna zobaczy ć na medalach i walorach SEP, szkół zawodowych, budynków, audytoriów i filatelistycznych. Opracowywane s ą monografie historyczne, laboratoriów w uczelniach wy ższych. filmy i artykuły wspomnieniowe. Od kilku lat zwyczajem Stowarzyszenia Elektryków Ze wzgl ędu na ograniczone miejsce, w artykule nie Polskich stało si ę nadawanie przez Zarz ąd Główny (na przypominamy działalno ści i osi ągni ęć wspominanych wniosek Walnego Zebrania Delegatów Oddziału lub elektryków, w tym celu zapraszam do lektury innych Zarz ądu Oddziału) poszczególnym oddziałom imion publikacji. zasłu żonych elektryków. Patrona takiego posiadaj ą Oddziały: 2. PATRONI ROKU PTETiS I SEP - Oddział Bielsko-Bialski im. Karola Franciszka Pollaka, - Oddział Bydgoski im. prof. Alfonsa Hoffmanna, W 2007 roku Polskie Towarzystwo Elektrotechniki - Oddział Gliwicki im. prof. Stanisława Fryzego, Teoretycznej i Stosowanej PTETiS, z inicjatywy - Oddział Nowohucki im. mgr. in ż. Stanisława Szeligi, przewodnicz ącego prof. Krzysztofa Kluszczy ńskiego, - Oddział Pozna ński im. prof. Józefa W ęglarza, podj ęło uchwał ę o powoływaniu w ka żdym kolejnym roku - Oddział Radomski im. prof. Włodzimierza Krukowskiego, patrona danego roku. Pierwszym patronem w 2007 roku, - Oddział Szczeci ński im. Michała Doliwo-Dobrowolskiego, w setn ą rocznic ę urodzin został prof. Tadeusz Cholewicki. - Oddział Warszawski im. Kazimierza Szpota ńskiego, W 2008 roku patronem roku przyj ętym przez PTETiS (przy - Oddział Elektroniki, Informatyki, Telekomunikacji im. intensywnym współdziałaniu SEP) był Stanisław Szpor. prof. Janusza Groszkowskiego, W 2009 roku do inicjatywy ustanawiania patrona roku - Oddział Wrocławski im. prof. Kazimierza Idaszewskiego. oficjalnie przyst ąpiło Stowarzyszenie Elektryków Polskich. Zasłu żeni elektrycy s ą równie ż patronami Patronem roku wybranym zarówno przez PTETiS, jak i SEP, ponadgimnazjalnych szkół o profilu elektrycznym lub był prof. Bronisław Sochor. energetycznym. Jako przykłady mo żna wymieni ć:

- Zespół Szkół Energetycznych im. prof. Kazimierza Gmach Wydziału Elektroniki i Technik Drewnowskiego w Lublinie, Informacyjnych Politechniki Warszawskiej nosi imi ę prof. - Zespół Szkół im. prof. Janusza Groszkowskiego w Mielcu, Janusza Groszkowskiego. - Zespół Szkół Elektrycznych im. prof. Janusza Na Wydziale Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Groszkowskiego w Białymstoku, Gda ńskiej jedno z audytoriów nosi imi ę prof. Stanisława - Technikum im. Włodzimierza Krukowskiego w Nowej Szpora [3], inne prof. Tadeusza Lipskiego (rys. 23). Soli, Na Wydziale Elektrycznym Politechniki Śląskiej - Zespół Szkół Ł ączno ści im. prof. Stanisława Fryzego w Gliwicach jest sala im. prof. Tadeusza Malarskiego w Gliwicach (rys. 1). (rys. 4) oraz aula im. prof. Jana Obr ąpalskiego (rys. 5).

ś ę Rys. 1. Tablica po wi cona Stanisławowi Fryzemu na budynku Rys. 4. Płaskorze źba i tablica przed sal ą im. prof. Tadeusza ą ś Zespołu Szkół Ł czno ci w Gliwicach [1] Malarskiego na Wydziale Elektrycznym P Śl [4]

Wiele miejsc po świ ęconych wybitnym elektrykom mo żna spotka ć na wy ższych uczelniach technicznych, na których byli zatrudnieni, prowadzili prace badawcze, tworzyli szkoły naukowe. Jeden z gmachów Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej nosi imi ę prof. Kazimierza Kopeckiego.

Rys. 5. Tablica przed aul ą im. prof. Jana Obr ąpalskiego na Wydziale Elektrycznym P Śl [4]

W Gmachu A5 Politechniki Wrocławskiej, nazywanym Starym Elektrycznym, znajduje si ę audytorium im. prof.

Kazimierza Idaszewskiego (rys. 6). Rys. 2. Napis na gmachu Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej (fot. autora)

Gmach Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej w Gliwicach nosi imi ę profesora Stanisława Fryzego [2].

Rys. 6. Tablica w audytorium im. prof. Kazimierza Idaszewskiego na Wydziale Elektrycznym PWr (fot. autora)

Na Wydziale Elektrycznym Politechniki Wrocławskiej, Laboratorium Elektrotechniki Teoretycznej (sala 102, bud. D-1) nosi imi ę prof. Romana Kurdziela. W Akademii Górniczo-Hutniczej budynek B1 Rys. 3. Tablica na gmachu Wydziału Elektrycznego Politechniki (aktualnie siedziba Wydziału EAIiIB) nosi imi ę prof. Jana Śląskiej w Gliwicach im. prof. Stanisława Fryzego [2]

12 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 Studniarskiego (rys. 7), natomiast nowy pawilon Wydziału IEiT imi ę prof. Antoniego Pacha (rys. 8).

Rys. 11. Tablica przy laboratoriach im. prof. Walentego Starczakowa i prof. Andrzeja Koszmidera na Politechnice Łódzkiej Rys. 7. Tablica na budynku B1 Akademii Górniczo-Hutniczej (fot. Jarosław Kacerka) w Krakowie (fot. Wacław Gaw ędzki) 4. PATRONI ULIC

Jednym z popularniejszych sposobów uhonorowania osób zasłu żonych jest nadanie imienia ulicy, placowi, skwerowi czy alei. W śród setek patronów ulic nie mogło oczywi ście zabrakn ąć elektryków. Tylko w Warszawie kilka ulic nosi imi ę zasłu żonych elektryków: - ulica Romana i Jana Podoskich (dz. Śródmie ście),

- ulica Mieczysława Po żaryskiego (dz. Wawer, os. Nowy Rys. 8. Tablica przy wej ściu do pawilonu Wydziału Informatyki, Anin), Elektroniki i Telekomunikacji Akademii Górniczo-Hutniczej - ulica Kazimierza Szpota ńskiego (dz. Wawer, os. Sadul, w Krakowie (fot. Wacław Gaw ędzki) Mi ędzylesie), - ulica Kazimierza Drewnowskiego (dz. Targówek, os. W Gmachu Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej Zacisze), znajduje si ę Audytorium im. Kazimierza Drewnowskiego - ulica prof. Janusza Groszkowskiego (dz. Praga Płn. os. (rys. 9), natomiast w Gmachu Wydziału Elektroniki Nowa Praga), i Technik Informacyjnych Politechniki Warszawskiej - skwer Stanisława Skibniewskiego „Cubryny” (dz. Audytorium im. Romualda Litwina (rys. 10). Śródmie ście, os. Powi śle). Dodatkow ą form ą upami ętnienia patronów warszawskich ulic, skwerów i placów s ą na ścienne moduły informacyjne Miejskiego Systemu Informacji, w postaci mocowanej do ściany budynku prze źroczystej płyty poliw ęglanowej, z krótkim tekstem i ilustracj ą dotycz ącą patrona (rys. 12) [5].

Rys. 9. Tablica przy wej ściu do audytorium im. Kazimierza Drewnowskiego na I pi ętrze Gmachu Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej (fot. Włodzimierz Kałat)

Rys. 12. Tre ść modułu informacyjnego Miejskiego Systemu Informacji o Mieczysławie Po żaryskim [5]

Równie ż inne miasta uczciły pami ęć wybitnych elektryków, nadaj ąc ich imi ę ulicom. Zwykle patronami s ą

elektrycy zwi ązani z danym miastem. Przykładowo w Rys. 10. Tablica przy wej ściu do audytorium im. Romualda Radomiu jest ulica Włodzimierza Krukowskiego (rys. 13), Litwina w Gmachu Wydziału Elektroniki i Technik w Szczecinie skwer Doliwo-Dobrowolskiego, we Wrocławiu Informacyjnych Politechniki Warszawskiej (fot. autora) skwer Kazimierza Idaszewskiego, w Katowicach ulica Arkadiusza Puchały i rondo Jana Obr ąpalskiego, w Opolu Na Politechnice Łódzkiej laboratoria nosz ą imiona ulica Antoniego Plamitzera, w Bełchatowie ulica Stanisława profesorów Walentego Starczakowa i Andrzeja Koszmidera Fryzego, w Bydgoszczy, Grudzi ądzu i Straszynie ulica (rys. 11). Alfonsa Hoffmanna. Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 13

Rys. 13. Dom Technika w Radomiu przy ul. Włodzimierza Krukowskiego (fot. Piotr Lesiak) Rys. 16. Tablica po świ ęcona prof. Stefanowi Bernasowi w Gmachu Mechaniki Politechniki Warszawskiej (fot. Włodzimierz Kałat) 5. TABLICE PAMI ĄTKOWE I POPIERSIA

Instytut Tele- i Radiotechniczny w Warszawie Popularnym sposobem upami ętnienia znanych osób s ą upami ętnił prof. Janusza Groszkowskiego. Przed budynkiem tablice pami ątkowe. Niektóre z nich, zwi ązane z patronami Instytutu znajduje si ę popiersie profesora posadowione na budynków i pomieszcze ń, zostały ju ż pokazane w kamiennym postumencie (rys. 17). Natomiast na ścianie sali rozdziale 3. konferencyjnej Instytutu wisi pami ątkowa tablica (rys. 18). W du żym audytorium gmachu Fizyki Politechniki

Warszawskiej ju ż w 1929 roku została odsłoni ęta tablica, upami ętniaj ąca wykłady z fizyki prof. Wiktora Biernackiego, który w 1905 roku przedstawiał tematyk ę fal elektromagnetycznych. Obecna tablica została odtworzona w 1962/1963 roku (rys. 14) [6].

Rys. 17. Popiersie Janusza Groszkowskiego przed budynkiem Rys. 14. Tablica pami ątkowa prof. Wiktora Biernackiego w du żym Instytutu Tele- i Radiotechnicznego przy ul. Ratuszowej 11 audytorium gmachu Fizyki Politechniki Warszawskiej, odsłoni ęta w Warszawie (fot. autora) w 1929 r., odtworzona w 1962/1963 r. [6]

Na Politechnice Warszawskiej znajduj ą si ę jeszcze tablice po świ ęcone prof. Tadeuszowi Cholewickiemu (II pi ętro Gmachu Elektrotechniki) (rys. 15) i prof. Stefanowi Bernasowi (Gmach Mechaniki) (rys. 16).

Rys. 18. Tablica Janusza Groszkowskiego w budynku Instytutu Tele- i Radiotechnicznego w Warszawie (fot. autora)

Prof. Janusz Groszkowski jest te ż upami ętniony tablic ą w Gmachu Wydziału Elektroniki i Technik Informacyjnych Politechniki Warszawskiej (rys. 19). Na ścianie dworca Warszawa Śródmie ście znajduje si ę tablica upami ętniaj ąca pioniera elektryfikacji polskiej kolei - prof. Romana Podoskiego (rys. 20) [7]. Natomiast tablica jego syna, Jana Podoskiego, który był równie ż profesorem Rys. 15. Tablica prof. Tadeusza Cholewickiego na II pi ętrze Politechniki Warszawskiej, została umieszczona na stacji Gmachu Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej (fot. Włodzimierz Kałat) metra Politechnika w Warszawie (rys. 21). 14 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 W Warszawie upami ętniono równie ż pioniera przemysłu aparatów elektrycznych, in żyniera Kazimierza Szpota ńskiego. Tablica, która wcze śniej wmurowana była przed bram ą Fabryki Aparatury Elektrycznej SA w Mi ędzylesiu k/Warszawy (pó źniejszym ZWAR), została umieszczona przed sal ą „C” w Warszawskim Domu Technika (rys. 23). Taka sama tablica umieszczona jest te ż na ścianie domu rodzinnego Szpota ńskich, ul. Promyka 21 w Warszawie. Kolejna tablica upami ętniaj ąca Kazimierza Szpota ńskiego znajduje si ę od 1989 roku w Warszawie, przy ulicy jego imienia, w pobli żu skrzy żowania z ulic ą Rys. 19. Tablica Janusza Groszkowskiego w Gmachu Wydziału Żaga ńsk ą. Tablica ta umieszczona jest na głazie, przy Elektroniki i Technik Informacyjnych Politechniki Warszawskiej ogrodzeniu dawnych zakładów ZWAR (rys. 24). (fot. autora)

Rys. 20. Tablica prof. Romana Podoskiego na ścianie dworca Warszawa Śródmie ście (fot. autora)

Rys. 23. Tablica Kazimierza Szpota ńskiego przed sal ą Mieczysława Po żaryskiego w Warszawskim Domu Technika (fot. autora)

Rys. 21. Tablica Jana Podoskiego na stacji metra Politechnika w Warszawie [8] Rys. 24. Głaz z tablic ą pami ątkow ą Kazimierza Szpota ńskiego w dzielnicy Wawer w Warszawie [9] Na ścianie dworca Warszawa Śródmie ście umieszczona jest te ż tablica po świ ęcona profesorowi Czesławowi Jaworskiemu, zasłu żonemu dla elektryfikacji kolei w Polsce (rys. 22) [7]. Tablica jego pami ęci, która znajduje si ę w budynku Politechniki Łódzkiej, jest pokazana w dalszej cz ęś ci artykułu.

Rys. 22. Tablica prof. Czesława Jaworskiego na ścianie dworca Rys. 25. Tablica prof. Kazimierza Kopeckiego w budynku Warszawa Śródmie ście w Warszawie (fot. autora) Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG (fot. autora)

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 15 Kilka tablic upami ętniaj ących profesorów Politechniki W budynku Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Gda ńskiej znajduje si ę w budynkach Wydziału Politechniki Gda ńskiej przy ul. Własna Strzecha jest Elektrotechniki i Automatyki PG. Przy wej ściu do głównego natomiast tablica prof. Tadeusza Lipskiego (rys. 28). budynku Wydziału, w gmachu im. prof. Kazimierza Równie ż na Politechnice Śląskiej w Gliwicach mo żna Kopeckiego, znajduje si ę tablica upami ętniaj ąca patrona spotka ć szereg tablic upami ętniaj ących tamtejszych budynku (rys. 25). W tym samym budynku, przed profesorów. Na Wydziale Elektrycznym s ą tablice audytorium E-41 znajduje si ę tablica patrona tego profesorów: Stanisława Fryzego (rys. 29), Zygmunta audytorium, prof. Stanisława Szpora (rys. 26). Gogolewskiego (rys. 30), Lucjana Nehrebeckiego (rys. 31) i Wilibalda Winklera (rys. 32). Natomiast w holu na I pi ętrze Wydziału Automatyki, Elektroniki i Informatyki tablice po świ ęcone profesorom: Tadeuszowi Zagajewskiemu, Edmundowi Romerowi, Ernestowi Czogale i Jerzemu Siwi ńskiemu (rys. 33, 34).

Rys. 26. Tablica prof. Stanisława Szpora przy audytorium E-41 w budynku Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG (fot. autora)

Rys. 29. Tablica prof. Stanisława Fryzego na Wydziale Tablica upami ętniaj ąca prof. Henryka Markiewicza, Elektrycznym Politechniki Śląskiej [4] twórc ę i pierwszego dyrektora Instytutu Elektrotechniki Morskiej i Przemysłowej, znajduje si ę w holu na I pi ętrze w budynku WEiA PG przy ul. Sobieskiego (rys. 27).

Rys. 27. Tablica prof. Henryka Markiewicza w budynku Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG przy ul. Sobieskiego (fot. autora)

Rys. 30. Tablica prof. Zygmunta Gogolewskiego na Wydziale Elektrycznym Politechniki Śląskiej [4]

Rys. 28. Tablica prof. Tadeusza Lipskiego w budynku Wydziału Rys. 31. Tablica prof. Lucjana Nehrebeckiego na Wydziale Elektrotechniki i Automatyki PG przy ul. Własna Strzecha Elektrycznym Politechniki Śląskiej [4] (fot. autora) 16 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Rys. 32. Tablica prof. Wilibalda Winklera na Wydziale Rys. 36. Tablica prof. Bolesława Konorskiego na Politechnice Elektrycznym Politechniki Śląskiej [10] Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka)

Rys. 33. Tablice po świ ęcone profesorom: Tadeuszowi

Zagajewskiemu, Edmundowi Romerowi, Ernestowi Czogale i Jerzemu Siwi ńskiemu w holu na I pi ętrze Wydziału Automatyki, Rys. 37. Tablica prof. Witolda Iwaszkiewicza na Politechnice Elektroniki i Informatyki Politechniki Śląskiej (fot. autora) Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka)

Rys. 34. Tablica profesora Tadeusza Zagajewskiego

Na Wydziale Elektrotechniki, Elektroniki, Informatyki i Automatyki Politechniki Łódzkiej tablice upami ętniaj ące wybitnych elektryków zwi ązanych z t ą uczelni ą wyeksponowane s ą w holu, tworz ąc swoist ą galeri ę (rys. 35). Rys. 38. Tablica prof. Eugeniusza Jezierskiego na Politechnice Znajduj ą si ę tam tablice profesorów: Bolesława Konorskiego Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka) (rys. 36), Witolda Iwaszkiewicza (rys. 37), Eugeniusza Jezierskiego (rys. 38), Stanisława Dzierzbickiego (rys. 39), Tadeusza Kotera (rys. 40), Karola Przanowskiego (rys. 41), Czesława Jaworskiego (rys. 42), Bronisława Sochora (rys. 43), Władysława Pełczewskiego (rys. 44), Michała Jabło ńskiego (rys. 45).

Rys. 35. "Galeria Profesorów" na Politechnice Łódzkiej Rys. 39. Tablica prof. Stanisława Dzierzbickiego na Politechnice (fot. Jarosław Kacerka) Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka) Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 17

Rys. 40. Tablica prof. Tadeusza Kotera na Politechnice Łódzkiej Rys. 44. Tablica prof. Władysława Pełczewskiego na Politechnice (fot. Jarosław Kacerka) Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka)

Rys. 41. Tablica prof. Karola Przanowskiego na Politechnice Rys. 45. Tablica prof. Michała Jabło ńskiego na Politechnice Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka) Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka)

Oprócz odsłoni ętej 17 lutego 2011 roku na Wydziale Elektrotechniki, Elektroniki, Informatyki i Automatyki Politechniki Łódzkiej tablicy profesora Michała Jabło ńskiego tablica upami ętniaj ąca tego uczonego została odsłoni ęta 18 maja 2012 roku w fabryce ABB w Łodzi (rys. 46) [11].

Rys. 42. Tablica prof. Czesława Jaworskiego na Politechnice Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka)

Rys. 46. Tablica profesora Michała Jabło ńskiego w fabryce ABB w Łodzi [11]

W Instytucie Automatyki Systemów Energetycznych we Wrocławiu została odsłoni ęta tablica po świ ęcona prof. Janowi Ko żuchowskiemu w stulecie jego urodzin w 2011 roku (rys. 47). W Szczecinie na skwerze im. Michała Doliwo- Dobrowolskiego w 2001 roku umieszczono głaz z tablic ą

upami ętniaj ącą tego pioniera elektrotechniki systemu Rys. 43. Tablica prof. Bronisława Sochora na Politechnice Łódzkiej (fot. Jarosław Kacerka) trójfazowego (rys. 48). 18 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Rys. 50. Popiersie Włodzimierza Krukowskiego w siedzibie Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich Rys. 47. Tablica prof. Jana Ko żuchowskiego w Instytucie (fot. archiwum Wiesława Michalskiego) Automatyki Systemów Energetycznych we Wrocławiu (fot. autora)

Rys. 48. Głaz z tablic ą Michała Doliwo-Dobrowolskiego w Szczecinie [12] Rys. 51. Tablica na budynku w Grudzi ądzu, w którym urodził si ę Alfons Hoffmann [14] Tablica upami ętniaj ącej Michała Doliwo- Dobrowolskiego, znajduje si ę równie ż na ścianie zabytkowej Kolejne tablice Alfonsa Hoffmanna mo żna zobaczy ć stacji wie żowej z 1925 roku w Podkowie Le śnej przy ulicy w kolegiacie w Grudzi ądzu (rys. 52), w Tleniu (rys. 53), Akacjowej (rys. 49). przy elektrowni w Bielkowie (rys. 54), w elektrowni w Gródku (rys. 55).

Rys. 49. Odsłoni ęcie tablicy upami ętniaj ącej Michała Doliwo- Dobrowolskiego, umieszczonej na ścianie stacji wie żowej Rys. 52. Pami ątkowa tablica ku czci prof. Alfonsa Hoffmanna z 1925 roku w Podkowie Le śnej [13] w kolegiacie w Grudzi ądzu [15]

W siedzibie Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Tablic ę po świ ęcon ą Alfonsowi Hoffmannowi Elektryków Polskich znajduje si ę popiersie Włodzimierza przygotowywano do odsłoni ęcia w budynku Wydziału Krukowskiego (rys. 50). Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Kilka tablic pami ątkowych po świ ęcono twórcy (rys. 56), uczelni, której Hoffmann był pierwszym Polakiem, systemu elektroenergetycznego Pomorza, prof. Alfonsowi który uko ńczył studia na Wydziale Budowy Maszyn Hoffmannowi. Odpowiednia tablica znajduje si ę na budynku i Elektrotechniki, a po wojnie, w latach 1949-1957 pracował w Grudzi ądzu, w którym urodził si ę Alfons Hoffmann w Katedrze prof. Kopeckiego. Tablic ę zaprojektowała znana (rys. 51). rze źbiarka i medalierka, pani Dobrochna Surajewska. Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 19 W dniu 27 marca 2015 roku na budynku przy rynku w Tarnowie została uroczy ście odsłoni ęta tablica po świ ęcona pionierowi elektrotechniki - prof. Romanowi Dzie ślewskiemu (rys. 57). Autorem tablicy jest dyrektor Instytutu Sztuki w PWSZ w Tarnowie - prof. dr hab. Jacek Kucaba.

Rys. 53. Kamie ń z tablic ą Alfonsa Hoffmanna w Tleniu [16]

Rys. 57. Pami ątkowa tablica upami ętniaj ąca prof. Romana Dzie ślewskiego (fot. autora)

6. MEDALE

Historia medalierstwa na ziemiach polskich si ęga XVI wieku, kiedy sztuka ta przybyła do nas z Włoch. Pierwsze medale upami ętniały wa żne wydarzenia w kraju i w rodzinie królewskiej. Pó źniej zwi ązane były równie ż z dworami mo żnowładców, regionami, miastami czy Rys. 54. Kamie ń i tablica w Bielkowie dla upami ętnienia rocznicy instytucjami. uruchomienia pierwszych elektrowni na Raduni i rocznicy urodzin Obecnie najcz ęś ciej spotykane s ą medale pami ątkowe, prof. Alfonsa Hoffmanna (fot. autora) których zadaniem jest upami ętnienie wa żnych wydarzeń, rocznic, czy osób, ale równie ż medale nagrodowe, dla zasłu żonej osoby lub za zwyci ęstwo np. w rywalizacji sportowej [17]. Wśród ponad dwudziestu medali po świ ęconych wybitnym elektrykom, zdecydowan ą wi ększo ść stanowi ą medale Stowarzyszenia Elektryków Polskich, przyznawane w nagrod ę za osi ągni ęcia na ró żnych polach (naukowym, technicznym, pedagogicznym, zawodowym i społecznym) zwi ązanych z elektrotechnik ą. W 1974 roku Mennica Pa ństwowa wybiła w nakładzie

500 sztuk medal Stowarzyszenia Elektryków Polskich Rys. 55. Tablica w elektrowni Gródek (fot. archiwum Tadeusza po świ ęcony Romanowi Podoskiemu (rys. 58). Projektantem Dom żalskiego) medalu był Edward Gorol. W 1978 roku medal wznowiono w nakładzie 300 sztuk.

Rys. 58. Medal Romana Podoskiego [18]

W 1977 roku w nakładzie 2000 sztuk Mennica

Pa ństwowa wybiła medal upami ętniaj ący Mieczysława Rys. 56. Projekt tablicy pami ątkowej Alfonsa Hoffmanna Po żaryskiego (rys. 59). Autorem medalu był równie ż (proj. Dobrochna Surajewska) Edward Gorol.

20 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 Kolejne dwa medale Janusza Groszkowskiego zwi ązane s ą ze szkołami: Zespołem Szkół Elektryczno- Elektronicznych w Radomsku (rys. 62) oraz Zespołem Szkół im. prof. Janusza Groszkowskiego w Mielcu (wyprodukowany w firmie Grawerstwo w Mielcu) (rys. 63).

Rys. 59. Medal Mieczysława Po żaryskiego [18]

Kolejny medal Stowarzyszenia Elektryków Polskich pochodzi z 1987 roku i po świ ęcony jest Januszowi Groszkowskiemu (rys. 60). Medal zaprojektowała Gertruda Wilczopolska-Kuziemska, a w nakładzie 2000 sztuk wybiła

Mennica Pa ństwowa. Rys. 63. Medal Janusza Groszkowskiego Zespołu Szkół im. prof. Janusza Groszkowskiego w Mielcu (fot. autora)

Nast ępny medal Stowarzyszenia Elektryków Polskich z 1993 roku upami ętnia Kazimierza Szpota ńskiego (rys. 64). Projektantem medalu jest Marek Sarełło. Medal wybiła Mennica Pa ństwowa w nakładzie 310 sztuk, a w 2004 roku medal wznowiono w nakładzie 200 sztuk.

Rys. 60. Medal profesora Janusza Groszkowskiego wyemitowany przez SEP [18]

Nie jest to jednak jedyny medal Janusza Groszkowskiego. W 1986 roku medal z prof. Groszkowskim wydało Polskie Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej z okazji 25-lecia stowarzyszenia (rys. 61). Medal zaprojektował E. Łagowski, a w nakładzie 300 sztuk Rys. 64. Medal Kazimierza Szpota ńskiego [18] wybiła Mennica Pa ństwowa. Medal Stanisława Fryze został wyemitowany przez Stowarzyszenie Elektryków Polskich w 2001 roku i wybity w Mennicy Pa ństwowej w nakładzie 500 sztuk (rys. 65). Projektantem medalu był Stanisław Słodowy.

Rys. 61. Medal Janusza Groszkowskiego wyemitowany przez PTETiS (fot. autora)

Rys. 65. Medal Stanisława Fryze [18]

W 2004 roku medal Stowarzyszanie Elektryków Polskich wyemitowało medal Alfonsa Hoffmanna (rys. 66). Medal wybito w Mennicy Polskiej w nakładzie 244 sztuk. Warto jednak przypomnie ć, że propozycj ę ufundowania pami ątkowego medalu imienia prof. Alfonsa Hoffmanna wysun ął Zarz ąd Bydgoskiego Oddziału Stowarzyszenia Elektryków Polskich w 2001 roku, a Rys. 62. Medal Janusza Groszkowskiego Zespołu Szkół pierwsze medale przyznano w 2002 roku. Medale Elektryczno-Elektronicznych w Radomsku (fot. autora) przyznawała Kapituła przy Oddziale Bydgoskim SEP.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 21 W 2007 roku Zarz ąd Oddziału Gda ńskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich, w porozumieniu z Wydziałem Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej, wydał medal pami ątkowy profesora Stanisława Szpora (rys. 70). Medal został wybity w Mennicy Polskiej według projektu D ąbrówki Ty ślewicz [17].

Rys. 66. Medal Alfonsa Hoffmanna ZG SEP (fot. autora)

Rys. 70. Medal Stanisława Szpora

Kolejny medal Stowarzyszenia Elektryków Polskich został wyemitowany w 2009 roku dla upami ętnienia prof. Jana Obr ąpalskiego (rys. 71). Medal według projektu Stanisława Słodowego w nakładzie 500 sztuk wybiła Rys. 67. Medal Alfonsa Hoffmanna OB SEP (fot. autora) Mennica Polska.

Dwie wersje tego medalu ró żni ą si ę wykonaniem (lany i bity), wymiarami ( średnica 60 i 70 mm) oraz drobnymi szczegółami (rys. 67) [19]. W 2006 roku Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Delegatów Oddziału Łódzkiego SEP podj ęło uchwał ę o ustanowieniu medalu im. prof. Eugeniusza Jezierskiego (rys. 68). Medal jest przyznawany za zasługi dla SEP oraz zasługi dla polskiego przemysłu transformatorowego i elektroenergetyki polskiej. [19].

Rys. 71. Medal Jana Obr ąpalskiego ZG SEP [18]

Przy okazji tego medalu mo żna przypomnie ć, że jego pierwowzorem był medal wykonany technik ą odlewu w 1981 roku, według projektu tego samego autora (rys. 72). Emitentem medalu było Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Gliwice.

Rys. 68. Medal Eugeniusza Jezierskiego [20]

Kolejny medal Stowarzyszenia Elektryków Polskich, po świ ęcony Michałowi Doliwo-Dobrowolskiemu (rys. 69), został wybity w Mennicy Polskiej w nakładzie 300 sztuk.

Rys. 72. Medal Jana Obr ąpalskiego Oddziału Gliwice SEP [21]

W 2011 roku został wyemitowany przez Stowarzyszenie Elektryków Polskich, na wniosek Oddziału Radomskiego, medal im. profesora Włodzimierza Krukowskiego (rys. 73). Medal w nakładzie 200 sztuk wykonano w PPU POLMET Cz ęstochowa. Oddział Wrocławski SEP wyemitował dwa medale Rys. 69. Medal Michała Doliwo-Dobrowolskiego [18] po świ ęcone Kazimierzowi Idaszewskiemu: na 60-lecie Oddziału w 2006 roku (rys. 74) oraz dla zasłu żonych dla OWr SEP (rys. 75). 22 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Rys. 73. Medal Włodzimierza Krukowskiego [18] Rys. 77. Medal Józefa W ęglarza (fot. OP SEP)

Rys. 74. Medal Kazimierza Idaszewskiego z okazji 60-lecia Oddziału Wrocławskiego SEP (fot. OWr SEP) Rys. 78. Medal Stanisława Olszewskiego [22]

Stowarzyszenie In żynierów i Techników Komunikacji wyemitowało w 1996 roku medal upami ętniaj ący Czesława Jaworskiego (rys. 79). Medal zaprojektowali A. i R. Nowakowscy, a w nakładzie 200 sztuk wybiła Mennica Pa ństwowa.

Rys. 75. Medal Kazimierza Idaszewskiego "Zasłu żony dla Oddziału Wrocławskiego SEP" (fot. OWr SEP)

Oddział Warszawski SEP wyemitował w 2011 roku medal upami ętniaj ący prof. Pawła Jana Nowackiego (rys. 76). Projektantem medalu jest Tadeusz Tchórzewski.

Rys. 79. Medal Czesława Jaworskiego (fot. autora)

Ostatni medal Stowarzyszenia Elektryków Polskich, upami ętniaj ący prof. Romana Dzie ślewskiego (rys. 80), został uchwalony przez Zarz ąd Główny SEP 25 lutego 2015 roku. Medal zaprojektowała artysta rze źbiarz Monika Tohl, a wykonany został w Zakładzie Odlewnictwa Artystycznego w Zaczerniu k/Rzeszowa. Pierwsze cztery medale zostały wr ęczone przy okazji odsłoni ęcia tablicy po świ ęconej prof. Dzieślewskiemu 27 marca 2015 roku w Tarnowie.

Rys. 76. Medal Pawła Jana Nowackiego

Natomiast Oddział Pozna ński SEP wyemitował medal po świ ęcony prof. Józefowi W ęglarzowi (rys. 77). Autorem medalu jest Józef Stasi ński. Nie tylko SEP emituje medale upami ętniaj ące wybitnych elektryków. Stowarzyszenie In żynierów Mechaników Polskich wyemitowało w 1987 roku medal in ż. Stanisława Olszewskiego (rys. 78), który w 1882 roku wynalazł w Petersburgu z Nikołajem Benardosem spawanie metod ą elektrycznego łuku w ęglowego [22]. Medal zaprojektował Z. Piłkowski, a w nakładzie 600 sztuk wybiła Rys. 80. Medal Romana Dzie ślewskiego (materiały Oddziału Mennica Pa ństwowa. Rzeszowskiego SEP) Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 23 Przedstawiaj ąc medale, mo żna te ż wspomnie ć o pami ątkowym żetonie (średnica 32 mm) wyemitowanym w 2013 roku przez Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział w Gliwicach, z okazji 60-lecia Oddziału (rys. 81). Żeton upami ętnia prof. Lucjana Nehrebeckiego i został wybity przez Mennic ę Górno śląsk ą [23].

Rys. 84. Stempel z prof. Januszem Groszkowskim na kopercie FDC

15 grudnia 1986 roku została wyemitowana karta pocztowa "50 lat elektryfikacji PKP", ze znaczkiem o nominale 5 zł (rys. 85). Na cz ęś ci ilustracyjnej karty umieszczono portret Romana Podoskiego (rys. 86). Autorem projektu jest Z. Stasik, nakład wynosi 209.000 sztuk.

Rys. 81. Żeton z prof. Lucjanem Nehrebeckim [23]

7. FILATELISTYKA

Równie ż walory filatelistyczne s ą okazj ą do upami ętnienia zasłu żonych elektryków. 10 listopada 1995 roku Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy o nominale 45 gr, w nakładzie 1.750.000 sztuk, według projektu Andrzeja P ągowskiego "Wybitni elektrycy polscy - prof. Janusz Groszkowski" (rys. 82). Emisji znaczka towarzyszyła koperta Pierwszego Dnia Obiegu FDC (rys. 83) ze stemplem z wizerunkiem profesora (rys. 84). Niestety Poczta Polska nie kontynuowała serii Rys. 85. Karta pocztowa z okazji 50 lat elektryfikacji PKP "Wybitni elektrycy polscy". Ukazały si ę natomiast karty pocztowe z nadrukowanym znakiem opłaty, na których upami ętniono innych elektryków.

Rys. 86. Portret Romana Podoskiego na karcie pocztowej

10 wrze śnia 1987 roku wyemitowano kart ę pocztow ą "XXIV Walny Zjazd Stowarzyszenia Elektryków Polskich, 100 lecie urodzin in ż. Kazimierza Szpota ńskiego", ze znaczkiem o nominale 10 zł, z wizerunkiem

K. Szpota ńskiego (rys. 87, 88). Autorem projektu jest Rys. 82. Znaczek pocztowy z prof. Januszem Groszkowskim J. Konarzewski, nakład wynosi 210.000 sztuk.

Rys. 83. Koperta FDC po świ ęcona prof. Januszowi Groszkowskiemu Rys. 87. Karta pocztowa z okazji XXIV Walnego Zjazdu SEP i 100-lecia urodzin in ż. Kazimierza Szpota ńskiego 24 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Rys. 88. Portret Szpota ńskiego na znaczku opłaty karty pocztowej

10 czerwca 1989 roku została wyemitowana karta pocztowa "70 lat Stowarzyszenia Elektryków Polskich", ze znaczkiem o nominale 25 zł, z wizerunkiem Mieczysława Po żaryskiego (rys. 89, 90). Autorem projektu jest Alojzy Balcerzak, nakład wynosi 200.000 sztuk. Rys. 91. Polacy zasłu żeni dla elektryki. Pocz ątki elektrotechnicznego szkolnictwa wy ższego, pionierzy elektryki. Praca zb. pod redakcj ą J. Hickiewicza, 2009

W ostatnich latach, gdy młodzi ludzie rzadziej si ęgaj ą po ksi ąż ki, na temat zasłu żonych elektryków przygotowywane s ą filmy dokumentalne. Powstały ju ż takie filmy na temat Romana Dzie ślewskiego, Alfonsa Hoffmanna i Kazimierza Szpota ńskiego. Wi ęcej informacji o publikacjach z ostatnich lat mo żna znale źć w pozycji [24].

9. ZAKO ŃCZENIE

W artykule przedstawiono formy upami ętnienia zasłu żonych elektryków w Polsce. Przedstawione przykłady Rys. 89. Karta pocztowa z okazji 70-lecia SEP pewno ści ą nie s ą kompletne, obejmuj ą te, do których udało si ę dotrze ć autorowi. Jednocze śnie autor dzi ękuje osobom, które pomogły zebra ć te informacje.

10. BIBLIOGRAFIA

1. Patron Zespołu Szkół Ł ączno ści w Gliwicach, http://zsl.gliwice.pl/index.php/patron, dost ęp 22.11.2014 2. Praca zbiorowa. Stanisław Fryze (1885–1964). Pionier elektrotechniki, nauczyciel i wychowawca wielu pokole ń polskiej młodzie ży akademickiej. COSiW SEP, Oficyna Wydawnicza ENERGIA, Katowice 2009/2010. 3. Świsulski D.: Remont audytorium E-41 Wydziału Elektrotechniki i Automatyki. Pismo PG, nr 6/2011, Rys. 90. Portret Mieczysława Po żaryskiego na znaczku opłaty str. 45-47. karty pocztowej 4. Zarys historii Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej, http://www.polsl.pl/Wydzialy/RE/Strony/ 8. MONOGRAFIE, ARTYKUŁY I FILMY historia.aspx, dost ęp 22.11.2014. 5. Zarz ąd Dróg Miejskich Warszawa. Miejski System Popularn ą form ą upami ętnienia wybitnych postaci jest Informacji, http://www.zdm.waw.pl/zarzad-drog- publikacja ksi ąż ek i artykułów na ich temat, czy miejskich/zadania-zdm/miejski-system-informacji/, przygotowanie filmów. dost ęp 22.11.2014. W przypadku elektryków fundamentaln ą pozycj ą jest 6. Grunwald Z.: Pierwsze lata istnienia Wydziału, rozwój ksi ąż ka pod redakcj ą Jerzego Hickiewicza "Polacy zasłu żeni Elektrotechniki i jej udział w warszawskim Instytucie dla elektryki. Pocz ątki elektrotechnicznego szkolnictwa Politechnicznym (1898-1915), http://potempski. wy ższego, pionierzy elektryki" z 2009 roku (rys. 91). republika.pl/elektryczny/zarys/geneza.htm, dost ęp Przedstawiono w niej 88 biogramów osób urodzonych przed 23.11.2014. 1920 roku. 7. Polska Niezwykła. Tablica pami ęci Romana Podoskiego, Wydawane s ą te ż monografie, po świ ęcone m.in. http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/37170,warsza Stanisławowi Szporowi, Stanisławowi Fryze, Kazimierzowi wa-tablica-pamieci-romana-podoskiego.html, tablica Szpota ńskiemu, Alfonsowi Hoffmannowi, czy Romanowi pami ęci Czesława Jaworskiego, http://www. Dzie ślewskiemu. W czasopismach publikowane s ą artykuły polskaniezwykla.pl/web/place/37216,warszawa-tablica- przypominaj ące osi ągni ęcia poszczególnych osób. pamieci-czeslawa-jaworskiego.html, dost ęp 23.11.2014.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 25 8. Wikipedia. Jan Podoski, http://pl.wikipedia.org/wiki/ 16. Wikipedia. Alfons Hoffmann, http://pl.wikipedia.org/ Jan_Podoski, dost ęp 22.11.2014. wiki/Alfons_Hoffmann, dost ęp 23.11.2014. 9. Ciekawy Wawer. Tablica pami ątkowa Kazimierza 17 Świsulski D.: Medale Politechniki Gda ńskiej. Pismo PG, Szpota ńskiego, http://www.ciekawywawer.pl/listing/ cz ęść 1, nr 9/2011, str. 34-39, cz ęść 2, nr 1/2012, str. tablica-pamiatkowa-kazimierza-szpotanskiego/, dost ęp 33-39. 22.11.2014. 18. Odznaki, medale i godno ści nadawane w SEP, 10. Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Gliwicki. http://www.sep.com.pl/odznaki.htm, dost ęp 23.11.2014. Odsłoni ęcie tablicy ku czci Profesora Wilibalda 19. Świsulski D.: Dwa medale Alfonsa Hoffmanna. Winklera, http://www.sep.gliwice.pl/, dost ęp 22.11. Gda ńskie Zeszyty Numizmatyczne, nr 126, kwiecie ń 2014. 2014, str. 24-27. 11. 95 lat Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Elektryków 20. Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Oddział Łódzki. Polskich 1019-2014. Suplement lata 2009-2014. Oprac. Medal im. prof. Eugeniusza Jezierskiego, Anna Grabiszewska. Stowarzyszenie Elektryków http://sep.p.lodz.pl/medal.html, dost ęp 23.11.2014. Polskich Oddział Łódzki, Łód ź 2014. 21. Gębczyk W.: Medale Gliwickie, http://www.vladekg.pl/ 12. Panoriamio. Polska-Szczecin-Wielcy Polacy: Michał numizmatyka/pl_medale.htm, dost ęp 24.11.2014. Doliwo-Dobrowolski, http://www.panoramio.com/ 22. Massovia - Pomerania. Elektrownia okr ęgowa w photo/113685632, dost ęp 23.11.2014. Maszewie, http://massovia.blogspot.com/2011/11/ 13. Podkowa Le śna. Odsłoni ęcie tablicy Michała Doliwo- elektrownia-regionalna-w-maszewie.html, dost ęp Dobrowolskiego, http://www.podkowalesna.pl/index. 24.11.2014. php?option=com_content&view=article&id=1560:odso 23. Mennica Górno śląska. 60-lecie SEP oddział Gliwice, nicie-tablicy-michaa-doliwo-dobrowolskiego, dost ęp http://www.mennicagornoslaska.pl/start/98-60-lecie- 22.11.2014. sep-gliwice, dost ęp 24.11.2014. 14. Dom żalski T.: Działania promocyjne postaci prof. 24. Świsulski D.: Ksi ąż ki i filmy na temat historii Alfonsa Hoffmanna podj ęte przez SEP w latach 1986– elektrotechniki i działalno ści stowarzyszenia elektryków 2012. Próba podsumowania. Spektrum, maj-czerwiec polskich. Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki 2012, str. 23-28. i Automatyki Politechniki Gda ńskiej nr 44, 2015, 15. Z kart historii elektryki na Pomorzu, praca zb. pod red. s. 97-116. D. Świsulskiego, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Oddział Gda ńsk, Gda ńsk 2012.

COMMEMORATION OF POLISH ELECTRICIANS

The article presents the efforts to commemorate the outstanding deceased Polish electricians and electronics engineer. These include both outstanding scientists and pioneers of electrical energy and industry. The purpose of these actions is to remind you of their achievements, which are the foundations for the later development of electrical engineering. Commemoration of the deceased electricians can take many forms. They are advertised patrons of the Polish Society of Theoretical and Applied Electrical Engineering PTETiS and the Association of Polish Electrical Engineers SEP in consecutive years, are patrons of schools and university auditoriums. Streets are called in their name, their memory is invoked by their busts and plaques in their honor. Images of outstanding electricians can be seen on medals and philatelic values. Historical monographs, videos, and articles are being developed in their memory. Due to limited space, this article does not remind the activities and achievements of widely known electricians, descriptions of which can be found in other publications.

Keywords: history of electrical engineering.

26 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

PROF. ALFONS HOFFMANN (1885-1963). WYBITNY PIONIER POLSKIEJ ELEKTROENERGETYKI I ELEKTROTERMII

Tadeusz DOM ŻALSKI

Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Oddział Bydgoski e-mail: [email protected]

Streszczenie: Przedstawiono biografi ę Alfonsa Hoffmanna. muzyk ę i polskie pie śni. Atmosfera domu rodzinnego, gł ę- Po sko ńczeniu studiów, rozpocz ął on prac ę zawodow ą boko patriotyczna i katolicka, wywarła decyduj ący wpływ w Niemczech. Po powrocie do Polski w 1920 roku budował elek- na całe jego życie. Doda ć nale ży, że jego najbli żsi kuzyni to trownie Gródek i Żur. Sko ńczył budow ę systemu energetycznego ks. Stanisław Hoffmann – proboszcz wsi Pinczyn oraz poseł Pomorza i został Dyrektorem Naczelnym „ Ślązelu”. Odbudowywał do sejmu RP ostatniej kadencji i Jan Hoffmann – nauczyciel elektrowni ę Dychów. Został zwolniony z przyczyn politycznych. Przeszedł na Politechnik ę Gda ńsk ą, dalej do Instytutu Budownic- i inspektor o światy w Brusach. Uko ńczył gimnazjum huma- twa Wodnego. Uznany za talent in żynierski i wulkan energii. Wy- nistyczne w 1905 r. [1, 2, 21]. bitny pionier elektroenergetyki i elektrotermii. W tym samym roku Alfons Hoffmann wst ąpił na Wy- dział Budowy Maszyn i Elektrotechniki Politechniki Gda ń- Słowa kluczowe: Alfons Hoffmann, system elektroenergetyczny skiej (Koenigliche Technische Hochschule zu Danzig). Pomorza. W 1907 r. został seniorem (przewodnicz ącym) polskiego kółka studenckiego i czynnym członkiem Polskiego Towa- 1. WST ĘP rzystwa Gimnastycznego Sokół. Ju ż wtedy ujawniły si ę jego cechy przywódcy. Rektor przyznaje mu za dobre wyniki Prof. Zbigniew Szczerba, Politechnika Gda ńska – w nauce cesarskie stypendium naukowe. Po studiach, w la- Wydział Elektrotechniki i Automatyki: tach 1911-1913, pracował w zakładach Garbe Lahmeyer w „In ż. Alfons Hoffmann z genialn ą intuicj ą przewidział Akwizgranie, jako in żynier w laboratorium maszyn elek- przyszło ść zastosowa ń energii elektrycznej, przewidział jej trycznych i biurze konstrukcyjnym. W latach 1913-1914 przyszł ą dominuj ącą rol ę w rozwoju społeczno- oraz 1916-1917 pracował w Berlinie w zakładach Siemens- gospodarczym polskiego społecze ństwa. Jako in żynier zbu- Schuckert, te ż jako projektant urz ądze ń elektrycznych dował najwi ększy w tym czasie pod wzgl ędem rozległo ści w Głównym Biurze Konstrukcyjnym. Działał te ż aktywnie system elektroenergetyczny w Polsce, wykorzystuj ący prawi- w organizacjach polonijnych, jak np. w sztabie Berli ńskiego dłowo wła ściwo ści elektrowni wodnych i cieplnych. Okr ęgu „Sokół” oraz Polskim Towarzystwie Przemysło- Zastosowane przez Niego linie przesyłowe miały napię- wym, gdzie prowadził wykłady z ró żnych tematów dla tutej- cie znamionowe 60 kV, w skali niestosowanej przedtem w szej Polonii [3, 6]. Polsce. Najwy ższe stosowane w tym czasie napi ęcie linii W 1918 r. wraca natychmiast do Polski, zgłasza si ę do przesyłowych wynosiło 30 kV. Krótkie linie wyprowadzane Podkomisariatu Naczelnej Władzy Ludowej, staje si ę jej z elektrowni miały wy ższe do 50 kV. System si ęgał od Toru- czołowym aktywist ą. Cz ęsto wyje żdża jako ł ącznik do in- nia, poprzez elektrownie Gródek, Żur, a ż do Gdyni i dalej do nych miast, ma niemieckie dokumenty pozwalaj ące na łatwe Półwyspu Helskiego (Jurata). Przytoczony rys historyczny przekraczanie granicy. Wchodzi w skład komisji ustalaj ącej pokazuje tło – dziewicze warunki, w jakich in żynier Alfons granice pomi ędzy Polsk ą a Wolnym Miastem Gda ńsk. Do Hoffmann rozpocz ął działalno ść . Z dzisiejszej perspektywy Jego sukcesów nale ży zaliczy ć przyłączenie domeny Łapino mo żna okre śli ć tamten stan pocz ątkowy elektroenergetyki ja- do Polski. Przyst ąpił równie ż do tajnej „Organizacji Woj- ko bliski zera. skowej Pomorza”, która stawiała sobie za cel przył ączenie In żynier Alfons Hoffmann bez w ątpienia był pionierem Gda ńska i Pomorza do Polski. Według oceny historyka J. budowy polskiego systemu elektroenergetycznego. Prezen- Szewsa, wyró żniał si ę wielkim zapałem i energi ą. Tworzył towane w niniejszej monografii rozdziały dowodz ą, że to podstawy pa ństwowo ści polskiej na Pomorzu [18, 21]. jednostki tworz ą histori ę, i że bez w ątpienia Alfons Hoffmann jest jednym z głównych twórców historii polskiej 3. BUDOWA ELEKTROWNI GRÓDEK elektroenergetyki” [29]. W połowie roku ustalono, że stolic ą Pomorza b ędzie 2. PODSTAWOWE INFORMACJE Toru ń, a pierwszym wojewod ą w dniu 17.10.1919 r. został O A. HOFFMANNIE dr Stefan Łaszewski [10b]. Przeniesiono wydziały Podkomisariatu Naczelnej Władzy Ludowej z Gda ńska do Alfons Hoffmann urodził si ę 12 listopada 1885 roku Torunia, co umo żliwiło podj ęcie pracy przez wojewod ę ju ż w Grudzi ądzu jako syn Jana - tłumacza i sekretarza s ądu 1 stycznia 1920 r. In ż. A. Hoffmann miał si ę zajmowa ć i Anny z domu Kruza. W rodzinie Hoffmannów kultywowa- elektryfikacj ą Pomorza. Jednak ju ż w marcu pojawił si ę w no wszelkie formy tradycji i kultury polskiej, a zwłaszcza małej wsi Gródek, celem doko ńczenie rozpocz ętej przez Prusaków budowy elektrowni nad rzek ą Wd ą (Czarn ą wy elektrowni nad rzek ą Wd ą (Czarn ą Wod ą). Do wsi pro- Wszyscy byli pracownicy elektrowni Gródek, którzy wadziły tylko piaszczyste drogi lub le śne dukty. Niemcy opisywali swe spostrze żenia i wra żenia z przedwojennej pra- wykonali jednak tylko ok. 10% koniecznych prac jak np. cy, podkre ślali zgodnie inny fakt, a mianowicie budowa cz ęś ciowy wykop kanału doprowadzaj ącego wod ę do elek- elektrowni wodnych i fabryki grzejników, spowodowały trowni i ław ę fundamentow ą pod budynek główny elektrow- znaczne zmniejszenie si ę bezrobocia w powiecie świeckim, ni i to jeszcze wadliwie, czego dowodem były pó źniejsze co w pewnym, stopniu stało si ę powodem ich wielkiej dumy pękni ęcia murów [2, 3, 6, 15, 16]. Sam in ż. A. Hoffmann z przynale żno ści do „Rodziny Gródeckiej”. Elektrownia ta, teoretycznie nie bardzo nadawał si ę na kierownika budowy. o mocy znamionowej 1750 kW w 1923 r. i 3900 kW od Brakowało Mu do świadczenia w prowadzeniu inwestycji i 1927 r. oraz napi ęciu 3,15 kV, była po odzyskaniu przez gł ębokiej znajomo ści elektrowni wodnej. Ka żda inwestycja Polsk ę w 1918 r. niepodległo ści, pierwsz ą elektrowni ą wymaga sporej znajomo ści takich obszarów jak prawa bu- o mocy powy żej 1 MW, zbudowan ą siłami polskiego robot- dowlanego, finansowego itp., a elektrownia wodna dodat- nika i in żyniera. Jest wspaniałym dowodem sumienno ści kowo dobrego rozeznania si ę w jej specyfice, jak zapory, ja- i fachowo ści jej twórców [16, 55]. zy, upusty, kanały, tamy, turbiny itp. Natomiast Najlepszym dowodem na to, jest pracuj ąca do dzi ś A. Hoffmann, był z wykształcenia i zdobytej praktyki kon- elektrownia Gródek, obecnie ju ż staruszka, która w kwietniu struktorem - projektantem urz ądze ń elektrycznych. Warto 2014 r. obchodziła swoje 90-lecie nieprzerwanej pracy. Po jeszcze doda ć, że w kraju toczyła si ę wojna polsko-rosyjska, przeprowadzonym, pod kierownictwem obecnej dyrekcji ka- Armia Czerwona stała u wrót Warszawy. W okresie budo- pitalnym remoncie i gł ębokiej renowacji, mo że pracowa ć wy, w kraju wzrastała inflacja, która mocno utrudniała t ę jeszcze dalszych 30 lat. Warto przypomnie ć, że elektrownia budow ę. Był te ż strajk, bowiem robotnikom płacono za wy- Gródek od chwili uruchomienia do ko ńca roku 2012, wy- konan ą prac ę tygodniowo, a nie zawsze zd ążono z dostaw ą produkowała ł ącznie 1.228.902 MWh energii elektrycznej pieni ędzy, chwilami ich nawet brakowało. W momencie [31]. Dla wyprodukowania tej samych ilo ści energii elek- trwania budowy liczba robotników dochodziła do 1.000 osób trycznej z w ęgla kamiennego nale żałoby dowie źć , a potem [2]. spali ć za cały okres pracy elektrowni około 766.432 ton wę- Jednak że pomimo tych sporych trudno ści, dzi ęki Jego gla. Ten przykład zadaje kłam wszystkim przeciwnikom wielkiemu talentowi in żynierskiemu, wybitnym zdolno ściom elektrowni wodnych, a szczególnie ekologom, głosz ącym organizacyjnym i ekonomicznym, du żej charyzmie, wrodzo- fałszywe tezy o nieopłacalno ści budowy elektrowni wodnej dynamice i energii, wielkiej miło ści do kraju, budow ę nych w kraju [30]. stosunkowo szybko uko ńczono. Pierwsz ą turbin ę typu Fran- Recenzent wniosku o przyznanie Jemu godno ści Profe- cisa, w obecno ści prezydenta RP Stanisława Wojciechow- sora prof. W. Balcerski tak pisał: skiego, uruchomił On w dniu 24 kwietnia 1923 roku. Ju ż „Je śli przyszły historyk polskiej energetyki wodnej wy- w nast ępnym roku oddał do ruchu drugi hydrozespół. Rów- mieni kiedy ś nazwiska profesorów G. Narutowicza nie ż w tym samym roku 1924, za porad ą Ministerstwa Robót i K. Pomianowskiego jako ludzi, którzy działalno ść sw ą na- Publicznych i min. G. Narutowicza utworzona została spółka stawili na jej rozwój, to jednocze śnie obok tamtych dwóch z „Pomorska Elektrownia Krajowa Gródek S.A. (PEK GRÓ- pewno ści ą wymieni nazwisko mgra in ż. Alfonsa Hoffmanna DEK)”. Jej głównym akcjonariuszem zostało Krajowe Staro- in żyniera - praktyka, który te idee z wielkimi sukcesami jako stwo Pomorskie w Toruniu. Umo żliwiło to emisj ę akcji pierwszy w Polsce wcielał w życie. W tej dziedzinie trzeba, spółki, co znacznie poprawiło mo żliwo ści finansowania dal- wi ęc działalno ść mgra in ż. A. Hoffmanna okre śli ć jako pio- szych inwestycji. Pierwszym i długoletnim dyrektorem niersk ą, przeprowadzon ą na przekór licznym oporom; dzia- (14 lat) został in ż. Alfons Hoffmann [3]. Ta praca w Gródku łalno ść , w której wyprzedził on ogół wszystkich naszych była najwa żniejsz ą prac ą w życiu in ż. A. Hoffmanna, to na energetyków o 25-30 lat” [22]. tej budowie zdobył tak wa żne doświadczenia życiowe w „Podkre śli ć przy tym nale ży, że działalno ść mgr in ż. Al- wielu dziedzinach. fonsa Hoffmanna nosiła zawsze charakter wybitnie patrio- Z du żym uznaniem o osi ągni ęciach Gródka pisz ą rów- tyczny i społeczny. Tak np. gdy w okresie 20-lecia wi ększo ść nie ż Feliks Hamernik, Jan Kołaczyk i były kierownik stacji poczyna ń inwestycyjnych w kraju dokonywana była pod pa- wyl ęgarni ryb Jan Nowak, a tak że Maksymilian Chudecki tronatem kapitału zagranicznego, to mgr in ż. A. Hoffmann i Józef Lewandowski, werkmistrz Gródka, jak równie ż prof. opierał si ę w swej działalno ści gospodarczej wył ącznie o ka- W. Balcerski [22]. pitał krajowy, komunalny i tak potrafił nim gospodarowa ć, „Tote ż było to naprawd ę dowodem uznania, a nie za ś że kapitał zagraniczny był stopniowo wypierany. W licznych czcz ą pochwał ą, że Komitet S ędziowski I-szej Wystawy Rol- kontaktach zagranicznych, zwi ązanych z naukow ą i tech- niczo-Przemysłowej w Grudzi ądzu w 1925 r. przyznał zakła- niczn ą stron ą wykonywanych inwestycji, korzystał niejedno- dowi „Gródek” najwi ększ ą nagrod ę - Wielki Złoty Medal krotnie z pomocy zagranicznych ekspertów, ale system Ministerstwa Przemysłu i Handlu za intensywno ść współpracy ustawiał zawsze w taki sposób, że zapewniał on i świadom ą celu działalno ść w dziedzinie elektryfikacji Po- odpowiednie wyszkolenie i podniesienie kwalifikacji zawo- morza oraz za dobrze obmy ślane i wykonane urz ądzenia dla dowych personelu polskiego. To z kolei pozwalało ponie ść monta żu sieci WN i badania izolatorów wisz ących” [17, 16]. nasz ą technik ę na wy ższy poziom i uniezale żni ć j ą od techni- W czerwcu 1925 roku zwiedzili Gródek parlamentarzy- ki i nauki zagranicznej. Wykształciwszy swej działalno ści ści angielscy. Pod wpływem szerzonej na zachodzie Europy wielk ą ilo ść specjalistów polskich, roztaczał nad nimi naj- propagandy antypolskiej byli przekonani, że znajd ą elek- wi ększ ą i najtroskliwsz ą opiek ę, ułatwiał szkolenie, organi- trowni ę w kiepskim stanie. Tymczasem było odwrotnie, tra- zował specjalistyczne praktyki zagraniczne i był zawsze nie- fili na dzieło A. Hoffmanna, który zasłyn ął z dokładno ści strudzonym or ędownikiem i szermierzem w walce o poziom, i perfekcji w budowie, a w eksploatacji z porz ądku i czysto- godno ść i kwalifikacje polskiego in żyniera, technika, rze- ści. Nic dziwnego, że wi ększo ść wracała zadowolona z po- mie ślnika i robotnika” [22]. bytu, pełni uznania i szacunku dla pracy polskiego in żyniera Do tych słusznych i bardzo trafnych wypowiedzi, nale- i robotnika [176]. ży doda ć jedno uzupełnienie. A. Hoffmann wspaniale zorga-

28 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 nizował w Gródku prac ę warsztatów mechanicznych, które napowietrznej na napi ęcie 15 kV (w gabarytach 30 kV) Gdy- wykonywały prace pomocnicze przy Jego wielkich budo- nia - Puck - Władysławowo - Jurata. wach, jak pulpity sterownicze, szafki przeka źnikowe, pulpity Tym samym zrealizował swój pierwotny plan utworze- robocze, tablice sterownicze itp. Oprócz tego istniała bryga- nia pierwszego w kraju, regionalnego systemu energetycz- da budowlana, która np. wybudowała budynek elektrowni nego, który rozci ągał si ę na obszarze całego województwa [15, 16]. pomorskiego, od Torunia, poprzez elektrownie Gródek i Żur Dodatkowo A. Hoffmann stosował generalnie zasad ę do Gdyni. kupowania potrzebnych materiałów tylko u polskich produ- Warto jeszcze na ko ńcu tych rozwa żań, przytoczy ć centów. Tak np. aparatur ę WN kupował tylko u K. Szpota ń- opini ę prof. W. Szumilina: skiego. To wszystko obni żało koszty budowy [15, 18]. Do- „Elektrownia Gródek na Pomorzu, stanowiła w latach sy ć obszernie został potraktowany temat budowy pierwszej mi ędzywojennych jeden z najwa żniejszych o środków polskiej elektrowni w kraju, bowiem in ż. A. Hoffmann przy tej bu- post ępowej techniki, co jest niew ątpliw ą zasług ą in ż. Alfonsa dowie dostał surow ą lekcj ę życia. Musiał opanowa ć szereg Hoffmanna, prezesa SEP w latach 1937-8” [31]. obszarów wiedzy, które w zasadzie były jemu niezbyt dobrze znane. 4. BUDOWA FABRYKI GRZEJNIKÓW W GRÓDKU Była to Jego najwa żniejsza praca w życiu. To na tej budowie zdobył szereg do świadcze ń zawodowych, które Po zako ńczeniu budowy systemu elektroenergetyczne- pó źniej procentowały. go Pomorza in ż. A. Hoffmann przyst ąpił do budowy W 1929 r. oddał do ruchu kolejn ą elektrowni ę wodn ą w Gródku Fabryki Grzejników. Przedtem zapoznał si ę grun- w Żurze [19]. Przed rozpocz ęciem budowy wykonano ko- townie ze stosowanymi materiałami w obcych zakładach. Po nieczne badania geologiczne, były one pozytywne. Zało że- studiach w tym zakresie zdecydował si ę stosowa ć wynale- nia do projektu opracowali wspólnie prof. Karol Pomianow- ziony w Szwecji 2 lata wcze śniej, drut oporowy Kanthal ski (cz ęść mechaniczn ą) i in ż. A. Hoffmann (cz ęść elek- oraz rurki osłonowe Baekera. To był prawdziwy strzał w tryczn ą). Projekt roboczy wykonano w biurze konstrukcyj- dziesi ątk ę. Pó źniejsza praktyka dowiodła, że awaryjno ść nym PEK Gródek w Toruniu, pod kierownictwem in ż. Stani- urz ądze ń grzejnych Gródka jest najni ższa w kraju, dowodem sława Gieszczykiewicza. Tylko niektóre specyficzne prace tego jest rosn ąca lawinowo sprzeda ż grzejników Gródka. jak np. układanie ścianek Larsena, tama, wykonywały po- Najlepiej ilustruje to ni żej zamieszczona tabela: dobnie jak w Gródku firmy zagraniczne. Godnym podkre- ślenia jest równie ż fakt krótkiego czasu budowy, wynosz ący Tablica 1. Produkcja i zatrudnienie w Fabryce Grzejników 16 miesi ęcy. A. Hoffmann du żo si ę nauczył na budowie Gródek w latach 1933-37 [34] pierwszej elektrowni Gródek. Ponadto sprzyjał temu 24 go- dzinny okres pracy, noc ą pracowano przy o świetleniu terenu Rok Liczba wyproduko- Liczba zatrudnio- budowy przez reflektory. Kierownikiem budowy został wanych grzejników nych pracowników ucze ń prof. G. Narutowicza - Szwajcar in ż. Hans Huerzeler, 1933 521 43 a jego zast ępc ą in ż. Jerzy Skrzy ński. Próbne oddanie do ru- 1937 25521 327 chu elektrowni nast ąpiło w grudniu 1929 r. Oficjalne otwar- cie z udziałem p. Prezydenta RP I. Mo ścickiego, miało miej- Celowe jest przytoczenie jeszcze jednego fragmentu sce nieco pó źniej, bo 15 lutego 1930 r. Uruchomienie elek- z tego komunikatu: trowni Żur polepszyło sytuacj ę w zasilaniu miasta Gdynia Obecnie w skład produkcji Fabryki Grzejników wcho- (wi ększa rezerwa mocy w dostawie energii dla miasta) dz ą: [11b]. 1. Grzejniki dla gospodarstw domowych, jak: piecyki, ku- Mgr Teresa Szpr ęga – emer. nauczycielka historii chenki, kuchnie kompletne, piekarniki, warniki, żelazka Szkoły Podstawowej 12 w Grudzi ądzu tak pisała: do prasowania, grzałki nurkowe, imbryki metalowe i „Historia życia i pracy prof. A. Hoffmanna jawi si ę porcelanowe, samowary, kawiarki, płytki do podgrze- jako wspaniały przykład człowieka oddanego całym sercem wanie talerzy itp. swojej Ojczy źnie, regionowi Pomorza i Kujaw. Jest świetla- 2. Grzejniki dla wielkich kuchen, jak: kuchnie wielkopły- nym przykładem dla przyszłych pokole ń. Aby upowszechni ć towe, zespoły piekarnikowe, kotły do gotowania, bryt- posta ć tak wspaniał ą dla polskiej gospodarki i społecze ń- fanny, szafy grzejne, du że warniki itp. stwa, pioniera polskiej elektroenergetyki, wskazane byłoby 3. Grzejniki laboratoryjne jak: suszarki, płyty grzejne, ła ź- udost ępni ć młodzie ży t ę pi ękn ą ksi ąż kę, umieszczaj ąc j ą w nie wodne i piaskowe itp. Izbie Regionalnej w Szkole Podstawowej nr 12 w Grudzi ą- 4. Grzejniki przemysłowe jak: piece do topienie metali (do dzu, jak równie ż rozpropagowa ć t ą posta ć w innych szko- 600 oC). du że suszarki, grzejniki do wanien galwanicz- łach miasta Grudzi ądz, np. poprzez prowadzenie lekcji pa- nych, ró żne zbiorniki podgrzewane elektrycznie, na- triotycznych jak i wycieczki młodzie ży do Izby Regionalnej” grzewnice wentylatorowe i inne. [37]. Wi ększo ść wymienionych grzejników posiada elementy Hoffmann równolegle do elektrowni budował linie grzejne systemu Baeckera, znane ze swojej nadzwyczajnej przesyłowe. Pierwsz ą była linia 60 kV Gródek-Toru ń, gdzie trwało ści. Z powa żniejszych wyrobów wykonanych w ci ągu po raz pierwszy zastosował w 1927 r. napi ęcie 60 kV w sieci ostatniego roku, nale ży wymieni ć dostaw ę grzejników dla przesyłowej. Nast ępn ą lini ą przesyłow ą o długo ści 140 km dwóch buduj ących si ę w Danii i Anglii statków polskich, b ę- była linia Gródek-Gdynia, pobudowana w 6 miesi ęcy. W ten dących własno ści ą „Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe sposób Gdynia, miasto jak i port, uzyskały zasilanie S.A.” (Batory i Sobieski). Jeszcze przedtem M/S Piłsudski z pewnego źródła. Po wybudowaniu elektrowni i jej przył ą- był równie ż całkowicie wyposa żony w urz ądzenia grzejne czeniu do sieci, Wybrze że uzyskało naprawd ę mocne zasila- Gródka [33]. nia z polskich źródeł. Kolejnym krokiem była budowa linii Po opanowaniu produkcji tzw. „drobnicy grzejnej”. A. Hoffmann przyst ąpił do produkcji pieców na skal ę prze-

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 29 mysłow ą. Jego niektóre piece miały moc grzejn ą 300 kW. Górnego Śląska do Warszawy i Centralnego Okr ęgu Prze- Wytwarzał te ż piece na indywidualne zamówienia. Znak mysłowego oraz ustawienia najwi ększego wówczas w kraju, firmy produkcyjny PEK był ju ż dobrze znany w Europie, turbozespołu o mocy 50 MVA i 3 kotłów na 64 atm. i 500 °C a nawet w USA. W 1939 r. PEK Gródek bierze udział w zaniedbanej przez niemieckie kierownictwo koncernu w światowej wystawie w Nowym Yorku. W 1938 r. ko ńczy OEW AG elektrowni Chorzów [32]. Do Katowic ści ągn ął swoj ą prac ę w PEK Gródek, uzyskuj ąc nast ępuj ące wyniki - swojego wychowanka, bardzo uzdolnionego Konrada Le- na pocz ątku działalno ści in ż. A. Hoffmanna w PEK Gródek wandowskiego (powojennego dyrektora Elektrowni Wod- warto ść maj ątku wynosiła 6 milionów zł. Jak odchodził war- nych na Raduni), z zadaniem nadzoru i dokładnym podpa- to ść ta wzrosła do 18 milionów zł. Po zbudowaniu i dopro- trywaniu prac remontowych turbiny 15 MVA f-my AEG w wadzenia rozkwitu Fabryki Grzejników mo żemy śmiało elektrowni Chorzów tak, aby w przyszło ści móc samemu mówi ć, że jest on pionierem równie ż elektrotermii [10b]. wykonywa ć drogie przegl ądy. B ędąc w Katowicach, opra- Łączne uznanie in ż. A. Hoffmanna za wybitnego pio- cował „Tezy elektryfikacji Pomorza” (Katowice, niera i współtwórc ę polskiej elektroenergetyki i elektrotermii 21.05.1939). Te Jego dalekosi ęż ne i dynamiczne plany roz- jest wi ęc w pełni zasadne. Opinia ta została te ż wielokrotnie woju Ślązela przerwała wojna. Personel kierowniczy Ślązelu podtrzymana w kolejnych wydaniach Encyklopedii PWN i elektrowni Chorzów został ewakuowany ju ż 2 wrze śnia (ostatnio w Popularnej z 2012 r.). Przytacza j ą te ż bardzo 1939 r. do Krakowa, potem do Lublina. Tam konwój został obszerna Encyklopedia Gda ńska z 2012 r., jak równie ż prof. rozwi ązany [3]. M. Hering. W tym duchu odnotowano równie ż wypowiedzi Z Lublina A. Hoffmann pojechał do Lwowa, który wielu autorytetów profesorskich z obszaru elektryki. Niektó- wkrótce został zaj ęty przez ZSRR. We Lwowie, b ędącego w rzy mówi ą „Ojciec polskiej elektroenergetyki okresu mi ę- tym czasie pod okupacj ą sowieck ą, podj ął prac ę jako kon- dzywojennego”, bo był pierwszym który pobudował elek- struktor w Spółdzielni Pracy Elektrogrzejnictwa, a nast ępnie trowni ę, lini ę napowietrzn ą 60 kV, system elektroenerge- w Ukrkomenergo. W 1941 r. po zaj ęciu Lwowa przez Niem- tyczny oraz napowietrzn ą rozdzielni ę 60 kV. Był „Primus in- ców, powstała obawa wykrycia A. Hoffmanna przez Gesta- ter pares”. po. W tym miejscu nale ży przypomnie ć, że był on równie ż Rektor PG prof. Henryk Krawczyk w swoim przemó- prezesem Polskiego Zwi ązku Zachodniego, a członków tego wieniu otwieraj ącym uroczysto ść otwarcia roku akademic- zwi ązku, wyj ątkowo aktywnie szukało Gestapo. Dzi ęki ko- kiego 2014/2015, przywołał przykład jednego z pierwszych legom z AK przedostał si ę do Warszawy, tam uzyskał za- studentów przedwojennej Wy ższej Szkoły Technicznej w trudnienie w Fabryce Aparatów Elektrycznych u swego Gda ńsku (Koenigliche Technische Hochschule zu Danzig), przyjaciela K. Szpota ńskiego, jako kierownik ku źni. Uzyskał posta ć prof. Alfonsa Hoffmanna. A. Hoffmann studiował na te ż fałszyw ą kenkart ę na nazwisko Alfred Hamerski. W politechnice w latach 1905-1911 (był pierwszym Polakiem Mi ędzylesiu przebywał a ż do wybuchu Powstania Warszaw- który uko ńczył Wydział Mechaniki i Elektrotechniki), pó źniej skiego. To szlachetne post ępowanie kolegi uratowało Jemu pracował w przemy śle, po czym wrócił na uczelni ę, gdzie życie. Nale ży tutaj podkre śli ć du żą odwag ę dyr. Kazimierza zrobił karier ę zwi ęczon ą stopniem profesora. Rektor nazwał Szpota ńskiego, który jednocze śnie jako prezes SEP, prowa- go wzorowym absolwentem PG. dził prace naszego Stowarzyszenia w warunkach konspiracji. Było to chyba wtedy jedyne w kraju stowarzyszenie tech- 5. PRACA W „ ŚLĄZELU” KATOWICE – LWÓW - niczne, które prowadziło tak ą działalno ść w czasie okupacji, SZPOTA ŃSKI nie jest to w 100% pewne. Godny przypomnienia jest fakt, że K. Szpota ński nale żał do grona zało życieli SEP. Jako za- Hoffmann ko ńczy w 1938 r. swoj ą pełn ą sukcesów ło życiel i dyrektor Fabryki Aparatów Elektrycznych, dzi ęki prac ę w PEK Gródek S.A. i przenosi si ę na Śląsk. Działaj ące swoim wspaniałym talentom in żynierskim i mened żerskim, na Śląsku do tej pory Oberschlesiche Elektrizitaets Werke z małego warsztatu stworzył nowoczesny wielki zakład pro- AG (OEW AG) z siedzib ą w Hindenburgu (Niemcy - obec- dukcyjny, który zatrudniał około 1500 pracowników (1939 nie Zabrze) jak i inne zakłady przemysłowe, takie jak huty, r.), w tym wielu wybitnych fachowców. Niektórzy nich, jak kopalnie pozostawały w r ękach kapitału niemieckiego OEW Stanisław Szpor, Stanisław Dzierzbicki, Walenty Starcza- AG, które prowadziło eksploatacje jak i inwestycje, nie zaw- kow i inni zostali, po II wojnie światowej, cenionymi profe- sze odpowiadaj ące polskim interesom. J ęzykiem urz ędowym sorami i naukowcami. Była to wielka posta ć w naszym Sto- w tym koncernie, i nie tylko w tym, był niemiecki. Dopiero warzyszeniu, dlatego te ż mówimy o nim „Ojciec polskiego w czerwcu mo żliwe było przej ęcie przeszło 50% akcji. przemysłu elektrotechnicznego”. A. Hoffmann, w ramach Umo żliwiło to całkowit ą zmian ę kierownictwa niemieckiego prac konspiracyjnych SEP współpracował z komisj ą XI Li- na polski [32]. nie napowietrzne, która działała pod przewodnictwem Wojewoda Śląski Michał Gra żyński podj ął decyzj ę H. Tarnawskiego. Równie ż jako członek zespołu Zwi ązku o zatrudnieniu na stanowisku Dyrektora Naczelnego Ślązelu Elektrowni Polskich, działaj ący pod kierownictwem Mie- energicznego i dynamicznego fachowca. Znał on dyrektora czysława Ku źmickiego, uczestniczył w opracowaniu projek- A. Hoffmanna jeszcze z czasów wspólnej pracy w harcer- tu elektryfikacji Polski w granicach z 1939 r. [10, 13a, 13d]. stwie, dlatego 30 listopada 1938 r. powołał Go na to stanowisko. 6. ODBUDOWA ELEKTROWNI NA RADUNI A. Hoffmann, zdawał sobie doskonale spraw ę, że I ELEKTROWNI „DYCHÓW prawdopodobnie dojdzie do wojny, i pozostawienie niemieckiej dyrekcji umo żliwiłoby ewentualny sabota ż, dlatego Po wyzwoleniu wrócił na swoje ukochane Pomorze te ż natychmiast zwolnił całe niemieckie kierownictwo i za- i zgłosił si ę do pracy w energetyce. W latach 1945-49 był st ąpił go polskim personelem. Celem szybkiej realizacji roz- doradc ą technicznym w Zjednoczeniu Energetycznym Okr ę- budowy systemu powołał Biuro Planowania, w celu zapew- gu Północnego w Bydgoszczy i ZEO w Poznaniu. Z ich ra- nienia nowych du żych rynków zbytu na energi ę elektryczn ą, mienia kierował w latach 1945-46, odbudow ą elektrowni opracowania koncepcji budowy linii przesyłowych WN z wodnych Bielkowo i Łapino na Raduni, a w latach 1946-49

30 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 najwi ększej wówczas elektrowni wodnej w Dychowie na i Śródl ądowych w Instytucie Budownictwa Wodnego PAN rzece Bóbr, walnie przyczyniaj ąc si ę do jej odbudowy. w Gda ńsku (IBW) [29]. W przekazanym przez syna, Mariana wycinku z gazety Dyr. Instytutu Budownictwa Wodnego PAN Prof. „Trybuna Ludu”, opisuj ącej odbudow ę Dychowa, autor tego W. Majewski tak o nim pisał: artykułu – J. Kasprzycki tak napisał: „Profesor Hoffmann był człowiekiem o ogromnej wie- „Historia uruchomienia tej elektrowni to fascynuj ąca dzy z dziedziny budownictwa hydrotechnicznego zarówno opowie ść o pokonywaniu trudno ści nie tylko technicznych, projektowania, wykonawstwa jak i eksploatacji budowli ale równie ż społecznych, politycznych, tak znamiennych dla wodnych. Wiedz ą t ą ch ętnie dzielił si ę ze wszystkimi. Dla nas pocz ątków naszej rzeczywisto ści. Z całego wyposa żenia od- kilku młodych in żynierów budownictwa wodnego tu ż po stu- naleziono tylko dwie pompy. Betonowe sztolnie zalane były diach była to bardzo korzystna sytuacja. Mo żliwo ść naucze- wod ą. W zatopionych sztolniach mo żna było pracowa ć tylko nia si ę wielu praktycznych rzeczy, o których podr ęczniki nie w skafandrach i w prowizorycznych dzwonach nurkowych. Z wspominały. Profesora cechowała du ża życzliwo ść i wyro- betonowych ścian wyłaniały si ę tajemnicze przewody i ruro- zumiało ść . Był bardzo pracowity i przestrzegał dyscypliny ci ągi, które prowadziły nie wiedzie ć dok ąd, poniewa ż cała pracy wymagaj ąc tego od innych, ale równie ż i od siebie. dokumentacja zaginęła. W pozbawionym zbiorniku wody wy- Miałem przyjemno ść i zaszczyt współpracowa ć z profesorem rosły na żyznym mule dennym drzewa i krzewy. W okolicy przez trzy lata, kiedy pełnił funkcj ę kierownika Zakładu. mno żyły si ę napady i podpalenia”. Współpraca ta dała mi bardzo du żo w formie wiedzy prak- Ten wa żny epizod pracy in ż. A. Hoffmanna jest niezbyt tycznej z dziedziny budownictwa wodnego sposobu bycia i szczegółowo opisywany w Jego dotychczasowych biogra- współpracy w du żym zespole in żynierskim, nie cierpiał alko- fiach. Jak ju ż wspomniano, A. Hoffmann przyst ąpił do trud- holu na budowie ” [25]. nego zadania, mianowicie odbudowy zniszczonej elektrowni W wieku 72 lat, na wniosek Rady Naukowej IBW wodnej w Dychowie na rzece Bóbr, z której w 1945 r. hy- Gda ńsk, otrzymał w 1957 r. godno ść profesora nadzwyczaj- drozespoły, pompy i całe wyposa żenie elektryczne zostały nego. Mo żemy śmiało powiedzie ć, że to przeniesienie si ę do zdemontowane i wywiezione do ZSRR, ł ącznie z kompletn ą IBW Gda ńsk, umo żliwiło wszechstronne wykorzystanie Je- dokumentacj ą. Tylko dzi ęki Jego dobrym kontaktom z firm ą go talentu i do świadczenia. Był ekspertem i doradc ą nad ba- Escher-Wyss i producentem turbin Voith, udało mu się daniami modelowymi w Solinie oraz układów chłodzenia w otrzyma ć oryginalne rysunki techniczne turbin, co umo żliwi- elektrowniach cieplnych. Jednocze śnie został powołany na ło zło żenie zamówienia na nowe turbozespoły w radzieckich członka Komitetu Gospodarki Wodnej przy prezydium PAN zakładach w Leningradzie. Były pó źniejszy dyrektor Dy- i członka Komitetu Elektryfikacji Polski. Od 1955 był chowa, R. Rogali ński w swoich wspomnieniach tak o tym członkiem Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, a tak że ge- pisał: neralnym projektantem w zakresie energetyki wodnej. „W dniu 1.08.1946 r. zostało utworzone Biuro Odbu- W 1960 r. po ci ęż kiej chorobie, przeszedł na zasłu żon ą eme- dowy Elektrowni w Dychowie, powierzaj ąc kierownictwo rytur ę, jednak że jeszcze nadal pracował. W 1961 r. opraco- panu in ż. A. Hoffmannowi. Jego do świadczeniom i zaanga- wał dla Polskiego Komitetu Światowej Konferencji Energe- żowaniu elektrownia Dychów zawdzi ęcza szczególnie wiele. tycznej dwa katastry teoretycznych i technicznych polskich A. Hoffmann stał si ę motorem, który rzeczywi ście doprowa- zasobów wodnych. Opracował te ż zało żenia do ogrzewania dził do odbudowy Dychowa” [36]. elektrycznego Wielkiej Sali Rycerskiej Zamku Krzy żackiego Niestety, w oficjalnym kalendarium odbudowy elek- w Malborku, które zostało zrealizowane ju ż po Jego śmierci trowni, zamieszczonym w publikacji o elektrowni Dychów, [1b, 3]. brakuje odpowiedniej wzmianki o pracy ekipy prof. A. Godne przypomnieniu jest fakt, napisania przez Niego Hoffmanna. Po przekazaniu dokumentacji turbin stronie ra- bardzo obszernego referatu - studium na przeszło 25 stron, dzieckiej, A. Hoffmann jako wróg klasowy (jak wielu in- pt. „Rozwój elektryfikacji w Niemczech”, a opublikowany nych) został w 1949 r. zwolniony z pracy i odsuni ęty od de- w Przegl ądzie Elektrotechnicznym z 1937 r. Po jego prze- cyzji o dalszym rozwoju energetyki. czytaniu mo żna wnioskowa ć, że Hitler ju ż wtedy my ślał o Dlatego dobrze jest przypomnie ć słowa naszego wiel- wojnie. Np. wszystkie elektrownie zostały podporz ądkowa- kiego przemysłowca Hipolita Cegielskiego, wypowiedziane ne jednej centrali, zachowuj ąc prawo do kierowania bie żą cą przeszło sto lat temu: „Podstaw ą materialn ą narodu jest eksploatacj ą. ziemia, przemysł i handel. Kto ziemi ę, przemysł i handel od- Prof. Jacek Marecki – Prezes PAN Oddział Gda ński daje w r ęce cudzoziemców, ten sprzedaje narodowo ść swo- wspomina: „ Profesora A. Hofmanna poznałem osobi ście ją”. w 1951 r., gdy zostałem przyj ęty przez prof. K. Kopeckiego do pracy w Zakładzie Elektroenergetyki PG. Profesor Alfons 7. PRACA W GDA ŃSKU Hoffmann był wspaniałym wzorem osobowym. Imponował swoj ą ogromn ą wiedz ą in żyniersk ą, pracowito ści ą i poczu- Dzi ęki pomocy prof. K. Kopeckiego (swojego byłego ciem odpowiedzialno ści za dzieła, które tworzył. Wszystkie wychowanka), otrzymał prac ę na Politechnice Gda ńskiej. Jego pomysły które tworzył cechowała rzetelno ść , zawodowa Tam w latach 1949-1955 pracował w Katedrze Energetyki śmiało ść i nowoczesno ść . Umiał zach ęca ć swoich współpra- u prof. K. Kopeckiego. Prowadził wykłady z elektrowni cowników do podnoszenia kwalifikacji. Swoj ą wiedz ę i do- wodnych, sieci elektrycznych i grzejnictwa. Jako pierwszy świadczenie ch ętnie przekazywał innym”. Podzielam pogl ąd przedstawił mo żliwo ść wybudowania w Żarnowcu du żej wyra żony w referacie T. Dom żalskiego i Z. Szczerby nt. dzia- elektrowni szczytowo-pompowej (kilkana ście lat pó źniej łalno ści zawodowej prof. in ż. A. Hoffmanna, że nale ży Go zbudowano tam nowoczesn ą elektrowni ę o mocy 700 MW). zaliczy ć do grupy najbardziej zasłu żonych osobisto ści okresu Inna wcze śniejsza elektrownia szczytowo-pompowa w Ży- mi ędzywojennego i że Jego dokonania w dziedzinie elektro- dowie nosi Jego imi ę. W 1955 r. rozpocz ął prac ę jako gene- energetyki stawiaj ą Go w rz ędzie takich znakomito ści naszej ralny projektant w Biurze Studiów Gospodarki Wodnej, po- gospodarki jak Kazimierz Drewnowski, Janusz Groszkowski, tem został kierownikiem Zakładu Konstrukcji Wodnych Eugeniusz Kwiatkowski, Ignacy Mo ścicki, Gabriel Naruto-

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 31 wicz, Karol Pomianowski, Kazimierz Szpota ński, Tadeusz i utalentowani, prawdziwi in żynierowie – humani ści oraz pa- Roman Podoski, Mieczysław Po żaryski, Tadeusz Wenda i trioci - ekonomi ści, których ł ączyła wielka miło ść do kraju. wielu innych. Na walnym zje ździe SEP w Szczecinie w 1961 Oni nie pytali si ę, co Polska mo że im da ć, zastanawiali si ę, r. uzyskał godno ść Członka Honorowego SEP” [26]. co oni mog ą da ć Polsce. Z chwil ą powstania niepodległej Polski, porzucali swoje intratne stanowiska pracy na zacho- 8. ZGON PROFESORA I PODSUMOWANIE dzie i przyje żdżali do kraju celem jej odbudowy. Znane ha- sło ”Bóg, Honor, Ojczyzna” pojmowali dosłownie. To byli Wspomnienia po śmiertne o Alfonsie Hoffmannie – tak że wielcy wizjonerzy, którzy w swych rozwa żaniach o Prof. Tomasz Biernacki Politechnika Gda ńska: dalszych kierunkach odbudowy gospodarki kraju, wyprze- „W dniu 30 grudnia 1963 r. zmarł w Gda ńsku profe- dzali swych rówie śników o kilka lat, to oni wytyczali azy- sor nadzwyczajny mgr in ż. Alfons Hoffmann, członek Hono- mut dalszych poczyna ń. Jednak że prawd ą jest tak że fakt, że rowy Stowarzyszenia Elektryków Polskich, jeden z twórców to całe społecze ństwo, wszystkie grupy społeczne brały w tej nowoczesnej energetyki Polski. Odszedł od nas człowiek odbudowie udział. Bardzo rzadko spotyka si ę osoby, które ma- znaczaj ący si ę nie tylko wybitnymi kwalifikacjami naukowy- ją tak skumulowane zalety, jak talent in żynierski, olbrzymi mi, znakomity organizator, popularyzator wiedzy, wielki potencjał energii, umiej ętno ść współpracy itp. działacz społeczny i gor ący bojownik polsko ści Pomorza, ale Ciesz ę si ę ogromnie, że WZD i ZG SEP uznał wielko ść przede wszystkim Człowiek kryształowego charakteru, nie- prof. A. Hoffmanna, podejmuj ąc decyzj ę o nazwanie roku skazitelnej prawo ści i dobroci oraz gł ębokiej kultury” [11]. 2015 jako rokiem prof. A. Hoffmanna. Do tego uznania do- Kilka uwag znanych osobisto ści: łączyła równie ż Politechnika Gda ńska, a szczególnie nasz Prof. Kazimierz Kopecki: „Pocz ątki okazały si ę dla macierzysty Wydział Elektrotechniki i Automatyki. Przewi- mnie bardzo trudne. Hoffmann był niesłychanie wymagaj ący dywane jest wbudowanie tablicy A. Hoffmanna. Od 1988 r. i dokładny. Wsz ędzie zajrzał, ka żdą czynno ść skontrolował staram si ę o uznanie nale żytego miejsca tej osoby, któr ą tak, że niemo żliwe były jakiekolwiek braki. Dał mi okropn ą uwa żam za jednego z czołowych naszych prezesów SEP. szkoł ę!! Okropn ą!! I nieraz nawymy ślał, a jak że [11c]. Pami ętam, że A. Hoffmann chciał koniecznie bym wy- 9. LITERATURA kładał gospodark ę elektroenergetyczn ą. Odmówiono mi oczywiście, o świadczaj ąc, że żaden Polak nie śmie by ć nawet 1. Seminarium po świ ęcone pamięci prof. Alfonsa asystentem na politechnice, a có ż dopiero wykłada ć”. Hoffmanna 14 luty 2002 r. w Bydgoszczy „ Świadectwo Pasjonuj ący referat na konferencji w Grudzi ądzu wy- Pami ęci – wspomnienie o profesorze Alfonsie głosił czołowy specjalista w kraju w tej dziedzinie prof. Hoffmannie” wyd. ZE Toru ń Mieczysław Hering z Politechniki Warszawskiej. Warto a. Misterek Antoni – Działalno ść zawodowa prof. in ż. przytoczy ć niektóre fragmenty z jego ciekawego od- Alfonsa Hoffmanna str. 25, krywczego eseju: b. Zuba Lidia – Prof. in ż. Alfons Hoffmann – działacz „Dzi ś mo żna jednak z dum ą prezentowa ć dwie posta- społeczny Pomorza str. 57. cie, które dla tej dyscypliny (elektrotermia) zapisały si ę zło- 2. Chudecki M.: Człowiek, który o świetlił Pomorze. Wyd. tymi zgłoskami. S ą to Ignacy Mo ścicki i Alfons Hoffmann. I i II, 2005. Znamienne jest to, że ich drogi wielokrotnie si ę krzy żowały 3. Praca zbiorowa - Alfons Hoffmann – pionier polskiej i dochodziło wtedy do ich spotka ń, mimo że Hoffmann był od elektroenergetyki. Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Prezydenta młodszy o 18 lat. Mo żna z pełnym przekonaniem Oddziały Bydgoski, Gda ński, Toru ński. Wyd. I, 2008, stwierdzi ć, że Alfons Hoffmann jest wybitnym pionierem nie wyd. II, 2009. tylko polskiej elektroenergetyki, lecz tak że elektrotermii.” 4. Przybyłowski W. J.: W dniu uruchomienia zakładu Z listu pasterskiego Abp H. Muszy ńskiego z dnia 19 lu- wodnego w Żurze. Przegl ąd Elektrotechniczny, Nr 4, tego 2010 r. Prymasa Polski: 1970. „Nowe czasy przynosz ą nowe mo żliwo ści. Wielcy pio- 5. Kołakowski T.: Monografia Profesora Hoffmanna. nierzy potrafili to dostrzec z du żym wyprzedzeniem przed Energetyka 2009, nr 2. nami, i tak że na tym polega ich wielko ść i zasługa. Dzi ękuj ąc 6. Dom żalski T.: Alfons Hoffmann - Praca zbiorowa: Pola- za pami ęć i zaproszenie do udziału w sympozjum, na r ęce cy zasłu żeni dla elektryki, pod red. J. Hickiewicza, Pana in żyniera Tadeusza Dom żalskiego, składam wszystkim PTETiS 2009 r., s. 193-204. Szanownym Uczestnikom tego wydarzenia serdeczne po- 7. Rybacki T.: Pomorska Elektrownia Krajowa „Gródek” zdrowienia i życz ę owocnych obrad. Z pasterskim błogosła- S.A. i jej znaczenie w systemie energetycznym Pomo- wie ństwem w Panu. rza. Uniwersytet Kazimierz Wielkiego Bydgoszcz, pra- Henryk Muszy ński, Arcybiskup Metropolita Gnie źnie ń- ca magisterska. ski - Prymas Polski.” 8. Hering M.: Refleksje dotycz ące wydania ksi ąż ki „Alfons Z tego przedstawionego krótkiego, niepełnego zarysu Hoffmann – pionier i współtwórca polskiej elektroener- osoby A. Hoffmanna wyłania si ę posta ć wielkiego Polaka - getyki”, s. 182. Patrioty, twórczego i dynamicznego pioniera energetyki, in- 9. Turowski J.: Alfons Hoffmann (1885-1963). Uosobienie żyniera - humanisty, wizjonera, pełnego pasji racjonalizato- przywódcy pracy organicznej. Tam że, s.186. ra, miło śnika sztuki, kultury i sportu, niezmordowanego 10. Praca zbiorowa – SEP O/Bydgoski, Gda ński, Toru ński – i urodzonego działacza społecznego. Wydaje si ę, że te 1988 r. „Zasłu żeni dla Polskiej Elektryki – Alfons stwierdzenia, autorzy poparli w wystarczaj ący sposób fak- Hoffmann, Kazimierz Kopecki, Stanisław Szpor”. tami lub cytatami. a. Borzyszkowski Józef – Prof. in ż. Alfons Hoffmann - Nale żał do tej grupy in żynierów mi ędzywojennego działacz społeczny i niepodległo ściowy, dwudziestolecia, którzy budowali podwaliny polskiej gospo- b. Zuba Lidia – Życiorys i działalno ść prof. in ż. Alfonsa darki w kraju. W życiu swym kierowali si ę dzisiaj ju ż rzadko Hoffmanna, spotykan ą maksym ą „Pro publico bono”. To byli wybitnie

32 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 c. Siemi ńska Danuta - Ostatnia rozmowa z profesorem 23. Hoffmann A.: Wspomnienia z pierwszych lat skoordy- Kazimierzem Kopeckim. nowanego ruchu śpiewaczego Pomorza, 14.12.1949 r. 11. Biernacki T. – Alfons Hoffmann – Wspomnienia żałobne 24. Hoffmann A.: Elektryfikacja Pomorza - Tezy Katowice, Energetyka 1964 r., nr 2. 21.05.1039 r. 12. Skar żyński T. i zespół redakcyjny – Prof. Alfons 25. Majewski W.: Działalno ść A. Hoffmanna w Instytucie Hoffmann – Energetyka 1970 r., nr 1. Budownictwa Wodnego PAN w Gda ńsku 15.01 2008 r. 13. Konferencja naukowo-historyczna „W hołdzie prof. 26. Marecki J.: Opinia sprawie uczczenia pami ęci Profesora A. Hoffmannowi” Toru ń-Grudzi ądz 2006 r. Alfonsa Hoffmanna (1885-1963). a. Zbigniew Białkiewicz, Tadeusz Dom żalski - Działal- 27. Hoffmann A.: Życiorys własny. Gródek, 1955 r. Alfons no ść zawodowa prof. A. Hoffmanna, Hoffmann – pionier i współtwórca polskiej elektroener- b. Prof. Józef Borzyszkowski – Życie i działalno ść spo- getyki. SEP, Bydgoszcz wyd. w 2009 r. łeczna in ż. Alfonsa Hoffmanna. Tam że, 28. Szczerba Z.: Elektroenergetyka Polska na Pomorzu po I c. Prof. Jacek Marecki – Działalno ść naukowo- wojnie światowej - In [3]. Praca zbiorowa A. Hoffmann dydaktyczna prof. Alfonsa Hoffmanna. Tam że, pionier polskiej elektroenergetyki SEP. 2009 r. d. Zbigniew Białkiewicz – In ż. A .Hoffmann współ- 29. Dom żalski M.: Modernizacja elektrowni wodnej Gródek twórca rozwoju SEP. Tam że, A. Hoffmann - energetyka wodna. Seminarium, maj e. Lidia Zuba –Alfons Hoffmann twórca szkoły Gród- 2010. kowskiej - Rzecz o charyzmatycznym hydroenergetyku 30. Herder J., Błasiak J.: 75 lat eksploatacji elektrowni Gró- Pomorza. dek. In: Seminarium „75-lecie elektrowni Gródek”. 14. Pyszora B.: Prof. in ż. Alfons Hoffmann. Rocznik Gru- Przechowo-Gródek, 1-2.12.1999. dzi ądzki nr 8 z 1983 r. 31. Szumilin W.: Wypowied ź na temat Gródka In [35] Hi- 15. Lewandowski J., Chudecki M., Nowak J.: Kronika elek- storia Elektryki Polskiej. T.2 – Elektroenergetyka. 1992 trowni wodnej Gródek, 1998 r. r. 16. Nowak J., Hamernik F., Kołaczy J.: Historia powstania 32. Historia Elektryki Polskiej. T.2 – Elektroenergetyka. i rozwoju Zakładu Remontowego Energetyki Gda ńsk za SEP, WNT, Warszawa 1992 r. okres 40 lat. 33. Partyka T.: Wypowied ź w filmie o prof. A. Hoffmannie 17. Gajewski A.: O in żynierze, który bywał Aniołem Stró- 2014 r. żem - Przewodnik Katolicki, Nr 25, 2010 r. 34. Sprawozdanie Fabryki Grzejników Pomorskiej Elek- 18. Szews J.: Patriotyczne organizacje polskiej młodzie ży trowni Krajowej Gródek S.A. Przegl ąd Elektrotechnicz- gimnazjalnej i akademickiej w Gda ńsku 1906-1920. ny, Nr 14, 1938, s. 534-535. 19. Megawat, luty 2000 r., Numer Specjalny - Zespół redak- 35. Jarz ębski T.: Ludzie dawnego Grudzi ądza – prof. Alfons cyjny A. Borowska, W. Dombrowskiej, B. Kulmatycka. Hoffmann (1885-1063). Gazeta Grudzi ądzka stycze ń Zespół autorski- J. Błasiak, M. Chudecki, T. Glamie, J. 1994 r. Herder, M. Hoffmann, K. Markiewicz i inni. 36. Rogali ński R.: Wspomnienia o odbudowie elektrowni 20. Merska D.: Sympozjum historyczne100-lecie urodzin Dychów. R ękopis. A. Hoffmnna, Przegl ąd Elektrotechniczny nr 4. 37. Szpr ęga T.: Uwagi i ocena ksi ąż ki- Alfons Hoffmann. 21. Borzyszkowski J.: Prof. in ż. Alfons Hoffmann, działacz 38. Muszy ński H.: List Pasterski Prymasa Polski. społeczny i niepodległo ściowy Pomorza. Sympozjum 39. Dom żalski M.: Modernizacja elektrowni wodnej Gródka. historyczne ZE Toru ń – 23 maja 1988 r. 40. Hoffmann A.: Wspomnienia - Walne Zgromadzenie 22. Balcerski W.: Opinia o mgr in ż. Alfonsie Hoffmannie, SEP’u „Na morzu” Gda ńsk Sierpie ń 1958 r. pracowniku Biura Studiów Gospodarki Wodnej TBW PAN.

PROF. ALFONS HOFFMANN (1885-1963). FAMOUS PIONEER OF POLISH ELECTRIC NETWORK AND ELECTROTHERMY

When Alfons Hoffmann was graduated, he had begun his professional career in Germany. He came back to Poland to erect hydropower plants in Gródek and Żur. He succeeded in building the power system of Pomerania. He took position of a Managing Director of coal power plant of Ślązel. Rebuild hydropower plant of Dychów. He was dismissed for the political reason. He pursued the academic career at Technical University of Gda ńsk. Regarding as engineering genius.

Keywords: Alfons Hoffmann, power system of Pomerania.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 33

Tablica upami ętniaj ąca prof. Alfonsa Hoffmanna w budynku Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej, wst ępny projekt Dobrochny Surajewskiej

34 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

KS. JÓZEF HERMAN OSI ŃSKI – W GRONIE PIJARÓW

Jan Henryk TAFF

Kolegium Zakonu Pijarów, Rzeszów e-mail: [email protected] tel.: 507829746

Streszczenie: W artykule przedstawiono histori ę Zakonu Pijarów Urgel, w 1592 roku udał si ę do Rzymu, aby odebra ć poczynaj ąc od jego powstania w 1614 r. w Rzymie. Opisano te ż godno ści ko ścielne. Oczekując na ich nadanie zamieszkał działalno ść pijarów w Polsce, od ich sprowadzenia w 1642 r. u kard. Marcantonio Colonny, zaanga żował si ę w życie Omówiono działalno ść pijara-reformatora ks. Stanisława religijne Wiecznego Miasta i działalno ść charytatywn ą. Konarskiego (1700-1773) i innych wybitnych polskich pijarów. Równocze śnie poznawał warunki życia mieszkańców. Przedstawiono krótko życiorys pijara ks. J. H. Osi ńskiego (1738- 1802), jego zainteresowanie chemi ą i fizyk ą, jego działalno ść Uderzyło go materialne i duchowe ubóstwo dzieci, do tego wydawnicz ą w szczególno ści jako autora pierwszego polskiego stopnia, że porzucił my śl o karierze ko ścielnej i w 1597 roku dzieła w dziedzinie elektryczno ści o ubezpieczeniu od piorunów. zorganizował dla nich na Zatybrzu, przy ko ściele św. Doroty, szkoł ę. Nauczał w niej sam, ale i pozyskał do tego Słowa kluczowe: Zakon Pijarów. Ks. J. H. Osi ński, pioruny. innych nauczycieli formuj ących si ę we wspólnot ę religijn ą. Była to pierwsza w Europie szkoła bezpłatna, dost ępna dla 1. WST ĘP wszystkich bez wzgl ędu na stan, ras ę i religi ę. Poniewa ż przybywało szybko uczniów – w 1602 roku było ich około Zakon Pijarów powstał w Rzymie najpierw jako pi ęciuset – szkoła została przeniesiona w pobli że Piazza San Kongregacja Pauli ńska Ubogich Matki Bo żej Szkół Pantaleo. Niebawem nast ąpiło pomno żenie szkół ze wzgl ędu Pobo żnych zatwierdzona przez breve papie ża Pawła V Ad ea na ich zapotrzebowanie. Liczny te ż był wzrost nauczycieli- per quae z 1617 roku. Papie ż Grzegorz XV w 1621 roku wolontariuszy, co ze strony ko ścielnej przyczyniło si ę do przekształca kongregacj ę w zakon o pełnej nazwie Ordo zinstytucjonalizowania ich we wspólnot ę nauczycieli – Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum pijarów. W śród nowo ści i osi ągni ęć systemu Piarum (Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej wychowawczego św. Józefa Kalasancjusza wylicza si ę: Szkół Pobo żnych) . Konstytucje zakonu zostały zatwierdzone zdemokratyzowanie szkoły, wytyczanie jej nowych zada ń tak że przez Grzegorz XV w 1622 roku, a w nich został kulturalno-społecznych (rozwój intelektualny i moralny okre ślony cel działalno ści według czwartego ślubu: uczniów), wprowadzenie do szkoły kaligrafii i rachunków nauczanie ubogich dzieci i młodzie ży i hasło wspólnoty – przydatnych w ró żnych zawodach, j ęzyka ojczystego, Pietas et litterae (Pobo żno ść i nauka) . W u życiu jest te ż nauczania równoczesnego zamiast indywidualnego, podziału skrócona łaci ńska nazwa zakonu Ordo Scholarum Piarum na klasy, ramowego programu nauki i rozkładu zaj ęć oraz (Zakon Szkół Pobo żnych) . To „piarum” wymawiane unormowanie i ograniczenie do minimum kar. Nauczyciel z wła ściwym łacińskim akcentem „pijarum” dało w Polsce według Kalasancjusza jest narz ędziem Chrystusa, ma nazw ę „pijarzy” albo „Szkoły Pobo żne”. posiada ć odpowiedni ą wiedz ę i kwalifikacje moralne aby nie Zakonnicy żyj ąc we wspólnotach na śladuj ą Chrystusa zra żać i nie zniech ęca ć uczniów do szkoły i nauki, ma te ż przez praktyk ę rad ewangelicznych ubóstwa, czysto ści by ć wyrozumiały i ma si ę dostosowywa ć do mo żliwo ści i posłusze ństwa. Prócz tego, ka żdy zakon ma swój intelektualnych ucznia. W roku 1617 dekretem papie ża charyzmat ukierunkowuj ący do pełnienia słu żby we Pawła V został te ż pozytywnie rozwi ązany zaistniały wspólnocie Ko ścioła. W śród najwcze śniej powstałych problem mo żliwo ści przyjmowania do szkół pijarskich zakonów benedyktyni oddziaływali na polu życia dzieci pochodz ących z bogatych sfer: zakon ma naucza ć religijnego, naukowego, społecznego i gospodarczego. przede wszystkim dzieci biedne, ale nie mo żna odmawia ć Wynikiem ich działalno ści s ą m.in. zabytkowe, r ęcznie przyj ęcia bogatym; mo że by ć przecie ż ubóstwo materialne pisane ksi ęgi, melodie pieśni liturgicznych, pi ękne ogrody, i duchowe. Wzmocnione to zostało w roku 1644 decyzją wspaniałe budowle osadzone na skałach. Cystersi osiedlali z której skorzystano w Polsce: „Niech (pijarzy) uczą bez si ę na dolinach, byli propagatorami sztuki agrarnej, uczyli ró żnicy stanu i zamo żno ści, za opłat ą lub bez żadnej opłaty”. karczowa ć lasy, osusza ć podmokłe tereny, uprawia ć nowe Do Polski pijarzy zostali sprowadzeni w 1642 roku, odmiany ro ślin, budowa ć gorzelnie i młyny. Powstały te ż jeszcze za życia Kalasancjusza, staraniem króla Władysława zakony kaznodziejskie, rycerskie, szpitalne, szkolne… IV oraz przedstawicieli rodów Ossoli ńskich, Lubomirskich i Potockich. Był to wynik poszukiwa ń przez co światlejsze 2. HISTORIA ZAKONU PIJARÓW elity nowoczesnego szkolnictwa dla reformy istniej ących w Polsce szkół. Pierwsze domy zakonne pijarów powstały Zakon Pijarów zało żył hiszpa ński kapłan św. Józef w Warszawie i Podolińcu, a następnie w Rzeszowie Kalasancjusz (José de Calasanz, 1557–1648). Będąc i Krakowie. Od samego pocz ątku, w oparciu o przeniesione świetnie wykształconym i zasłu żonym w rodzimej diecezji do Polski idee kalasanty ńskie, zacz ęli pijarzy tworzy ć swoje w dziedzinie fizyki i chemii, ks. Patrycy Szkaradkiewicz – pierwsze szkoły. wsławił si ę w naukach matematycznych, ks. Teodor Waga – Sto lat pó źniej było ju ż około 300 zakonników świetny znawca prawa, współtwórca z ks. St. Konarskim w dwudziestu domach zakonnych i zwi ązanych z nimi i innymi zbioru praw Volumina legum , ks. Onufry szkołami czy kolegiami (szkołami i bursami). Wówczas te ż Kopczy ński – autor pierwszej gramatyki j ęzyka polskiego nadszedł czas reformy tego ż szkolnictwa za spraw ą (jest autorem ok. sze ść dziesi ęciu terminów gramatycznych, wybitnego pijara ks. Stanisława Konarskiego (1700-1773). m.in.: zgłoska, głoskowanie, samogłoska, rzeczownik, On to, po powrocie ze studiów w Rzymie oraz pobycie we przymiotnik, przysłówek, zaimek, przyimek, wykrzyknik, Francji, Niemczech i Austrii, w 1729 roku, w powi ązaniu liczba mnoga, rodzaj żeński, nijaki, wszystkie nazwy z wpływowymi rodami i stronnictwami, próbował przypadków, wi ększo ść terminów z zakresu interpunkcji, jak zaanga żowa ć si ę w działania polityczne dla poprawy sytuacji przecinek, dwukropek, średnik, ł ącznik, ponadto nawias, Rzeczpospolitej. Szybko jednak zorientował si ę, że na tej odsyłacz, przeno śnia itd.), ks. Ignacy Zaborowski – autor drodze było to niemo żliwe. Zauwa żył, że kraj pogr ąż ony był pierwszego w Polsce wydania logarytmów, ks. Damian w anarchii, uwikłany w wewn ętrzne zamieszki, trawiony Stachowicz – nauczyciel muzyki i kompozytor wielu korupcj ą, prywat ą i egoizmem, nie było s ądownictwa, utworów muzyki baroku, ks. Antoni Wi śniewski – inicjator prawodawstwa, wojska, rz ądu, skarbu, wolno ść nowych pr ądów filozoficznych w Polsce. Z Towarzystwem skumulowana w formule liberum veto przerodziła si ę do Ksi ąg Elementarnych współpracowali ksi ęż a: historycy w swoje przeciwie ństwo. Postanowił wi ęc przygotowa ć Kajetan i Wincenty Skrzetuscy, prawnik Antoni Popławski, odpowiednie elity, i to od podstaw, kształc ąc i wychowuj ąc teoretyk literatury – Filip Nereusz Gola ński. Wielu pijarów tych, którzy b ędą w przyszło ści odgrywa ć w społecze ństwie przynale żało do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Znany jest wa żne role. Dla nich (szlachetnie urodzonych) zało żył powszechnie działacz polityczny i społeczny ks. Piotr w Warszawie 1740 roku Collegium Nobilium, a dla Ściegienny, który – jak wielu pijarów – po skasowaniu przez wszystkich szkół pijarskich przygotował program reformy zaborców zakonu działał jako ksi ądz diecezjalny. „Ks. Piotr” nauczania i wychowania. Zawarty on był w przyj ętych przez – posta ć z Dziadów A. Mickiewicza to pijar ks. Józef kapituł ę prowincjaln ą pijarów w 1753 roku Ordinationes… Kalasanty Lwowicz, przyjaciel poety, członek Towarzystwa (Ustawach wizytacji apostolskiej…). Dokument wskazywał Filomatów, duchowy przywódca młodzie ży wile ńskiej. zasady reorganizacji życia zakonnego tak, by pijarzy lepiej Ojcem chirurgii polskiej jest pijar brat Rafał Czerwiakowski. słu żyli młodzie ży i doskonalili metody wychowania Ks. Stanisław Konarski w uznaniu zasług od króla i nauczania w prowadzonych kolegiach. Program edukacji Stanisława Augusta Poniatowskiego – mecenasa kultury, według ks. Konarskiego mo żna w skrócie uj ąć nast ępuj ąco: znawcy i kolekcjonera dzieł medalierskich – otrzymał podstaw ą i źródłem jest religia, jej zasady i wskazania specjalnie wybity, według projektu króla medal „SAPERE zawarte w Ewangelii; wychowywa ć człowieka kieruj ącego AUSO” („Temu, który odwa żył si ę by ć m ądrym”). si ę rozumem; wdra żać w nabywanie cnót przez personalizm Kilkunastu innych pijarów otrzymało ustanowiony przez w wychowaniu; wychowanie nale ży przepaja ć duchem króla numizmat z inskrypcj ą: „MERENTIBUS” patriotycznym i obywatelskim; lekcje miały by ć prowadzone („Zasłu żony”). w j ęzyku polskim przy znajomo ści j ęzyków nowo żytnych; w programie nauki miały si ę znale źć nowe przedmioty: 4. KS. JÓZEF HERMAN OSI ŃSKI historia i geografia Polski, prawo ojczyste, filozofia recentiorum (nowsza), matematyka, przyroda, fizyka W tej panoramie pijarskich luminarzy poczesne miejsce do świadczalna, astronomia uwzgl ędniaj ąca zdobycze zajmuje „pierwszy polski elektryk” ks. Józef Herman Kopernika, zasady architektury, rysunek techniczny, Osi ński (1738-1802) – by wymieni ć szerokie spektrum jego ćwiczenia fizyczne, jazda konna, fechtunek, nauka tańca; działalno ści: pionier z zakresu fizyki, chemii, hutnictwa, uczniowie mieli mie ć do dyspozycji mapy, globusy, metalurgii, geologii, fizjologii ro ślin w Polsce, entuzjasta lunety...; podstawow ą pomoc ą miała by ć biblioteka ze budowy i lotu balonów; wybitny nauczyciel, wychowawca, zbiorami literatury polskiej i obcej, dalej teatr szkolny, autor i tłumacz podr ęczników. drukarnia wydaj ąca podr ęczniki i prace profesorów. Według Urodzony 4 marca w Dobrzykowie k. Płocka, do powszechnej oceny, wprowadzone przez ks. Konarskiego zakonu pijarów wst ąpił 20 VIII 1755, nowicjat odbył reformy przyniosły zamierzone owoce w postaci w Podoli ńcu. W latach 1757-60 studiował humaniora wzmocnienia i naprawy instytucji pa ństwa, uporz ądkowania w Rzeszowie, nast ępnie logik ę i filozofi ę w Mi ędzyrzeczu politycznego i moralnego życia publicznego. On sam Koreckim. Po tych studiach, zgodnie z praktyk ą zakonu, nazwany został Ojcem Narodu, osi ągn ął zamierzony cel został nauczycielem poetyki w Mi ędzyrzeczu przez 2 lata zawarty w ideale wychowania człowieka uczciwego oraz w Warszawie w 1763 roku. W latach 1764-65 studiował i dobrego obywatela . teologi ę w Warszawie, po czym został skierowany do Wielunia jako profesor j ęzyka łaci ńskiego i filozofii. 3. WYBITNI PIJARZY Z rekomendacji władz zakonu wyjechał jako opiekun młodego magnata Stanisława Sołtyka, pó źniejszego senatora Prócz ks. Stanisława Konarskiego nale ży wymieni ć i marszałka Sejmu Ksi ęstwa Warszawskiego, do Wiednia innych wybitnych pijarów tworz ących wspaniałe środowisko (1768-71) i Pary ża (1772). Zgodnie z osobist ą pasj ą zakonników-nauczycieli, twórców kultury złotej epoki i chłonno ści ą umysłu po świ ęcał czas na pogł ębianie wiedzy pijarskiej XVIII-XIX wieku: ks. Ignacy Konarski, brat i poznawanie najnowszych europejskich publikacji ks. Stanisława – zało życiel pierwszej szkoły zawodowej naukowych, zwłaszcza z dziedziny fizyki, chemii i botaniki, w Opolu Lubelskim, ks. Jakub Falkowski – twórca i na osobiste kontakty ze znakomitymi przedstawicielami pierwszego zakładu dla głuchoniemych w Warszawie, świata nauki. Pobyt w Wiedniu zaowocował m.in. ks. Bonifacy Jundziłł – zało żył uniwersytecki ogród znajomo ści ą ze znanym chemikiem i przyrodnikiem botaniczny w Wilnie, ks. Józef Herman Osi ński – zasłu żony Nikolausem Jacquinem, którego prace wywarły na niego

36 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 ogromny wpływ. Wrócił do kraju w 1772 roku z zasobem 5. ZAKO ŃCZENIE ksi ąż ek i instrumentów fizycznych. W warszawskim Collegium Nobilium wykładał matematyk ę i filozofi ę. Nowatorskie prowadzenie i reformowanie si ę Zorganizował pierwsz ą w stolicy szkoln ą pracowni ę pijarskich szkół poci ągn ęło za sob ą reform ę wszystkich chemiczn ą. Od 1779 roku urz ądzał w teatrze Collegium szkół w Polsce w XVIII wieku. Dzieło prowadzenia szkół publiczne wykłady z fizyki i chemii poł ączone z pokazami przez światłych nauczyli i wychowawców z zakonu pijarów do świadcze ń. Zachodził na nie sam król Stanisław August, we wspomnianej epoce zaowocowało najbardziej w tych, a z powodu licznej widowni (prócz uczniów) wprowadzono którzy byli odbiorcami ich trudu, wnosz ących w dzieje wst ęp za bezpłatnymi biletami. Był członkiem Towarzystwa społecze ństwa owoce swojej pracy i m ądro ści swoich Przyjaciół Nauk. W roku 1787 decyzj ą władz zakonnych mistrzów. Wyliczmy zatem sławnych uczniów Collegium został przeniesiony do Łom ży, gdzie był przeło żonym Nobilium i innych szkół pijarskich: bohater narodowy – wspólnoty pijarów, a od roku 1790 do 1792 tak że rektorem T. Ko ściuszko, twórca teatru narodowego – szkoły. Od 1793 roku przebywał w Górze Kalwarii pełni ąc W. Bogusławski, twórca opery narodowej – S. Moniuszko, do 1797 roku funkcje rektora ko ścioła i kolegium. Zakon twórca historiografii polskiej – J. Lelewel, światowej sławy skazany był wtedy na znoszenie trudno ści stawianych ze geolog i geograf – I. Domeyko, marszałkowie sejmu – strony zaborców wobec zakonników i prowadzonych szkół. S. Małachowski i I. Potocki, poeta-powstaniec – Doskonały pedagog ks. Osi ński wrócił jeszcze w 1797 roku S. Goszczy ński, Kordian bohater dramatu J. Słowackiego – do Warszawy do wykładów z fizyki. Równocze śnie w ex-kleryk pijarski W. Smagłowski, prowadz ący wojsko do zarz ądzie zakonu pełnił funkcj ę pierwszego asystenta powstania listopadowego – P. Wysocki, in ż. Kierbed ź, prowincjała. Zmarł 13 marca 1802 roku. pisarze-poeci: F. Zabłocki, J. Ursyn-Niemcewicz, autorzy Pierwsz ą wydan ą drukiem ksi ąż ką Osi ńskiego hymnów: Mazurka D ąbrowskiego – J. Wybicki i Bo że, co ś i pierwsz ą w tej dziedzinie w Polsce jest Fizyka Polsk ę – A. Feli ński. Ponad stu posłów Sejmu doswiadczeniami potwierdzona przez X. Jozefa Hermana Czteroletniego zwanego Wielkim, który zniósł zgubne Osinskiego Scholarum Piarum w Collegium Nobilium liberum veto i stworzył Konstytucj ę 3 maja było filozofii i matematyki professora krótko zebrana. absolwentami szkół pijarskich. W Warszawie 1777. W Drukarni J.K. Mci i Rzplitey u XX. Schol. Piar. W formie rozszerzonej i uzupełnionej został 6. PODSUMOWANIE wydany pierwszy jej tom w 1801 roku, a tom drugi – po śmiertnie w opracowaniu ucznia i współpracownika, Działalno ść zakonu Pijarów miała wielki wpływ na równie ż pijara ks. Jana Bystrzyckiego w 1803 roku. Ksi ąż ka rozwój szkolnictwa, nauki i kultury w Polsce. Pioniersk ą ta stała si ę popularnym podr ęcznikiem i doczekała si ę a ż rol ę w dziedzinie elektryczno ści odegrały prace ks. Józefa 10 wyda ń. Pioniersk ą w Polsce była równie ż jego ksi ąż ka Hermana Osi ńskiego. Śledz ąc rozwój nauki i techniki z elektrotechniki pt.: Sposob ubespieczai ący życie y maj ątek w Polsce warto zainteresowa ć si ę tymi pracami. od piorunów przez X. Jozefa Osi ńskiego Scholarum Piarum wyło żony. Z figurami. W Warszawie 1784. W Drukarni J. K. 7. BIBLIOGRAFIA Mci i Rzeczypospolitey u XX. Scholarum Piarum . Inne wydane drukiem dzieła ks. Osi ńskiego to: Opisanie polskich 1. Ks. Ignacy Chodynicki, Dykcyonarz uczonych żelaza fabryk (1782), Gatunki powietrza odmiennego od tego Polaków zawieraj ący rysy ich życia, t. II., Lwów 1833. w którem żyjemy (1783) , Robota machiny powietrzney pana 2. o. Jan Innocenty Buba Sch.P.: Józef Henryk Osi ński, Mongolfier (1784), tłumaczenie Nauka o gatunkach i pierwszy elektryk polski, hutnik i chemik, [w:] Pijarzy szukaniu rudy żelazney, topieniu jej w piecach… (1782, w kulturze dawnej Polski, Praca zbiorowa, 1982, drugie wydanie w 1817 r.). Edytorskie osi ągni ęcia ks. Nakładem Polskiej Prowincji XX Pijarów, Kraków. Osi ńskiego i innych pijarów były zapewne rezultatem 3. Jerzy Jasiuk: Renesansowy pijar doby o świecenia. Rzecz rozporz ądze ń wspomnianych pijarskich Ordinationes… , o Józefie Hermanie Osi ńskim, [w:] Wkład pijarów do które mówiły, że od pracy nauczycielskiej mo żna uzyska ć nauki i kultury w Polsce XVII-XIX w., pod redakcj ą czasowe z niej zwolnienie na pisanie i publikowanie. Ireny Stasiewicz-Jasiukowej, Warszawa-Kraków1993. Przedstawiaj ąc rozległość zainteresowa ń, uzdolnie ń i osi ągni ęć ks. Józefa Hieronima Osi ńskiego podczas sesji Przytoczone powy żej źródła wykorzystane do naukowej z okazji Jubileuszu 350-lecia działalno ści zakonu przedstawionego przeze mnie popularnego opracowania pijarów w Polsce w Warszawie w 1992 roku in ż. Jerzy o ks. J. H. Osi ńskim nie zawierały informacji na temat jego Jasiuk, długoletni dyrektor Muzeum Techniki w Warszawie, drugiego (1778) i trzeciego (1783-86) pobytu w Rzeszowie, nazwał go słusznie renesansowym pijarem doby o świecenia . o czym napisał dr Tadeusz Ochenduszko w swoim artykule nt. Zwi ązki Józefa Hermana Osi ńskiego z Kolegium Pijarskim w Rzeszowie . Mo że to by ć wa żny przyczynek do biografii ks. Osi ńskiego.

PRIEST JÓZEF HERMAN OSI ŃSKI – IN THE CIRCLE OF PIARISTS

The article presents the history of the Order of Piarists starting from its inception in year 1614 in Rome. It also describes Piarists activity in Poland, since they were brought in year 1642. The activities of priest S. Konarski (1700-1773) a Piarist- reformer and other prominent Polish Piarists are also discussed. The paper presents a short biography of Piarist priest J. H. Osi ński (1738-1802), his interest in chemistry and physics, his publishing activities, in particular, as the author of the first Polish electricity works in the field of insurance against lightning.

Keywords: Order of Piarists, priest Osi ński, lightning .

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 37

38 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

KOLEGIUM PIJARSKIE W RZESZOWIE W OKRESIE POBYTU W NIM JÓZEFA HERMANA OSI ŃSKIEGO

Tadeusz OCHENDUSZKO

I Liceum Ogólnokształc ące im. ks. Stanisława Konarskiego w Rzeszowie tel.: 503788603 e-mail: [email protected]

Streszczenie: Józef Herman Osi ński zwi ązany był z Kolegium Przed ko ściołem stał parkan z murowanymi słupami Pijarskim w Rzeszowie w latach 1757 – 1758 (lub 1757 – 1759) i żelaznymi sztachetami. Na prawo od budynku jako ucze ń oraz w latach 1778 i 1783 – 1786 jako nauczyciel. Pobyt konwentowego znajdował si ę konwikt, czyli bursa o o śmiu prekursora elektryczno ści w mie ście nad Wisłokiem jest mało pokojach i browar. Wszystko to otoczone było murem znany. Z zachowanych źródeł i powstałych na podstawie ich klasztornym. Za nim na lewo od kolegium był dom z dwoma analizy opracowa ń wiemy, jak wygl ądały budynek szkolny i ko ściół oraz ich wyposa żenie i obej ście, gdy Osi ński przebywał w bocznymi mieszkaniami. Konwent posiadał tak że swój Rzeszowie. Znamy kilku jego wychowawców (prefektów Floriana folwark. Nie znamy jego lokalizacji, wiemy jedynie, że Grochowskiego i Marcina Moszcze ńskiego, nauczyciela Andrzeja nale żało mu si ę 312 dni pa ńszczyzny pieszej [1]. Jodłowskiego), kilku kolegów szkolnych (Patrycego Skaradkiewicza, Na trzy lata przed podj ęciem nauki w Rzeszowie przez Stanisława Ładowskiego i Michała Siekierzy ńskiego) oraz Józefa Hermana Osi ńskiego, tj. w 1754 r., w kolegium tym współpracowników z okresu, gdy był wykładowc ą (Gabriela zacz ęto naucza ć zgodnie z now ą ustaw ą szkoln ą, której Szybi ńskiego i Józefa Piotrowskiego). Wymienieni pijarzy projekt opracował Stanisław Konarski, a zatwierdził papie ż cechowali si ę wszechstronno ści ą. Wnie śli znacz ący wkład do nauki Benedykt XIV. Na nauk ę przyjmowano chłopców, którzy i dydaktyki, byli kronikarzami, tłumaczami, poetami i nie ulega sko ńczyli co najmniej 8 lat, a nie mieli wi ęcej ni ż 13. wątpliwo ści, że wywarli du ży wpływ na rozwój zainteresowa ń J. H. Osi ńskiego. Do poznania sylwetek innych osób, z którymi zetkn ął Musieli oni umie ć czyta ć, czytelnie pisa ć, zna ć cztery si ę w rzeszowskim kolegium „pierwszy polski elektryk” niezb ędne działania arytmetyczne z liczbami pojedynczymi oraz mówi ć są systematyczne badania historyków regionalistów. troch ę po niemiecku i francusku. Zdarzało si ę, że kandydata, który był znacznie lepiej przygotowany do podj ęcia nauki Słowa kluczowe: Józef Herman Osi ński, Kolegium Pijarskie przyjmowano od razu do klasy drugiej. w Rzeszowie Celem szkoły, która wzorowała si ę na zało żonym przez Konarskiego w Warszawie w 1740 r. Collegium Nobilium, 1. JÓZEF OSI ŃSKI UCZE Ń KOLEGIUM było wszechstronne kształcenie młodzie ży pod wzgl ędem PIJARSKIEGO W RZESZOWIE (1757-1759) umysłowym i fizycznym, rozwój rozumu, serca i woli, przyzwyczajenie do szanowania porz ądku prawnego oraz Kazimierz Osi ński, imi ę zakonne Józef Herman (1738 przysposobienie pa ństwu miłuj ących ojczyzn ę i szanuj ących – 1802) zwi ązany był z Kolegium Pijarskim w Rzeszowie prawo obywateli. W edukacji zwracano uwag ę zarówno na w latach 1757 – 1758 (lub 1757 – 1759) jako ucze ń oraz kwestie moralne jak i fizyczne, uszlachetniano serce, w latach 1778 i 1783 – 1786 jako nauczyciel. Pobyt oświecano rozum, umacniano ciało. Zapewniano młodzie ży prekursora elektryczno ści w mie ście nad Wisłokiem jest ci ągły i systematyczny dozór. Nie ograniczał si ę on do zaj ęć mało znany. Wynika to z tego, że wkrótce po kasacie zakonu lekcyjnych, ale obejmował tak że południow ą przerw ę oraz pijarów dokonanej przez cesarza Józefa II w 1786 r. na czas przeznaczony na prac ę domow ą i odpoczynek licytacj ę wystawiono znaczn ą cz ęść zbiorów bibliotecznych w bursach i na stancjach. Przyzwyczajano chłopców do i archiwum popijarskie wraz z dokumentami i r ękopisami. punktualno ści, skromno ści, grzeczno ści, poszanowania dla Prawdopodobnie w 1790 r. cenne dokumenty zostały starszych, religijno ści, porz ądku i czysto ści wokół siebie [1]. sprzedane, a ich nabywca nie został odnotowany [1]. Dlatego te ż informacji o pobycie wybitnego fizyka w Rzeszowie 2. NAUCZYCIELE KOLEGIUM PIJARSKIEGO nale ży poszukiwa ć w innych dokumentach i opracowaniach. W RZESZOWIE (1757-1759) Na pocz ątku drugiej połowy XVIII w., gdy Józef Herman Osi ński ucz ęszczał do rzeszowskiego kolegium jego Na czele domu rzeszowskiego stał rektor wybierany co zabudowania składały si ę z domu konwentowego trzy lata przez kapituł ę. Podlegał mu prefekt, w którego jednopi ętrowego o 36 pokojach, sze ściosalowego budynku rękach spoczywało kierownictwo szkoły. Nie udało si ę dla szkół poło żonego na lewo od ko ścioła, pokrytego ustali ć, kto był rektorem w okresie, gdy Józef Herman dachówkami, z trzema zakrystiami, wie żą i zegarem. Ka żda Osi ński uczył si ę w rzeszowskim kolegium. Natomiast sala lekcyjna wyposa żona była w ławki, katedr ę, ołtarz funkcj ę prefekta w latach 1758 – 1759 pełnił Florian Bazyli drewniany koloru niebieskiego lub białego oraz pos ąg Matki Grochowski (1722 – 1795). Wykładał te ż filozofi ę. Boskiej. Podobne ołtarze z obrazami świ ętych znajdowały W okresie pobytu w Rzeszowie wydał Propositiones si ę w korytarzach konwentu. Ściany korytarzy philosophice , zdradzaj ące silny wpływ my śli Kartezjusza [2]. przyozdobione były co najmniej czterdziestoma obrazami. Nast ępc ą Grochowskiego na tym stanowisku w latach 3. KOLEDZY JÓZEFA OSI ŃSKIEGO Z KOLEGIUM 1759-63 (lub w latach 1760-64) był Stanisław Marcin PIJARSKIEGO W RZESZOWIE Moszcze ński (1731 – 1790). Wcze śniej, w latach 1749-50, uczył on w ni ższych klasach kolegium rzeszowskiego. Józef Herman Osi ński podczas trzech lat pobytu W 1757 r. powrócił do Rzeszowa jako nauczyciel poetyki w Rzeszowie bezpo średnio zetkn ął si ę z ponad 200 kolegami. i retoryki i pracował do 1763 r. [2, 3] Interesowały go Spo śród nich znacz ący dorobek do kultury wnie śli Patrycy zagadnienia prawne. W czasie wolnym od pracy z młodzie żą Mikołaj Skaradkiewicz (1738 – 1795), Stanisław Ładowski przetłumaczył Ius publicum Regni Poloniae Gotfryda (1738 – 1798) i Ignacy Michał Siekierzy ński (1743 – 1814). Lengnicha. Przekład ten zatytułował Prawo pospolite Dwaj pierwsi byli rówie śnikami Osi ńskiego. Królestwa Polskiego (1761). Po opuszczeniu Rzeszowa, Skaradkiewicz studiował humaniora w Rzeszowie w roku będąc kapelanem u wojewody nowogrodzkiego Józefa szkolnym 1757/58. W 1766 r., b ędąc profesorem historii, Aleksandra Jabłonowskiego, opublikował w 1769 r. w Lipsku geografii i filozofii w Collegium Nobilium, opracował Celsissimo SRI Principi Jablonovio . Pó źniej po przej ściu na podr ęcznik Arytmetyka czyli nauka o rachunkach, sposobem wyznanie ewangelicko-augsburskie pracował przez 20 lat łatwym do wy ższej matematyki reguł przystosowana, z autorów jako lektor j ęzyka polskiego na uniwersytecie lipskim. Tam wybornych wybrana . Podr ęcznik wzorowany był na w oparciu o prace gramatyków francuskich napisał sławnych ówcze śnie arytmetykach pijarskich P. Chelucciego podr ęcznik Snadna, gruntowna, obszerna gramatyka i F. Dalhama. Cieszył si ę du żą popularno ści ą. Dlatego autor francuska (1774). Spo śród autorów podr ęczników polskich uzupełniał go o nowe rozdziały i wydawał trzykrotnie (1769, do nauki j ęzyka francuskiego pierwszy opisał sposób 1771 i 1776). W pierwszym wznowieniu wprowadził do artykulacji głosek francuskich i poło żenie narz ądów mowy polskiej terminologii matematycznej termin „kombinacja”. podczas artykulacji oraz wytłumaczył ró żnice pomi ędzy W 1774 r., gdy Skaradkiewicz pracował w Mi ędzyrzeczu literami a głoskami. Jako pierwszy dokonał przekładu Koreckim, wydał podr ęcznik Geometria czyli nauka wiersza z łu życkiego na inny j ęzyk ( Odjazd z Lipska wielce o ziemiomiernictwie ku snadniejszemu wy ższej matematyki dostojnego … Pana Jana Fryderyka Mis čki” ) [4]. poznaniu słu żą ca . Zawarł w nim m.in. nowy w polskiej W skład grona nauczycielskiego rzeszowskiego literaturze matematycznej dział geometrii o krzywych kolegium wchodzili nauczyciele poszczególnych klas, sto żkowych, a tak że o innych krzywych, nazwanych matematyk, nauczyciel chóru, prefekt konwiktu, lektorzy polskimi terminami, z których niektóre przetrwały do języków zachodnioeuropejskich oraz bibliotekarz [2]. dzisiaj. W obu podr ęcznikach autor rozgraniczył takie Pracuj ąc z wychowankami, kierowali si ę maksym ą „pietas et poj ęcia jak aksjomat, temat, twierdzenie i wniosek. litterae” – pobo żno ść i nauka. Nauczycielem, z którym Wymienione publikacje odegrały wa żną rol ę w tworzeniu zetkn ął si ę w Rzeszowie Józef Herman Osi ński był Andrzej polskiej terminologii matematycznej. Skaradkiewicz pisał Norbert Jodłowski (1724 – 1793). W latach 1744-47 te ż wiersze dla uczczenia dobroczy ńców szkół pijarskich studiował on filozofi ę w Rzeszowie i Mi ędzyrzeczu. oraz tłumaczył poezj ę na j ęzyk polski [7]. Nast ępnie, po roku pracy w kolegium w War ęż u, na dwa lata Rówie śnikiem Osi ńskiego był tak że Stanisław przeniesiony został do Rzeszowa na nauczyciela poetyki Remigiusz Ładowski (1738 – 1798). W 1757 r. wst ąpił on (1749-51). Do grodu nad Wisłokiem powrócił w latach do zakonu pijarów. W 1759 r. studiował nauk ę humaniorów 1756-65 jako nauczyciel retoryki [5]. Po rocznym pobycie w Rzeszowie. Sprawuj ąc urz ąd wiceregenta Konwiktu w S ączu ponownie przybył do Rzeszowa w 1766 r. Szaniawskich w Łukowie (1772-76), w 1772 r. przeło żył w charakterze prefekta nauk. Zyskał sobie uznanie jako z j ęzyka francuskiego podr ęcznik do geografii Gramatyka zdolny nauczyciel i świetny wychowawca. Jodłowski geograficzna , a w 1776 r opublikował Histori ę naturaln ą przetłumaczył i wydał w j ęzyku polskim trzytomowe dzieło Królestwa Polskiego , któr ą dedykował fundatorce wydania – Klaudiusza Franciszka Millota Historya angielska od czasu Annie Jabłonowskiej. Zainteresowania Ładowskiego były podbicia tey [!] wyspy od Rzymian a ż do naszego wieku wielokierunkowe. Jednak znany jest przede wszystkim jako doprowadzona (1789, 1791). Przetłumaczył na j ęzyk polski autor i tłumacz dzieł przyrodniczych. W 1783 r. w oparciu dzieła Tacyta, ale na pro śbę A. Naruszewicza nie wydał ich o trzy ksi ąż ki: G. Raczy ńskiego Historia naturalis… , drukiem. Jest te ż autorem panegiryku z okazji mianowania Auctuarium historiae naturalis oraz J. K. Kluka Ro ślin brata króla Michała Poniatowskiego arcybiskupem potrzebnych, po żytecznych, wygodnych … opracował Histori ę gnie źnie ńskim. Rozpocz ął tak że tłumaczenie z j ęzyka naturaln ą Królestwa Polskiego czyli zbiór krótki przez francuskiego dzieła E. Vattela De iure gentium et belli . Za alfabet uło żony zwierz ąt, ro ślin i minerałów … Była to jedna swoje zasługi otrzymał od króla Stanisława Augusta z pierwszych encyklopedii przyrodniczych i zawierała Poniatowskiego złoty medal Merentibus [6]. wyja śnienia prawie tysi ąca haseł z zakresu botaniki, zoologii Od lat czterdziestych XVIII wieku w rzeszowskim i mineralogii. Dzieło to cieszyło si ę du żą popularno ści ą, kolegium było siedem klas: I – Parva, II – Infima, III – mimo że autor nie ustrzegł si ę mylnych informacji Grammatica, IV – Syntaxa, V – Poetica, VI – Rhetorica i VII i nieaktualnych pogl ądów. Wi ększ ą warto ść dla współczesnych Philosophia. Bywały lata, że której ś z klas, na przykład miało dokonane w 1783 r. przez Ładowskiego tłumaczenie pierwszej, nie organizowano z powodu mniejszej ilo ści Ch. A. J. Leclerca de Montlinota Dykcjonarz słu żą cy do uczniów, a ch ętnych do podj ęcia nauki kierowano do innych poznania historii naturalnej . Ładowski jest te ż autorem zakładów prowadzonych przez pijarów. Rok szkolny publikacji O hodowaniu pszczół, ich rozmna żaniu rozpoczynał si ę 15 wrze śnia, a ko ńczył 31 lipca. Oprócz i chorobach (1781) i tłumaczonego z j ęzyka francuskiego przerw świ ątecznych była jeszcze trzydniowa przerwa po dzieła M. G. Clerca, Wiadomo ść o chorobach zara źliwych pierwszym półroczu. Lekcje trwały 2-3 godziny przed bydła oraz podane sposoby do uleczenia i zaradzania onym południem i tyle samo po obiedzie, z wyj ątkiem skutecznie . Swoje fizjokratyczne ujmowanie prawa natury popołudniowej soboty. Jeden dzie ń w tygodniu był wolny zaprezentował w wydanej w 1793 r. ksi ąż ce Prawo natury, i przeznaczony na rekreacj ę. Corocznie kolegium ko ńczyło prawo polityczne i prawo narodów krótkim i jasnym od 30 do 40 uczniów [2].

40 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 sposobem dla u żytku szlachetnej młodzi spisane. jego podziale, upadku, wznowieniu na zachodzie … a ż do Wypowiadał si ę tak że w kwestiach pedagogicznych [11]. naszych czasów . Kolejnym przekładem Szybi ńskiego Młodszy kolega Osi ńskiego Ignacy Michał Siekierzy ński dokonanym w 1779 r. było pi ęciotomowe dzieło W. Mignota kształcił si ę w kolegium w Rzeszowie, które uko ńczył Historia turecka, czyli pa ństwo osma ńskie od pocz ątku a ż do w 1760 r. Z Rzeszowem zwi ązany był jeszcze trzykrotnie. pokoju belgradzkiego, zawartego w roku 1740 . Opracowania W roku 1763/64 studiował humaniora w seminarium te stanowiły poł ączenie przekładu i przeróbki, a tak że pijarskim. W roku 1766/67 był nauczycielem gramatyki zawierały liczne uzupełnienia. Wprawdzie Komisja Edukacji w rzeszowskim kolegium. W zakładzie tym prowadził te ż Narodowej nie uznała ich za oficjalne podr ęczniki, ale zaj ęcia z kaligrafii, arytmetyki, historii i geografii. zalecała, aby nabyła je ka żda biblioteka [10]. Popularno ści ą Natomiast w roku 1771/72 prowadził zaj ęcia w kolegium cieszyły si ę tak że inne tłumaczenia rektora rzeszowskiego jako profesor poetyki. W 1774 r., pracuj ąc we Lwowie, kolegium, który przeniósł na grunt polski francuski sposób wydał cz ęść pierwsz ą dziełka zatytułowanego narracji historycznej i przyczynił si ę do wyodr ębnienia si ę Krajopisarstwo powszechne pa ństw świata całego, geografii jako oddzielnej dyscypliny [2]. tera źniejszych i dawnych . Było to popularne kompendium astronomii, geografii fizycznej i politycznej. Siekierzy ński 5. DŁU ŻSZA PRACA NAUCZYCIELSKA JÓZEFA sporo tłumaczył z j ęzyka francuskiego, ale tylko cz ęść OSI ŃSKIEGO W KOLEGIUM PIJARSKIM pozycji zdołał wyda ć drukiem. Publikował te ż mowy W RZESZOWIE (1783 – 1786) pogrzebowe [8]. Uznawany jest za prekursora geografii ekonomicznej i ekonometrii [9]. Trzeci pobyt Józefa Hermana Osi ńskiego w rzeszowskim kolegium w latach 1783-86 przypadł na okres osobistych 4. KRÓTKA PRACA NAUCZYCIELSKA JÓZEFA rz ądów cesarza Józefa II (1780-90). Monarcha, d ążą c do OSI ŃSKIEGO W KOLEGIUM PIJARSKIM osłabienia pozycji Ko ścioła, zmniejszył o jedn ą trzeci ą W RZESZOWIE (1778 r.) liczb ę klasztorów w swoim pa ństwie (z 2045 do 1324), a maj ątki skasowanych przeznaczył na utworzenie funduszu Dziewi ętna ście lat po zako ńczeniu nauki w Rzeszowie naukowego i religijnego, maj ącego słu żyć celom w 1778 r. Osi ński powrócił do tamtejszego kolegium jako wychowania i kwestiom wyznaniowym. W 1786 r. dokonał nauczyciel. Kilka lat przed jego przybyciem uległa zmianie kasaty zakonu pijarów [1]. W grudniu 1783 r. zapowiedział sytuacja polityczna ziem polskich, a w ślad za ni ą tak że redukcj ę 18 galicyjskich szkół średnich do 6 pa ństwowych sytuacja w o świacie. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. z j ęzykiem wykładowym niemieckim. Rzeszów jako jedno jej południowe ziemie zwane Galicj ą dostały si ę pod z miast cyrkularnych miał zachowa ć swoje gimnazjum. Z panowanie Austrii. Panuj ąca w niej Maria Teresa, buduj ąc powodu trudno ści kadrowych i finansowych nie udało si ę go model władzy zwany absolutyzmem o świeconym, wdra żała przekształci ć w niemieckie w 1784 r., lecz nast ąpiło to dwa w życie zasad ę, że wychowanie i nauczanie jest domen ą lata pó źniej [12]. Pierwszym prefektem Cesarsko- pa ństwa. Dlatego powinno ono wywiera ć decyduj ący wpływ Królewskiego Gimnazjum, które powstało w miejsce na kierunek o światy i bezpo średnio zarz ądza ć szkołami rozwi ązanego kolegium pijarskiego był w latach 1786-88 publicznymi. Po 1773 r. cesarzowa odebrała gimnazja Jan (lub Ignacy) Paszkowski (1759 – 1789), który podległe rozwi ązanemu przez papie ża Klemensa XIV najprawdopodobniej przybył z Czech [3, 13]. zakonowi jezuitów i przekazała pijarom. Wszystkie szkoły W tym pełnym niepewno ści okresie rektorem kolegium zarz ądzane przez Zakon Szkół Pobo żnych poddała kontroli rzeszowskiego w latach 1780-83 był Józef Gracjan urz ędników podległych władzom centralnym w Wiedniu. Piotrowski (1735 – 1785). Nie był to dla niego najbardziej W 1774 r. doprowadziła do powstania Prowincji twórczy okres, gdy ż opublikował wtedy jedynie Kazanie na Wschodnio-Galicyjskiej Pijarów [1]. pogrzeb bpa przemyskiego Józefa Tadeusz Kierskiego Przeło żonym Józefa Hermana Osi ńskiego był dedykowane jego nast ępcy Antoniemu Beta ńskiemu (1783). sprawuj ący funkcj ę rektora w latach 1777/78 – 1779/80 Wcze śniej, gdy był wykładowc ą w Collegium Regnum Gabriel Dominik Szybi ński (1730 – 1799). Wcze śniej w Warszawie (1765-67), wydał kilka mów w j ęzyku w roku 1747/48 studiował on humaniora w Rzeszowie. łaci ńskim, m.in. w pierwsz ą rocznic ę elekcji Stanisława Studia teologiczne odbył w Warszawie (1752/53 – 1753/54), Augusta (1765) Oratio pro instauratione studiorum ad będąc jednocze śnie podprefektem w kierowanym przez magna studiosae iuventutis habita, w której wychwalał króla Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium. W 1769 r. jako szczególnego opiekuna wymowy. Okresem najwi ększej przeło żył z j ęzyka francuskiego i zaadoptował dla potrzeb aktywno ści publicznej i pisarskiej Piotrowskiego były czasy polskiego czytelnika dzieło francuskiego pedagoga Pierre’a konfederacji barskiej (1768-72). Wygłosił wtedy kilka cykli Chompré, nadaj ąc mu tytuł Historia bogów bajeczna przez kaza ń, które zamie ścił w zbiorze Kazania przeciw alfabet zebrana, czyli dykcjonarzyk mitologiczny dla zdarzeniom i zgorszeniom wieku naszego na świ ęta całego zrozumienia wierszopisów, rytmów, konceptów, sztuk roku, jako te ż i innych moralnych, mianych (1772). Autor malarskich i snycerskich… W 1772 r. wydał zaadoptowany ostrzegał w nich przed deizmem i wyszydzał zwolenników z amsterdamskiego wydawnictwa Atlas dziecinny, czyli nowy „czystego rozumu i czystego prawa natury”. W 1770 r. sposób do nauczania dzieci geografii, krótki, łatwy, zintensyfikował współprac ę z „Monitorem”, zamieszczaj ąc i najdoskonalszy przez przył ączenie nowej inwencji XXIV w periodyku pod pseudonimem „Szczyrecki” szereg kart geograficznych z wykładem onych że, zawieraj ący artykułów i wierszy. W 1773 r. wykorzystał te publikacje dokładniejsze opisanie Polski i Litwy tudzie ż nauk ę o sferach i wydał zbiór Satyr przeciwko zdaniom i zgorszeniom wieku … z francuskiego przeło żony, powi ększony i poprawiony. naszego . W krytyce sarmatyzmu nie ust ępował Ignacemu W tym samym roku opublikował zaadoptowan ą z dzieł Krasickiemu. Wiersze jego zwi ązane były z bie żą cymi francuskich ksi ąż kę Krótka wiadomo ść o znakomitszych wydarzeniami. Przykładowo w 1774 r., z okazji powrotu w świecie monarchiach, starodawnych królestwach, czterech zesła ńców z Kaługi, napisał Wiersz radosny … z rzeczpospolitych, tudzie ż o cesarzach pa ństwa rzymskiego, okazji … senatorów polskich do ojczyzny powrotu [14].

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 41 Kolegami z pracy Osi ńskiego byli ucz ący w latach zako ńczone. Mam nadziej ę, że historycy regionali ści zdołaj ą 1786 – 1801 Szymon Jasi ński i Bielecki. Pierwszy z nich z czasem ustali ć inne osoby, które wywarły istotny wpływ szybko dostosował si ę do nowych realiów życia. Rodzice na rozwój jego zainteresowa ń. corocznie skar żyli si ę na niego za wrog ą wobec uczniów postaw ę polityczn ą. Po siedmiu latach pobytu w Rzeszowie 7. BIBLIOGRAFIA przeniesiony został do Gimnazjum Nowodworskiego w Krakowie. Bielecki natomiast zajmował si ę nie tylko 1. Świstu ń F., Kronika gimnazyum rzeszowskiego /w:/ nauczaniem. W latach 1781-88 uczestniczył w pierwszym Sprawozdanie dyrekcyi c.k. Wy ższego Gimnazyum pomiarze Galicji i pomagał Lesganigowi przy sporz ądzaniu w Rzeszowie za r. szk. 1885/6, Rzeszów 1886, s. 21-23, mapy tej prowincji. [1, 13] 25-26. 2. Świeboda J., Collegium Ressoviense w życiu Polaków 6. PODSUMOWANIE 1658 – 1983, Rzeszów 1983, s. 17, 21-22, 28. 3. Adamowski M., Ruch niepodległo ściowy w I. pa ństwowem Kolegium Pijarskie w Rzeszowie było jednym z kilku gimnazjum im. ks. St. Konarskiego w Rzeszowie etapów edukacyjnych Józefa Hermana Osi ńskiego. W ci ągu w latach 1800 – 1920 (zarys) /w:/ Sprawozdanie Dyrekcji roku lub dwóch lat zdobył w nim solidn ą wiedz ę I. Pa ństwowego Gimnazjum … za r. szk. 1935/36, humanistyczn ą. Pó źniej w Mi ędzyrzeczu Koreckim w latach Rzeszów 1936, s. V. 1758-60 studiował logik ę i filozofi ę, w Warszawie w latach 4. Leszczy ński R., Moszcze ński Stanisław /w:/ Polski 1764-65 odbył studia teologiczne, a w latach 1768-72 Słownik Biograficzny (dalej u żywam PSB), t. XXII, w Wiedniu i Pary żu, pod kierunkiem tamtejszych s. 97-98. naukowców, przyswajał sobie najnowsz ą wiedz ę z dziedziny 5. Ochenduszko T., Jakubowski Z., Kisiel R., Dzieje fizyki, chemii i botaniki. I Gimnazjum w Rzeszowie. Jego nauczyciele i uczniowie. Czteroletnia praca nauczycielska w Rzeszowie Kalendarium, Rzeszów 2008, s. 26, 30, 33. stanowiła równie ż krótki okres w ponad trzydziestoletniej 6. Truchim S., Jodłowski Norbert /w:/ PSB, t. XI, s. 259. karierze pedagogicznej Osi ńskiego. Prowadził on ponadto 7. Aleksandrowska E., Skaradkiewicz Mikołaj /w:/ PSB, zaj ęcia jako praktykant nauczycielski w Mi ędzyrzeczu t. XXXVII/4, z. 155, s. 657. Koreckim (1761-62), jako nauczyciel w Warszawie (1763), 8. Aleksandrowska E., Siekierzy ński Ignacy /w:/ PSB, jako profesor filozofii w Wieluniu (1765-68) i przez wiele t XXXVI/4, z. 151, s. 576-577. lat w Collegium Nobilium w Warszawie, jako rektor 9. Ochenduszko T., Leksykon nauczycieli i wychowanków w szkole pijarskiej w Łom ży, a pó źniej jako profesor-emeryt I Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie urodzonych pomi ędzy w Górze Kalwarii i ponownie w Collegium Nobilium. XVII wiekiem a 1945 rokiem, Rzeszów 2010, s. 141. W mi ędzyczasie pełnił ró żne funkcje zakonne. Praca 10. Puchowski K., Szybi ński Gabriel /w:/ PSB, t. XLIX/4, dydaktyczna, któr ą lubił i urozmaicał, organizuj ąc pracownie z. 203, s. 516 – 518. fizyczne i chemiczne, nie była dla niego przeszkod ą 11. Kosiek Z., Ładowski Stanisław /w:/ PSB, t. XVIII, s. 187 w prowadzeniu bada ń i zbieraniu materiałów do publikacji. – 188. Owocem obserwacji i poszukiwa ń s ą ksi ąż ki z fizyki, 12. Ochenduszko T., Dzieje Rzeszowa do 1918 roku. metalurgii, elektroniki i chemii o walorach zarówno Kalendarium, Rzeszów 2006, s. 69-70. naukowych jak i popularyzatorskich 13. Świeboda J., Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie 1786 – Pobyt J. H. Osi ńskiego w Kolegium Pijarskim 1918, Rzeszów 1984, s. 76. w Rzeszowie odnotowany jest m.in. w publikacjach 14. Rabowicz E., Piotrowski Józef /w:/ PSB, t. XXVI/3, ksi ąż kowych wydanych z okazji 325- i 350-lecia tej szkoły z. 110, s. 465-468. (1983 i 2008 r.) [2, 5, 15, 16]. Z okazji tej drugiej rocznicy 15. Świeboda J., Szkoła charakterów. Ksi ęga jubileuszowa wybitny wychowanek został patronem pracowni fizycznej I Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie, Rzeszów 1985, w I Liceum, a jego podobizna i życiorys znalazły si ę na s. 320, 340. tabliczce umieszczonej na ścianie obok drzwi wej ściowych. 16. Świeboda J., Ksi ęga jubileuszowa Liceum Konarskiego Jednak poszukiwanie informacji o zwi ązkach prekursora w Rzeszowie 1658 – 2008, Rzeszów 2008, s. 25, 60, elektryczno ści z Rzeszowem i jego kolegium nie jest jeszcze 137, 138, 167, 169, 173.

THE PIARIST COLLEGIUM IN RZESZÓW DURING THE PERIOD OF JÓZEF HERMAN OSI ŃSKI’S RESIDENCE AT IT

Kazimierz Osi ński (the convent name - Józef Herman) was at first a pupil in 1757-1758 or 1757-1759 and then a teacher in the Piarist Collegium in Rzeszów in 1778 and between 1783 - 1786. There, in his free time without young people, he was working on his books The way of life and property insurance against lightning and “ The work of the air machine of Mr. Montgolfier .” Hardly is it known about his stay in the town upon the Wisłok River. It is due to the fact that, soon after the cassation of the Piarist Order, in 1790 their archive was sold at auction; though a purchaser was not stated. The description of the school building and the church is possessed, as well as their furnishings and yard, when Osi ński resided in Rzeszów. We know some of his tutors (the prefects – Florian Grochowski and Marcin Moszcze ński, the teacher Andrzej Jodłowski) some schoolmates (Patrycy Skaradkiewicz, Stanisław Ładowski and Michał Siekierzy ński), his colleagues when he was a lecturer (Gabriel Szybi ński and Józef Piotrowski). Mentioned Piarists were characterized by versatility. They made a significant contribution to science and teaching, they were chroniclers, translators, poets and, no doubt, it is appropriate to introduce their profiles since they exerted a strong influence on the development of interests of J. H. Osi ński.

Keywords: Józef Herman Osi ński, the Piarist Collegium in Rzeszów.

42 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

WKŁAD JÓZEFA HERMANA OSI ŃSKIEGO W ROZWÓJ OCHRONY ODGROMOWEJ W POLSCE

Grzegorz MASŁOWSKI

Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza, Wydział Elektrotechniki i Informatyki tel.: 17 865-1296 e-mail: [email protected]

Streszczenie: W artykule przedstawiono najwa żniejsze wydarzenia 2. ROZWÓJ BADA Ń WYŁADOWAŃ zwi ązane z rozwojem ochrony odgromowej w Polsce i na świecie ATMOSFERYCZNYCH w drugiej połowie XVIII wieku oraz dokonano charakterystyki pierwszego podr ęcznika elektrotechniki J. H. Osi ńskiego „Sposob Wyładowania atmosferyczne s ą nierozerwalnie Ubezpieczai ący Życie y Mai ątek od Piorunów" , wydanego w zwi ązane z procesami fizycznymi i chemicznymi Warszawie w 1784 r. Proponowane w podr ęczniku rozwi ązania techniczne porównano z aktualnymi wymaganiami w zakresie zachodz ącymi w atmosferze ziemskiej. Ich elektryczn ą ochrony odgromowej. Z przedstawionej analizy dzieła natur ę potwierdzono w połowie XVIII wieku. W 1750 roku J. H. Osi ńskiego, będącego syntez ą ówczesnego stanu wiedzy, Benjamin Franklin (1706–1790), ameryka ński uczony i m ąż wynika, że jego pionierska praca stanowi bardzo wa żną pozycj ą w stanu, opisał w li ście do Petera Collinsona z Londynu historii polskiego pi śmiennictwa elektrotechnicznego i mo że by ć do świadczenie, które miało wykaza ć istnienie w chmurze dzisiaj przykładem wysokiego poziomu technicznego ówczesnego burzowej ładunku elektrycznego zdolnego do polaryzacji pa ństwa polskiego w nowej dziedzinie ochrony odgromowej. ró żnoimiennych ładunków znajduj ących si ę wewn ątrz długiego pr ęta metalowego umieszczonego na wysokiej Słowa kluczowe: wyładowania atmosferyczne, ochrona odgromowa, historia polskiego pi śmiennictwa elektrotechnicznego. wie ży w odizolowanym pomieszczeniu (ang. sentry-box experiment) [5]. Po raz pierwszy eksperyment tego typu 1. WST ĘP przeprowadzony został 10 maja 1752 r. w małej francuskiej miejscowo ści Marly-la-Ville, poło żonej blisko Pary ża [6]. Józef Herman Osi ński (1738-1802), znany równie ż w Podczas zbli żaj ącej si ę burzy długi pr ęt metalowy Zakonie Pijarów jako ks. Kazimierz Osi ński, był wybitn ą umieszczono w szklanej butli, dzi ęki czemu mo żliwe było postaci ą, zasłu żon ą dla nauki i polskiego szkolnictwa wytworzenie iskier pomi ędzy jego ko ńcem a ziemi ą. W tym dynamicznie rozwijaj ącego si ę w drugiej połowie XVIII samym roku w Pensylwanii B. Franklin przeprowadził wieku. Uzyskał wszechstronne wykształcenie, ucz ąc si ę słynny eksperyment z latawcem, nic prawdopodobnie nie pocz ątkowo w sławnym Kolegium Pijarskim w Rzeszowie wiedz ąc o do świadczeniu w Marly-la-Ville. Podobne i Mi ędzyrzeczu Koreckim (1756-1760), a nast ępnie eksperymenty powtarzane były w wielu innych krajach zgł ębiaj ąc wiedz ę z fizyki, chemii i botaniki w Wiedniu (m. in. w Niemczech, Anglii, Włoszech, Holandii, Rosji i Pary żu. Pobyt za granic ą wpłyn ął na jego pó źniejsze i Szwecji). Wszystkie one potwierdziły elektryczn ą natur ę zainteresowanie naukami ścisłymi. Jako wnikliwy wyładowa ń atmosferycznych. W kolejnych eksperymentach obserwator nowych trendów był autorem wielu pionierskich B. Franklin wykazał dodatkowo, że chmury burzowe mog ą dzieł. Jednym z nich jest na pewno podr ęcznik ochrony by ć naładowane ujemnie lub dodatnio, przy czym znacznie odgromowej „Sposob Ubezpieczai ący Życie y Mai ątek od cz ęś ciej rejestrował w ich obszarze ładunek ujemny [5]. Piorunów" , opublikowany w 1784 r. w Warszawie - w Równolegle z badaniami wyładowa ń atmosferycznych czasie, gdy J. H. Osi ński był profesorem w Kolegium w zacz ęła rozwija ć si ę nowa dziedzina techniki zwi ązana Rzeszowie (1783-1786), do którego ucz ęszczał w młodym z ochron ą odgromow ą obiektów budowlanych. B. Dibner [7] wieku [1, 2]. W historii pi śmiennictwa przyjmuje si ę, że jest i E. P. Krider [8] opisuj ą szczegółowo rezultaty bada ń oraz to pierwsze polskie dzieło po świ ęcone elektrotechnice, techniczne koncepcje B. Franklina, który proponował a jego autora uznaje si ę pierwszym polskim elektrykiem. jeszcze przed eksperymentem w Marly instalowanie W 150-tą rocznic ę jego wydania T. Żera ński zamie ścił uziemionego, metalowego pr ęta ponad najwy ższym punktem w Przegl ądzie Elektrotechnicznym opis tej cennej publikacji, obiektu w celu ochrony przed wyładowaniami nie wnikaj ąc jednak szczegółowo w tre ści poszczególnych atmosferycznymi. W przypadku obiektów rozległych zalecał rozdziałów [3]. Z kolei w 220-tą rocznic ę wydano z monta ż dwóch uziemionych zwodów pionowych inicjatywy Centralnej Komisji Historycznej Stowarzyszenia poł ączonych dodatkowo przewodem wzdłu ż kraw ędzi Elektryków Polskich jej reprint ze słowem wst ępnym dachu. Jako pierwszy zauwa żył również w 1780 r., że Z. Flisowskiego [4]. Celem niniejszego artykułu jest wymagaj ące szczególnej ochrony magazyny z prochem charakterystyka poszczególnych rozdziałów podr ęcznika strzelniczym powinny by ć otoczone dookoła metalow ą J. H. Osi ńskiego na tle ówczesnego stanu wiedzy oraz klatk ą. Po prawie stu latach w 1876 r. do koncepcji porównanie proponowanych w XVIII wieku rozwi ąza ń ekranuj ącej klatki ponownie powrócił J. C. Maxwell, który technicznych z aktualnymi wymaganiami ochrony prawdopodobnie nie wiedział o nowatorskim pomy śle odgromowej. B. Franklina. Koncepcje zwodu Franklina i ekranuj ącej klatki nadal z powodzeniem s ą wykorzystywane do ochrony aby domy lub mieysca iakiekolwiek od piorunu ocali ć”. współczesnych obiektów i urz ądze ń technicznych przed Ponadto w pierwszym rozdziale od razu rozwiewa wyładowaniami atmosferycznymi. wątpliwo ści jak ą rolę odgrywa piorunochron: „Prawd ę mowi ąc, pr ęt metalowy na wysokim mieyscu wystawiony nie 3. POCZ ĄTKI OCHRONY ODGROMOWEJ ści ąga z chmur materyi piorunowey, ale że ta z nich W POLSCE wypadai ąc w niego naprzod wpływa, i po nim, dom min ąwszy, w ziemie płynie, o czym biegli w materyi W Polsce du że zasługi zwi ązane z rozwojem i elektryczney s ą przekonani” . Takie wyja śnienie wyra źnie popularyzacj ą ochrony odgromowej nale ży przypisa ć odnosi si ę do pocz ątkowych koncepcji B. Franklina, który J. H. Osi ńskiemu, który na temat wyładowa ń sądził, że wystawione na dachach uziemione pr ęty s ą zdolne atmosferycznych tak pisał w swojej pierwszej ksi ąż ce z neutralizowa ć ładunek znajduj ącej si ę nad nimi chmury fizyki wydanej w 1777 roku [9], czyli zaledwie trzy lata po burzowej i tym samym nie dopuszczaj ą do wyładowa ń opublikowaniu słynnego dzieła B. Franklina opisuj ącego atmosferycznych. Pó źniej B. Franklin wycofał si ę z tych eksperymenty ze zjawiskami elektrycznymi [5] i osiem lat pogl ądów i przyznał, że piorunochron pełni tylko funkcje przed odkryciem prawa Coulomba: „ Przył ączam do przechwytuj ącą wyładowania i pozwala odprowadzi ć do elektryczno ści pioruny; bo te nic innego nie s ą, tylko ziemi „ materye piorunow ą”, czyli pr ąd piorunowy. elektryzacya powietrza”. Dalej opisuje eksperyment, który W drugim rozdziale J. H. Osi ński wymienia i opisuje pierwotnie zaproponował B. Franklin, aby wykaza ć, że dziewi ęć przykładów pochodz ących z Europy i Ameryki chmury burzowe powoduj ą elektryzacj ę wystawionego na Północnej ilustruj ących zasad ę działania i skuteczno ść dachu metalowego pr ęta, a nast ępnie podsumowuje: piorunochronów. Tym samym utwierdza czytelnika w „Niew ątpliwa wi ęc prawda, i ż w powietrzu iest materya przekonaniu o konieczno ści stosowania tych urz ądze ń. Jest elektryczna, ktora, gdy w wielkiej obfito ści do ciał ziemskich to drugi, główny cel publikacji oprócz czysto technicznego. spływa, na owczas piorunem i ą nazywamy ”. J. H. Osi ński Nale ży pami ęta ć bowiem, i ż w drugiej połowie XVIII wieku powołuj ąc si ę na B. Franklina tak że ogólnie formułuje w nie było powszechnego przekonania, zwłaszcza w Europie, swojej ksi ąż ce z 1777 r. jak si ę nale ży chroni ć przed o potrzebie stosowania ochrony odgromowej piorunami: „ Franklin, ktory, pierwszy pokazał, że materya zaproponowanej przez B. Franklina. Znany fizyk francuski piorunow; iest ta ż sama, co naszey elektryzacyi, mówi, aby Jean-Antoine Nollet (1700-1770), konstruktor elektroskopu miasta ocali ć od piorunow, dosy ć iest na dachu domu listkowego do pomiaru stopnia naelektryzowania ciał, tak ka żdego, w smole, albo w żywicy ustawi ć pod pion pr ęt pisał o wynalazku B. Franklina „próba uchronienia si ę żelazny długi ostro zako ńczony, i od tego pr ęta drot przed gniewem boskim jest równie niepobo żna jak ch ęć metalowy pu ści ć do ziemi. Potrzeba za ś drot od dachu dziecka opierania si ę karz ącej r ęce ojca” [12]. Pierwszy znacznie oddala ć. Przez ow pr ęt i drot materya elektryczna przytoczony przez J. H. Osi ńskiego przykład dotyczy w ziemi ę popłynie i szkodzi ć nie b ędzie” . W Ameryce wydarzenia z 29 czerwca 1755 r., który opisywał B. Franklin Północnej zacz ęto stosowa ć piorunochrony ju ż po 1752 r., w li ście do P. Dalibarda. W tym dniu piorun uderzył w natomiast na starym kontynencie przez długi czas trudno wie żę ko ścieln ą w Newbury w Nowej Anglii uszkadzaj ąc było si ę upora ć z panuj ącymi przes ądami podwa żaj ącymi tylko jej górn ą i doln ą część , pozostawiaj ąc natomiast niemal skuteczne działanie nowego, opartego na naukowych nienaruszon ą cz ęść środkow ą, gdzie znajdował si ę dzwon podstawach, systemu ochrony przed wyładowaniami zegarowy poł ączony przewodem z ni żej zamontowanym atmosferycznymi. Sytuacja zmieniła si ę znacz ąco w 1783 r., zegarem. J. H. Osi ński przytacza opis B. Franklina: „ (..) po wielu latach systematycznego gromadzenia i piorun cz ęść najwy ższ ą wie ży zruynowawszy, dlatego publikowania informacji na temat szkód piorunowych drugiey, czyli mi ędzy dzwonem i zegarem b ędącey nie tkn ął, i zmiany nastawienia rz ądz ących do opracowanego przez iż po drocie do ni ższej spłyn ął. Drot od młota do zegaru B. Franklina wynalazku. Od tego roku odnotowuje si ę id ący dla tego stopił, że był bardzo cienki, grubego za ś, iak powszechniejsze stosowanie ochrony odgromowej w gęsie pioro, z którego dano perpendykuł nie zepsuł. wysoko rozwini ętych krajach europejskich. Pierwszy Naostatek trzeci ą cz ęść wie ży skołatał, bo w niey nie znalazł piorunochron w Polsce zamontowano wła śnie w 1783 r. w metalu, po ktorymby płyn ął”. Drugi przykład pochodz ący Rawiczu na ratuszu [10], kolejnej instalacji dokonano w z Charlestown w Karolinie Południowej przedstawia 1784 r. na wie ży Zamku Królewskiego w Warszawie [11]. nieprawidłowo wykonany i zainstalowany piorunochron, w Wydanie podr ęcznika J. H. Osi ńskiego w 1784 r. nie było który uderzył piorun w listopadzie 1760 r. i wyrz ądził wi ęc dziełem przypadku. Wdra żanie w Polsce, w tym szkody. B. Franklin na podstawie przesłanego do niego samym czasie co w Europie zachodniej innowacyjnych opisu tego wydarzenia krytykuje konstrukcj ę piorunochronu, rozwi ąza ń chroni ących mienie i życie ludzkie w czasie a nast ępnie wyci ąga nast ępuj ące wnioski: „ Piorun nie topi burzy, dobrze świadczy o poziomie naukowo-technicznym drotów grubych iak g ęsie pioro, zaczem drotami takimi naszego pa ństwa w drugiej połowie XVIII wieku. przewodniki potrzeba przedłu żać; mo żna ie tak że przedłu żać W krótkim podr ęczniku „Sposob Ubezpieczai ący Życie blach ą cienk ą ale szerok ą (…)”. Zgodnie z dzisiejszym y Mai ątek od Piorunów", licz ącym zaledwie 50 stron nazewnictwem „ przewodniki ” to nic innego jak zwody (rys. 1), J. H. Osi ński skupił si ę na problematyce technicznej pionowe, zwane równie ż zwodami Franklina, natomiast ich dotycz ącej prawidłowego wykonania, monta żu, a nast ępnie przedłu żenia to przewody odprowadzaj ące. Trzeci opisany konserwacji instalacji odgromowej. Ju ż na wst ępie pisze: przykład równie ż pochodził z Ameryki Północnej, a „Nie zamierzam dowodzi ć, że materya piorunowa i konkretnie z Bostonu. W dniu 12 lipca 1770 r. w przeci ągu elektryczna s ą te same, s ą iednakowe, (…) lecz wyło żę , jak trzech godzin piorun uderzył w trzy domy i mały okręt przewodniki (według innych nazwiska Konduktory) stawia ć, o nazwie Brigantin.

44 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Rys. 1. Strona tytułowa pierwszego podr ęcznika elektrotechniki z 1784 r. autorstwa J. H. Osi ńskiego wraz ze zbiorem osiemnastu rysunków omawianych w publikacji. Podobizna ks. J. Osińskiego jest cz ęś ci ą rysunku wykonanego przez ilustratora Mateusza Gawrysa do ksi ąż ki S. Weinfelda [13]

Z informacji jak ą przesłał P. Kinnersley w li ście do piazza, w któr ą piorun kilkadziesi ąt razy uderzył, B. Franklina wynikało, że „dwa domy i okr ęcik piorun wystawiono przewodnika. Pospolstwo wystawienie onego ż znacznie nadruynował, że za ś na domie trzecim był miało za zabobon, a gdy w Roku 1775. dnia 18. Kwietnia, przewodnik, od piorunu ocalał” . Kolejne przykłady równie ż chmura piorunowa ku Miastu ci ągn ęła, pospólstwo tłumem potwierdzaj ą skuteczno ść piorunochronów. J. H. Osi ński zbiegło si ę na plac, na ktorym wie ża stała, (…), w iego przytacza dziewi ęć udokumentowanych wyładowa ń przytomno ści uderzył w przewodnika, po nim wie ży nie atmosferycznych w wie żę Bazyliki św. Marka w Wenecji w naruszywszy, w ziemie wpłyn ął. Ze za ś piorun w latach 1388, 1417, 1489, 1548, 1565, 1653, 1745, 1761 oraz przewodnika prawdziwie uderzył, o tym przekonali się, bo 1762. Jak pisze autor: „ Ile razy za ś piorun w wie żę uderzył, widzieli, że po nim od wierzchołka wie ży, a ż do wiele ludzi w pobliskich sklepach gin ęło, nie od piorunu, lecz fundamentów światło biegło, bo fetor siarki uczuli, z tego od kamieni z niey spadaj ących ”. W dniu 18 maja 1776 r. mowi ę przypadku przekonali si ę, że przewodniki domy od zako ńczono instalacj ę piorunochronu na ówczesnym piorunu zachowuj ą”. Kolejne dwa opisane wydarzenia ko ściele w Wenecji, po czym nie odnotowano do 1784 r. z 1779 r. i 1782 r., po których zauwa żono wokół przewodów żadnych gro źnych skutków wyładowa ń atmosferycznych. piorunochronu wyra źne ślady przepływu pr ądu i nie Na koniec J. H. Osi ński zadaje ciekawe pytanie opatrzone odnotowano żadnych szkód, równie ż potwierdzały komentarzem: „Czyli wie ża S. Marka, po doko ńczeniu na skuteczno ść tych urz ądze ń. W ostatnim, dziewi ątym niey przewodnika dnia 18 maja 1776. ocalała od piorunu a ż przykładzie J. H. Osi ński chc ąc ostatecznie przekona ć do Roku 1784. trefunkiem, albo dla tego, że miała wszystkich czytelników o konieczno ści stosowania przewodnika? Odpowied ź zostawmy potomno ści, która piorunochronów, powołuje si ę na autorytet Kongresu zastawszy pomno żone przewodniki, i Historya ich skutków Stanów Zjednoczonych wytykaj ąc równocze śnie posłowi obszrniey opisan ą, dokładniej ni ż my, o ich panowaniu francuskiemu brak świadomo ści w zakresie potrzeby sądzi ć b ędzie mogła” . W przykładzie tym nie na darmo stosowania ochrony odgromowej. W roku poprzedzaj ącym wymieniono wszystkie przypadki szkód wyst ępuj ących wydanie pierwszego polskiego podr ęcznika elektrotechniki w przeszło ści. Autor stara si ę bowiem wykaza ć skuteczno ść takie oto miało miejsce ciekawe wydarzenie: „ Dnia 3 piorunochronu bez odwoływania si ę do argumentów sierpnia 1783. w Filadelfii była wielka burza; pioruny naukowych. W kolejnym opisanym zdarzeniu, które miało uderzyły wprawdzie w kilkana ście domow, lecz że na nich miejsce w Padwie w 1777 r. piorun uderzył w znaydowały si ę przewodniki, nic im nie szkodziły, dom za ś, w obserwatorium astronomiczne chronione piorunochronem ktorym stoi, albo przynaymniej stał P. De la Luzerne i nie wyrz ądził żadnych szkód. Pozostały jednak ślady Francuski Poseł przy Kongressie Ameryka ńskim, nie miał przepływu pr ądu piorunowego i jego oddziaływania: „(…) przewodnika, zaczem piorun w we ń uderzywszy, znaczne albowiem przedłu żenie przewodnika zło żone było z trzech szkody poczynił, (…), Dziedzicowi domu przykazał drotow, i do kołka na przewodniku b ędącego przywi ązane, Kongress, aby na nim przewodnik wystawił, (…), Gdy wi ęc po uderzeniu piorunu droty blisko kołka znacznie od siebie Kongress, Zwierzchno ść naywy ższa Rzeczypospolitey oddaliły si ę, oprócz tego mur w owym mieyscu pokazał si ę Ameryka ńskiey, rozkazuie stawia ć przewodniki, okazuie, że okopciały” . Przytoczony szósty przykład z Sieny wydaje si ę o ich skutku iest prze świadczony” . bardzo wa żny po śród innych, gdy ż bezpo średnie uderzenie Po przytoczeniu przykładów skutecznego zastosowania pioruna w wie żę obserwowali licznie zgromadzeni piorunochronów J. H. Osi ński okre śla w trzecim rozdziale mieszka ńcy: „W Syenie bardzo cz ęsto pioruny panowały, dalszy cel swojego dzieła: „Dowiódłszy, że wystawiai ąc i wiele domow a osobliwie wie ż psuły, z rozkazu przewodnik, majatek i życie od piorunu mo żna ube śpieczy ć, Zwierzchno ści, na naywy ższey wie ży zwanej Torre della przystepui ę do opisywania, iak go robi ć i zakłada ć, (…),

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 45 dodam ile mo że kosztowa ć”. Ponadto zauwa ża, że podany nie na nich, lecz blisko nich stawia ć radz ę, (…).” Zdaje wcze śniej przez B. Franklina opis stosowania sobie jednak spraw ę, że takie rozwi ązanie mo że nie by ć piorunochronów jest bardzo ogólny: „Przyznai ę, że w tym estetyczne i doradza wykonanie masztu „nakształt piramidy, opisaniu przewodników robota nie iest dokładnie albo obeliska” , chocia ż równocze śnie dodaje: „lecz to niech wyło żona” . Taka zdecydowana uwaga, odnosz ąca si ę do czyni ą ci, którzy dumn ą imaginacy ą unosz ą si ę”. Zwraca mało konkretnego opisu jaki przedstawił B. Franklin, równie ż uwag ę na konieczno ść konserwacji urz ądzenia świadczy o du żej odwadze i pewno ści siebie piorunochronnego pisz ąc: „Nakoniec, Kominiarzom J. H. Osi ńskiego. potrzeba zaleca ć, aby komin wycieraj ąc, przewodnik Dokładny opis techniczny urz ądzenia wychedo żyli” . W dziewi ątym rozdziale mo żna równie ż piorunochronnego rozpoczyna autor od zwodów pionowych, znale źć bardzo szczegółowe instrukcje co do monta żu które omawia w kolejnych jedenastu rozdziałach. Na samym zwodów pionowych i dodatkowych elementów („talerza pocz ątku J. H. Osi ński okre ślił wymagany rozmiar boku blaszanego” ) zabezpieczaj ących przed spływaj ącą po nich kwadratu b ędącego przekrojem poprzecznym zwodu: „poł wod ą. Du żą wag ę przywi ązywał J. H. Osi ński do albo trzy ćwierci calowe, (…), poniewa ż nie s ą nad to grube, zako ńczenia zwodu zalecaj ąc, aby było ono ostre i najlepiej a do świadczenie uczy, że moc piorunu wytrzymui ą.” wykonane z odpornego na korozj ę mosi ądzu. Takie Przyjmuj ąc, że mowa jest o calach staropolskich (1 cal zako ńczenie o długo ści od dwóch do trzech cali powinno staropolski = 24,8 mm), mo żna łatwo wyliczy ć, i ż by ć nakładane na zwód i okresowo wymieniane, gdy ż proponowana powierzchnia przekroju zwodów wynosiła od czubek ostrza ulegał stopieniu podczas przepływu prądu 154 mm 2 do 346 mm 2. Obecnie powierzchnia przekroju piorunowego. J. H. Osi ński zdawał sobie jednak spraw ę poprzecznego okr ągłych pr ętów, z których wykonuje si ę z du żego kosztu mosi ęż nej ko ńcówki i w przypadku zwody pionowe wynosi ok. 200 mm 2, a zatem mie ści si ę w wiejskich domów radził: „Przy domach rolniczych bez przedziale okre ślonym ponad dwie ście lat temu przez cz ęś ci mosi ęż ney mo żna si ę obey ść , poniewa ż rolnik mo że po J. H. Osi ńskiego. Je śli chodzi o wysoko ść zwodów, to drabinie wni ść do przewodnika, cz ęść iego ostro ko ńcz ącą znajdujemy zalecenie: „Je żeli przewodnik ma sta ć na si ę odch ędo żyć i zaostrzy ć”. Do dzisiaj mo żna spotka ć wiele naywy ższey cz ęś ci domu, dosy ć b ędzie da ć go wysoki na zwodów pionowych z zaostrzonymi ko ńcami, chocia ż łokie ć, albo na połtora łokcia, albo nakoniec na łokci dwa” , współczesne badania wykazały, że korzystne jest ich t ępe a zatem zwód powinien mie ć wysoko ść od ok. 0,6 m do zako ńczenie. W rozdziale trzynastym J. H. Osi ński zajmuje 1,2 m (łokie ć = 0,5955 m). Dalej mo żna znale źć w tek ście si ę jeszcze jedn ą bardzo wa żną kwesti ą zwi ązan ą rozs ądne uzasadnienie dlaczego zwody pionowe nie z rozmiarem strefy ochronnej wokół zwodu pionowego. powinny by ć za niskie: „(…) pod czas wielkich grzmotow, Pisze on: „Nie potrzeba si ę spodziewa ć, że przewodnik czyli gdy piorun blisko uderza, wielu zagłusza, domy si ę znaczn ą okolic ę, albo miasto, albo wiosk ę od piorunu trzes ą, okna trzaskai ą, przeto gdyby przewodnik był bardzo zasłoni, bo z obserwacyi, które po miastach, miasteczkach, krotki, od piorunu, ktory w we ń uderza, powietrze wsiach, mai ących przewodniki czyniono, przekonano si ę, i ż poruszone, dachby wstrz ęsło, dachowki albo gonty iego skutek na stop 40., albo łokci naszych 20” . Wynika pozrucałoby” . Takie uzasadnienie uwzgl ędnia z tego, że przyjmowany przez niego k ąt ochronny, przy oddziaływanie tzw. fali uderzeniowej wyst ępuj ącej wokół zało żeniu zwodu o wysoko ści 1 m, wynosił ok. 85 o. kanału piorunowego, którego temperatura wzrasta do ok. Obecnie przyjmuje si ę, że dla zwodów pionowych maj ących 30 000 K, a ci śnienie w pobli żu jego rdzenia o średnicy ok. wysoko ść mniejsz ą ni ż 2 metry, k ąt ochronny zawiera si ę 10 mm dochodzi nawet do 10 atm. Nagły wzrost ci śnienia w przedziale od 70 o do ok. 80 o w zale żno ści od przyj ętej powoduje szybkie rozpr ęż anie nagrzanego powietrza, które klasy urz ądzenia piorunochronnego. Dalej J. H. Osi ński przemieszcza si ę radialnie z pocz ątkow ą pr ędko ści ą rozwa ża ochron ę odgromową rozległych obiektów przekraczaj ącą dziesi ęciokrotnie pr ędko ść d źwi ęku. powołuj ąc si ę na B. Franklina, aby w takich przypadkach Pr ędko ść ta szybko maleje, podobnie jak ci śnienie w stosowa ć dwa zwody pionowe poł ączone przewodem. obszarze fali uderzeniowej, która w odległo ści kilku metrów Zalecenia jego s ą jednak bardziej konkretne i opieraj ą si ę na od rdzenia kanału przekształca si ę w fal ę akustyczn ą przyj ętej strefie ochronnej: „(…) zaczem ie żeli dom długi na słyszaln ą jako charakterystyczny grzmot. Oszacowana stop 80. albo łokci czterdzie ści, dosy ć iest w posrzodku, czyli energia zawarta w fali akustycznej wyładowania w połowie długo ści da ć ieden przewodnik, (…), ie żeli dom doziemnego wynosi średnio 6,3 MJ [14]. długi na stop 100. Przewodniki o podal szczytów na stop 20. J. H. Osi ński zdawał sobie ponadto spraw ę, że potrzeba wystawi ć, wi ęc ieden od drugiego na stop 60. metalowe urz ądzenie piorunochronne „nie przyci ąga” - jak będzie oddalony (…)” oraz dodaje „(…) i od jednego do niektórzy jeszcze do dzisiaj s ądz ą - wyładowa ń drugiego droty jak g ęsie pioro przeci ągn ąć , albo grzbiet atmosferycznych, gdy ż pisze: „(…) tak, gdy przewodnik domu blach ą pokry ć (…)” . ni ższy od komina, albo inney cz ęś ci domu, piorun w cz ęść W ostatnim rozdziale czternastym dotycz ącym zwodów przewy ższai ącą przewodnika naprzod uderzy, od niey pionowych autor odnosi si ę do wykorzystania elementów poydzie do przewodnika i po nim w ziemi ę wpłynie” . ozdobnych, chor ągiewek i gwiazd, które cz ęsto umieszczano Odwa żnie równie ż pisze o ochronie odgromowej ko ściołów na dachach domów. Zaleca on, aby takie elementy z wykorzystaniem metalowego krzy ża: „Krzy ż nawet na wykorzystywa ć tylko w przypadku, gdy: „(…) domy wie ży albo wie życce znaydui ący si ę iest przewodnik, lecz go przynaymniey dachowk ą nakryte (…)” i uzasadnia, że potrzeba przedłu żyć a ż do ziemi, o czym ni żey” . W rozdziale fragmenty zdobie ń o skomplikowanych kształtach topi pr ąd ósmym wprowadza stosowan ą obecnie koncepcj ę piorunowy, co mo że spowodowa ć zapalenie si ę słomy odseparowanego urz ądzenia piorunochronnego tłumacz ąc: i gontów. „(…) zaczem gdyby na domach słom ą przykrytych W rozdziale pi ętnastym J. H. Osi ński przechodzi do przewodnik wystawiono, piorun w niego uderzaj ąc, zapaliłby kwestii przewodów odprowadzaj ących. Powołuje si ę na poszycie, i w tey okoliczno ści przewodnik byłby szkodliwy; przytoczone wcze śniej przykłady i ostrzega, że zbyt cienkie aby wi ęc wspomniane domy od piorunu ocali ć, przewodniki przewody ulegaj ą stopieniu. Z drugiej strony zwraca uwag ę,

46 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 że chociaż zalecanego ówcze śnie „(…) przedłu żenia elementów piorunochronu zamontowanego na słupie mai ącego w około długo ści calow trzy piorun nie topi (…)” drewnianym obok stodoły wyniosłyby w XVIII wieku to jednak „(…) ie dawa ć bardzo trudno (…)” . Poza tym odpowiednio: zwód pionowy z mosięż nym zako ńczeniem argumentuje, że takie przewody odprowadzaj ące o średnicy i kapeluszem ochronnym oraz przewód odprowadzaj ący z ok. 25 mm byłyby bardzo drogie i jak pisze: „(…) według blachy o szeroko ści 3 calów i długo ści 22 łokci – 24 zł; słup potrzeby nie mo żnaby ich gi ąć i krzywi ć (…)” . Dlatego te ż drewniany – 5 zł; malowanie przewodów – 5 zł. Czyli cała proponuje inne rozwi ązanie, które zacz ęto coraz cz ęś ciej kwota to 34 zł. Koszt podobnego piorunochronu chroni ącego stosowa ć w Europie: „(…) dosy ć iest przedłu żyć dom wiejski J. H. Osi ński oszacował na 24 zł. Ni ższa cena przewodnika blach ą niezbyt cienk ą szerok ą na calow trzy, piorunochronu wynikała z uwzgl ędnienia nieco ni ższego albo cztery, albo pi ęć , że wi ęc pewna iest, i ż piorun prawie słupa drewnianego i rezygnacji z kosztownego, mosi ęż nego po wierzchu metalow spływa, zaczem przedłu żanie z blach zako ńczenia zwodu pionowego. Zastrzegł jednak, i ż podane dawa ć zacz ęto, i takie robi ć radz ę, poniewa ż blach ę nie zbyt kwoty uzgadniał z rzemie ślnikami w Warszawie. Dodał grub ą i szerok ą, łatwo po dachu spuszcza ć, według wyskoku nast ępnie: „Je żeliby za ś Kowale po wsiach albo gzymsu gi ąć , do ziemi około ściany prowadzi ć; do tego miasteczkach przewodniki robili, nie wiem czyli przez przewodnik blach ą przedłu żony nie zbyt wiele b ędzie połow ę b ędą kosztowa ć”. Taki koszt piorunochronów autor kosztował” . W opisie tym warto zwróci ć uwag ę, i ż ju ż ocenił jako stosunkowo niewielki. Warto doda ć, i ż w w XVIII wieku zdawano sobie spraw ę z wyst ępowania tzw. czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zjawiska naskórkowo ści, które powoduje wypieranie (1764–1795) para butów kosztowała ok. 3 zł, funt cukru 3 zł, szybkozmiennego pr ądu piorunowego w kierunku funt schabu 7 groszy, a przykładowo wo źny zarabiał ok. 8 zł powierzchni przewodnika. W rezultacie pr ąd ten płynie na miesi ąc [15]. praktycznie przy powierzchni tego przewodnika w obszarze W przedostatnim rozdziale autor wymienił skutki o niewielkiej grubo ści. W rozdziale szesnastym J. H. Osi ński uderzenia pioruna w człowieka oraz omówił kwesti ę zajmuje si ę z kolei uziemieniem urz ądzenia ratowania ludzi pora żonych pr ądem piorunowym. piorunochronnego. Autor wiedział, że przy budowie uziomu J. H. Osi ński podkre śla, że: „(…) piorun nie zawsze nale ży zadba ć, aby grunt miał jak najmniejsz ą rezystywno ść , człowieka o śmier ć przyprawia, lecz w ten czas, gdy w iego gdy ż radzi: „(…) aby wi ęc po przewodniku zbiegai ąc głow ę prawdziwie uderza; ie żeli za ś w inn ą cz ęść człowieka, ludziom i zwierz ętom nie szkodził, iego przedłu żenie w wod ę a nie w głow ę uderzy, na ow czas wprawdzie życia nie zwłaszcza bie żą cą wkłada ć, albo w ziemi ę wilgotn ą odbiera, lecz 1. nerwow dzielno ść osłabia i bicie pulsu słabe co żkolwiek wpuszcza ć nale ży, żeby piorun z przedłu żenia sprawuie; 2. Krwi cyrkulacy ą w niektorych cz ęś ciach wybiegai ący łatwo w ziemi ę wpłyn ął” . Dodaje jednak, i ż: tamuie, czyli niektore cz ęś ci martwemi czyni; 3. po „(…) do sadzawki za ś albo stawu, w których s ą ryby, uderzeniu piorunu w człowieka, niektore cz ęś ci brzmiei ą, przedłu żenia dawa ć nie radz ę (…)” . Wa żna jest te ż sama puchn ą; 4. nakoniec niektore cz ęś ci przypieka, podpala” . konstrukcja uziomu. J. H. Osi ński proponuje stosować W zakresie pierwszej pomocy daje racjonalne porady zgodne uziom poziomy zgodny z opisem: „(…) cz ęść przedłu żenia z ówczesnym stanem wiedzy medycznej. Opisane skutki dług ą na łokci trzy albo cztery, potrzeba po ziemi albo pod oddziaływania pr ądu piorunowego potwierdzaj ą współcze śni ni ą pu ści ć, zaczem koniec tyle ż łokci od domu b ędzie lekarze, ale dodatkowo zwracaj ą uwag ę na psychologiczne oddalony” . Zdawał sobie równie ż spraw ę z zagro żenia aspekty powikła ń wyst ępuj ących u ludzi, którzy prze żyli napi ęciem krokowym, gdy ż dodatkowo poucza: „Naostatek uderzenie pioruna. Cz ęsto wyst ępuje u nich powa żna mieysce, na ktorym si ę ko ńczy przedłu żenie, nale ży depresja, zmiana nastawienia do otoczenia, kłopoty z oparkani ć, albo płotem wysokim ogrodzi ć, albo sztachetami pami ęci ą i trudno ści w nauce. Powoduje to dyskomfort otoczy ć, aby ludzie, lub zwierz ęta blisko ko ńca przewodnika w życiu i uniemo żliwia normalne funkcjonowanie [16]. nie znaydowały si ę, (…), ogrodzenie powinno mie ć dyametru W ostatnim, dwudziestym drugim rozdziale przynaymniey łokci cztery” . J. H. Osi ński przekazuje ko ńcowe zalecenia jak ratowa ć W rozdziale siedemnastym zwraca autor uwag ę na domy, które zapaliły si ę od pioruna i podkre śla, że „(…) do sprawy zwi ązane z ochron ą piorunochronu przed korozj ą zalewania ognia piorunowego nie potrzeba koziego mleka i radzi: „(…) aby żelazo nie rdzewiało, nayłatwiey i (…)” . W ostatniej sentencji dzieła zwraca si ę do rz ądz ących naybe śpieczniey iest pomalowa ć ie farb ą olejn ą (…)” . z dobitnym apelem: „Niech iu ż rz ądz ący pospolstwem Ponadto stwierdza, że dzi ęki pomalowanym przewodom zach ęcą ie do wystawiania przewodników, i ratowania łatwo mo żna sprawdzi ć, czy płyn ął przez nie pr ąd budynkow, ktore piorun podpalił, mog ą by ć pewni, że piorunowy, gdy ż wtedy: „(…) z tey cz ęś ci, po którey płyn ął okropnych skutkow piorunu nie doznaj ą”. farba odstała, odpadła” . Po publikacji w 1784 r. dzieła J. H. Osi ńskiego W kolejnych dwóch rozdziałach mo żna znale źć „Sposob Ubezpieczai ący Życie y Mai ątek od Piorunów" informacje na temat konserwacji wszystkich elementów kolejne pozycje zaliczane do pi śmiennictwa instalacji odgromowej i konieczno ści okresowego elektrotechnicznego, mi ędzy innymi wydane w 1801 r. sprawdzania, czy istnieje ci ągłe poł ączenie galwaniczne od i 1804 r. [17, 18], równie ż dotyczyły tematyki zwi ązanej zwodu pionowego na dachu a ż do uziomu. Zaleca równie ż z ochron ą odgromow ą. Szczegółowe omówienie wydanych autor, o ile to mo żliwe, aby w okresie zimowym w XVIII wieku i na pocz ątku XIX wieku polskich dzieł demontowa ć piorunochron i ponownie zakłada ć na wiosn ę, z zakresu elektryczno ści i magnetyzmu mo żna znale źć co uchroni przewody przed szybkim rdzewieniem. w artykule [19], natomiast życiorysy najbardziej W rozdziale dwudziestym J. H. Osi ński wylicza na zasłu żonych dla elektryki Polaków przedstawiono przykładzie wybranych obiektów koszty piorunochronów,: w obszernej pracy zbiorowej [20]. „(…) przestan ę na wyra żeniu ceny przewodnika stoi ącego przy stodole dworskiey, rolnika, i iego chałupie; z tey bowiem ceny ka żdy wniesie, ile przy innych budynkach mo że kosztowa ć”. Z przedstawionej kalkulacji wynika, że koszty

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 47 4. PODSUMOWANIE 5. Franklin B.: Experiments and Observations of Electricity Made at Philadelphia in America, 5 th Edition, Z przedstawionej analizy pionierskiego dzieła London, F. Newberry, 1774. J. H. Osi ńskiego wynika, że praca ta, b ędącą syntez ą 6. Mazéas A.: Letters to Stephen Hales concerning the ówczesnej wiedzy z dziedziny ochrony odgromowej, była success of the late experiments in France, Philosophical bardzo wa żną pozycj ą w historii polskiego pi śmiennictwa Transactions of the Royal Society, London, 47, 1752, elektrotechnicznego. Z pewno ści ą najwa żniejsz ą rol ę s. 534–552. w podr ęczniku odgrywa problematyka techniczna zwi ązana 7. Dibner B.: Benjamin Franklin, In Lightning, Vol. 1, z budow ą, monta żem i konserwacj ą urz ądzenia Physics of Lightning. Ed. R. H. Golde, New York: piorunochronnego. Autor przywi ązuje równie ż du żą wag ę do Academic Press, 1977. idei propagowania skutecznej i opartej na naukowych 8. Krider E. P.: Lightning rods in the 18 th centuary, 23 rd podstawach ochrony odgromowej. Walczy z przes ądami Intern. Conference on Lightning Protection ICLP’96, i utartymi pogl ądami, panuj ącymi w XVIII wieku, na temat Florence, Italy, September 23–27, 1996, s. 1–8. wyładowa ń atmosferycznych i skutków ich oddziaływa ń. 9. Osi ński J. H.: Fizyka do świadczeniami potwierdzona, Warto ść merytoryczn ą dzieła podnosz ą tak że rozdziały, Scholarum Piarum, Warszawa, 1777. w których rozpatrywane s ą kwestie ekonomiczne zwi ązane 10. Pami ętnik Historyczno-Polityczny Przypadków, Ustaw, z kosztami budowy piorunochronu, ochron ą ludzi i zwierz ąt Osób, Miejsc i Pism wiek nasz szczególnie domowych oraz gaszeniem po żarów wzniecanych przez interesuj ących. Wyd. ks. P. Świtkowski, Warszawa, pioruny. Je śli do tego dodamy pi ękny styl i zrozumiały j ęzyk stycze ń, 1784. jakim posługuje si ę J. H. Osi ński, jak równie ż dbało ść 11. Pami ętnik Historyczno-Polityczny Przypadków, Ustaw, o wprowadzanie polskiej terminologii technicznej, to Osób, Miejsc i Pism wiek nasz szczególnie ko ńcowa ocena pierwszego w Polsce podr ęcznika interesuj ących. Wyd. ks. P. Świtkowski, Warszawa, elektrotechniki musi by ć bardzo wysoka. Wiele zagadnie ń lipiec, 1784. technicznych poruszanych przez autora jest do dzisiaj 12. Wróblewski A. K.: Historia fizyki, Wydawnictwo aktualnych. Równie ż idea propagowania ochrony Naukowe PWN, Warszawa, 2006. odgromowej nadal powinna by ć wspierana przez rz ądz ących 13. Weinfeld S.: Poczet wielkich elektryków, Nasza i środowiska naukowo-techniczne. Wiele obiektów Ksi ęgarnia, wyd. I, 1968. budowlanych, zwłaszcza domów mieszkalnych poło żonych 14. Masłowski G.: Analiza i modelowanie wyładowa ń na terenach wiejskich i podmiejskich, nadal bowiem nie atmosferycznych na potrzeby ochrony przed posiada jakiejkolwiek ochrony odgromowej. przepi ęciami, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo- Dydaktyczne AGH, seria: Rozprawy, Monografie, nr 5. BIBLIOGRAFIA 208, Kraków, 2010. 15. Szwagrzyk J. S.: Pieni ądz na ziemiach polskich 1. Ochenduszko T., Jakubowski Z., Kisiel R.: Dzieje I X - XX w., Zakład Narodowy im. Ossoli ńskich, 1990. Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie. Jego nauczyciele 16. Andrews Ch.: Psychological Disability in Lightning i wychowankowie – kalendarium Kollegium. Collegium Injury, 32 nd International Conference on Lightning Ressoviense, Rzeszów, 2008. Protection, Oct.11-18, Shanghai, China, 2014. 2. Świeboda J. (red.): Ksi ęga jubileuszowa liceum 17. Kniazewicz G.: Rozwagi o konduktorach, czyli ści ęgu Konarskiego w Rzeszowie 1658-2008, Collegium materii piorunowey albo o ustrze żeniu si ę, Wilno, 1801. Ressoviense, Rzeszów, 2008. 18. Kortum K.: O niektórych szczegółach wymagaj ących 3. Żera ński T.: Ks. Józef Herman Osi ński, pierwszy baczno ści przy zakładaniu konduktorów na budowlach elektryk polski. Przegl ąd Elektrotechniczny, R.XVI, mieszkalnych, Nowy Pami ętnik Warszawski, 1804. z. 14, 1934, s. 449-452. 19. Jabło ński B.: Polskie pi śmiennictwo elektrotechniczne 4. Osi ński J. H.: Sposob Ubezpieczai ący Życie y Mai ątek w XVIII wieku, Przegl ąd Elektrotechniczny, R.XVI, od Piorunów, Reprint oryginału pochodz ącego ze z. 6, 1934, s. 113-118. zbiorów Gabinetu Starych Druków Biblioteki 20. Hickiewicz J. (red.): Polacy zasłu żeni dla elektryki, Uniwersyteckiej w Warszawie, Centralna Komisja Polskie Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Historyczna SEP, Warszawa, 2004. Stosowanej (PTETiS), Warszawa-Gliwice-Opole, 2009.

J. H. OSI ŃSKI’S CONTRIBUTION IN THE DEVELOPMENT OF LIGHTNING PROTECTION IN POLAND

The paper presents the most important developments related to lightning protection used in Poland and in all over the world in the second half of the eighteenth century. The first Polish electrical engineering handbook published in Warsaw in 1784, and written by J. H. Osi ński, "The Way of Protecting Life and Property From Lightning Strikes" has been analysed. Proposed technical solutions in this handbook are compared to the the current requirements of lightning protection. The presented analysis shows that the publication, which is a synthesis of the then state of the art, is a very important work in the history of Polish electrical engineering literature, and that, his pioneering work can be confirmation of a high level of scientific and technical state of the eighteenth-century Polish. After Benjamin Franklin’s inventions, thanks to J. H. Osi ński work the principles of life and property protection against lightning direct strikes were formulated in Poland at the same time as in other highly developed countries of Europe. Many technical solutions proposed by J. H. Osi ński are still valid and can be used presently in lightning protection of buildings.

Keywords: lightning discharges, lightning protection, history of Polish electrical engineering literature. 48 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

140 LECIE URODZIN MIECZYSŁAWA PO ŻARYSKIEGO (1875-1945)

Jerzy HICKIEWICZ 1, Przemysław SADŁOWSKI 2

1. Politechnika Opolska tel.: 661 936 512 e-mail:[email protected] 2. Politechnika Opolska e-mail: [email protected]

Streszczenie: W artykule przedstawiono sylwetk ę profesora technologa. Kontynuował nauk ę, w latach 1897-1899, na Mieczysława Po żaryskiego, in żyniera elektryka, współtwórc ę, Wydziale Elektrotechnicznym Wy ższej Szkoły Technicznej pierwszego i wieloletniego prezesa Stowarzyszenia Elektryków w Darmstadt (Hochschule Darmstadt), w której w 1862 r. Polskich (1919-1928). Od 1899 r. nauczał w szkole im. powstał pierwszy na świecie Wydział Elektryczny [2]. Tam Wawelberga i Rotwanda w Warszawie. Od 1902 r. był asystentem wła śnie uzyskał dyplom in żyniera elektryka. w katedrze elektrotechniki Warszawskiego Instytutu

Politechnicznego Od 1919 r. profesor elektrotechniki Politechniki Warszawskiej, był tam kilkukrotnie wybierany na dziekana Wydziału Elektrycznego. Działał równie ż w wielu stowarzyszeniach zwi ązanych z elektrotechnik ą. Wieloletni redaktor „Przegl ądu Elektrotechnicznego” i „Wiadomo ści Elektrotechnicznych”, autor wielu podr ęczników i artykułów.

Słowa kluczowe: historia elektryki, Politechnika Warszawska, Wydział Elektryczny.

1. WSPÓŁTWÓRCA SEP

W 2014 r. była obchodzona 95 rocznica powstania Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Powstało ono na Zje ździe Zało życielskim, który odbył si ę 8-9 VI 1919 r. [1] w Warszawie. Była to pierwsza wspólna organizacja polskich elektrotechników z trzech zaborów. Miała na celu integracj ę ich działa ń społecznych, w szczególno ści: przy tworzeniu nazewnictwa elektrotechnicznego, przepisów, norm, szkoleniach itp. Na Zje ździe Zało życielskim wybrano pierwszego prezesa SEP, został nim Mieczysław Po żaryski. Rys. 1 Mieczysław Po żaryski [3] Szybko zdobył on du że uznanie, był pó źniej kilkukrotnie wybierany na kolejne kadencj ę. Sprawował swoj ą funkcj ę a ż 3. POCZ ĄTKI PRACY ZAWODOWEJ do 1928 r.

Po uko ńczeniu studiów powrócił do Warszawy 2. ŚRODOWISKO RODZINNE, NAUKA, STUDIA i rozpocz ął prac ę jako in żynier elektryk na Wydziale

Mechanicznym, w Towarzystwie Akcyjnym Drogi Żelazne Mieczysław Po żaryski urodził si ę 1 X 1875 r. Warszawsko-Wiede ńskie. Od pocz ątku prowadził w Warszawie, w rodzinie ziemia ńskiej. Jego ojciec działalno ść pedagogiczn ą, pracuj ąc jako nauczyciel w Władysław został zesłany na Sybir, b ędąc podejrzanym prywatnej szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga o udział w powstaniu styczniowym. Po powrocie z zesłania i S. Rotwanda [4]. Wykładał elektrotechnik ę i fizyk ę oraz rozpocz ął prac ę w Poniewie żu na Żmudzi jako urz ędnik prowadził pracowni ę elektrotechniczn ą. W roku szkolnym bankowy. Matk ą Mieczysława była Leokadia ze Smolaków. 1905/1906 był tam wicedyrektorem, 1906/1907 Mieczysław miał siostr ę Felicj ę, lekarza psychiatr ę, zam ęż ną inspektorem, a w latach 1906-1908 sekretarzem Rady z Witoldem Łuniewskim. Pedagogicznej. W 1905 r. uczestniczył w posiedzeniu Mieczysław Po żaryski uko ńczył sze ść klas rz ądowej organizacyjnym Towarzystwa Kursów Naukowych, szkoły realnej w Poniewie żu. W 1891 r. przeniósł si ę do nast ępnie był członkiem Rady Naukowej Wydziału Warszawy, aby tam w nast ępnym roku zda ć matur ę w Technicznego. Wykładał tam m.in. Zarys elektrotechniki rosyjskiej szkole realnej. W latach 1892-1897 studiował na oraz Teoretyczne podstawy elektrotechniki. Wykładał, tak że Wydziale Mechanicznym Instytutu Technologicznego na Kursach Wieczornych, Kursach Politechnicznych i w (Петербургский государственный технологический Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Był wykładowc ą институт ) w Petersburgu, uzyskuj ąc dyplom in żyniera elektrotechniki w ramach zaj ęć „Wykłady dla in żynierów”. 4. ROSYJSKI WARSZAWSKI INSTYTUT Ingénieurs-Conseils en: International Federation of POLITECHNICZNY Consulting Engineers -Mi ędzynarodowa Federacja In żynierów Konsultantów) w 1913 r. W 1900 r. rozpocz ął prace w rosyjskoj ęzycznym w Genewie. Nast ępnie został skarbnikiem nowo powołanego Warszawskim Instytucie Politechnicznym. Budynki tej Koła In żynierów-Doradców i In żynierów Rzeczoznawców. uczelni powstały ze składek społecze ństwa polskiego. W maju 1915 r. został wybrany na jednego z oceniaj ących Liczono na powstanie polskiej wy ższej uczelni technicznej modele maszyn, lub ich rysunki, w konkursie jednak ta, jak i poprzednie próby, zako ńczyła si ę zorganizowanym przez Koło Mechaników. W 1915 r. działał niepowodzeniem. W 1898 r. powołany został rosyjski w podkomisji mechaniczno-elektrotechnicznej wchodz ącej Instytut Politechniczny im. Cara Mikołaja II, w wi ększo ści z w skład Komisji Politechnicznej maj ącej opracowa ć rosyjskim personelem pedagogicznym. Tylko nieliczni program wykładów i propozycj ę osób na stanowiska Polacy pełnili funkcje wykładowców, asystentów, nauczycieli akademickich w Politechnice Warszawskiej. laborantów. Mieczysław Po żaryski pracował tam, W 1917 r. był członkiem komitetu organizacyjnego Zjazdu pocz ątkowo jako laborant, a od 1902 r. jako starszy asystent Techników Polaków w Rosji. Postulowano tam by powoła ć w Katedrze Elektrotechniki, kierowanej przez Rosjanina w Rosji polsk ą instytucj ę, która miałaby przygotowa ć prof. Georgija Wulfa [5]. Gdy Instytut został zamkni ęty projekt organizacji szkolnictwa technicznego w przyszłej z powodu strajku studentów (1905 r.), Mieczysław Pożaryski Polsce. Przewidywano równie ż alternatyw ę gdyby przewidywany był jako jeden z prowadz ących zaj ęcia ze inicjatywy tej nie udało zrealizowa ć. Wówczas miałaby studentami w celu utrzymania przez nich kontaktu z nauk ą zawi ąza ć si ę sekcja wykształcenia zawodowo-technicznego podczas strajku. Jednak zamiaru tego nie udało si ę i przemysłowego przy powstającym w Moskwie zrealizowa ć. W latach 1908-1915 był tam etatowym Stowarzyszeniu Techników. Mieczysław Po żaryski był starszym laborantem elektrotechniki. W zwi ązku z jednym z współautorów tej inicjatywy, przewidywany na wybuchem I Wojny Światowej Instytut został w czerwcu członka komitetu organizacyjnego tego przedsi ęwzi ęcia. 1915 r. ewakuowany wraz z pracownikami w gł ąb Rosji [6]. M. Po żaryskiemu udało si ę stamt ąd wydosta ć i wyjecha ć do 6. POLITECHNIKA WARSZAWSKA Moskwy, gdzie pracował w fabryce elektrotechnicznej „Dynamo” i wykładał w miejscowym gimnazjum polskim. Po zako ńczeniu wojny M. Po żaryski w 1918 r. Przebywał w Rosji do 1917 r. powrócił do Warszawy. Rozpocz ął prac ę na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki w Politechnice 5. DZIAŁALNO ŚĆ SPOŁECZNA Warszawskiej, która od 1915 r. stała si ę polsk ą uczelni ą. Pocz ątkowo był wykładowc ą elektrotechniki. W 1919 r. M. Po żaryski od samego pocz ątku był jednym został profesorem nadzwyczajnym, a w nast ępnym roku z pierwszych animatorów i organizatorów środowiska profesorem zwyczajnym elektrotechniki ogólnej [7]. elektryków polskich. Uczestniczył w kilku zjazdach Rozszerzył wykład z elektrotechniki ogólnej o tematyk ę techników polskich. Był zwi ązany z prawie ka żdą pr ądów szybkozmiennych. Wykłady z teorii pr ądów organizacj ą, w której działali elektrotechnicy jako czynny szybkozmiennych stały si ę zal ąż kiem powstania w współpracownik, rzeczoznawca lub doradca. W 1899 r. pó źniejszych latach specjalno ści radiotechnika. Od 1921 r. wst ąpił do Delegacji Elektrotechnicznej, która działała był członkiem Rady Wydziału Elektrotechnicznego. w ramach sekcji Techniczno-Przemysłowej Warszawskiego Po wydzieleniu w 1921 r. z Wydziału Budowy Maszyn Oddziału Towarzystwa Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Elektrotechniki samodzielnego Wydziału Elektrotechni- i Handlu. W Delegacji działał bardzo aktywnie, wygłaszał cznego (w 1924 r. wydział zmienił nazw ę na Elektryczny), wiele prelekcji. W latach 1901-1904 był sekretarzem kierował Katedr ą i Zakładem Elektrotechniki Ogólnej. Był Delegacji Elektrotechnicznej [5], był te ż członkiem Komisji wielokrotnie wybierany na jednoroczne kadencje dziekana Słowniczej oraz członkiem Komisji do zorganizowania (1921/22, 1922/23, 1923/24,1924/25, 1934/35, 1937/38, Laboratorium Elektrotechnicznego przy Muzeum Przemysłu 1938/39, 1939-45) [7]. Na Wydziale Elektrotechnicznym i Rolnictwa. Kiedy Delegacja Elektrotechniczna prowadził zaj ęcia z: techniki pr ądów szybkozmiennych, przekształciła si ę w Koło Elektrotechników M. Po żaryski laboratorium pr ądów szybkozmiennych, podstaw pozostał jego członkiem. Pełnił w nim klika funkcji: elektrotechniki, laboratorium podstaw elektrotechniki oraz sekretarza, przewodnicz ącego koła, przewodnicz ącego krótko z teorii pr ądów zmiennych i zarysu urz ądze ń pierwszej komisji do spraw budowy elektrowni. Był te ż radiotechnicznych [8]. Na Wydziale Mechanicznym zajęcia członkiem pierwszego składu Centralnej Komisji z: elektrotechniki ogólnej, urz ądze ń elektrycznych, podstaw Słownictwa Elektrotechnicznego. Działał równie ż w elektrotechniki, maszyn elektrycznych i laboratorium Stowarzyszeniu Techników w Warszawie, gdzie m.in. elektrotechnicznego. Na Wydziale In żynierii L ądowej w 1909 r. został członkiem Komisji do spraw elektrowni, i Wodnej wykładał encyklopedi ę elektrotechniki i w 1914 r. członkiem Komitetu Bibliotecznego. Wygłaszał urz ądzenia elektryczne (nieobowi ązkowe). Na Wydziale tam równie ż referaty na spotkaniach odczytowych. W tym Chemicznym prowadził zaj ęcia z: encyklopedii czasie dopiero tworzyło si ę słownictwo elektrotechniczne, elektrotechniki oraz ćwiczenia z encyklopedii wi ęc działania tej Komisji były bardzo przydatne przy elektrotechniki. Przyczynił si ę do zbudowania dla kształtowaniu polskiego nazewnictwa. W latach 1905-1907 Politechniki Warszawskiej nowych pawilonów: Technologii pracował w zespole który zajmował si ę wydaniem Chemicznej i Elektrotechniki. Mieczysław Po żaryski był podr ęcznika in żynierskiego „Technik”. Du żą rol ę odgrywał lubiany przez studentów, nazywany był przez nich równie ż w innych wydawnictwach technicznych. Od 1904 r. „dziadkiem”[5]. Prowadz ąc wykłady potrafił je był członkiem komitetu redakcyjnego działu Elektrotechnika przystosowa ć do poziomu wiedzy słuchaczy. Wiedz ę w „Przegl ądzie Technicznym”. Brał udział w Kongresie przekazywał jasno i zrozumiale. Teori ę poprzedzał opisem Zało życielskim FIDIC (Fédération Internationale Des zjawisk fizycznych. Cz ęsto zabierał głos w sprawach

50 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 nauczania elektrotechnicznego, na wszystkich poziomach rozwi ązania w 1929 r. Działał równie ż w wielu innych nauczania. Uczniowie mieli dla niego wielki szacunek i brali towarzystwach i organizacjach. Był członkiem: Rady go za wzór. Wykształcił i wychował wielu elektryków, Teletechnicznej przy ministrze Poczt i Telegrafów powstałej w tym wielu profesorów: Stanisława Andrzejewskiego, w 1928 r., Komisji Miar Elektrycznych przy Głównym Janusza Groszkowskiego, Stefan Manczarskiego, Mari ę Urz ędzie Miar, Warszawskiego Towarzystwa Miłkowsk ą, Stanisława Ry żko. Asystentami prof. Politechnicznego (działaj ącego w latach 1918-1939), Pożaryskiego byli m.in. A. Kili ński, J. Pawlikowski, przewodnicz ącym Sekcji Elektrotechnicznej przy Muzeum H. Nadot, W. Hryszkiewicz, W. Kotowski, za ś doktorantem Przemysłu i Techniki (otwartego w 1929 r.) komitetu Janusz Groszkowski. organizacyjnego Wystawy Przemysłu Metalowego i Elektrotechnicznego w Warszawie (która odbyła si ę 23.08- 7. DZIAŁALNO ŚĆ SPOŁECZNA W SEP 11.10 1936 r.), Zarz ądu Koła Matematyczno-Fizycznego w Warszawie. We wszystkich tych organizacjach był Mieczysław Po żaryski inicjował i współdziałał we inspiratorem wielu prac, wygłaszał liczne referaty, brał wszystkich próbach utworzenia wspólnej organizacji udział w dyskusjach na zjazdach i konferencjach. Chętnie polskich elektryków. W 1919 r. na Ogólnopolskim Zjeździe udzielał porad fachowych zainteresowanym osobom i Elektrotechników przewodniczył Komitetowi Organizacyj- instytucjom. Podpisał o świadczenie profesorów Politechniki nemu. Otworzył obrady Zjazdu oraz zaproponował skład Warszawskiej, z dnia 20 XII 1930 r., przeciw prezydium. Został wybrany pierwszym Prezesem [1] „niewiarygodnym wykroczeniom, popełnionym w stosunku powstałego w 1919 r. Stowarzyszenia Elektrotechników do wi ęź niów brzeskich”. W 1933 r. otrzymał godno ść Polskich (które w 1929 r. zmieniło nazw ę na Stowarzyszenie członka honorowego Stowarzyszenia Elektryków Elektryków Polskich), sprawował t ę funkcje w latach 1919- Czechosłowackich (ES Č) [1] podczas V Walnego 1928. W 1924 r. (przed reforma pieni ęż ną) jako jeden Zgromadzenia SEP w Warszawie, poł ączonego z XV z członków SEP przekazał 100 milionów marek polskich na Zjazdem Elektrotechnicznego Zwi ązku Czechosłowackiego. zakup akcji Banku Polskiego dla Stowarzyszenia. Wchodził Za swoje osi ągni ęcia był kilkakrotnie odznaczony m. in. w skład komisji zaci ągowej dla elektryków, wst ępuj ących do Krzy żem Komandorskim Orderu Polonia Restituta w 1936 r. wojska w czasie wojny z bolszewikami. Inicjował w SEP i współtworzył wiele fachowych prac, m.in. przewodniczył 9. CZASY II WOJNY ŚWIATOWEJ Komisji Norm Jasno ści, Komisji Piorunochronów i Komisji Teletechnicznej oraz działał w Komisji: Przepisowej, W czasie wojny prof. Po żaryski oficjalnie pełnił Definicji i Symboli SEP, która wydała Definicje elektryczne funkcj ę administratora budynku Wydziału Elektrycznego, - Dział I: Poj ęcia podstawowe i ogólne. Za swoj ą działalno ść ale nadal uwa żano go za Dziekana [5]. Miał do dyspozycji naukowo –dydaktyczną, organizacyjn ą i społeczn ą był jednego wo źnego. Podczas okupacji pocz ątkowo wykładał szczególnie wyró żniony, bo dnia 7 V 1925 r. został wybrany w Pa ństwowej Szkole Elektrycznej II stopnia. Działał te ż na, pierwszego polskiego Członka Honorowego SEP [1]. w Pa ństwowej Wy ższej Szkole Technicznej znajduj ącej si ę Prowadził odczyty w ramach cyklu „Fizyka doby na terenie Politechniki Warszawskiej. W szkole tej współczesnej” oraz „Najnowsze post ępy w dziedzinie w konspiracji kontynuowała działalno ść Politechnika elektrotechniki i mechaniki” (wykłady zorganizowane przez Warszawska oraz Szkoła im H. Wawelberga i S. Rotwanda. OW SEP w latach 1936-1938). Prof. Po żaryski brał udział w akademickim tajnym nauczaniu i w latach 1942-44 kierował Wydziałem 8. PRACA W KOMITETACH REDAKCYJNYCH Elektrycznym konspiracyjnej uczelni. W tym czasie I INNYCH ORGANIZACJACH SPOŁECZNYCH zainicjował te ż prace nad Podr ęcznikiem In żyniera I NAUKOWYCH Elektryka , który ukazał si ę po wojnie (pod red. R. Podoskiego). Po Powstaniu Warszawskim trafił do Profesor Po żaryski prowadził aktywn ą działalno ść Grodziska Mazowieckiego, gdzie wykładał chemi ę i fizyk ę wydawnicz ą. Od 1919 do 1921 zasiadał w komitecie w szkole handlowej oraz na tajnych kompletach Gimnazjum redakcyjnym, a nast ępnie był redaktorem naczelnym Ogólnokształc ącego. „Przegl ądu Elektrotechnicznego”. Od 1926 r. kierował Po wyzwoleniu Warszawy prof. Po żaryski podj ął trud całym wydawnictwem „Przegl ądu Elektrotechnicznego”[9], uruchomienia na nowo Wydziału Elektrycznego Politechniki w skład którego wchodziły czasopisma: „Przegl ąd Warszawskiej. Pierwszy zjawił si ę na Wydziale 3 III 1945 r. Radiotechniczny”, „Wiadomo ści Elektrotechniczne”(od i nominował na kierownika Katedry Wysokich Napi ęć 1933), „Sprawozdania i prace Polskiego Komitetu Janusza Lecha Jakubowskiego [10]. W dniu 12 IV zwołał Energetycznego”. Był równie ż redaktorem serii pierwsz ą Rad ę Wydziału. Dnia 19 IV brał jeszcze udział wydawniczej pt. „Biblioteka Montera i Technika w egzaminie dyplomowym, a trzy dni pó źniej zmarł Elektrycznego”. Zainicjował opracowanie Podr ęcznika w Grodzisku Mazowieckim, wycie ńczony chorob ą i in żyniera elektryka . prze życiami ostatnich miesi ęcy. Został tam pochowany, a po W 1919 r. był współzało życielem Polskiego kilku latach ekshumowany i pochowany w Warszawie. Jego Towarzystwa Fizycznego, a nast ępnie w latach 1919-1923 prochy spoczywaj ą na cmentarzu Pow ązkowskim skarbnikiem oraz członkiem Komitetu redakcyjnego w Warszawie, kwatera 142-V-27. „Sprawozda ń i Prac Polskiego Towarzystwa Fizycznego”. Został powołany do komitetu organizacyjnego: Polskiego 10. DZIAŁALNO ŚĆ PUBLIKACYJNA Komitetu Energetycznego (1923 r.) oraz Instytutu Radiotechnicznego (1928 r.). Był członkiem zarz ądu i Mieczysław Po żaryski był autorem bardzo wielu sekretarzem (1928-1940) towarzystwa „Studium publikacji [9,11,12]: 23 ksi ąż ek b ądź skryptów, co najmniej Techniczne” (zało żonego w 1928 r.). Wchodził w skład 45 artykułów oraz 12 ró żnych recenzji. Bior ąc pod uwag ę Tymczasowego Komitetu Doradztwa Naukowego. Działał ówczesne technologie wydawnicze był to rzadko spotykany równie ż w Stowarzyszeniu Radiotechników, aż do jego w tym czasie dorobek wydawniczy, świadcz ący te ż o jego Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 51 ogromnej pracowito ści. W śród jego ksi ąż ek i skryptów on jednym z głównych twórców Stowarzyszenia Elektryków mo żna znale źć wyró żniaj ące si ę podr ęczniki akademickie Polskich i wielu innych stowarzyszeń technicznych i jak np. Podstawy naukowe elektrotechniki ł ącznie z społecznych. W du żym stopniu przyczynił si ę do rozwoju zasadami pomiarów , Warszawa 1915 (415 stron i 427 szkolnictwa elektrotechnicznego. Współtworzył Wydział rysunków, drugie wydanie w 1927) , Teoria pr ądów Elektryczny Politechniki Warszawskiej. W czasie wojny szybkozmiennych , Warszawa 1931, s. 238 obszerne prowadził działalno ść konspiracyjn ą. podr ęczniki dla szkół zawodowych jak np. Kurs elektrotechniki w szkole mechaniczno-technicznej 14. WYKAZ NAJWA ŻNIEJSZYCH PUBLIKACJI Wawelberga i Rotwanda , s. 644, rys. 601, Warszawa 1908, Zarys elektrotechniki. Podr ęcznik dla szkół zawodowych 1. Krótkie wskazówki z elektrotechniki dla techników, w 3 cz ęś ciach, wydany w Warszawie w latach 1928-29, czy Warszawa 1903, E. Wende, wyd. II, s. 49, nlb 2 napisany wspólnie z G. Henslem Przyst ępna elektrotechnika 2. Kurs elektrotechniki w szkole mechaniczno-technicznej pr ądów silnych , Warszawa 1921, który miał pó źniej Wawelberga i Rotwanda, Warszawa 1908, Litografja,, 7 wyda ń. Był autorem poczytnego poradnika Monter Druk. I Lit. „Saturn” Marszałkowska 91, s. 644, rys. 601 elektryk (6 wyda ń) oraz drobnych broszur jak np. Krótkie 3. Zasadnicze poj ęcia i teorie współczesnej nauki o wskazówki dotycz ące użycia suwaka rachunkowego, elektromagnetyzmie, Warszawa 1905, s. 68, rys. 37, Warszawa 1907, Oscylograf i jego zastosowanie , Warszawa Te ż. „Przegl ąd Techniczny”, 1905, t. 43, s. 49-51, 107- 1913. Pisał artykuły do takich czasopism jak: „Przegl ąd 108, 147-149, 202-205, 265-267, 311-314, 367-369, Techniczny” (28 artykułów, z czego wi ększo ść w 1904 r.);” 425-426 Przegl ąd Elektrotechniczny” (8 artykułów); „Wiadomo ści 4. Krótkie wskazówki dotycz ące u życia suwaka Matematyczne”. „Wszech świat”; „Czasopismo Techniczne” . rachunkowego, Warszawa 1907, s. 8, wyd. II, J. Recenzował kilka ksi ąż ek, mi ędzy innymi: G. Hensla, K. Lisowska, 1930, s. 16, nlb. 1 Drewnowskiego, R. Witkiewicza oraz pozycje 5. Magnetyzm i elektryczno ść , Wykłady w Szkole zagranicznych autorów. Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Był te ż współautorem wydawnictw monograficznych: Rotwanda, Warszawa 1909 (litografowane), str. 256, Technik (Warszawa 1908, T. II), Podr ęcznik in żynierski , pod rys. 220 red. S. Bryły, Słownictwo elektrotechniczne polskie , pod red. 6. Projektowanie niewielkich urz ądze ń o świetlenia K. Drewnowskiego (Warszawa 1932) i Definicje elektryczne elektrycznego i przenoszenia siły, Warszawa, St. wspólnie z: K. Drewnowskim, S. Dunikowskim, S. Fryze, Rotwand, 1911, s. 152 W. Pogorzelskim, L. Staniewiczem (Warszawa 1937). Był 7. Oscylograf i jego zastosowanie, Warszawa, wyd. E. autorem haseł w encyklopedii: Świat i Życie , Wielkiej Wende, 1913, s. 10, Czcionkami Drukarni Narodowej, Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej Gutenberga . Brał Mazowiecka 8 udział w pracach nad Słownikiem j ęzyka polskiego , pod 8. Zbiór wa żniejszych schematów urz ądze ń elektrycznych red. W. Doroszewskiego. pr ądu stałego do u żytku monterów i techników, Warszawa, wyd. M. Borkowski, 1914 11. RODZINA 9. Podstawy naukowe elektrotechniki ł ącznie z zasadami pomiarów, Warszawa 1915, wyd. Gebethner i Wolff, s. W 1902 r. Mieczysław Po żaryski o żenił si ę z Wand ą 10+415, rys. 427, z zapomogi Kasy Pomocy dla osób Mari ą z Grzegorzewskich, przyrodniczk ą, nauczycielk ą pracuj ących na polu naukowym im. Doktora Józefa botaniki, autork ą i współautork ą kilku podr ęczników, Mianowskiego, Druk Rubieszewskiego i Wronowskiego działaczk ą o światow ą. Miał z ni ą córki: Jadwig ę (1904- w Warszawie, Wyd. II, Naukowe Podstawy 1986), nauczycielk ę, Mari ę (1906-1986), historyka, Elektrotechniki 1927, Wydawnictwo Naukowej Komisji bibliotekark ę, wicedyrektork ę Biblioteki Wojewódzkiej Wydawniczej Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów w Lublinie oraz synów Jana (ur. 1908- ?), in żyniera Politechniki elektryka, pracownika Instytutu Bada ń Technicznych 10. -, Hensel Gustaw, Przyst ępna elektrotechnika pr ądów Lotnictwa w Warszawie i firmy elektrotechnicznej silnych, Warszawa 1921, wyd. J. Lisowska, Druk. W. „Westinghouse” w USA, Władysława (1910-2008), geologa, Ma ślankiewicza, Nowogrodzka 17, s. VI+334, nlb. 2, mikropaleontologa, profesora Instytutu Geologicznego wyd. II uzup. i popr. M. Po żaryski 1925, s. 394, nlb. 1, w Warszawie, członka rzeczywistego PAN. wyd. III uzup. i popr. 1931, wyd. IV Londyn 1943, kolejne wydania Min. WRiOP, Biblioteka Rzemiosła i 12. PAMI ĘCI O PROFESORZE PO ŻARYSKIM Techniki Londyn 1944 i 1945, oraz wyd. P. Wodzia ński 1946 Mieczysława Po żaryskiego po śmierci uhonorowano na 11. Elektrotechnika Ogólna II, (kurs 5 sem. Wydz. Mech.), wiele sposobów. SEP w 100 rocznic ę jego urodzin Wydawnictwo Naukowej Komisji Wydawniczej ufundował medal pami ątkowy ku jego czci. Jego imi ę Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Politechniki nadano: Technikum Elektrotechnicznemu w Żychlinie, ulicy Warszawskiej 1921 s. 885, w Warszawie- Mi ędzylesiu, przy której znajduje si ę Instytut 12. -, Hensel Gustaw, Krótki zarys sygnalizacji, telegrafii, Elektrotechniki, wraz z tablic ą pami ątkow ą oraz jednej z sal telefonii i budowy piorunochronów, Warszawa 1922, konferencyjnych w Domu Technika w Warszawie. wyd. J. Lisowska, s. 69, nlb. 3 13. Wskazówki do ćwicze ń w laboratorium elektrotechniki 13. WNIOSKI KO ŃCOWE ogólnej Politechniki Warszawskiej, uło żył J. Pawlikowski, pod red. M. Po żaryskiego, Warszawa W artykule przedstawiono krótki życiorys profesora 1927 Mieczysława Po żaryskiego. Zostały przedstawione 14. Krótki zarys elektrotechniki. Podr ęcznik dla szkół wszystkie najwa żniejsze jego osi ągni ęcia i działalno ść . Był zawodowych Cz. 1 zasadnicza: Pr ąd elektryczny, jego

52 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 źródła, przewody i odbiorniki, ł ącznie z urz ądzeniami 3. Politechnika Warszawska 1915-1925, Ksi ęga elektrycznymi przesyłania siły i o świetlania oraz Pami ątkowa , pod red. L. Staniewicza, Warszawa 1925 obsługa, Warszawa 1928, Wyd. J. Lisowskiej, 4. Eytner T. J., Monografia Szkoły Mechaniczno- Drukarnia Wł. Łazarskiego w Warszawie, Złota 7-9, str. Technicznej im. Wawelberga i Rotwanda w Warszawie 3 +151, rys. 137, Cz. 2/3: Silniki elektryczne, 1895-1907 , Warszawa 1908 oświetlenie elektryczne, elektrotechnika cieplna, 5. Sadłowski P., Hickiewicz J., Mieczysław Po żaryski galwano-plastyka i galwanostegia. Technika pr ądów (1875-1945) Pierwszy prezes Stowarzyszenia słabych, radiotechnika, piorunochrony, elektrotechnika Elektryków Polskich, „Analecta Studia i Materiały z w lecznictwie, ratowanie pora żonych pr ądem Dziejów Nauki”, R. XXIII, 2014, z. 1, s. 183-194 elektrycznym, Warszawa 1929, wyd. J. Lisowska, 6. Historia elektryki polskiej , t. 1, Nauka pi śmiennictwo i Drukarnia Wł. Łazarskiego w Warszawie, Złota 7-9, s. zrzeszenia , pod red. K. Kolbi ńskiego, Warszawa 1976 151, nlb. 3 + s. 215 7. Zarys historii Wydziału Elektrycznego 1921-1981 . 15. Pogadanki o elektryczno ści i jej zastosowaniu, Materiały Sympozjum Listopad 1981, pod red. Z. Warszawa 1928, Zw. Elektr. Pol., s. 16 nlb. 1, rys. 5+2 Grunwalda ,Warszawa 1983 16. Pomiary elektryczne w technice, Warszawa 1928, 8. Programy Politechniki Warszawskiej 1921-1939 , Wydawnictwa Naukowe Komisji Wydawniczej Warszawa 1921-1939 Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Politechniki 9. „Przegl ąd Elektrotechniczny” roczniki 1921- Warszawskiej, Zakłady Graficzne Pracowników 1931,1933,1934,1936,1937,1939 Drukarskich, Warszawa Nowy Świat Nr. 54, s. 158, nlb. 10. Jakubowski J. L., Fragmenty autobiografii. Od 15, połowów motyli do badania sztucznych piorunów , 17. Maszyny elektryczne i prostowniki. Zarys budowy i „Kwartalnik Historii Nauki i Technik”, 1988 nr 3, s. działania, Warszawa 1930, Komisja Wydawnicza 589-561 Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Politechniki 11. Bibliografia publikacji pracowników (polaków) Warszawskiej, s. XV + 302, nlb. 1, tabl. 6 Warszawskiego Instytutu Politechnicznego, opr. W. 18. Teoria pr ądów szybkozmiennych, Warszawa 1931, Płosi ńska, Warszawa 1985 Kom. Wydawn. Tow. Brat. Pom. Stud. PW, powiel. 12. Jankowerny W., Jasi ńska M., Bibliografia publikacji Komisja Wydawnicza Towarzystwa Bratniej Pomocy pracowników Politechniki Warszawskiej 1915-1965 , Studentów Politechniki Warszawskiej, s. 238, nlb. 1 Warszawa 1972 19. Elektryk: podr ęcznik kieszonkowy elektrotechniki pr ądu 13. Dudzi ńska E., Mieczysław Po żaryski (1875-1945), silnego zawieraj ący zbiór wzorów, tablic, oblicze ń i Sylwetki Profesorów Politechniki Warszawskiej, Prace układów poł ączonych, pod red. M. Po żaryski, oprac W. Historyczne Biblioteki Głównej Politechniki Felhorski, Warszawa 1933, wyd. Ksi ęg. J. Lisowskiej Warszawskiej , nr 27 20. Monter elektryk. Zbiór wiadomo ści praktycznych o 14. Historia Politechniki Warszawskiej 1915-1965 , budowie i działaniu oraz monta żu i obsłudze urz ądze ń przewodnicz ący komitetu redakcyjnego K. Kolbi ński, elektrycznych pr ądu silnego, Warszawa 1936, wyd. Warszawa 1965 Ksi ęg. J. Lisowskiej, s. 350 nlb. 3, wyd. II popr. i uzup. 15. Historia Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919- 1940, s. XV + 356, nlb. 1, , wyd. III Uło żył przy 1959 , pod red. J. Pl ąskowskiego, Warszawa 1959 współudziale Witolda Kotowskiego. Cz. 1-2 Hanower 16. Kubiatowski J., Jakubowska A., Mieczysław Po żaryski 1946 s. III +156, II, s. 141 nlb. 4, wyd. III [wła ściwie [w:] Słownik Biograficzny Techników Polskich , t. 1, s. IV] popr. i uzup. Warszawa 1947, wyd. Nowa Ksi ęg. 121-122 Techn. R. Rejchenbach, s. XV+355 wyd. IV [wła ściwie 17. Orłowski B., Słownik polskich pionierów techniki , V] popr. i uzup. 1948, wyd. V [wła ściwie VI] 1950 Katowice 1986 PWT 18. Piłatowicz J., Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu mi ędzywojennym , Warszawa 1999 15. BIBLIOGRAFIA 19. Piłatowicz J., Stowarzyszenie Techników Polskich w Warszawie 1898-1918 , cz. I 1898-1918 , Warszawa 1993 1. 75 lat Stowarzyszenia Elektryków Polskich, 1919-1974 , 20. Staniewicz L., Nauki Elektrotechniczne , [w:] SEP, Zeszyt Historyczny nr 1, pod red. T. Dziesi ęciolecie Polski Odrodzonej , pod red. M. Skar żyńskiego, Warszawa 1994 Dąbrowskiego, Kraków- Warszawa 1928 2. 150 lat Wy ższego Szkolnictwa Technicznego w Warszawie, 1826-1976 , Warszawa 1979

140 th ANNIVERSARY OF BIRTH OF MIECZYSLAW PO ŻARYSKI (1875-1945)

The paper presents a profile of Professor Mieczyslaw Po żaryski (1875-1945), an electrical engineer, co-founder and the first and long-time President of the Association of Polish Electrical Engineers (1919-1928). From 1899, he worked as a lecturer at Wawelberg and Rotwand school in Warsaw. From 1902, he was an assistant at the Department of Electrical Engineering of Warsaw Polytechnic Institute . From 1919, he worked as a professor of electrical engineering at the Warsaw University of Technology, where he was repeatedly elected Dean of the Faculty of Electrical Engineering. He was also active in many associations related to electrical engineering. Long-term editor-in-chief of Electrical Review and Electrical Engineering News , author of many books and articles.

Keywords: history of electrical engineering, Warsaw University of Technology, Faculty of Electrical Engineering.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 53

54 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

IN ŻYNIEROWIE ADAM SKIBI ŃSKI I ALFRED KARLSBAD, ZAPOMNIANI PIONIERZY ELEKTRYFIKACJI PKP

Zbigniew TUCHOLSKI

Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk tel.: 22 657 27 46

Streszczenie: W artykule przedstawiono sylwetki i osi ągni ęcia Elektryfikacji WKW, w 1935 r. zmieniono jego nazw ę na zawodowe in żynierów elektryków, którzy w okresie PKP Biuro Elektryfikacji WKW, podniesiono je wówczas do mi ędzywojennym kierowali elektryfikacj ą Polskich Kolei rangi departamentu Ministerstwa Komunikacji. Prowadz ąc Pa ństwowych: Adama Skibi ńskiego i Alfreda Karlsbada. Byli oni elektryfikacj ę w ęzła pracownicy biura musieli przedstawicielami patriotycznego pokolenia, które nie tylko przezwyci ęż ać konserwatyzm techniczny in żynierów pracowało na polu techniki, ale równie ż walczyło z broni ą w r ęku o niepodległo ść Polski. i urz ędników kolejowych, którzy bardzo sceptycznie odnosili si ę do projektu. W biurze zatrudniono młodych Słowa kluczowe: historia, elektryfikacja kolei, Adam Skibi ński, absolwentów utworzonej, przez prof. Romana Podoskiego, Alfred Karlsbad. na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej specjalno ści „Kolejnictwo elektryczne” 2. Podczas prac 1. ELEKTRYFIKACJA W ĘZŁA KOLEJOWEGO przygotowawczych oraz projektowych taboru i urz ądze ń WARSZAWSKIEGO pracownicy biura odbywali podró że studyjne na terenie Europy, wybieraj ąc najlepsze rozwi ązania techniczne. Elektryfikacja W ęzła Kolejowego Warszawskiego Istotnym zało żeniem elektryfikacji była implementacja (WKW) 1 zwi ązana była z koncepcj ą budowy linii nowoczesnych technologii w zakresie produkcji aparatury średnicowej, zrealizowanej w 1933 r., według projektów elektrycznej wysokich napi ęć oraz nowych rozwi ąza ń prof. Aleksandra Wasiuty ńskiego. Pocz ątkowo trakcja technicznych w konstrukcji taboru kolejowego, podstacji, elektryczna miała by ć wykorzystywana jedynie do sieci trakcyjnej i linii zasilaj ących. przeci ągania składów trakcji parowej przez tunel linii Mi ędzywojenna elektryfikacja PKP stała si ę przyczyn ą średnicowej, ze wzgl ędu na jego zadymienie. Profesorowi znacz ącego post ępu technicznego i umo żliwiła praktyczne Romanowi Podoskiemu i prof. Aleksandrowi wykształcenie specjalistycznych kadr, które w okresie Wasiuty ńskiemu, udało si ę rozszerzy ć zakres planowanej powojennym rozpocz ęły elektryfikacj ę PKP na du żą skal ę. elektryfikacji do linii podmiejskich wybiegaj ących z w ęzła Autorem koncepcji i projektów elektryfikacji PKP był prof. warszawskiego. Roman Podoski, jednak praktyczne kierownictwo W latach 1936-38, pr ądem stałym o napi ęciu 3000 V, prowadzonych prac nale żało do in żynierów Adama zelektryfikowano lini ę średnicow ą oraz trzy odcinki Skibi ńskiego i Alfreda Karlsbada. Ze wzgl ędu na podmiejskie W ęzła Kolejowego Warszawskiego (WKW) – przedwczesn ą śmier ć pierwszego i emigracj ę drugiego, Warszawa Wschodnia – Otwock, Warszawa Zachodnia – w okresie powojennym, obie postacie uległy stopniowemu Żyrardów oraz Warszawa Wschodnia - Mi ńsk Mazowiecki. zapomnieniu. Była to jedna z najwi ększych inwestycji kolejowych 20-lecia, zrealizowana we współpracy z konsorcjum 2. ADAM SKIBI ŃSKI Contractors Committee for the Electrification of PolishRailways . W jego skład weszły dwie firmy angielskie W latach 1933-1935 pracami zwi ązanymi z English Electric i Metropolitan Vickers. Wprowadzenie elektryfikacj ą W ęzła Kolejowego Warszawskiego - kierował nowej trakcji unowocześniło ówczesny transport kolejowy zwierzchnik słu żbowy Kierownictwa Elektryfikacji WKW w aglomeracji warszawskiej. Dzi ęki skróceniu czasów jazdy, in ż. Adam Skibi ński, który urodził si ę w 1883 r. w ziemi a tak że wygodzie podró żowania, stało si ę wielkim Lubelskiej [1]. Od 1901 r. studiował na Uniwersytecie udogodnieniem dla pasa żerów. W rezultacie było równie ż Warszawskim, a nast ępnie na Politechnice Warszawskiej. przyczyn ą szybkiego rozwoju urbanistycznego terenów Podczas studiów prowadził działalno ść konspiracyjn ą podmiejskich. Prace zwi ązane z elektryfikacj ą w ęzła organizuj ąc na terenie szkół średnich Kółka Młodzie ży warszawskiego prowadzone były przez Kierownictwo PKP Post ępowej. Wydarzenia 1905 r. zmusiły go do wyjazdu do Belgii, w 1911 r. uko ńczył z odznaczeniem Wydział Mechaniczny Politechniki w Liège oraz Instytut 1W okresie mi ędzywojennym formaln ą nazw ą w ęzła Elektrotechniczny w Montefiore w tym samym mie ście. warszawskiego był W ęzeł Kolejowy Warszawski, zgodn ą ze W czasie studiów był organizatorem Stowarzyszenie współczesn ą terminologi ą nazwę Warszawski W ęzeł Młodzie ży Post ępowej za granic ą, udzielał si ę w Kolejowy (WWK) wprowadzono dopiero w latach 40./50. XX w. 2Według współczesnej terminologii trakcja elektryczna. Towarzystwie Młodzie ży Niepodległo ściowo-Post ępowej otrzymał stopie ń podporucznika i został odkomenderowany „Filarecja”. Był równocze śnie instruktorem Zwi ązku do Obozu Szkół Podoficerskich w D ęblinie 5. Po wybuchu Strzeleckiego i Zwi ązku Walki Czynnej na terenie wy ższych wojny polsko-bolszewickiej wst ąpił do Dywizji Ochotniczej uczelni zagranic ą, wykładaj ąc na kursach wojskowych (Dowództwo Artylerii) i został skierowany na front 6. Po podstawy balistyki, broni, techniki i taktyki. W 1911 r. zako ńczeniu działa ń wojennych 21 listopada 1920 r. prowadził w Warszawie własne biuro techniczne ponownie przyj ęto go na Politechnik ę Warszawsk ą7. W maju kontynuuj ąc działalno ść społeczn ą i niepodległo ściow ą. W 1925 r. uko ńczył studia na specjalno ści Kolejnictwo 1914 r. został ranny podczas próby przedostania si ę przez elektryczne na Wydziale Elektrycznym, Oddziale Pr ądów front do Legionów i cudem unikn ął natychmiastowego Silnych uzyskuj ąc stopie ń in żyniera elektryka 8. Tematem rozstrzelania. Został wywieziony do Rosji, gdzie do 1918 r. jego pracy dyplomowej wykonanej pod kierunkiem był dyrektorem Fabryki Papieru pod Homlem. Pracuj ąc na prof. Romana Podoskiego było kolejnictwo elektryczne. Po tym stanowisku opiekował si ę polskimi uciekinierami, uko ńczeniu studiów został delegowany przez uczelni ę do prowadził działalno ść o światow ą i utrzymywał stały kontakt Francji w celu odbycia praktyki fabrycznej 9. Alfred Karlsbad z Polsk ą Organizacj ą Wojskow ą (POW). Kolejny raz był jednym z pierwszych absolwentów PW tej specjalno ści. unikn ął śmierci z r ąk bolszewików i w 1919 r. powrócił do Po nagłej śmierci in ż. Aleksandra Skibi ńskiego, pierwszego Polski. Pocz ątkowo pracował w Ministerstwie Przemysłu i zwierzchnika PKP Kierownictwa Elektryfikacji W ęzła Handlu w Urz ędzie Elektryfikacyjnym, a pó źniej, jako jeden Kolejowego Warszawskiego, w lutym 1935 roku obj ął z twórców i dyrektor techniczny Towarzystwa Przemysłu stanowisko naczelnika PKP BE WKW [3] (z wysok ą Węglowego oraz Banku dla Elektryfikacji Polski 2 grup ą uposa żenia pracowników kolejowych), w randze „Elektrobanku” SA w Warszawie. dyrektora departamentu MK. Wspólnie z in ż. Janem W 1933 r. został powołany na stanowisko zwierzchnika Bruskim-Kasyn ą prowadził negocjacje z Contractors słu żbowego PKP Kierownictwa Elektryfikacji W ęzła Committee for the Electrification of PolishRailways w Warszawskiego: „[…] Do ść powiedzie ć, i ż potrafił w sprawie umowy na elektryfikacj ę w ęzła warszawskiego i był krótkim czasie postawi ć prace elektryfikacyjne P.K.P. na jednym z jej sygnatariuszy. Pod jego kierownictwem europejskim poziomie, zyskuj ąc uznanie władz i szacunek prowadzono prace planistyczne zwi ązane z wyborem wszystkich, z którymi si ę w swej pracy zawodowej stykał. rozwi ąza ń technicznych, organizacyjnych i funkcjonalnych: Odszedł nagle, gdy siły fizyczne nie wytrzymały tempa warsztatów, taboru, linii zasilaj ących i podstacji trakcyjnych. pracy, które sam sobie nakazał […]” [1].W trakcie pracy na Wspólnie z in żynierami PKP BE WKW wyje żdżał w tym stanowisku zmarł nagle 13 lutego 1935 r. w wieku 51 lat podró że studyjne w celu zapoznania si ę urz ądzeniami trakcji i został pochowany na Cmentarzu Pow ązkowskim w elektrycznej i jej eksploatacj ą w nowoczesnych europejskich Warszawie (kw. 159, rz. III, m. 24, 25). Jego żon ą była zarz ądach kolejowych. Kierował pracami projektowymi, a Janina z Lelewelów. tak że zatwierdzał dokumentację konstrukcyjn ą i nadzorował odbiór komisaryczny aparatury w angielskich wytwórniach. 3. ALFRED KARLSBAD W latach 1935-1939, w trakcie pracy na stanowisku naczelnika PKP BE WKW, kierował elektryfikacj ą Po śmierci in ż. Aleksandra Skibi ńskiego zapewne za wszystkich linii w ęzła warszawskiego oraz nadzorował spraw ą rekomendacji prof. Romana Podoskiego, na eksploatacj ę trakcji elektrycznej w pierwszym okresie stanowisko naczelnika PKP Biura Elektryfikacji WKW próbnym. 15 grudnia 1936 r. w trakcie uroczysto ści otwarcia powołano jednego z jego najzdolniejszych uczniów Alfreda ruchu poci ągów elektrycznych, za zasługi dla elektryfikacji Karlsbarda. Urodził si ę 19 kwietnia 1894 r. w Warszawie 3. PKP otrzymał Złoty Krzy ż Zasługi. Od 1936 r. był W 1903 r. wst ąpił do Szkoły Realnej prof. A. członkiem Stowarzyszenia „Rodzina Kolejowa”. Na łamach Dmochowskiego w Warszawie, gdzie kontynuował nauk ę do czasopisma „In żynier Kolejowy” publikował artykuły wybuchu strajku szkolnego. Po wzi ęciu w nim udziału został propaguj ące znaczenie techniczne i gospodarcze z niej relegowany przez władze rosyjskie z wilczym biletem. elektryfikacji kolei. Był autorem rozdziału pt. W 1905 r., po otwarciu szkół polskich, wst ąpił do Szkoły „Elektryfikacja Kolei w W ęź le Warszawskim” w pracy Handlowej Zgromadzenia Kupców miasta Warszawy, którą zbiorowej „20-lecie komunikacji w Polsce odrodzonej” uko ńczył w czerwcu 1911 r. Rok pó źniej rozpocz ął studia na wydanej w 1939 r.[4]. Po wojnie nie chciał powróci ć do Wydziale Górniczym Uniwersytetu w Liège. Po dwóch komunistycznej Polski i pozostał na emigracji w Anglii. W latach nauki przyjechał na wakacje do Polski, za ś wybuch latach 1942-48 był członkiem Institiution of Electrical pierwszej wojny światowej uniemo żliwił mu powrót do Engineers (IEE) . O żenił si ę z Włoszk ą i wyjechał z Anglii Belgii w celu kontynuowania studiów. Karlsbad był do Włoch, zmarł w pa ździerniku 1974 r. w Mediolanie [5]. członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej o pseudonimie „Czerny” [2]. Po otwarciu Politechniki Warszawskiej w 1915 r. 5 rozpocz ął studia na Wydziale Budowy Maszyn i ADzES PW, Akta Alfreda Karlsbada, 1500, nlb., Podanie Elektrotechnicznym 4. W listopadzie 1918 r., jako student Alfreda Karsbada do rektora Politechniki Warszawskiej z szóstego semestru elektrotechniki wst ąpił do Wojska 20.IX.1919 r. 6 Polskiego - III baonu 21 Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”. ADzES PW, Akta Alfreda Karlsbada, 1500, nlb., Podanie W kwietniu 1919 r. uko ńczył Szkoł ę Podchor ąż ych, Alfreda Karsbada do rektora Politechniki Warszawskiej z 15.XI.1920 r. 7Ibidem . 3 Według wykazu oficerów WP znajduj ącego si ę na stornie 8ADzES PW, Akta Alfreda Karlsbada, 1500, nlb., Dyplom internetowej Muzeum Wojska Polskiego 18 kwietnia 1894 r. Alfreda Karlsbada wydany 3 maja 1925 r. 4 Archiwum Działu Ewidencji Studentów PW (dalej ADzES 9ADzES PW, Akta Alfreda Karlsbada, 1500, nlb., Pismo PW PW), Akta Alfreda Karlsbada, 1500, nlb., Curriculum Vitae do Ministerstwa Wyzna ń Religijnych i O świecenia 9.XI.1915 r. Alfred Karlsbad. Publicznego z 27 lipca 1925 r. 56 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 4. PODSUMOWANIE 6. BIBLIOGRAFIA

Najwa żniejszych celem tego krótkiego artykułu jest 1. Nekrolog „ Ś.p. in ż. Adam Skibi ński”, „Przegl ąd przypomnienie sylwetek i osi ągni ęć zawodowych Elektrotechniczny”, nr 6, 1935, s. 137. pierwszych in żynierów elektryków, którzy w okresie 2. Polskie pseudonimy wojskowe 1908-1918. Dodatkowy mi ędzywojennym kierowali elektryfikacj ą PKP. wykaz pseudonimów wybitniejszych członków POW, In żynierowie Adam Skibi ński i Alfred Karlsbad, byli „Panteon Polski” 1928, 48, s. 11. przedstawicielami patriotycznego pokolenia, które nie tylko 3. 50 lat elektryfikacji PKP, Warszawa 1989, s. 74-75. pracowało na polu techniki, ale równie ż walczyło z broni ą 4. 20-lecie komunikacji w Polsce odrodzonej, Kraków w ręku o niepodległo ść Polski. W mojej opinii 1939, s. 207-211. Stowarzyszenie Elektryków Polskich powinno podj ąć 5. „Elektronics & Power”, 6 February 1975, s. 143 działania w celu ich upami ętnienia. Na ścianie dworca Warszawa - Śródmie ście winna znale źć si ę okoliczno ściowa tablica ku czci zapomnianych pionierów mi ędzywojennej elektryfikacji PKP.

ENGINEERS ADAM SKIBI ŃSKI AND ALFRED KARLSBAD, FORGOTTEN PIONEERS OF ELECTRIFICATION

This paper discusses biographies of forgotten pioneers of electrification – engineers Adam Skibi ński and Alfred Karlsbad. Their technical knowledge and organizational skills contributed tothe pre-war electrification of three Warsaw railway lines. The main objective of the paper is to bring back the silhouettes of two forgotten engineers.

Keywords: history, railway electrification, Adam Skibi ński, Alfred Karlsbad.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 57

58 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

FENOMEN SZPOTA ŃSKIEGO

Jerzy HICKIEWICZ

Politechnika Opolska, Wydział Elektrotechniki, Automatyki i Informatyki tel.: 661 936 512 e-mail:[email protected]

Streszczenie: W artykule opisano działalno ść Kazimierza 2. ZARZ ĄDZANIE FABRYK Ą Szpota ńskiego w zało żonej przez niego 1918 r. fabryce aparatów elektrycznych: motywacyjne sposoby zarz ądzania lud źmi, Kazimierz Szpota ński w specyficzny sposób zarz ądzał pokonanie kryzysu, wielki rozwój fabryki, przetrwanie II wojny światowej i wielkie plany na przyszło ść . Pokazano równie ż jak w fabryk ą i organizował w niej prac ę. Od pocz ątku istnienia nowym ustroju zmarnowano szanse rozwoju polskiego przemysłu fabryki utrzymywał dobry kontakt z pracownikami, był aparatów elektrycznych. otwarty na ich inicjatywy, wyznaczał samodzielne zadania, organizował rozmaite kursy i szkolenia, wysyłał na targi Słowa kluczowe: Kazimierz Szpota ński, aparaty elektryczne, oraz wystawy krajowe i zagraniczne. Pracownicy nie tylko kryzys. reklamowali i sprzedawali wyroby Fabryki Aparatów Elektrycznych (FAE), lecz równie ż podpatrywali wszelkie 1. IDEA nowo ści. Szpota ński starał si ę zatrudnia ć pracowników kreatywnych, pomysłowych i samodzielnych, a ich pomysły Kazimierz Szpota ński, w latach 1910-11, studiował starał si ę wprowadza ć w życie. Premiował udane pomysły, elektrotechnik ę w Niemczech, a nast ępnie pracował które unowocze śniały fabryk ę. Dzi ęki temu pracownicy w Zakładach AEG. Obserwował jak rozwija si ę dostrzegali mo żliwo ści swego rozwoju i awansu w fabryce, elektroenergetyka i jak post ępuje elektryfikacja nie tylko jednocze śnie widzieli, że rozwój fabryki stwarza im jeszcze w Niemczech, ale i w całej ówczesnej Europie. Polska wi ększe szanse awansu i poprawy statusu materialnego. w tym czasie była słabo zelektryfikowana. Kazimierz Szpota ński nie tylko miał dobry kontakt z Szpota ński uwa żał, że warunkiem aby Polska była silna pracownikami zatrudnionymi w fabryce, ale rozwijaj ąc i samodzielna jest rozbudowa energetyki oraz elektryfikacja szerok ą działalno ść socjaln ą dla rodzin pracowników, wi ązał kraju. Do tych celów potrzebne b ędą aparaty elektryczne. ich losy z miejscem pracy. FAE posiadała własny sklep, Uwa żał, że Polski dopiero powstaj ącej po I wojnie bibliotek ę, ambulatorium lekarskie, dru żyny sportowe, a światowej nie b ędzie sta ć na zakup drogiej aparatury nawet pracownicze ogródki działkowe. Organizowane były zagranicznej. Konieczne b ędzie stworzenie krajowego te ż rodzinne wyjazdy wypoczynkowe do wynaj ętej willi w przemysłu aparatów elektrycznych. Uznał to za swój Konstancinie. Szpota ński stworzył w FAE „Wielk ą Rodzin ę patriotyczny obowi ązek. Maj ąc tak ą motywacj ę, 15 listopada Fabryczn ą”. Pracownicy mieli do niego zaufanie i dzielili się 1918 r., a wi ęc kilka dni po odzyskaniu niepodległo ści z nim swoimi troskami i rado ściami, był cz ęsto zapraszany otworzył warsztat, w którym zatrudnił tylko dwóch na śluby czy chrzciny. pracowników, ale nazwał go fabryk ą.

Rys 2. Domek rodzinny -„Nasz kochany domek” - przy ulicy Kałuszy ńskiej 4, 1927 r. przed rozbudow ą [1]

Rodzina Szpota ńskich mieszkała w małym trzyizbowym domku na terenie fabryki. Szpota ński nie gromadził osobistego maj ątku, nie zbudował dla siebie Rys 1. K. Szpota ński tu ż przed kryzysem [1] luksusowej willi, zale żało mu przede wszystkim na rozwoju fabryki. Jedyny „luksus”, na który sobie pozwolił, kiedy wynikaj ące ze wzrostu warto ści akcji FAE przewy ższały urodziły si ę dzieci, to dobudowanie pi ęterka w domu w korzy ści z dywidendy. Dzi ęki podejmowaniu produkcji którym mieszkali. Jego syn-Jacek (ur. w 1927 r.) od nowych, potrzebnych na rynku aparatów elektrycznych, a dzieci ństwa przebywał na terenie fabryki. Nie dostawał jednocze śnie dzi ęki pracownikom fabryki, szybko ucz ącym kieszonkowego, lecz był pod opiek ą majstra, u którego si ę nowych technologii, udawało si ę ten cel osi ągn ąć i terminował, miał dziennik pracy i otrzymywał akcjonariusze zgodzili si ę na rezygnacj ę z dywidendy. wynagrodzenie za przepracowane godziny. Ojciec przygotowuj ąc syna na swego nast ępc ę, chciał aby szanował 4. ŚWIATOWY KRYZYS prac ę i rozumiał problemy pracowników, w śród których si ę Kiedy wszystko dobrze si ę ju ż układało na wychowywał. przeszkodzie dalszego rozwoju FAE stan ął zarysowuj ący si ę Pracownicy to wszystko dostrzegali, zwi ększało to ich ju ż od 1929 r. światowy kryzys gospodarczy (uwidacznia to zaufanie do dyrektora Szpota ńskiego, wzbudzało ogromna na rysunku 3 gwałtowny spadek zu życia energii motywacj ę do aktywno ści i wi ązało z miejscem pracy- elektrycznej). Du ża ilo ść fabryk w tym czasie upadała. fabryk ą. W efekcie takiego zarz ądzania Szpota ński miał Jednak i w warunkach kryzysowych sprawdziły si ę sposoby bardzo stabilna, załog ę, która kształciła si ę i opanowywała zarz ądzania fabryk ą i pomysłowo ść K. Szpota ńskiego. nowe technologie, a środki wydane na szkolenia, wyjazdy na Dzi ęki zaufaniu do swego dyrektora pracownicy godzili si ę wystawy itp., nie marnowały si ę, bo wykształceni na pewne wyrzeczenia materialne, a Szpota ński ich nie pracownicy nie przechodzili do konkurencyjnych zwalniał i nie zmniejszał załogi. Najwa żniejszy jednak był przedsi ębiorstw. Nowoczesny sposób zarz ądzania znakomity pomysł Szpota ńskiego. powodował, że załoga i dyrektor stanowili rozumiej ący si ę i wzajemnie wspieraj ący si ę solidarny monolit, nawet wtedy gdy ilo ść pracowników znacznie si ę zwi ększyła. Takie zarz ądzanie sprawdziło si ę w najbardziej krytycznych momentach fabryki, w trakcie kryzysu, czy te ż w czasie II wojny światowej. Pracownicy starali si ę by ć samodzielni i jak najlepiej wykaza ć w pracy, jednocze śnie najwi ększym autorytetem dla nich był dyrektor Kazimierz Szpota ński, którego nazywano: „Starym” lub cieplej „Naszym Starym”. Model zarz ądzania fabryk ą, który stworzył Kazimierz Szpota ński pozwalał na wykorzystanie wszystkich najlepszych cech i uzdolnie ń pracowników. Atmosfera wzajemnego zrozumienia i przyja źni, przy jednoczesnym uznaniu wielkiego autorytetu i przywództwa dyrektora K. Szpota ńskiego były chyba podstawow ą przyczyn ą tak Rys. 4. Cechownia liczników w FAE [1] szalenie dynamicznego rozwoju fabryki. Stworzona przez Kazimierza Szpota ńskiego „Wielka Rodzina Fabryczna” i Zdawał sobie sprawę, że kryzys wymusi stosowanie w panuj ąca w niej atmosfera, były głównym źródłem przemy śle nowych, ta ńszych technologii, które sukcesów, które odnosiła FAE. wykorzystywa ć b ędą elektryczno ść . Uwa żał zatem, że mimo kryzysu elektryfikacja b ędzie post ępowała i do rozlicze ń mi ędzy sprzedawc ą, a odbiorca energii elektrycznej potrzebne b ędą liczniki energii elektrycznej. Postanowił wi ęc je produkowa ć. Pomysł był świetny, wykonanie bardzo trudne, poniewa ż w Polsce nie było ani tradycji, ani pracowników przygotowanych do produkcji bardzo precyzyjnych liczników. Ponadto istniała konkurencja międzynarodowa np. firma Siemens, która posiadała kilkunastoletnie do świadczenia w produkcji liczników, własn ą sie ć handlow ą i była zwolniona od podatków. FAE jednak, posiadaj ąca kreatywnych pracowników szybko opanowała produkcj ę liczników. Spełniały one wszystkie

wymagania, posiadały certyfikaty prawidłowego produktu. Rys. 3. Produkcja brutto energii elektrycznej w Polsce [1] Dzi ęki temu w trakcie kryzysu FAE zwi ększała produkcj ę, warto ść jej akcji rosła, podczas gdy warto ść akcji wielu 3. ZDOBYWANIE KAPITAŁU przedsi ębiorstw gwałtownie malała, powodowało to ogromny popyt na akcje FAE i jeszcze wi ększy wzrost ich Szpota ński zakładaj ąc fabryk ę nie posiadał kapitału warto ści. W efekcie, okres kryzysu okazał si ę czasem inwestycyjnego. Musiał go dopiero zdobywa ć. Jednym z najwi ększego rozwoju fabryki. Z kryzysu fabryka wyszła jego pomysłów, było przekształcenie fabryki w spółkę wzmocniona i dalej rozwijała si ę nadzwyczaj dynamicznie. akcyjn ą. Emisja akcji dawała upragniony kapitał Kapitał zakładowy fabryki z 100 tys. zł. w 1927 r. wzrósł do inwestycyjny, ale przecie ż akcjonariusze kupowali akcj ę 1,2 mln. zł. w 1934 r., wi ęc powi ększył si ę 12 krotnie. głównie po to, aby czerpa ć zyski z dywidendy. Zatrudnienie z 2 osób w 1918 r. wzrosło do 1500 w 1938 r. Szpota ńskiemu natomiast chciał całe zyski przeznacza ć na Podejmowano pioniersk ą produkcj ę coraz to nowych kapitał inwestycyjny, aby rozbudowywa ć fabryk ę i produktów np. aparaty rentgenowskie, aparatura elektryczna zwi ększa ć produkcj ę. By uzyska ć swój cel starał si ę tak na najwy ższe wówczas napi ęcie 150 KV. FAE miała szybko rozwija ć fabryk ę, aby korzy ści akcjonariuszy świetnie zorganizowan ą reklam ę i sprzeda ż. W ostatnich 60 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 trzech latach przed wojn ą nast ąpił trzykrotny wzrost Do fabryki zacz ęli powraca ć pracownicy rozproszeni przez sprzeda ży, a w 1938 r. FAE opanowała ok. 50 % krajowego wojn ę, istniały wszelkie przesłanki, aby w fabryce szybko rynku aparatów elektrycznych. W 1938 r. otwarto Oddział usun ąć zniszczenia wojenne, rozpocz ąć produkcj ę i FAE w Warszawie-Mi ędzylesiu. Szpota ński planował zdobywa ć rynki Europy. Stało si ę jednak inaczej, FAE budow ę kilku fabryk filialnych, utworzenie na bazie została upa ństwowiona, Szpota ński został wyrzucony z laboratorium badawczego o środka badawczo rozwojowego fabryki, jego dom zwalony, dokumentacja przygotowana w oraz przyfabrycznej szkoły przemysłowej. czasie wojny został spalona, a powracaj ącym, przedwojennym pracownikom FAE zabroniono w fabryce pracowa ć. Pa ństwowa fabryka pracowała, nawet zwi ększyła produkcj ę, sprzedawała swe produkty na rynki RWPG za po średnictwem Centrali Handlu Zagranicznego. Kiedy jednak, po 1989 r. otworzyły si ę rynki konkurencyjne, fabryka, nie posiadaj ąc własnej sieci handlowej, ani atrakcyjnego produktu była bezbronna wobec konkurencji. Została sprzedana, a nowy wła ściciel zaniechał produkcji. Szpota ński, który mógł by ć polskim Siemensem, mimo swojej ogromnej pomysłowo ści nie był w stanie nic zrobi ć w systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Wygrywał wszystkie bitwy, ale t ę ostatni ą z doktryn ą ideologiczn ą przegrał, ale co gorsze, wraz z nim przegrał sw ą szans ę równie ż cały polski przemysł aparatów elektrycznych.

7. WNIOSKI KO ŃCOWE

K. Szpota ński był znakomitym in żynierem stale Rys 5. Afisz informuj ący o udziale w wystawie w 1938 r. [1] doskonal ącym konstrukcje aparatów elektrycznych. Był te ż wielkim społecznikiem, który nie tylko kierował 5. WYBUCH WOJNY stowarzyszeniem elektryków ale potrafił nadawa ć mu nowe kierunki działania. Był jednak, a mo że przede wszystkim, Rozwój FAE zakłócił wybuch II wojny światowej. znakomitym organizatorem. Potrafił tworzy ć takie Szpota ński uwa żał, że w czasie wojny równie ż nale ży motywacyjne systemy zarz ądzania, które wyzwalały w prowadzi ć produkcj ę, bowiem fabryka b ędzie stanowiła pracownikach inicjatywę, pomysłowo ść i poczucie jedno ści oparcie dla wielu ludzi, nie tylko pracowników FAE. z grup ą, któr ą tworzyła FAE. Te jego uzdolnienia, a tak że Szpota ński bardzo umiej ętnie paktował z Niemcami umiej ętno ść doboru ludzi zbudowały fabrykę i były prowadził np. handel wymienny, żywno ść za produkty z podstaw ą jej nadzwyczajnego rozwoju. Sukces FAE, rozwój fabryki. Zatrudniał du że ilo ści praktykantów, chroni ąc ich SEP, którymi kierował, zdobyty autorytet, to wszystko przed wywózk ą do pracy do Niemiec. Potrafił dokona ć składało si ę wła śnie na „Fenomen Szpota ńskiego”, wielk ą, rzeczy nadzwyczajnych, np. wydostał kilkudziesi ęciu wyj ątkow ą posta ć okresu mi ędzywojennego.. pracowników z obozu koncentracyjnego Mauthausen w Kazimierz Szpota ński nie powinien zosta ć zapomniany. Niemczech. Ale w planach Szpota ńskiego nie było jednak Jego działalno ść w okresie mi ędzywojennym mo że by ć tylko przetrwanie wojny. Zatrudnił w biurze konstrukcyjnym doskonałym przykładem dla współczesnych jak zarz ądza ć i zwi ększon ą ilo ść pracowników, aby przygotowywali rozwija ć fabryk ę w gospodarce konkurencyjnej, a pełen dokumentacj ę nowych aparatów elektrycznych, które dramatyzmu życiorys mo że stanowi ć scenariusz fabularnego zamierzał wprowadzi ć na rynki po II wojnie światowej. filmu. Uwa żał bowiem, że po wojnie Europa b ędzie si ę odbudowywała, konkurencja w szczególno ści niemiecki 8. ŹRÓDŁA Siemens b ędą osłabione i FAE tak jak w okresie mi ędzywojennym zdobyła 50 % rynku krajowego, tak samo 1. Kazimierz Tadeusz Szpota ński (1887-1966), praca zdob ędzie rynki europejskie. zbiorowa, pod red Jerzego Hickiewicza, wyd. SEP, Warszawa 2012, str. 251. 6. OKRES POWOJENNY 2. Rozmowy z Jackiem Szpota ńskim i własne przemy ślenia.

Po zako ńczeniu II wojny światowej Szpota ński był w sile wieku, miał 57 lat, był pełen energii oraz pomysłów.

PHENOMENON OF SZPOTANSKI

The paper describes activities of Kazimierz Szpota ński at the Electrical Apparatus Factory, founded by him in 1918, i.e. incentive systems of human resources management, the process of overcoming the economic crisis, rapid growth of the factory, surviving the Second World War and plans for the future. The paper also shows, how in a postwar political system the opportunities for development of Polish industry of electrical apparatus had been wasted completely.

Keywords: Kazimierz Szpotanski, electrical apparatus, crisis.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 61

62 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

PROF. ZBIGNIEW JASICKI (1915-2001) - WSPÓŁTWÓRCA POLSKIEGO SYSTEMU ELEKTROENERGETYCZNEGO

Jan STRZAŁKA 1, Zbigniew PORADA 2

1. Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Oddział Kraków 2. Politechnika Krakowska, Wydział In żynierii Elektrycznej i Komputerowej tel.: 12 628 2639, e-mail: [email protected]

Streszczenie: Prof. Zbigniew Jasicki (1915-2001) był wybitnym Średni ą szkoł ę uko ńczył w Cieszynie i tam te ż zdał egzamin polskim elektroenergetykiem, głównym współtwórc ą polskiego maturalny w roku 1933. W tym że roku rozpocz ął te ż studia systemu energetycznego, w tym linii 220 kV Śląsk-Łód ź oddanej do na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej, które eksploatacji w 1947 r. Brał równie ż udział w projektowaniu uko ńczył w roku 1939 uzyskuj ąc tytuł magistra in żyniera i budowie linii 400 kV. Był ponadto wybitnym naukowcem, elektryka. Zaraz po studiach podj ął prac ę w elektrowni wychowawc ą wielu pokole ń polskich in żynierów. Jako profesor prowadził wykłady na Politechnice Śląskiej, Politechnice w Cieszynie, która przerwał mu wybuch II wojny światowej. Pozna ńskiej i w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Był W okresie okupacji niemieckiej musiał wyjecha ć z Cieszyna tak że zasłu żonym działaczem i Członkiem Honorowym SEP. i wówczas wyjechał do Boguchwały i tam pracował w fabryce porcelany oraz w biurze firmy Brown and Boveri. Słowa kluczowe: prof. Zbigniew Jasicki, system elektroener- W roku 1941 Zbigniew Jasicki został wywieziony na roboty getyczny. do Niemiec, gdzie pracował w fabryce w Mannheim. Do kraju powrócił 1943 roku. Wkrótce gestapo aresztowało go 1. DANE BIOGRAFICZNE i został osadzony w wi ęzieniu. Zwolniono go w wyniku interwencji firmy Brown and Boveri, ale zmuszony był ukrywa ć si ę do ko ńca okupacji. Nawi ązał wówczas kontakt z polskim ruchem oporu i udzielał pomocy technicznej oddziałom AK w Miechowskim [2]. Po zako ńczeniu II wojny światowej rozpocz ął prac ę przy odbudowie, a nast ępnie rozbudowie polskiej elektroenergetyki, m.in. jako dyrektor Przedsiębiorstwa Budownictwa Elektroenergetycznego ELBUD , zast ępca głównego in żyniera w Centralnym Zarz ądzie Energetyki, starszy inspektor eksploatacji w Ministerstwie Górnictwa i Energetyki, konsultant a nast ępnie zast ępca dyrektora ds. naukowych Instytutu Energetyki (1959-1961). Równolegle z prac ą zawodow ą w przemy śle, rozpocz ął te ż prac ę naukow ą obejmuj ąc w 1945 roku stanowisko adiunkta w nowo tworzonej Politechnice Śląskiej w Gliwicach. W 1945 r. uzyskał stopie ń kandydata nauk technicznych, rok pó źniej został profesorem nadzwyczajnym, a w 1955 r. profesorem zwyczajnym. Od roku 1949 był kierownikiem Katedry Sieci Elektrycznych. W Ś ą ą Politechnice l skiej pracował do 1961 roku, pełni c tam Rys. 1. Prof. Zbigniew Jasicki w latach pi ęć dziesi ątych [1] ponadto funkcj ę dziekana Wydziału Elektrycznego (1953- 54) i rektora (1954-57) [2,3]. W 1961 roku przeszedł do W roku 2015 przypada setna rocznica urodzin prof. pracy w Politechnice Pozna ńskiej, gdzie zorganizował Zbigniewa Jasickiego, wybitnego in żyniera elektroenerge- i obj ął Katedr ę Nowych Źródeł Energii, a w latach 1962- tyka, współtwórcy systemu elektroenergetycznego w Polsce, 1969 był rektorem tej uczelni. Za zasługi dla Politechniki a tak że zasłu żonego pedagoga i wychowawcy licznej rzeszy Pozna ńskiej otrzymał w 1987 r. tytuł doktora Honoris Causa in żynierów elektryków oraz wieloletniego działacza SEP [2]. i NOT. Warto wi ęc przypomnie ć jego sylwetk ę i W latach 1969-72 prof. Zbigniew Jasicki pełnił funkcj ę najwa żniejsze osi ągni ęcia. zast ępcy przewodnicz ącego Komitetu Nauk i Techniki przy Zbigniew Jasicki urodził si ę 16 sierpnia 1915 r. w Radzie Ministrów, organizuj ąc system kierowania i miejscowo ści Zawada na Zaolziu jako syn Józefa, z zawodu finansowania bada ń naukowych w takich dziedzinach jak profesora Seminarium Nauczycielskiego w Cieszynie. energetyka, chemia, automatyka, informatyka i telekomunikacja. W 1973 r. obj ął kierownictwo nowo utworzonego linia miała pracowa ć na napi ęciu 110 kV, a nast ępnie na Przemysłowo-Uczelnianego Instytutu Nowych Konwersji napi ęciu 220 kV [1]. Energii w Krakowie, z zadaniem prowadzenia prac Decyzj ę o zbudowaniu linii w ci ągu jednego roku naukowych z zakresu podniesienia sprawno ści przemiany podj ęto 11 listopada 1946 r., przy czym harmonogram chemicznej energii w ęgla w energi ę elektryczn ą. przewidywał rozpocz ęcie prac fundamentowych w dniu Od 1982 r. prof. Zbigniew Jasicki pracował w 1 marca. Przedłu żaj ąca si ę zima pozwoliła jednak Instytucie Elektroenergetyki AGH, w którym do przejścia na wykonawcom podj ąć prace w terenie dopiero 4 kwietnia, emerytur ę w 1984 r. pełnił funkcj ę kierownika Zakładu Sieci a dostawy słupów i ich monta ż były równie ż opó źnione i Systemów Elektroenergetycznych. o 2 miesi ące, przy czym podobna sytuacja była w zakresie Prace naukowe prof. Zbigniewa Jasickiego dotyczyły dostaw przewodów roboczych, izolatorów i osprz ętu [1]. szeroko rozumianych zagadnie ń energetyki ze szczególnym W dniu 25 wrze śnia zako ńczono wykonywanie uwzgl ędnieniem problemów zwi ększania sprawno ści fundamentów, a Pa ństwowe Przedsi ębiorstwo Budowy wytwarzania i przesyłania energii elektrycznej. S ą to Mostów MOSTOSTAL zrealizowało stawianie słupów. Prace współcze śnie jedne z podstawowych zada ń energetyki. te uko ńczono 25 pa ździernika. Monta ż przewodów Trzeba podkre śli ć, i ż prof. Zbigniew Jasicki dostrzegał przeprowadziła firma ELBUD , przy czym rozpocz ął si ę on w i rozumiał ich znaczenie oraz rozwi ązywał te problemy ju ż lipcu, a zako ńczono go 29 listopada 1947 r. Cała budowa przed wieloma laty. trwała wi ęc 7 miesi ęcy i 26 dni (od 4 kwietnia do Plonem jego prac naukowych było blisko 200 29 listopada). publikacji krajowych i zagranicznych, w śród nich dwie Ogólna liczba przedsi ębiorstw bior ących udział przy ksi ąż ki o podstawowym znaczeniu dla elektroenergetyki. dostawach materiałowych wynosiła 58, a w pracach Prof. Zbigniew Jasicki działał w licznych instytucjach budowlano-monta żowych uczestniczyło 19 firm. i organizacjach naukowych i naukowo-technicznych w kraju Dzi ęki ogromnemu wysiłkowi wszystkich i za granic ą. Wsz ędzie udzielał si ę z ogromn ą pasj ą, słu żył wykonawców lini ę 220 kV Śląsk-Łód ź zbudowano swoj ą wielk ą wiedz ą i do świadczeniem. W latach 80. w zało żonym terminie, a próbne jej uruchomienie miało nawi ązał kontakty z instytucjami naukowymi w ówczesnej miejsce 30 listopada 1947 r. Do ko ńca kwietnia 1948 r. lini ą Jugosławii, które przyniosły efekty szczególnie dla kadry przesłano do Łodzi 12697 MWh, co stanowiło 9 % energii naukowej. wyprodukowanej w rejonie miasta przez wszystkie Był te ż przez wiele lat członkiem Rady Głównej elektrownie. Szczególn ą rol ę odegrała ta dostawa energii Szkolnictwa Wy ższego, przewodnicz ącym Sekcji Zjawisk w styczniu 1948 r., kiedy to doszło do uszkodzenia turbiny Elektrycznych Przenoszenia Energii Elektrycznej w 20 MW w Elektrowni Łódzkiej [1]. Komitecie Elektrotechniki PAN, członkiem prezydium Prof. Zbigniew Jasicki miał nie tylko bardzo istotny Pa ństwowej Rady ds. Pokojowego Wykorzystania Energii wkład przy projektowaniu i budowie linii 220 kV Śląsk- Jądrowej. Łód ź, ale równie ż tworzył podstawy naukowe rozwoju Działał tak że w organizacjach mi ędzynarodowych systemu elektroenergetycznego, w tym krajowej sieci takich jak CIGRE - Pary ż (w latach 1950-1978) oraz przesyłowej 400 kV i ju ż w 1959 r. zorganizował pierwsz ą Mi ędzynarodowej Konferencji Magnetohydrodynamicznego mi ędzynarodow ą konferencj ę naukow ą na temat takich sieci Wytwarzania Mocy Elektrycznej przy Mi ędzynarodowej w Polsce [3, 4]. Agencji Energii Atomowej – Wiede ń (w latach 1968- 1980). Profesor dr in ż. Zbigniew Jasicki zmarł w Krakowie 3. DZIAŁALNO ŚĆ PROF. JASICKIEGO w dniu 9 stycznia 2001 r. i został pochowany w tym mie ście W STOWARZYSZENIU ELEKTRYKÓW na Cmentarzu Rakowickim. POLSKICH

2. POCZ ĄTKI POLSKIEGO SYSTEMU Deklaracj ę wst ąpienia do SEP Zbigniew Jasicki zło żył ENERGETYCZNEGO, LINIA 220 kV ŚLĄSK-ŁÓD Ź w lipcu 1939 r., jednak formalnie stał si ę członkiem Stowarzyszenia Elektryków Polskich tu ż po wojnie w Od wiosny 1946 r. polscy energetycy dyskutowali na 1945 r. [2]. temat kształtu przyszłego systemu energetycznego, W latach 1956-1960 był przewodnicz ącym Koła SEP nawi ązuj ąc do koncepcji przedwojennej sieci 150 kV i do przy Politechnice Śląskiej, a w latach 1956-1958 członkiem opracowa ń z czasów okupacyjnych. Zniszczenia wojenne Zarz ądu Głównego SEP. W tym czasie działał tak że w wielu spowodowały, i ż pojawił si ę wówczas w znacznych rejonach innych strukturach stowarzyszenia. kraju ostry deficyt mocy i szybko zapadła decyzja o budowie W latach 1960-1974 przez 5 kadencji był Członkiem linii Śląsk – Łód ź - Warszawa wybieraj ąc dla niej napi ęcie Głównego S ądu Kole żeńskiego SEP, a w latach 1969-1972 220 kV, które było szeroko stosowane w wielu krajach członkiem Komisji Nagród i Odznacze ń przy ZG SEP. europejskich. Budow ę tej linii miało zrealizowa ć, powołane Przez wiele lat prof. Zbigniew Jasicki był członkiem wiosn ą 1946 r., Przedsi ębiorstwo Budownictwa Elektroener- Komisji Małej Energetyki przy ZG SEP. Równocze śnie w getycznego ELBUD , a pracami projektowymi zajmowała si ę latach 1964-1970 przewodniczył Komisji Nagród przy OW jedenastoosobowa grupa, na czele której stan ął dr in ż. NOT w Poznaniu, a w latach 1978-1982 był członkiem Zbigniew Jasicki [2,3]. Komitetu NOT ds. Energetyki [2, 5]. Grupa projektowa PRE ELBUD oparła si ę na realiach Był tak że współtwórc ą Polskiego Komitetu ówczesnego stanu polskiej techniki. Korzystano prawie Automatycznego Przetwarzania Danych i w latach 1967- wył ącznie z dostaw krajowych jak równie ż z krajowego 1972 jego przewodnicz ącym. Komitet ten został nast ępnie wykonawstwa. Ostry deficyt energetyczny w Łodzi był przekształcony w Komitet ds. Informatyki NOT. powodem konieczno ści skrócenia czasu budowy linii i W latach 1970-1972 prof. Zbigniew Jasicki był zako ńczenia jej do grudnia 1947 r. W pocz ątkowym okresie członkiem i przewodnicz ącym Kolegium Redakcyjnego „Przegl ądu Technicznego”.

64 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 Był te ż delegatem na XIII Walny Zjazd delegatów SEP 4. BIBLIOGRAFIA w 1960 r. i tam wygłosił ciesz ący si ę du żym zainteresowaniem referat pt. „Kierunki poprawy przesyłu i rozdziału 1. Jasicki Z.: U źródeł Polskiego Systemu Energetycznego energii elektrycznej”. Linia 220 kV Śląsk-Łód ź pracuje 50 lat, Energetyka, Nr. Ponadto był te ż współorganizatorem 21 krajowych 5 (563), Katowice 2001, s. 233-236. i mi ędzynarodowych konferencji naukowo-technicznych 2. Strzałka J.: Zbigniew Jasicki (1915-2001), Spektrum SEP oraz NOT i w wielu z nich pełnił rol ę SEP, Nr 3, Warszawa 2001. przewodnicz ącego [2, 5]. 3. Popczyk J.: Profesor Zbigniew Jasicki, 1915-2001 Za szczególnie aktywn ą działalno ść społeczn ą prof. wspomnienie, Energetyka, Nr. 5 (563), Katowice 2001, Zbigniew Jasicki uzyskał wiele ró żnych odznacze ń, w tym s. 231. odznaczony został m.in. Złot ą Odznak ą Honorow ą SEP 4. Sztyper K.: Profesor Zbigniew Jasicki współtwórca i Złot ą Odznak ą Honorow ą NOT oraz Medalem im. systemu elektroenergetycznego w Polsce, Energetyka, M. Po żaryskiego. Nr. 5 (563), Katowice 2001, s. 232-233. Na XXV Walnym Zje ździe Delegatów SEP w czerwcu 5. Polacy zasłu żeni dla elektryki, opracowanie zbiorowe, 1989 roku prof. Zbigniew Jasicki otrzymał godno ść Członka PTETiS 2009, s. 587-595. Honorowego SEP [2, 5].

PROF. ZBIGNIEW JASICKI (1915-2001) - CONTRIBUTOR POLISH POWER SYSTEM

Professor Zbigniew Jasicki (1915-2001) was a prominent Polish power industry, the main designer of Polish energy system, including the 220 kV line Silesia-Łód ź became operational in 1947. He also participated in the design and construction of a 400 kV line. He was also an outstanding scientist, educator of many generations of Polish engineers. As a professor lectured at Silesian University of Technology, the Pozna ń University of Technology and AGH University of Science and Technology in Krakow. The Silesian University of Technology he worked until 1961, where he held the post of dean addition Faculty of Electrical Engineering (1953-1954) and Rector (1954-1957). In 1961 he went to work at the Pozna ń University of Technology, where he took over the Chair of Electrical Power Engineering, and from 1962-1969 he was the rector of the university. For services to the Poznań University of Technology in 1987 received the title of Doctor Honoris Causa. He was also a well-deserved activist and honorary member of the SEP. He was also for many years a member of the Council for Higher Education, Chairman of the Section of Electrical Phenomena of Electricity Transfer Committee for Electrotechnical Sciences PAN, member of the Presidium of the State Council Peaceful Uses of Nuclear Energy. Also active in international organizations such as CIGRE - Paris (years 1950-1978) and the International Conference on Electrical Power Generation Magnetohydrodynamic at the International Atomic Energy Agency - Vienna (years 1968- 1980). Professor Zbigniew Jasicki died in Krakow on 9 January 2001.

Keywords: Professor Zbigniew Jasicki, polish power system.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 65

66 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

WYBRANI, ZNANI TWÓRCY PATENTÓW, WYNALAZKÓW ORAZ NORM NA WYDZIALE ELEKTRYCZNYM, ELEKTROTECHNIKI I AUTOMATYKI POLITECHNIKI GDA ŃSKIEJ

Witold PARTEKA

Politechnika Gda ńska, Biblioteka Główna tel.: 58 347 2995 e-mail: [email protected]

Streszczenie: W artykule przedstawiono sylwetki wybranych 2. IGNACY GO ŚCICKI znanych wykładowców Politechniki Gda ńskiej z Wydziału: Elektrycznego, Elektrotechniki i Automatyki. Ignacy Go ścicki był Ignacy Go ścicki (19 VI 1897 Płock – 12 XI 1983 jednym z pierwszych nauczycieli akademickich, a pozostałych Gda ńsk), nauczyciel, naukowiec, specjalista sieci sze ść osób (Stefan Grudziecki, Andrzej Grono, Tadeusz Lipski, elektroenergetycznych i elektrotechniki. Ryszard Roskosz i Wojciech Winiarski oraz Jacek Żyborski) to studenci i absolwenci ró żnych roczników Wydziału Elektrycznego W 1915 r. zdał matur ę w gimnazjum m ęskim w Płocku. PG po 1945 r. Opublikowano ich zró żnicowane biogramy, Żołnierz Polskiej Organizacji Wojskowej (1916-1918), uwzgl ędniaj ące działalno ść zawodow ą, społeczną (z akcentem na w Wojsku Polskim – szeregowy, ułan, plutonowy, przynale żno ść do Stowarzyszenia Elektryków Polskich i pełnione podchor ąż y IV Pułku Ułanów (1918-1920), żołnierz tam funkcje) i kombatanck ą; przedstawiono etapy ich pracy w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. Studia wy ższe na naukowej i dydaktycznej oraz ogóln ą charakterystyk ę ich dorobku Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej naukowo-badawczego. Zaprezentowano wykaz patentów, uko ńczył w 1930 r. – in żynier elektryk. stworzenie szkoły naukowej z danej dziedziny, a także Pracował w firmie Prasa Polska S.A., a w elektrowni promotorstwo doktorów. Opisane osoby były pracownikami PG w Domu Prasy w Warszawie jako maszynista rotacyjny przez kilkadziesi ąt lat, to współtwórcy Wydziału Elektrycznego oraz Wydziału Elektrotechniki i Automatyki. Jednak że, dzi ęki i konserwator urz ądze ń (1926-1930). W latach 1930-1935 ró żnorodnym dokonaniom, ich zasługi znacznie wykraczają poza był kierownikiem Elektrowni Miejskiej w Ostrowi działalność na Politechnice Gda ńskiej. Niektórzy z nich byli: Mazowieckiej. Pracował w Zjednoczeniu Elektrowni Okr ęgu pionierami polskiej elektryki, or ędownikami odbudowy Gda ńska i Radomsko-Kieleckiego w Skar żysku-Kamiennej: zast ępca PG po 1945, a tak że osobami zasłu żonymi przy elektryfikacji kierownika ruchu i budowy linii przesyłowej 150 kV - Żuław i ich odwodnieniu po 1945 r. pierwszej w kraju w 1937 r. – zast ępca dyrektora (1935- 1939), kierownik pod zarz ądem niemieckim i polskim Słowa kluczowe: wykładowcy Politechniki Gda ńskiej, (1939-1944, II-IV 1945). W lipcu 1944, zagro żony elektrotechnika, aparaty elektryczne, energoelektronika, aresztowaniem, wyjechał do Warszawy. Podczas Powstania Stowarzyszenie Elektryków Polskich. Warszawskiego aresztowany i wywieziony do obozu pracy

w Brandethal (Dolny Śląsk koło Milicza).W styczniu 1945 r. 1. WST ĘP uciekł z obozu, powrócił do Skar żyska –Kamiennej. Od

1945 r. żył w Gda ńsku. W niniejszym artykule przedstawiam szczegółowe W latach 1947-1968 pracował na Politechnice życiorysy i dokonania znanych osób, wybranych spo śród Gda ńskiej, gdzie pełnił funkcje: prodziekana do spraw wielu wykładowców akademickich obecnych po 1945 r. w młodzie ży Wydziału Elektrycznego (1951-1956), historii Wydziału Elektrycznego Politechniki Gda ńskiej (od kierownika Katedry Elektryfikacji Gospodarki Rolnej i 1996 r. - po zmianie nazwy – znanego jako Wydział Rolnictwa (1951-1953), członka i przewodnicz ącego Elektrotechniki i Automatyki). Prezentuj ę sylwetki: prof. dr. Komisji Weryfikacyjno-Egzaminacyjnej na stopie ń hab.in ż. Andrzeja Grono, prof. nadzw. dr. in ż. Stefana in żyniera (1949-1955). W 1950 r. został zast ępc ą profesora, Grudzieckiego, prof. mgr in ż. Ignacego Go ścickiego, dr. w 1957 r. - docentem. W 1967 r. przeszedł na emerytur ę. hab. in ż. Stefana Roskosza, prof. dr. hab. in ż. Wojciecha Autor kilkunastu opracowa ń i ekspertyz na temat sieci Winiarskiego, prof. dr. hab. in ż. Jacka Żyborskiego i prof. elektrycznych, elektroenergetyki, elektrotechniki. Promotor zw. dr. in ż. Tadeusza Lipskiego. Ł ączy ich zarówno praca 2 doktorów. Autor polskiej normy PN/E-19001/1950 – słupy zawodowa w bran ży elektrycznej, jak i zawód nauczyciela drewniane. akademickiego. Istotnym aspektem była tak że ich słu żba dla W okresie 1945-1951 zatrudniony w Zjednoczeniu Polski: w młodo ści w Wojsku Polskim, a nast ępnie w Energetycznym Okr ęgu Pomorskiego w Gda ńsku, okresie I i II wojny światowej oraz wynikaj ąca st ąd Zjednoczeniu Energetycznym Okr ęgu Nadmorskiego jako: działalno ść w organizacjach kombatanckich. Wydaje si ę, zast ępca kierownika Grupy Morskiej, szef działu sieci, wi ęc, że s ą to osoby warte szczególnego opisania. Ich ró żne dyrektor eksploatacji(1949-1950).W 1951 dyrektor Zakładu drogi życiowe posłu żyły do zaprezentowania zło żonych Sieci Gda ńsk, w latach 1951-1960 pracował w Zakładzie szkiców biograficznych. Energetycznym w Gda ńsku. Zasłu żony w: odbudowie sieci

elektrycznych na Żuławach w okresie 1945-1947 (na polecenie in ż. Eugeniusza Kwiatkowskiego - Delegata Krzy żem Kawalerskim Orderu odrodzenia Polski (1995), Rz ądu do Spraw Wybrze ża), co było warunkiem Medalem za Zasługi dla PG (2009). uruchomienia stacji pomp i odwodnienia Żuław, reelektryfikacji i elektryfikacji wsi województwa 4. STEFAN GRUDZIECKI gda ńskiego. W latach 1948-1950 nauczyciel w Gimnazjum i Liceum Elektrycznym oraz Szkole Rzemiosł Budowlanych Prof. dr in ż. Stefan Grudziecki (4 VIII 1919 Pawłów - w Gda ńsku. 1996 Gda ńsk). Naukowiec, specjalista z zakresu Członek Komitetu Elektryfikacji Polski PAN. elektrotechniki, energoelektroniki i aparatów elektrycznych. W Stowarzyszeniu Elektryków Polskich (SEP) w latach Absolwent Gimnazjum Humanistycznego im. J. (1930-1983) był m.in.: prezesem oddziału Radom-Kielce Chreptowicza w Ostrowcu Świ ętokrzyskim (1937). Od z siedzib ą w Skar żysku-Kamiennej (1938-1939), jednym 1938 r. student Wydziału Elektrycznego Politechniki z organizatorów oddziału gda ńskiego SEP w 1945 r.; Warszawskiej. W latach 1939-1944 w rodzinnej wsi. w latach 1959-1961 prezes oddziału gda ńskiego, w okresie Uczestnik Powstania Warszawskiego. Od 1945 r. 1962-1966 członek Zarz ądu Głównego SEP w Warszawie. w Gda ńsku. Dyplom mgr in ż. elektryka uzyskał na Wydziale Odznaczony m.in.: Krzy żem Walecznych (1920), Elektrycznym Politechniki Gda ńskiej w 1947 r. W latach Srebrnym Krzy żem Zasługi (1945), Medalem X-lecia Polski 1947-1989 pracował na Politechnice Gda ńskiej. W 1954 r. Ludowej (1955). uzyskał doktorat na Wydziale Elektrycznym PG, od 1957 r. Pochowany na cmentarzu Srebrzysko w Gda ńsku. docent, od 1969 r. profesor nadzwyczajny. Na PG pełnił funkcj ę kierownika: Zakładu Łączników Wysokiego 3. ANDRZEJ GRONO Napi ęcia (1952-1955), był twórc ą Katedry Wysokich Napi ęć i Przyrz ądów Rozdzielczych (1962-1968), Zakładu Prof. dr hab. in ż. Andrzej Grono (23 VI 1938 Zamo ść ). Aparatów Elektrycznych i Urz ądze ń Trakcyjnych (1968- Naukowiec, specjalista z zakresu elektrotechniki i 1975; 1978-1987). Autor i współautor 33 publikacji na temat automatyki elektroenergetycznej, elektroautomatyki, odgromników wydmuchowych, bezpieczników automatyki i robotyki. gazowydmuchowych, generatorów elektro- Absolwent Technikum Budowy Maszyn w Elbl ągu gazodynamicznych. Promotor 6 doktorów. (1956). W 1956-1958 pracował w Odlewni żeliwa „Niekła ń” Konstruktor odgromników wybuchowych do ochrony w Wołowie (obecnie Fabryka Radiatorów w St ąporkowie). odgromowej sieci wiejskich. Twórca i współtwórca Dyplom mgr in ż. elektryka uzyskał na Wydziale 19 patentów (ł ączniki wysokiego napi ęcia, odgromniki, Elektrycznym Politechniki Gda ńskiej w 1963 r. W 1972 r. generatory pojemno ściowe), dwóch europejskich, m.in.: uzyskał doktorat, a w 1993 r. habilitacj ę na tym wydziale. Bezpiecznik gazuj ący wysokiego napi ęcia (1956), Od 1994 r. profesor nadzwyczajny, od 2002 r. profesor. Elektryczny odł ącznik mocy z komor ą gazuj ącą (1956), W latach 1963-2008 pracował na Politechnice Gda ńskiej. Trójbiegunowy ł ącznik elektryczny (1956), Zespól W okresie 1985-1986 w PP „Polcargo” na budowie wył ącznika mocy i odł ącznika wysokiego napi ęcia typu elektrowni wodnej Haditha na Eufracie w Iraku. Na PG napowietrznego (1960), Materiał izolacyjno-gazuj ący (1960 pełnił m.in.: funkcj ę prodziekana ds. nauki na Wydziale - patent na NRD - 1961- Gasbildendes Isoliermaterial), Elektrycznym (1993-1996). Odgromnik wydmuchowy rurowy szczelinowo-śrubowy Autor i współautor ponad 165 publikacji, w tym (1958), Odgromnik wydmuchowy rurowy (1958), 1 ksi ąż ki ( Komputerowa synchronizacja pr ądnic , Gda ńsk Odgromnik wydmuchowy rurowy o wysokiej górnej granicy 2001) i 2 skryptów, redaktor publikacji jubileuszowych pr ądowej (1959), Odgromnik wydmuchowy typu wisz ącego Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG (2005). (1959), Zespół przeciwnapi ęciowy (1962), Generator Promotor 6 doktorów. Twórca, współtwórca 36 patentów elektrohydrodynamiczny (1960), Generator pojemno ściowy (10 własnego autorstwa), m.in.: Sposób realizacji nacisku wysokiego napi ęcia (1962), Zespół odł ączników i fazowego podczas automatycznej synchronizacji obiektów bezpieczników wysokiego napi ęcia typu napowietrznego elektroenergetycznych (2004), Sposób automatycznej Bezpieczniko-zmiennik wysokiego napi ęcia (10.04.1971), synchronizacji obiektów elektroenergetycznych (2001), Wysokonapi ęciowy wysokotemperaturowy generator Sposób realizacji sygnału zał ączaj ącego wył ącznik mocy elektrodynamiczny (15.12.1970), Wysokonapieciowe przy synchronizacji (31.12.1993), Sposób realizacji stałego urz ądzenia zabezpieczaj ące (31.03.1970), Generator czasu wyprzedzenia w automatycznym synchronizatorze elektrodynamiczny (8.05.1969), Wysokonapi ęciowy obiektów energetycznych pr ądu przemiennego (31.01.1987), bezpiecznik gazuj ący (20.10.1967). Autor i współautor Sposób impulsowej synchronizacji pr ądów synchronicznych 10 wdro żeń, m.in.: odgromników wydmuchowych i (15.12.1976), Tranzystorowy przeka źnik czasowy z bezpieczników gazowydmuchowych, produkowanych w kompensacj ą wpływu waha ń napi ęcia zasilaj ącego latach 1953-2007 m.in. w Zakładzie Remontowym opó źnianie czasowe (28.02.1968) oraz 1 niepublikowanej Energetyki w Gda ńsku. ksi ąż ki i 210 opracowa ń niewydanych. Twórca, współtwórca Konstruktor aparatów elektrycznych wysokiego wdro żeń m.in.: Przeka źnik czasowy typ RT-4-51 (Huta napi ęcia, aparatury gazowydmuchowych, odgromników Warszawa 1966), Sposób wyznaczania chwil zgodno ści i bezpieczników wysokonapi ęciowych. Współautor norm fazowej dwóch napi ęć przemiennych o ró żnych pulsacjach aparatury gazowydmuchowej. Konsultant w Instytucie (Zakłady Okr ętowych Urz ądze ń Elektrycznych ELMOR Energetycznym - Oddział Gda ńsk (1953-1955). Odznaczony Gda ńsk). m.in. Krzy żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski Członek m.in.: Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki (1984), odznak ą Zasłu żonego Racjonalizatora Produkcji Teoretycznej i Stosowanej, Stowarzyszenia Elektryków (1972). Gda ńszczanin roku 1966. Członek ZBOWiD – koło Polskich, Komitetu Automatyki Elektroenergetycznej PAN. na PG (od 1990 r. Zwi ązek Kombatantów Rzeczypospolitej Odznaczony m.in.: Złotym Krzy żem Zasługi (1984), Polskiej i Byłych Wi ęź niów Politycznych).

68 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 Pochowany na cmentarzu w Pawłowie koło bezpieczników. Konsultant zakładów produkcji Starachowic. bezpieczników w kraju. Członek wielu organizacji naukowych i zawodowych, 5. TADEUSZ LIPSKI m.in.: Rady Głównej Szkolnictwa Wy ższego (1990-1993), Komitetu Elektrotechniki PAN, Gda ńskiego Towarzystwa Tadeusz Lipski (3 II 1925 Odessa- 4 VI 2001 Gda ńsk), Naukowego, Stowarzyszenia Elektryków Polskich - oddział naukowiec, specjalista z zakresu bezpieczników i w Gda ńsku (1946-2001). Wykładał na wielu uczelniach ograniczania pr ądów zakłóceniowych, profesor Politechniki zagranicznych w Niemczech i Wielkiej Brytanii, m.in. 10 lat Gda ńskiej. w Technische Hochschule Ilmenau (Niemcy), przebywał W 1941 r. uko ńczył szkoł ę średni ą w Odessie. W latach na uniwersytetach: Braunschweig, Darmstadt, Glasgow, 1943-1945 żołnierz I Armii Wojska Polskiego w ZSRR, Sheffield, Preston, Bolton. kontuzjowany dotarł a ż do Berlina. Studia na Politechnice W latach 1952-2000 współpracował z Instytutem Odeskiej (Odeski Instytut Elektro-Mechaniczny), od 1945 Elektrotechniki, Zakładem Elektrotechniki Morskiej w student Wydziału Mechaniczno-Elektrycznego Politechniki Gda ńsku (w 1952-1968 kierownik Pracowni Warszawskiej z siedzib ą w Lublinie. Dyplom mgr in ż. Bezpieczników), od 1968 r. w Radzie Naukowej. Członek elektryka (specjalno ść : konstrukcje) uzyskał na Wydziale zało życiel, przewodnicz ący i sekretarz FUSE CLUB Elektrycznym Politechniki Gda ńskiej w 1946 r. Od 1945 r. (mi ędzynarodowa organizacja z udziałem specjalistów w Gda ńsku. W 1945-1946 pracował w Głównym Urz ędzie z zakresu tematyki bezpieczników): 1973-1999. Laureat Morskim w Gda ńsku (p.o. inspektora elektrotechnicznego Nagrody Pa ństwowej I stopnia, zespołowej (1964, 1966) Wydziału Żeglugi). Od 1946 do 1995 na Politechnice i Nagrody Wojewody Gda ńskiego w dziedzinie nauki Gda ńskiej. W 1954 r. doktorat na Wydziale Elektrycznym, (1978). Członek Zwi ązku Kombatantów Rzeczypospolitej w 1954 r. został zast ępc ą profesora, w 1956 r. - docentem, Polskiej i Byłych Wi ęź niów Politycznych – koło na PG w 1968 r. - profesorem nadzwyczajnym, a w 1977 r. (1993-2001), NSZZ „Solidarno ść ” na PG (1980-1981,1990- profesorem zwyczajnym. Na Politechnice Gda ńskiej pełnił 2001). funkcje: kierownika Zakładu Aparatów Niskiego Napi ęcia Odznaczony m.in.: Krzy żem Kawalerskim Orderu (1953-1968), dyrektora Katedry Wysokich Napi ęć Odrodzenia Polski (1973), Krzy żem Komandorskim Orderu i Aparatów Elektrycznych i Urz ądze ń Trakcyjnych (1968- Odrodzenia Polski (1985), Medalem Komisji Edukacji 1969), Instytutu Wysokich Napi ęć i Aparatów Elektrycznych Narodowej (1993), medalem „Za udział w walkach o Berlin” (1969-1978), kierownika Katedry Aparatów Elektrycznych (1975), odznak ą „Weteran walk o niepodległo ść ” (1995), (1991-1994) i dziekana Wydziału Elektrycznego (1978- złot ą odznak ą honorow ą Stowarzyszenia Elektryków 1981). Stworzył polsk ą szkoł ę naukow ą w dziedzinie Polskich – SEP (1975). bezpieczników i ograniczania pr ądów zakłóceniowych. Pochowany na cmentarzu Srebrzysko w Gda ńsku. Współautor 6 norm bezpiecznikowych oraz słownictwa z zakresu aparatów elektrycznych. 6. RYSZARD ROSKOSZ Autor i współautor ponad 130 publikacji na temat bezpieczników, diod aparatów elektrycznych, w tym Ryszard Roskosz (15 X 1936 Stasin, powiat Kra śnik). 4 ksi ąż ek (m.in. Kucie na kowarkach , Warszawa 1979). Naukowiec, specjalista z zakresu elektrotechniki i Promotor 9 doktorów. Twórca, współtwórca 27 patentów metrologii. Absolwent Technikum Budowlanego w Lublinie krajowych, 2 zagranicznych, wdro żeń, m.in.: Topika (1959). Dyplom mgr in ż. elektryka uzyskał na Wydziale bezpiecznikowego o du żej zwarciowej zdolno ści wył ączania Elektrycznym PG w 1965 r., w 1975 r. doktorat (tam że), a w (1.12.1979), Układu samoczynnych zabezpiecze ń 1996 r. habilitacj ę na Wydziale Elektrotechniki i Automatyki zwarciowych samoczynnego ponownego zał ączania PG. Od 1996 r. profesor nadzwyczajny. W latach 1953-1961 (15.07.1978), Sposobu i urz ądzenia do wytwarzania ta śm pracował w Przedsi ębiorstwie Robót Elektrycznych topikowych (30.04.1982), Walcarki do przew ęż eń „Elektromonta ż” w Lublinie. W latach 1966-2007 szczególnie ta śm topikowych (5.06.1986), Wska źnika zatrudniony na Politechnice Gda ńskiej, gdzie pełnił funkcje: topikowego o du żej sile działania zwłaszcza bezpieczników kierownika Katedry Miernictwa Elektrycznego, Metrologii i wysokiego napi ęcia (20.09.1982), Urz ądzenia do szybkiego Systemów Informacyjnych (1997-2007). Autor, współautor ograniczania wył ączania pr ądów zwarciowych (27.02.1998), ponad 130 publikacji na temat elektrotechniki, metrologii, Wysokonapi ęciowego bezpiecznika gazowego w tym skryptu: Miernictwo elektryczne; laboratorium , ró żnicoci śnieniowego (30.04.1992), Bezpiecznika Gda ńsk 2001. topikowego o du żej zwarciowej zdolno ści wył ączania W latach 1979-1982 był profesorem na University of (28.06.1991), Bezpiecznika topikowego dwu ście żkowego Basra w Iraku. Profesor nadzwyczajny w: Pa ństwowej szczególnie do wył ączania pr ądów przeci ąż eniowych Wy ższej Szkole Zawodowej w Elbl ągu oraz na (30.04.1991). Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym im. Jana Twórca wdro żeń: Niskonapi ęciowe bezpieczniki i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy. ograniczaj ące ró żnych klas i automaty do ich produkcji, Autor i współautor ponad 130 publikacji naukowych, bezpieczniki trakcyjne 3 kV napi ęcia stałego. Autor serii 21 patentów, 8 patentów w seryjnej produkcji, promotor niskonapi ęciowych bezpieczników zwłocznych. Twórca 1 doktora. Tematyka naukowa: metrologia, pomiary światowej teorii naukowej: Działania konwencjonalnych elektroenergetyczne, jako ść energii elektrycznej. bezpieczników topikowych przy przeci ąż eniach i zwarciach Członek Komitetu Metrologii i Aparatury Naukowej - cytowanej w wielu podr ęcznikach. Opracował oryginalny PAN – sekcji Podstawowe Problemy Metrologii, The układ, oparty na szybkich wył ącznikach tyrystorowych, Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE), przeł ącznika du żej mocy w aparacie elektrycznym Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej wdro żonym w okr ętownictwie. Konstruktor ró żnych typów i Stosowanej.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 69 7. WOJCIECH WINIARSKI elektryka uzyskał na Wydziale Elektrycznym Politechniki Gda ńskiej w 1954. W 1954-1999 pracował na Politechnice Wojciech Winiarski (13 I 1921 Lwów – 22 IV 2007 Gda ńskiej. W 1968r. na Wydziale Elektrycznym Gda ńsk), naukowiec, specjalista z dziedziny elektrotechniki Politechniki Gda ńskiej uzyskał doktorat, a w 1982 r. i aparatów elektrycznych. habilitacj ę. Od 1990 r. profesor nadzwyczajny, od 1996 r. W 1939 r. zdał matur ę w Korpusie Kadetów profesor, od 2002 r. na stanowisku profesora zwyczajnego. w Rawiczu, potem uko ńczył kurs podchor ąż ych. Żołnierz Na Politechnice Gda ńskiej pełnił funkcje: zast ępcy wojny obronnej w 1939 r., w latach 1939-1942 w stalagu I A dyrektora (1983-1984) i dyrektora Instytutu Wysokich w Stablack (obecnie: Kamińsk, Stabławki), sk ąd uciekł Napi ęć i Aparatów Elektrycznych (1984-1991), kierownika w 1942 r. Żołnierz-porucznik Armii Krajowej, partyzant Katedry Aparatów Elektrycznych (1994-1999). Autor, w lasach pod Kielcami. współautor ponad 216 publikacji na temat aparatów Od 1945 r. w Gda ńsku. W 1946 r. żołnierz Stra ży elektrycznych, elektrotechniki; w tym 5 ksi ąż ek, 1 skryptu, Akademickiej na PG, gdzie pełnił funkcj ę dru żynowego. m.in.: autor Łączenie bezstykowe w Polsce , Gda ńsk 1982. Studia wy ższe na Wydziale Elektrycznym Politechniki Promotor 2 doktorów. Twórca, współtwórca 14 patentów, Gda ńskiej uko ńczył w 1950 r. – mgr in ż. elektryk. m.in.: Ultraszybki ł ącznik zestykowy (31.01.2002), W latach 1950-1952, 1958-1996 pracował na Urz ądzenie do szybkiego ograniczania wył ączania pr ądów Politechnice Gda ńskiej. Na Wydziale Elektrycznym PG zwarciowych (27.02.1998), Szybki, kontraktonowy w 1964 uzyskał doktorat, a w 1988 r. habilitacj ę. Od 1970 r. przeka źnik nadpr ądowy (15.01.1979), Układ samoczynnych docent, od 1989 r. - profesor nadzwyczajny, a od 1990 r. - zabezpiecze ń zwarciowych samoczynnego ponownego profesor. W latach 1987-1990 prodziekan do spraw zał ączania (15.07.1978), 1 wdro żenia: Elektryczny kształcenia Wydziału Elektrycznego, w okresie 1972-1978 akumulacyjny ogrzewacz wody – Przedsi ębiorstwo Robot zast ępca dyrektora Instytutu Wysokich Napi ęć i Aparatów Instalacyjno-Monta żowych Budownictwa Rolniczego Elektrycznych, w latach 1987-1991 kierownik Katedry (15.03.1973) i wdro żeń zastosowanych w trakcji Wysokich Napi ęć i Aparatów Elektrycznych. Na emerytur ę elektrycznej. Opracował (wraz z zespołem) najszybszy na przeszedł w 1991 r. świecie wył ącznik hybrydowy zestykowy niskiego napi ęcia. Autor i współautor kilkudziesi ęciu publikacji z zakresu Odznaczony m.in.: Złotym Krzy żem Zasługi (1985), elektrotechniki i aparatów elektrycznych, w tym 1 skryptu Krzy żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1993). (Problematyka obliczania kompleksowych indukcyjno ści Pochowany na cmentarzu Srebrzysko w Gda ńsku. i reaktancji zwojnicowych przekładników indukcyjnych , Gda ńsk 1988). Współautor (z: S.Szporem, H.Dzier żkiem) 9. PODSUMOWANIE ksi ąż ki: Technika wysokich napi ęć , Warszawa 1967. Współtwórca, twórca 6 patentów, w tym: Urz ądzenia do Przedstawione powy żej biogramy wybranych postaci oscylografowania zmian temperatury przewodników zwi ązanych z Wydziałem Elektrycznym (od 1996 r. Wydział elektrycznych (30.06.1975), Urz ądzenia Elektrotechniki i Automatyki) Politechniki Gda ńskiej ferromagnetycznego do wywierania docisku zwłaszcza do szczegółowo ukazuj ą ich prac ę zawodow ą i społeczn ą. układów stykowych (29.11.1986), Urz ądzenia Opisano ich działalno ść naukow ą, badawcz ą i dydaktyczn ą ferromagnetycznego zwłaszcza do układów stykowych (kształcenie absolwentów oraz doktorów nie tylko w (30.11.1976), Sposobu i urz ądzenia do zasilania Polsce). Uwzgl ędniono pełnione przez te osoby funkcje mikroprocesorowych układów do pomiarów i zabezpiecze ń kierownicze na wydziale; przedstawiono profil ich (30.04.2001). Promotor 3 doktorów. W 1958 wybudował zawodowej i naukowej pracy zwi ązanej z elektryk ą, jej (pierwsz ą w kraju) zwarciowni ę pr ądu stałego na Wydziale ró żnymi działami i specjalno ściami. Ten syntetyczny artykuł Elektrycznym PG. mo że posłu żyć do pogł ębionych prac dokumentacyjnych na W latach 1952-1958 w Instytucie Elektrotechniki – potrzeby publikacji na temat tych nauczycieli akademickich oddział w Gda ńsku. Członek organizacji naukowych czy historii Wydziału Elektrycznego (Elektrotechniki i i zawodowych, m.in.: Gda ńskiego Towarzystwa Automatyki) PG. Naukowego, Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej, Stowarzyszenia Elektryków 10. ŹRÓDŁA OSOBOWE Polskich. Członek Zwi ązku Kombatantów i Byłych Wi ęź niów 1. Archiwum Politechniki Gda ńskiej. Akta osobowe:, Politycznych RP – koło na PG (1990-2007 przewodniczący). Wojciecha Winiarskiego, Jacka Żyborskiego, Stefana Odznaczony m.in. Krzy żem Partyzanckim (1946), Grudzieckiego. Krzy żem Armii Krajowej (1990), Złotym Krzy żem Zasługi 2. Sekcja Historyczna Biblioteki Głównej PG. Teczka (1959), Krzy żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski osobowa nr 98: Tadeusz Lipski. Teczka osobowa nr (1988), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1991), P 302: Ignacy Gościcki. Zasłu żonym dla Ziemi Gda ńskiej (1990). Zmarł w 2007 r. w Gda ńsku, pochowany na cmentarzu 11. BIBLIOGRAFIA

Srebrzysko. 1. Gli ński M., Kukli ński J.: Kronika Gda ńska 997-2000, t. II, 1945-2000, Gda ńsk 2000. 8. JACEK ŻYBORSKI 2. Grono A. (red.). Wydział Elektrotechniki i Automatyki wczoraj i dzi ś. Ksi ęga jubileuszowa 1904-2004, Gda ńsk Jacek Żyborski (12 IV 1929 Pozna ń – 5 VIII 2013 2004. Gda ńsk) naukowiec, specjalista z zakresu elektrotechniki 3. Kapu ścik J. (red). Współcze śni uczeni polscy. Słownik i energoelektroniki, profesor Politechniki Gda ńskiej. biograficzny. T.4. S-Ż, Warszawa 2002. Absolwent Liceum Ogólnokształc ącego im. Bolesława Krzywoustego w Słupsku (1948 r.). Dyplom mgr. in ż.

70 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 4. Kwiatkowski E., Diariusz. Przygotował do druku, 9. Politechnika Gda ńska 1945-1970. Ksi ęga pami ątkowa, przypisami oraz biografi ą E. Kwiatkowskiego Gda ńsk 1970. poprzedził Z. Machali ński, Gda ńsk 1988. 10. Politechnika Gda ńska 50 lat. Wczoraj, dzi ś i jutro. Rok 5. Latoszek M. (red.): Siedemdziesi ąt pi ęć lat Gda ńskiego jubileuszowy1994/95, Gda ńsk 1995. Towarzystwa Naukowego, 1922-1997. Ksi ęga 11. Stryczy ński M.: Gda ńsk w latach 1945-1948. pami ątkowa, Gda ńsk 1998. Odbudowa organizmu miejskiego. Gda ńsk 1981. 6. Musiał E.(red.): Wielko ść i skromno ść . Pami ęci 12. Wydarzyło si ę w Gda ńsku 1901-2000. Jeden wiek w profesora Stanisława Szpora, Gda ńsk 2007. jednym mie ście, Gda ńsk 1999. 7. Parteka W.: Wykaz patentów pracowników Politechniki 13. Wydział Elektrotechniki i Automatyki. Jubileuszowa Gda ńskiej w latach 1953–2010. Źródło www: ksi ęga absolwentowi 1945-2005, Gda ńsk 2005. Biblioteka Główna Politechniki Gda ńskiej, Katalog prac 14. Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i naukowo – badawczych Politechniki Gda ńskiej, 2011, Automatyki Politechniki Gda ńskiej nr 24. Seminarium. Patenty (wydruk komputerowy w zbiorach autora). Post ępy w technice wysokich napi ęć . 100 rocznica 8. Politechnika Gda ńska 1945-1955. Ksi ęga pami ątkowa, urodzin profesora Stanisława Szpora. Gda ńsk 2008. red. M. Des Loges, T. Rubczak, R. Szewalski, S. Szpor, 15. Zwi ązek Bojowników o Wolno ść i Demokracj ę. Koło Warszawa 1958. przy Politechnice Gda ńskiej. Członkowie, Gda ńsk 1974.

SELECTED KNOWNED CREATORS OF PATENTS, INVENTIONS AND NORMS AT THE FACULTY OF ELECTRONICS AND FACULTY OF ELECTRICAL AND CONTROL ENGINEERING OF GDANSK UNIVERSITY OF TECHNOLOGY

The paper presents the profiles of selected academics (Ignacy Go ścicki, Stefan Grudziecki, Andrzej Grono, Tadeusz Lipski, Stefan Roskosz, Wojciech Winiarski and Jacek Żyborski) from the Faculty of Electronics, later on the Faculty of Electrical and Control Engineering, at Gdansk University of Technology (GUT). Along with a detailed description of their professional careers, presented biographies also describe their social work (mainly the membership in the Association of Polish Electrical Engineers and the positions held), military service and activity as veterans. The steps of their scientific and teaching careers, as well as key scientific research achievements are described. The lists of their patents, the creation of a scientific school in the field of electrical engineering, and activity as PhD advisors are also presented Ignacy Go ścicki was one of the first academic teacher, Stefan Grudziecki and Tadeusz Lipski were one of the first students, later academic teacher and while, Andrzej Grono, Ryszard Roskosz, Wojciech Winiarski and Jacek Żyborski were among the students and graduates of the Faculty of Electronics at GUT after 1945. They worked at GUT for several years , co-creating the Faculty of Electronics and the Faculty of Electrical and Control Engineering. However, the achievements of these three persons go far beyond their activity at GUT. They were the pioneers of electronics, of the reconstruction of Gda ńsk and GUT after 1945, and of the new energy sources after 1945.

Keywords: lecturers at Gdansk University of Technology, electrical engineering, devices electricals, Association of Polish Electrical Engineers.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 71

72 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

JERZY BADER I JEGO WKŁAD W ROZWÓJ TECHNOLOGII WYSOKONAPI ĘCIOWYCH

Sławomir ŁOTYSZ

Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk tel.: 22 826 87 54, e-mail: [email protected]

Streszczenie: Artykuł przedstawia osi ągni ęcia Jerzego Badera, 10 kA na napi ęcie 15-110 kV [8]. W 1954 roku został absolwenta Politechniki Warszawskiej, wybitnego specjalisty przyj ęty w poczet Polskiej Akademii Nauki, a cztery lata w dziedzinie technik wysokonapi ęciowych. Stworzył on m.in. pó źniej, w uznaniu dotychczasowego dorobku, otrzymał metod ę regeneracji kabli uszkodzonych w wyniku wyst ąpienia Złoty Krzy ż Zasługi za osi ągni ęcia naukowe [9]. zjawiska drzewienia elektrycznego. Bader pracował równie ż nad Mimo tych wyró żnie ń za działalno ść naukow ą zagadnieniem produkcji przewodów odpornych na to zjawisko. W artykule przedstawiono przebieg jego kariery zawodowej i organizacyjn ą, Jerzy Bader wci ąż do świadczał szykan za i zło żonych kolei losu, które sprawiły, że ten świetny fachowiec swoj ą partyzanck ą przeszło ść i walk ę w szeregach NSZ. znalazł si ę za granic ą. Prof. Janusz Jakubowski, wspominał, że „w czasie studiów i pó źniej podczas pracy w Instytucie [Bader] miał tak wiele Słowa kluczowe: starzenie si ę izolacji, przewody wysokiego kłopotów, że go to doprowadziło do porzucenia kraju” [1]. napi ęcia, regeneracja izolacji, drzewienie, przemysł kablowy. Było to w 1962 roku, kiedy ostatecznie zdecydował si ę na emigracj ę do Stanów Zjednoczonych Ameryki, a jego dalsze 1. WST ĘP dzieje mog ą stanowi ć doskonał ą ilustracj ę opowie ści o ameryka ńskim śnie. Z kilkuset dolarami w kieszeni, ledwie Jerzy Bader urodził si ę w Warszawie 17 stycznia 1925 znaj ąc podstawy j ęzyka angielskiego, Jerzy Bader roku. Podczas okupacji walczył w oddziałach Narodowych rozpoczynał wszystko od nowa [10]. Przyszło ść jego Sił Zbrojnych (NSZ). Wzmiank ę o jego wojennej przeszło ści i rodziny, któr ą ze sob ą zabrał, zale żała wył ącznie od znajdujemy we wspomnieniach prof. Janusza Lecha talentów, determinacji i pracowito ści młodego in żyniera. Jakubowskiego. Pisał on, i ż jego „...doktorant Jerzy Bader Niedługo po przyje ździe do Ameryki podj ął prac ę w General [...] w 1945 r. – jako jeszcze niemal dziecko – dostał si ę do Cable Corporation (rys. 1). niewoli z grup ą partyzantów” [1]. Dzi ęki swojemu sprytowi i doskonałej znajomo ści j ęzyka niemieckiego, ten dwudziestoletni wówczas człowiek zdołał wówczas ocali ć cały swój oddział. Zgodnie z przekazem rodzinnym, od dowództwa NSZ otrzymał za to order Virtuti Militari w ceremonii polowej. Po wyzwoleniu Jerzy Bader podj ął nauk ę na Politechnice Warszawskiej. W 1946 roku uzyskał tam tytuł in żyniera, a trzy lata pó źniej – magistra. Prac ę doktorsk ą obronił w 1957 roku. Jeszcze przed uzyskaniem stopnia magistra został zaanga żowany w organizacj ę Zakładu Wysokich Napi ęć w warszawskim Instytucie Elektrotechnicznym, a w latach 1948-1962 był tam formalnie zatrudniony [2]. Ju ż wówczas dał si ę pozna ć jako sprawny wynalazca. Działaj ąc w imieniu Instytutu Elektrotechniki, wraz ze współpracownikami opatentował m.in. odgromnik magnetyczno-zaworowy [3] i, przeznaczony do współpracy z nim, rejestrator [4]. Ponadto uzyskał dwa patenty na wieloczłonowe odgromniki [5, 6]. Warto zaznaczy ć, że wynalazki te zostały wdro żone, a zaanga żowanie Badera i pozostałych członków zespołu badawczego wyró żniono nagrodami pa ństwowymi. W 1952 roku Jerzy Bader został laureatem nagrody zespołowej III stopnia za opracowanie pełnej dokumentacji technicznej oraz za uruchomienie seryjnej produkcji odgromników zaworowych dla napi ęć od 0,5 do 30 kV [7]. Trzy lata pó źniej otrzymał kolejn ą nagrod ę, równie ż Rys. 1. Jerzy Bader prezentuje kabel wysokiego napięcia zespołow ą III stopnia, za opracowanie nowej, oryginalnej wyprodukowany w firmie General Cable Corporation konstrukcji odgromników zaworowych o obci ąż alno ści [z kolekcji rodzinnej jego syna, P. Bahdera, 1978]

Pn ąc si ę po szczeblach kariery zawodowej, w 1973 (ang. „water treeing”). Przedostawanie si ę wilgoci do tych roku został wiceprezesem tej firmy i szefem jej działu szczelin jest główn ą przyczyn ą awarii podziemnych kabli badawczego [11]. Wspominany ju ż prof. Janusz Jakubowski energetycznych. Poszukiwania Bahdera koncentrowały si ę tak wspominał sukcesy swojego byłego doktoranta: „jako na dwóch zagadnieniach: mo żliwo ściach stworzenia kabla wybitnie zdolny pracownik naukowy i doskonały odpornego na to zjawisko oraz opracowaniu metod naprawy organizator uruchomił on w USA produkcj ę urz ądze ń uszkodzonych w ten sposób przewodów. W obu elektrycznych na du żą skal ę i nawet zbudował swe prywatne przypadkach osi ągn ął sukces. laboratorium wysokich napi ęć o poka źnych parametrach” Stworzona w CTL metoda regeneracji przewodów [1]. została wdro żona do praktycznego zastosowania. W pracach Prywatne laboratorium, o którym mowa, Cable nad tym pomysłem towarzyszył Bahderowi fizyk, Technology Laboratories (CTL), zało żył pod koniec 1978 wspomniany ju ż dr Bogdan Fryszczyn, absolwent Zakładu roku, gdy korporacja General Cable sprzedała swój dział Fizyki J ądra Atomowego Uniwersytetu Warszawskiego produkcji przewodów wysokiego napi ęcia firmie Pirelli [12]. z 1965 roku. Metoda polega na osuszeniu skr ętki Przez dwa kolejne lata Bahder (w Stanach Zjednoczonych przewodów w rdzeniu kabla poprzez tłoczenie do niej gazu, przyj ął oryginaln ą pisowni ę nazwiska) nie mógł jednak np. azotu. Nast ępnym krokiem jest podanie do rdzenia płynu w pełni po świ ęci ć si ę nowemu przedsi ęwzi ęciu, gdy ż silikonowego, którego zadaniem jest wypełnienie w ramach umowy z Pirelli wci ąż pracował w poprzednim mikroszczelin od wewn ątrz. Patent na t ę metod ę przyznany zakładzie kontynuuj ąc rozpocz ęty projekt badawczy. Jego został w lutym 1983, tj. ju ż po śmierci Bahdera [18]. laboratorium CTL zatrudniało wówczas czterech Na bazie tego patentu jeden z najwi ększych potentatów in żynierów. Oprócz niego byli to: Bogdan Fryszczyn branży chemicznej, Dow Chemical Company, uruchomił i Marek Sosnowski (obaj Polacy z pochodzenia) oraz Carlos produkcj ę silikonowego wypełniacza wykorzystywanego Katz. Pod koniec 1980 roku Bahder zako ńczył współprac ę z w tej metodzie regeneracji. Pirelli i odt ąd mógł ju ż zaanga żowa ć si ę bez reszty w rozwój swojej firmy (Rys. 2). Niestety, zaawansowana choroba nie pozwoliła mu na to. Pod dwóch latach zmaga ń z rakiem płuc zmarł w grudniu 1982 roku [13].

2. DOROBEK WYNALAZCZY I NAUKOWY

Trudno przeceni ć wkład Jerzego Bahdera w rozwój techniki wysokich napi ęć . Był niezwykle aktywny na polu naukowym wyst ępuj ąc na konferencjach, publikuj ąc monografie, raporty i artykuły w kraju [14], jak i na emigracji [15]. Wiele z jego prac naukowych równie ż i dzi ś jest stosunkowo cz ęsto cytowanych, co dowodzi ć mo że oryginalno ści osi ągni ętych przez Bahdera wyników i ich ponadczasowego znaczenia [16]. To samo mo żna powiedzie ć o wi ększo ści z 33 uzyskanych przez niego ameryka ńskich patentów. Do wielu z nich odwołuj ą si ę równie ż współcze śni wynalazcy. Je śli za miar ę znaczenia wynalazku przyj ąć liczb ę Rys. 2. Laboratorium zało żone przez Jerzego Badera działa do takich odwoła ń, mo żna wskaza ć przynajmniej sze ść dzisiaj. Wystawia m.in. atesty dopuszczające zagraniczne wyroby innowacji Jerzego Bahdera, które były wykorzystane w na rynek ameryka ński. Na fotografii kabel produkcji meksyka ńskiej przynajmniej dwudziestu pó źniejszych patentach, i dalszych na napi ęcie do 138 kV [Fot. B. Fryszczyn, 2009]. dziesi ęć wynalazków wspomnianych nie mniej ni ż 10 razy. Aż 51 odwoła ń udało si ę potwierdzi ć w przypadku patentu Spo śród wi ększych firm wykorzystuj ących ten system uzyskanego przez Bahdera wspólnie z Davidem Silverem z w codziennej praktyce warto wymieni ć Utilx i Novinium, General Cable Company w 1972 roku. Innowacja dotyczyła obie z siedzib ą w Kent, w ameryka ńskim stanie konstrukcji kabla w osłonie elektrostatycznej z fałdowanej Waszyngton. Metoda ta jest współcze śnie wci ąż metalicznej ta śmy i z otulin ą z półprzewodnika [17]. udoskonalana, nale ży jednak podkre śli ć pionierski charakter Od połowy lat 70. Jerzy Bahder szczególnie prac Bahdera i Fryszczyna. Jak si ę ocenia, w ci ągu intensywnie interesował si ę zagadnieniem przedwczesnego dwudziestu lat stosowania ich metody regeneracji kabli starzenia si ę wysokonapi ęciowych kabli energetycznych. energetycznych oszcz ędno ści osi ągn ęły poziom jednego Zajmowało go przede wszystkim zjawisko degradacji miliarda dolarów w skali całego świata [19]. izolacji polimerowej kabli wysokiego napi ęcia układanych Równie ż w kwestii poszukiwa ń metod zapobiegania pod ziemi ą. Dochodzi do niej w wyniku przedostawania si ę powstawaniu zjawiska drzewienia w nowych kablach, Jerzy wilgoci do wn ętrza kabla pracuj ącego pod napi ęciem, Bahder miał spore osi ągni ęcia. W 1979 roku uzyskał w tej a zatem znajduj ącego si ę pod wpływem pola elektrycznego. dziedzinie patent, który do dnia dzisiejszego został Jednoczesne działanie obu tych czynników – wilgoci i pola przywołany przynajmniej 35 razy. Dotyczył on metody elektrycznego – prowadzi do wyst ąpienia lokalnych zmian w produkcji kabla o podwy ższonej odporno ści na to zjawisko. strukturze chemicznej izolacji polimerowej. Traci ona Proponowane rozwi ązanie zakładało wykorzystanie wówczas wła ściwo ści hydrofobowe i nabiera cech materiału wewn ętrznej warstwy materiału uszczelniaj ącego o hydrofilowego. W strukturze pojawiaj ą si ę mikroszczeliny strukturze g ąbczastej w otulinie z fałdowanej folii przypominaj ące kształtem drzewo, st ąd zjawisko to okre śla metalowej. Wynalazca przewidział równie ż zastosowanie si ę mianem drzewienia elektrycznego lub wodnego substancji wypełniaj ącej przestrze ń pomi ędzy poszczególnymi drutami przewodnika tworz ącymi wi ązk ę 74 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 żyły. W przypadku mechanicznego uszkodzenia zewn ętrznej jemu samemu [23]. W 2002 roku otrzymał j ą Carlos Katz, izolacji miało to zapobiega ć wzdłu żnemu rozprzestrzenianiu wieloletni współpracownik Bahdera. Pracował z nim jeszcze si ę wilgoci, czy to w postaci wody czy pary wodnej zawartej w General Cable Corporation, a pó źnie przeszedł w uwi ęzionym w przewodzie powietrzu [20]. z Bahderem do Cable Technology Laboratories (Rys. 3). Ju ż po śmierci wynalazcy w laboratorium CTL podj ęto prób ę wdro żenia do produkcji takiego kabla, opartego na 3. ZAKO ŃCZENIE kolejnym patencie Bahdera [21]. Niestety, przedsi ęwzi ęcie to zako ńczyło si ę niepowodzeniem. Wydaje si ę, że głównym Jak swojego ojca wspomina Paul Bahder, absolwent powodem fiaska był brak wizji i nowatorskiego podejścia do warszawskiej Akademii Medycznej, a dzi ś doktor problemów elektroenergetyki nowego kierownictwa firmy. homeopatii z Princeton w stanie New Jersey, Jerzy Bahder Pod nowym zarz ądem laboratorium nie mogło si ę pochwali ć na emigracji zawsze czuł si ę Polakiem. Po opuszczeniu wi ększymi osi ągni ęciami wynalazczymi ani naukowymi. ojczyzny odwiedził j ą jednak tylko raz. Do Polski przyjechał Jeszcze przez jaki ś czas po śmierci zało życiela, w CTL w pó źnych latach 70. Bardzo prze żywał t ę podró ż. Wielkim realizowane były zlecenia przez niego zorganizowane, m.in. wydarzeniem był dla niego równie ż biznesowy wyjazd do sze ścioletni kontrakt na badania podstawowe podpisany Zwi ązku Radzieckiego w 1981 roku. Firma General Cable z ameryka ńskim Departamentem Energetyki. wysłała go tam, aby nadzorował uruchomienie zakupionej przez Rosjan fabryki produkuj ącej kable w oparciu o jego technologi ę. Jerzy Bader zrobił tam ogromne wra żenie dzi ęki świetnej znajomo ści j ęzyka rosyjskiego. Mówił z bardzo dobrym akcentem, a to za spraw ą matki pochodz ącej z arystokratycznej rodziny rosyjskiej. Ojciec Jerzego zmarł, gdy ten miał zaledwie cztery lata. W dzieci ństwie rosyjski był zatem dla Jerzego pierwszym językiem. Do niedawna niewiele si ę mówiło w Polsce na temat osi ągni ęć Jerzego Bahdera [24]. Jego dorobek słabo rozpoznawany był równie ż w śród Polonii ameryka ńskiej. George Bahder, jako „...elektrotechnik, członek Polskiej Akademii Nauk, badacz, wynalazca”, został ledwie wspomniany przez o. Gabriela Lorenca, który pisał o wybitnych przedstawicielach Polonii pochowanych w alei zasłu żonych cmentarza przy Narodowym Sanktuarium Matki Bo żej Cz ęstochowskiej w Doylestown, w Pensylwanii [25]. Winni śmy mu chyba wi ęcej, ni ż jedn ą inskrypcj ę na kamieniu nagrobnym. Jako patriocie, jako wybitnemu in żynierowi i wynalazcy, z którego pomysłów korzysta dzi ś świat. Studia nad życiorysami naukowców, wynalazców, techników czy in żynierów to wa żna dziedzina bada ń na Rys. 3. Dr. George H. Bahder Memorial Award przyznawana jest dziejami nauki i techniki. Nie chodzi tu jednak a zwykł ą przez Insulated Conductors Committee od 1997 roku. Tę plakietk ę biografistyk ę, a tym bardziej o tworzenie dzieł otrzymał Carlos Katz, przyjaciel i współpracownik Bahdera hagiograficznych. Wydaje si ę, że pełniejsze rozpoznanie [Fot. B. Fryszczyn, 2010]. dziejów życia prywatnego i zawodowego twórców techniki prowadzi ć mo że do lepszego zrozumienia uwarunkowa ń, Jerzy Bahder był członkiem wielu stowarzysze ń jakie doprowadziły do tej czy innej innowacji, do tego czy naukowych i zawodowych, m.in. od 1962 roku nale żał do innego odkrycia. Obok walorów poznawczych historie takie CIGRE (International Council on Large Electric Systems). maj ą równie ż du żą warto ść edukacyjn ą i wychowawcz ą. Za swoje osi ągni ęcia otrzymywał nagrody równie ż Wyja śniaj ąc wybory życiowe wybitnych twórców techniki w Stanach Zjednoczonych. W 1979 w uznaniu wkładu, jaki oraz ukazuj ąc ich jako zwykłych ludzi, pozwalaj ą na bli ższe wniósł w poznanie natury przebi ć w kablach uto żsamienie si ę z nimi, a st ąd ju ż niedaleko do ch ęci dielektrycznych, został nagrodzony przez IEEE (Institute of pod ąż ania w ich ślady. Electrical and Electronics Engineers) [22]. Od 1997 roku ICC (Insulated Conductors Committee), organizacja 4. BIBLIOGRAFIA zrzeszaj ąca producentów kabli energetycznych i instytucje badawcze prowadz ące badania w tej dziedzinie, przyznaje 1. Jakubowski J. Fragmenty autobiografii . „Kwartalnik nagrod ę imienia Bahdera. Wyró żnieni kandydaci otrzymuj ą Historii Nauki i Techniki”, R. 33, nr 3 (1988). pami ątkow ą plakietk ę oraz dostaj ą prawo wskazania zakładu 2. Rocznik Warszawski . Warszawa: Archiwum Pa ństwowe lub katedry energetyki na dowolnym uniwersytecie, dok ąd Warszawy i Województwa Warszawskiego, 1987. przekazana zostanie jednorazowa dotacja ICC w wysoko ści 3. Bader J., et al. Odgromnik magnetyczno-zaworowy . 2500 dolarów. Polska. Opis patentowy. 35910. Opubl. 12.05.1952. Odznaczenie Dr. George H. Bahder Memorial Award 4. Bader J. et al. Rejestrator topikowy liczby zadziała ń przyznawane jest osobom, które swoimi osi ągni ęciami odgromnika . Polska. Opis patentowy. 35911. Opubl. przyczyniły si ę do rozwoju technologii produkcji kabli 12.05.1952. energetycznych oraz ich zastosowa ń w transmisji i dystrybucji energii elektrycznej. W 1997 roku nagrod ę przyznano rodzinie dra Bahdera, a wła ściwie po śmiertnie Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 75 5. Auleytner K., Bader J. et al. Wieloczłonowy odgromnik G. Development of molded joints and terminals for 230- zaworowy na napi ęcie w zakresie od 15 kV do 110 kV . kV extruded cross-linked polyethylene (XLPE) insulated Polska. Opis patentowy. 37090. Opubl. 28.09.1953. cable: final report . Palo Alto: Electric Power Research 6. Bader J. et al. Urz ądzenie odgromnikowe . Polska. Opis Inst., 1985. patentowy. 43530. Opubl. 15.10.1959. 16. Wśród prac o najwi ększej liczbie cytowa ń nale ży tu 7. Uchwała nr 592/52 Prezydium Rz ądu z dnia 17 lipca wymieni ć: Bahder G. et al. General Cable Corp. 1952 r. w sprawie przyznania w roku 1952 nagród Electrical and Electro-Chemical Treeing Effect in pa ństwowych za osi ągni ęcia w dziedzinie nauki, post ępu Polyethylene and Crosslinked Polyethylene Cables . technicznego, literatury i sztuki. Dział Post ępu IEEE Transactions on Power Apparatus and Systems. Technicznego, sekcja Przemysłu Ci ęż kiego . W: Komitet Vol. PAS-93 (1974), Issue 3; Bahder G. et al. Physical Nagród pa ństwowych. Nagrody Pa ństwowe w latach Model of Electric Aging and Breakdown of Extruded 1948-1980. Informator. Wrocław: Ossolineum, 1983. Polymeric Insulated Power Cables . IEEE Transactions 8. Uchwała nr 1/55 Prezydium Komitetu Nagród on Power Apparatus and Systems. Vol.PAS-101 (1982), Pa ństwowych z dnia 20 lipca 1955 r. w sprawie Issue 6; Bahder G. et al. Electrical Breakdown przyznania w r. 1955 Nagród Pa ństwowych za Characteristics and Testing of High Voltage XLPE and osi ągni ęcia w dziedzinie nauki, post ępu technicznego, EPR Insulated Cables . IEEE Transactions on Power literatury i sztuki. Sekcja Przemysłu Ci ęż kiego . W: Apparatus and Systems. Vol. PAS-102 (1983), Issue 7. Komitet Nagród pa ństwowych. Nagrody Pa ństwowe w 17. Silver D., Bahder G. Power Cable With Corrugated or latach 1948-1980. Informator. Wrocław: Ossolineum, Smooth Longitudinally Folded Metallic Shielding Tape . 1983. USA. Opis patentowy. 3651244. Opubl. 21.03.1972. 9. Insulated Conductors Committee . 18. Bahder G. Extension of cable life . USA. Opis patentowy. http://www.pesicc.org/iccwebsite/subcommittees/E/E07/ 4372988. Opubl. 8.02.1982. bahder_award/1997_gh_bahder.htm [dost ęp: 19. Bertini G., Vincent G. Advances In Chemical Rejuvena- 1.01.2015]. tion: Extending Medium Voltage Cable Life 40 Years . 10. Bahder P., prywatna korespondencja z autorem, Novinium, Inc. http://www.novinium.com/pdf/papers/ [4.01.2010]. Advances in Chemical Rejuvenation.pdf [dost ęp: 11. „Telephone engineer & management”, Vol. 77 (1977). 1.01.2015]. 12. Fryszczyn B., prywatna korespondencja z autorem, 20. Bahder G. et al. Solid dielectric cable resistant to [23.12.2009]. electrochemical trees . USA. Opis patentowy. 4145567. 13. „New York Times”, 20.12.1982. Opubl. 20.03.1979. 14. Bader J. Odgromniki zaworowe. Konstrukcja, 21. Bahder G. Tree resistant power cable . USA. Opis eksploatacja, próby . Warszawa: Pa ństwowe patentowy. 4457975. Opubl. 3.07.1984. Wydawnictwa Techniczne, 1954; Bader J. et al. Próby 22. Institute of Electrical and Electronics Engineers. Past to wysokonapi ęciowych przyrz ądów rozdzielczych . present: a century of honors: the first hundred years of Warszawa: Pa ństwowe Wydawnictwa Techniczne, award winners, honorary members, past presidents, and 1956. fellows of the Institute . New York: IEEE Press, 1984. 15. Bahder G. Selection and Evaluation of semiconducting 23. Insulated Conductors Committee . www.pesicc.org/ thermoplastic jacket compounds for concentric neutral iccwebsite/subcommittees/E/E07/bahder_award/1997_g URD primary cables . Palo Alto: Electric Power h_bahder.htm [dost ęp: 8.02.2010]. Research Inst., 1977; Bahder G. Outdoor high voltage 24. Łotysz S. Pokona ć drzewa wodne: Jerzy Bader i jego and high current short circuit tests on single phase praca . „Prace Instytutu Elektrotechniki”, Zeszyt 246 extruded dielectric primary distribution cables . Palo (2010). Alto: Electric Power Research Inst., 1977; Bahder G. et 25. Lorenc G. Ameryka ńska Cz ęstochowa . Doylestown: al. General Cable Corporation. Determination of AC Narodowe Sanktuarium Matki Bo żej Cz ęstochowskiej, conductor and pipe loss in pipe-type cable systems . Palo 1989. Alto: Electric Power Research Institute, 1979. Bahder

GEORGE BAHDER AND HIS CONTRIBUTION IN DEVELOPING HIGH-VOLTAGE TECHNOLOGY

The paper analyses the contribution of Polish-born engineer. George Bahder, in developing a method of recovering high-voltage cables deteriorated by a phenomenon known as water treeing. While working for several companies and laboratories in the United States, he was granted 33 patents for his inventions. Among others, he developed a method of regeneration of deteriorated cables, and also he devised an improved cable having a higher resistance to the water treeing phenomena. The paper brings some details on his personal and professional life.

Keywords: deterioration of high-voltage cable insulation, water treeing phenomenon, cable industry, recovery of deteriorated cables.

76 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

PROFESOR EUGENIUSZ KOZIEJ – NAUKOWIEC, DYDAKTYK, SPOŁECZNIK

Wojciech URBA ŃSKI

Politechnika Warszawska, Instytut Maszyn Elektrycznych tel.: 22-234-50-98, e-mail: [email protected]

Streszczenie: 12 stycznia 2015 roku zmarł profesor dr hab. in ż. indukcyjnych”, obroniona na Politechnice Warszawskiej Eugeniusz Koziej, zasłu żony pracownik Politechniki Warszawskiej. w grudniu 1960 roku (promotor – prof. Bolesław Dubicki). Profesor E. Koziej był wybitnym znawc ą maszyn elektrycznych i mechatroniki. Autor podr ęczników, artykułów naukowych i patentów. Członek Komitetu Elektrotechniki Polskiej Akademii Nauk w latach 1993-2003. Znakomity dydaktyk i wychowawca młodzie ży akademickiej, promotor i recenzent kilkudziesi ęciu prac dyplomowych, rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. Prowadził wykłady w Politechnice Warszawskiej i Lubelskiej, tak że na Uniwersytetach Technicznych w Helsinkach i Dre źnie. Wieloletni Dyrektor Instytutu Maszyn Elektrycznych, Kierownik Zakładów: Maszyn Elektrycznych i Elektrotechniki Ogólnej. Członek Honorowy Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej, aktywny działacz Stowarzyszenia Elektryków Polskich - Naczelnej Organizacji Technicznej. Zało życiel Polskiego Towarzystwa Pojazdów Ekologicznych.

Słowa kluczowe: Eugeniusz Koziej, maszyny elektryczne, pojazdy ekologiczne.

1. POCZ ĄTEK KARIERY ZAWODOWEJ

Profesor Eugeniusz Koziej urodził si ę 15 listopada 1926 roku w Firleju, woj. lubelskie. Po uzyskaniu matury w roku 1947 rozpocz ął studia wy ższe na Wydziale Elektrycznym Szkoły In żynierskiej w Szczecinie (obecnie Politechnika Szczeci ńska). Ju ż jako student trzeciego roku studiów rozpocz ął prac ę naukow ą oraz dydaktyczn ą w charakterze asystenta w Katedrze Maszyn Elektrycznych.

Tytuł in żyniera elektryka uzyskał w roku 1951. W roku 1952 przeniósł si ę na Politechnik ę Rys. 1. Profesor Eugeniusz Koziej w Laboratorium Maszyn Warszawsk ą, gdzie kontynuował studia magisterskie, Elektrycznych w Gmachu Fizyki PW – lata sze ść dziesi ąte które uko ńczył w roku 1954. Pracuj ąc na tej Uczelni, w Katedrze Maszyn Elektrycznych, doktoryzował si ę, Na Politechnice Warszawskiej, przez ponad 30 lat, nast ępnie habilitował w roku 1966. Tytuł naukowy pełnił funkcje kierownicze, pocz ątkowo jako kierownik profesora nadzwyczajnego uzyskał w roku 1975, Zakładu Elektrotechniki Ogólnej, najwi ększej wówczas profesora zwyczajnego za ś w roku 1987. jednostki naukowo-dydaktycznej na tej warszawskiej Sta że zawodowe odbywał w roku 1957 w zakładach Uczelni (od 1963 r.). Nast ępnie, po zmianie struktury ELIN w Austrii oraz w roku 1960 w zakładach Dynamowerk organizacyjnej PW, został kierownikiem Zakładu Maszyn Siemens w Berlinie Zachodnim. W latach 1977-1980 Elektrycznych (w latach: 01.01.1977-30.09.1978 oraz pracował w charakterze konstruktora w Zakładach 01.11.1981- 31.08.1994), zast ępc ą dyrektora Instytutu Wytwórczych Maszyn Elektrycznych i Transformatorów (01.10.1978- 31.08.1984) oraz dyrektorem Instytutu Maszyn EMIT w Żychlinie. W roku 1957 rozpocz ął prac ę Elektrycznych (01.09.1984-31.08.1987 oraz 01.09.1993- w Instytucie Elektrotechniki w Warszawie – Mi ędzylesiu, 31.08.1996) [1, 3]. gdzie w ramach opracowywanej wówczas serii „e” silników W roku 1997 przeszedł na emerytur ę indukcyjnych zajmował si ę obliczaniem nagrzewania tych w Politechnice Warszawskiej, co nie wpłyn ęło na aktywno ść maszyn. Wła śnie na podstawie uzyskanych w IEL zawodow ą Profesora, m.in. prowadził zaj ęcia dydaktyczne rezultatów bada ń powstała rozprawa doktorska pt. „Ocena na Politechnice Lubelskiej (lata 1995-1998), gdzie obj ął metody sieci cieplnej w zastosowaniu do obliczania silników funkcj ę kierownika nowo powstałej Katedry Maszyn Elektrycznych.

Rys. 2. Wynalazcy i producenci w ZME PW przetwornic wysokocz ęstotliwo ściowych (od lewej): Zdzisław Żwawy, Jerzy Sitek (WAMEL), prof. Eugeniusz Koziej, in ż. Andrzej Pustoła, in ż. Tadeusz Chromi ński, mgr in ż. Zygmunt Żwawy

Zawarł umowy o współpracy z wieloma uczelniami wodo- i wstrz ąsoodporne) wdro żono bezpo średnio w ukła- zagranicznymi, m.in. Technische Universit ӓt Dresden, dach nap ędowych i automatycznej regulacji w ró żnych Hochschule für Technik und Wirtschaft Dresden. gał ęziach przemysłu, w energetyce i w transporcie. Wiele W ramach mi ędzynarodowej aktywno ści dydaktycznej z tych maszyn pracowało w kompletnych obiektach i naukowej w roku 1984 i 1989 przebywał jako visiting przemysłowych eksportowanych z Polski ” [3]. professor na Uniwersytecie Technicznym w Helsinkach, Prowadził wykłady z przedmiotów: „Elektrotechnika", gdzie prowadził wykłady na studiach podyplomowych „Elektronika", „Maszyny elektryczne", „Konstruowanie w zakresie nagrzewania i chłodzenia maszyn elektrycznych. maszyn elektrycznych", „Maszyny elektryczne pojazdów samochodowych"; realizował seminaria dyplomowe i był 2. DZIAŁALNO ŚĆ BADAWCZA I DYDAKTYCZNA promotorem kilkudziesi ęciu prac dyplomowych. Profesor Eugeniusz Koziej był autorem lub W pracy naukowej zajmował si ę kompleksowym współautorem 7 podr ęczników, 9 skryptów oraz ponad projektowaniem przetworników elektromechanicznych, 130 artykułów naukowych, referatów konferencji umo żliwiaj ącym uwzgl ędnienie wszystkich istotnych naukowych – krajowych i zagranicznych, patentów, zjawisk: elektromagnetycznych, cieplnych, wentylacyjnych ekspertyz itp. i akustycznych. Szczególn ą uwag ę kierował na modelowanie Podr ęczniki, które opracował i wydał do dzi ś ciesz ą matematyczne i badanie zjawisk cieplno-wentylacyjnych du żym zainteresowaniem in żynierów oraz studentów, s ą w maszynach elektrycznych. Z tej dziedziny powstała tak że stale wznawiane. Wymieni ć tu nale ży takie tytuły rozprawa doktorska i habilitacyjna oraz zostały wykonane i przykładowe ich edycje, jak: projekty obliczeniowe dla ró żnego rodzaju maszyn • Elektrotechnika, WPW 1969, o szerokim zakresie mocy [2]. • Elektrotechnika i elektronika, WPW 1970, PWN Zainteresowaniami swoimi obj ął równie ż maszyny 1986, specjalnego przeznaczenia, zwłaszcza stosowane • Elektrotechnika ogólna, PWN 1971, RS PW 68, w pojazdach samochodowych, a ostatnio tak że silniki • Elektrotechnika dla mechaników, PWN 1973, nap ędowe du żej mocy oraz ogniwa paliwowe do zasilania • Maszyny elektryczne pojazdów samochodowych, tych pojazdów. WNT 1986, Podczas pracy w zakładzie Konstrukcji Maszyn • Elektrotechnika samochodowa w pytaniach Elektrycznych, jak wspomina Profesor: „ nabrałem i odpowiedziach, WNT 1991. przekonania, że praca projektowo-konstrukcyjna, wraz O wiedzy i umiej ętno ściach przygotowywania wykonywaniem i badaniem prototypów, daje lepsze materiałów do publikacji świadczy fakt zapraszania profesora mo żliwo ści rozwoju poszczególnych maszyn elektrycznych E. Kozieja do współpracy przy opracowaniu obszernych i całego przemysłu elektromaszynowego. monografii, wśród nich szczególnie cenne dzieła to: Kieruj ąc si ę tym przekonaniem zorganizowałem (przy • Dubicki B.: Maszyny elektryczne, t.1 Maszyny współpracy braci Jerzego i Andrzeja Pustołów) pr ądu stałego, PWN 1958, 1965 (3 rozdziały), i prowadziłem przez ponad 20 lat pracowni ę konstrukcji • Dubicki B.: Maszyny elektryczne, t.3 Silniki specjalnych maszyn elektrycznych małej mocy, głównie indukcyjne, PWN 1964 (2 rozdziały), pr ądnic tachometrycznych i przetwornic cz ęstotliwo ści. • Poradnik in żyniera elektryka, WNT 1975 r. Kilkaset egzemplarzy ww. maszyn w ró żnych (1 rozdział). odmianach konstrukcyjnych (wykonanie morskie, tropikalne, 78 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Rys. 3. Profesorowie: Krzysztof Kluszczy ński, Andrzej Bytnar, Kazimierz Zakrzewski, Eugeniusz Koziej, Grzegorz Kami ński - rejs po Zatoce Gda ńskiej podczas XXXIX Mi ędzynarodowego Sympozjum Maszyn Elektrycznych SME’2003 w Juracie.

W zakresie kształcenia kadry naukowej wypromował 13 W Stowarzyszeniu Elektryków Polskich przez wiele lat doktorów, z których wielu zajmuje obecnie stanowiska brał udział w pracach Centralnego Kolegium Sekcji profesorskie oraz pełni odpowiedzialne funkcje Przemysłu Elektrotechnicznego. Przez 20 lat (1974-1993) w szkolnictwie wy ższym. Był recenzentem 35 rozpraw był członkiem Komisji Normalizacyjnej Maszyn doktorskich (w tym 2 w Niemczech), recenzował równie ż Elektrycznych przy BOBRME Komel w Katowicach. 6 rozpraw habilitacyjnych (w tym 1 w Niemczech). Za wyró żniaj ącą si ę działalno ść pedagogiczn ą został odznaczony Złotym Krzy żem Zasługi oraz Krzy żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymał równie ż Medal Komisji Edukacji Narodowej oraz złote odznaki: Zasłu żony dla Politechniki Warszawskiej i Zasłu żony dla Politechniki Szczeci ńskiej. O aktywno ści społecznej świadczy ć mo że udekorowanie prof. Eugeniusza Kozieja Złot ą Odznak ą Honorow ą "Zasłu żony dla Warszawy". Z działalno ści w dziedzinie naukowej i dydaktycznej oraz w zakresie autorstwa wyró żniaj ących si ę podr ęczników uzyskał 8 nagród ministra. Był tak że laureatem zespołowej nagrody dyrektora Instytutu Elektrotechniki w Warszawie za najlepsz ą prac ę naukow ą w roku 1988.

3. ZAANGA ŻOWANIE SPOŁECZNE

Prowadził aktywn ą działalno ść w organizacjach naukowych i technicznych. W Polskim Towarzystwie Rys. 4. Prof. Eugeniusz Koziej prowadzi sesj ę naukow ą podczas Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej (PTETiS) XL Mi ędzynarodowego Sympozjum Maszyn Elektrycznych piastował z wyboru funkcje w Zarz ądzie Głównym SME’2004 w Hajnówce. nieprzerwanie przez 28 lat - od roku 1971. Przez wiele kadencji pełnił funkcj ę sekretarza generalnego Od roku 1988 był członkiem IEEE oraz Power i wiceprzewodnicz ącego. W roku 1993 został wybrany Engineering Society (USA). W Polskiej Sekcji IEEE pełnił przewodnicz ącym Zarz ądu Głównego PTETiS. W roku funkcj ę członka Komisji Rewizyjnej. 1996, w siedemdziesi ątą rocznic ę urodzin, Zjazd Delegatów W roku 1996 został wybrany na członka nadał mu godno ść Członka Honorowego i ponownie wybrał Mi ędzynarodowej Akademii Nauk Elektrycznych (IAES). na przewodnicz ącego Towarzystwa. W roku 1997 był członkiem zało życielem Polskiego W roku 1993 został wybrany na członka Komitetu Towarzystwa Pojazdów Ekologicznych, a nast ępnie po Elektrotechniki Polskiej Akademii Nauk (PAN). Nale ży ukonstytuowaniu si ę władz tego Towarzystwa, został podkre śli ć, że w Sekcji Maszyn Elektrycznych przewodnicz ącym Komisji Rewizyjnej oraz i Transformatorów tego Komitetu prof. E. Koziej działał przewodnicz ącym zespołu problemowego ds. maszyn 30 lat. elektrycznych.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 79 Był członkiem komitetów naukowych wielu tak w macierzystej Uczelni, jak te ż w innych jednostkach konferencji. W Mi ędzynarodowej Konferencji UEES, której dydaktycznych i organizacjach in żynierskich. głównym organizatorem jest Politechnika Szczeci ńska, pełnił Szczególnie utkwił w pami ęci pracowników Zakładu funkcj ę przewodnicz ącego Komitetu Programowego. Maszyn Elektrycznych PW niezawodny udział, do ko ńca niemal 2014 roku, w cyklicznych zebraniach naukowych jednostki, podczas których dyskutowano o innowacyjnych konstrukcjach i współczesnych metodach dydaktyki maszyn elektrycznych. Eugeniusz Koziej zmarł 12 stycznia 2015 roku, pozostawił żon ę i dwóch synów. Pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Pow ązkach w Warszawie (kwatera D-4-40). Instytut Maszyn Elektrycznych PW szczyci si ę wieloma znacz ącymi dziełami in żynierskimi, wieloma rozwi ązanymi problemami naukowymi swojego Profesora. Zaskarbił sobie jednak przede wszystkim wdzi ęczno ść i pami ęć rzesz swych studentów, doktorantów oraz współpracowników.

BIBLIOGRAFIA

1. Koziej E.: Teczka osobowa pracownika, Instytut Maszyn Elektrycznych PW, Warszawa 2015. 2. Koziej E.: http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzie Nauki. Ośrodek przetwarzania informacji. Pa ństwowy Instytut Badawczy 2015. 3. Koziej E.: Spojrzenie wstecz, Zagadnienia elektromagnetyczne i cieplne, Prace Naukowe Elektryka z. 116, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001, s. 7-10. Rys. 5. Członek Komisji Egzaminów Doktorskich WE PW - 4. Pustoła J.: Wspomnienia o gospodarce latach 1930- Eugeniusz Koziej z doktorantem Torstenem Wichertem 1990, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, z HTW Dresden – lipiec 2008 r. Warszawa 2005.

5. Urba ński W. Zakład Maszyn Elektrycznych, Historia 4. PRACOWITA EMERYTURA zakładów oraz współczesna fotografia Wydziału

Elektrycznego Politechniki Warszawskiej w roku W roku 1997 przeszedł na emerytur ę z zatrudnienia na Jubileuszu 90-lecia, Oficyna Wydawnicza Politechniki podstawie mianowania na Politechnice Warszawskiej, Warszawskiej, Warszawa 2011, s. 184-203. jednak pozostał bardzo aktywny naukowo i zawodowo,

PROFESSOR EUGENIUSZ KOZIEJ – SCIENTIST, EDUCATOR, SOCIAL ACTIVIST

On 12 January 2015 professor D.Sc. Ing. Eugeniusz Koziej died, meritorious worker of Warsaw University of Technology (WUT). Professor E. Koziej was an outstanding expert in electrical machines, and mechatronics. An author of university textbooks, scientific articles and patents. A member of Committee of Electrotechnics of the Polish Academy of Sciences from 1993 to 2003. A long-term worker of Faculty of Electrical Engineering at WUT, Electrotechnics Institute in Warsaw, Department of Electrical Machines of Lublin University of Technology. An excellent educator and lecturer of students; a thesis supervisor and reviewer of a few dozen of master, doctor and habilitation theses. Apart from WUT he led lectures at University of Technology in Lublin, as well as in Dresden and Helsinki. A long-term director of the Institute of Electrical Machines, head-master of Divisions of: Electrical Machines and Elecrotechnics. An honorific member of Polish Society for Theoretical and Applied Electrical Engineering, an activist of the Association of Polish Electrical Engineers at the Polish Federation of Engineering. A founder of the Polish Association of Ecologic Vehicles. Professor Eugeniusz Koziej was awarded with an Order of Polonia Restituta, Gold Cross of Merit, he got many distinctions from universities and ministries. A noble man, highly valued academic teacher, who was devoted with all his heart to science and the students.

Keywords: Eugeniusz Koziej, Faculty of Electrical Engineering, Warsaw University of Technology.

80 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gdańsk, 29-30 czerwca 2015

STEFAN KUDELSKI (1929-2013)

Jerzy HICKIEWICZ 1, Przemysław SADŁOWSKI 2

1. Politechnika Opolska tel.: 661 936 512 e-mail:[email protected] 2. Politechnika Opolska e-mail: [email protected]

Streszczenie: Tekst referatu przybli ża posta ć wybitnego pierwsze do świadczenia i prze żywał fascynacje elektronika Stanisława Kudelskiego. Od najmłodszych lat elektryczno ści ą. Takie s ą polsko-węgierskie „korzenie” zafascynowały był elektryczno ści ą. Ju ż jako pocz ątkuj ący student wybitnego „szwajcarskiego elektronika polskiego skonstruował przeno śny magnetofon. Za pieni ądze uzyskane ze pochodzenia”, jak go niekiedy przedstawiały zagraniczne sprzeda ży jego pierwszego egzemplarza zało żył prywatn ą firm ę publikacje [1]. Kudelski w 1951 r. W 1952 r. zdobył I nagrod ę w mi ędzynarodowym konkursie CIMES (Concours International du Po kl ęsce kampanii wrze śniowej rodzina Kudelskich Meilleur Enregistrement Sonore) w Lozannie. Aby sprosta ć ewakuowała si ę z Warszawy przez Zaleszczyki do Rumunii, konkurencji przerwał studia i zaj ął si ę produkcj ą magnetofonów, a nast ępnie do rodziny na W ęgry, sk ąd udali si ę do Francji, które nazwał Nagra. Magnetofony te wygrywały światow ą gdzie zacz ęła si ę tworzy ć armia Polska. Po kl ęsce Francji konkurencj ę, wykorzystywane były do wielu zada ń i stały si ę znane ojciec Stefana Kudelskiego, oficer Wojska Polskiego, brał i stosowane na całym świecie. Firma Kudelskiego stała si ę mark ą udział w działaniach francuskiego ruchu oporu na terenach światow ą, była nagradzana statuetkami Oscara za zasługi dla administrowanych przez rz ąd Vichy. Po wykryciu przez ud źwi ękowienia filmów. władze niemieckie siatki konspiracyjnej rodzinie Kudelskich

udało si ę uciec do Szwajcarii. Słowa kluczowe: Lozanna, elektronika, Nagra.

1. MŁODO ŚĆ 2. NAUKA I PRACA

Stefan Kudelski (1929-2013) urodził si ę w Warszawie, W 1943 r. Stefan Kudelski rozpocz ął nauk ę w szkole natomiast jego rodzina pochodziła ze Stanisławowa. Dziadek średniej Collège Florimont w Genewie. Jeszcze przed jej Jan Tomasz Kudelski (1861-1937) był architektem miejskim uko ńczeniem zbudował laboratorium, w którym zajmował w Stanisławowie. Uko ńczył studia na Politechnice si ę urz ądzeniami do ekstrakcji pyłów, a tak że urz ądzeniami Lwowskiej w 1888 r. Pod koniec wieku XIX zaprojektował do mierzenia dokładno ści zegarów przy u życiu generatorów i zbudował budynek Dyrekcji Kolei Pa ństwowych w kwarcowych. W 1948 r. rozpocz ął studia na kierunku fizyki Stanisławowie. Zaprojektował wiele kamienic, mi ędzy na Politechnice w Lozannie (EPUL - Ecole Polytechnique innymi przy ulicy Kazimierzowskiej, a tak że pasa ż de l'Université de Lausanne). Studiów jednak nie uko ńczył, Gartenbergów, który do dzi ś jest ozdob ą miasta. Jan Tomasz bo zaj ął si ę konstruowaniem magnetofonów. Jedn ą z jego był znany tak że z tego, że prowadził otwarty „cyga ńsko– pierwszych konstrukcji był przeno śny magnetofon lampowy artystyczny” dom. Bywali w nim Jan Kasprowicz oraz ze spr ęż ynowym nap ędem ta śmy. Swój pierwszy Stanisław Przybyszewski. Po zako ńczeniu I wojny własnor ęcznie wykonany magnetofon sprzedał dla rozgło śni światowej Jan Tomasz uczestniczył w odbudowie miasta. To Radio Genève za 1000 franków . W owym czasie była to na jemu centrum Stanisławowa zawdzi ęcza dzisiejszy wygl ąd. tyle znacz ąca kwota, że umo żliwiła mu utworzenie własnej Ojciec Stefana Kudelskiego -Tadeusz te ż studiował na firmy „Kudelski” w 1951 r. Politechnice Lwowskiej. W 1918 r. wzi ął udział w obronie Lwowa i był adiutantem prof. Kazimierza Bartla. Gdy profesor Bartel został premierem sprowadził swego byłego adiutanta do stolicy i Stefan urodził si ę ju ż w Warszawie. Jego ojciec przyja źnił si ę z in ż. Eugeniuszem Kwiatkowskim, gen. Kazimierzem Sosnkowskim, a ojcem chrzestnym Stefana był ówczesny prezydent Warszawy Stefan Starzy ński. Dziadkowie Stefana, od strony jego matki Ireny, była to polsko-węgierska rodzina Ulbrichów. Mieszkali w Stanisławowie i mieli na przedmie ściu miasta will ę z ogrodem. Dostrzegaj ąc zainteresowania wnuka elektryczno ści ą urz ądzili mu małe laboratorium elektryczne. U dziadków, a raczej w tym laboratorium, sp ędzał Stefan swe wakacje i wszelki wolny czas. Tam przeprowadzał swe Rys. 1. Nagra I [2] W 1968 r. doszło do przekształcenia firmy z prywatnej w spółk ę akcyjn ą Kudelski SA. W tym samym roku powstał pierwszy magnetofon Nagra IV, w którym zastosowano tranzystory krzemowe. W latach 70tych ubiegłego stulecia [5] firma wyprodukowała kolejne serie magnetofonów Nagra IV. Produkcj ę magnetofonów stereofonicznych Nagra IV-S Kudelski SA rozpocz ął w 1971 r. Były one u żytkowane przez reporterów, w przemy śle filmowym, fonograficznym oraz w kinach. Znalazły równie ż zastosowanie w radiofoniach wielu krajów w tym Polskim Radiu. W 1972 r. firma wprowadziła na rynek dwu ście żkowe magnetofony Nagra IV-SJ jako oprzyrz ądowanie dla ró żnych celów przemysłowych. Pó źniejszy model Nagra TI był wykorzystywany do celów wojskowych. Od 1977 r. firma rozpocz ęła produkcj ę odbiornika przeznaczonego do odbioru map pogodowych. Był to model Nagrafax, który z czasem wszedł do wyposa żenia okr ętów pełnomorskich. W 1983 r. Kudelski SA rozpocz ął produkcj ę przeno śnych Rys. 2. Stefan Kudelski [3] wideomagnetofonów wysokiej klasy VPR-5 we współpracy z firma Ampex. Firma potrafiła dostosowa ć si ę do zmiany Firma Kudelski rozpocz ęła produkcj ę przeno śnych techniki analogowej na cyfrow ą, jaka nast ąpiła w magnetofonów reporterskich, nazwanych przez niego elektronice. Wprowadziła do produkcji cyfrowe rejestratory "Nagra". Siedzibami firmy pocz ątkowo były Prilly i Paudex danych wykorzystuj ące technik ę kodowania impulsowego na przedmie ściach Lozanny, a nast ępnie Cheseaux-sur- oraz stworzyła prototyp magnetofonu opartego na Lausanne. Pierwszy magnetofon lampowy monofoniczny, z pami ęciach elektronicznych. elektrycznym nap ędem ta śmy, nosił nazw ę Nagra I, Od pocz ątku lat 90-tych firma rozpocz ęła produkcj ę produkowany był od roku 1951, a w 1952 r. otrzymał I cyfrowych magnetofonów o nazwie Nagra-D i Nagra Ares- nagrod ę w mi ędzynarodowym konkursie CIMES (Concours C. Od 1989 r. zajmuje si ę równie ż systemami kodowania dla International du Meilleur Enregistrement Sonore) w telewizji cyfrowej, opracowywaniem kart deszyfruj ących Lozannie. W 1957 r. na rynek wszedł magnetofon oraz systemami wideoteki na żą danie. tranzystorowy z elektronicznym sterowaniem szybko ści przesuwu ta śmy Nagra III. Był to pierwszy magnetofon przeno śny o jako ści nagrywania porównywalnej do jako ści nagrywania przez urz ądzenia studyjne. Do jego zalet nale żały trwało ść , precyzja wykonania i niezawodno ść . Był to magnetofon szpulowy, z ta śmą o szeroko ści 1/4 cala, zasilany bateriami. W 1959 r. firma rozpocz ęła produkcj ę magnetofonów do nagrywania danych, m.in. dla potrzeb lotnictwa. Wszystkie te magnetofony zaliczały si ę do najwy ższej klasy światowej, stały si ę podstawowym wyposa żeniem reporterów radiowych, telewizyjnych i studiów filmowych oraz były powszechnie u żywane na całym świecie. Doskonała jako ść magnetofonów Nagra, ich szybka produkcja, wyprzedzaj ąca innych, spowodowały, że Kudelski wygrał z konkurencj ą. Decyzja o przerwaniu studiów okazała si ę słuszna.

Rys. 4. Stefan Kudelski odbiera Oscara w 1978 r., od lewej aktorki Maggie Smith, Maureen Stapelton [6]

Magnetofony Nagra znalazły szerokie zastosowanie w przemy śle filmowym (zostały u żyte ju ż w roku 1959 przy kr ęceniu filmu "Czarny Orfeusz"). Firma Kudelskiego została wyró żniona czterema nagrodami Ameryka ńskiej Akademii Filmowej za zasługi dla ud źwi ękowienia filmów. Zdobyła tak że dwukrotnie nagrod ę przemysłu rozrywkowego Emmy oraz Złoty medal L. Warnera. W 2008 roku na Festiwalu Filmu Polskiego, odbywaj ącego si ę w Chicago, otrzymała nagrod ę "Skrzydła". Kolejn ą nagrod ę za cyfrowy 6-cio kanałowy model Nagra VI wyposa żony w dysk twardy otrzymała firma w Nowym Jorku 2009 r. W trakcie swojej działalno ści Kudelski uzyskał liczne patenty w dziedzinie nap ędu ta śmy i stabilizacji jej szybko ści. W 1986 r. Stefan Kudelski otrzymał tytuł Rys. 3. Nagra III [4] "Doctora Honoris Causa" Politechniki w Lozannie. 82 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 W 1998 r. został zaliczony do grona genialnych wynalazców Nagra stały si ę mark ą rozpoznawaln ą w świecie. szwajcarskich. Zaw ędrowały zarówno na najwy ższy szczyt świata Mont Everest z wyprawami wysokogórskimi jak i do najgł ębszych punktów oceanów wraz z oceanografem Jacques Piccard.

4. BIBLIOGRAFIA

1. Olsza ński T., Kresy. Kresów Stanisławów, Warszawa 2008. 2. Morre Stefan Kudelski, o inventor do gravador de som Nagra, http://abcine.org.br/artigos/?id=1055&%2F morre-strefan-kudelski-o-inventor-do-gravador-de-som- nagra, dost ęp: 05.03.2015. 3. In honor of the Nagra, http://www.kartemquin. com/news/5096/in-honor-of-the-nagra, dost ęp: 05.03. 2015. 4. The Nagra III Recorder, http://www.unigami.com/nagra. Rys. 5. Odebranie Oscarów, 1991 [7] html, dost ęp: 05.03.2015. 5. Nieznane sławy cz. 2 - Stefan Kudelski [w:] Biuletyn Obecnie przedsi ębiorstwo pod nazw ą Kudelski Group VPI, Stowarzyszenie Polskich In żynierów i Techników obejmuj ę 15 firm z siedzibami w ró żnych krajach takich jak: w Austrii, nr 39, marzec 2011, s. 12–14. USA, Singapur, Norwegia. Nowa działalno ść firmy 6. Cinema Audio Society Plans Tribute to Stefan Kudelski, obejmuje systemy bezpiecze ństwa i kontroli dost ępu, http://www.btlnews.com/awards/cinema-audio-society- posiada 40% udziałów w rynku dekoderów telewizji plans-tribute-to-sefan-kudelski/, dost ęp: 05.03.2015. cyfrowej. Od 1991 r. kierownictwo nad firm ą sprawuje syn 7. Iwa ńczak W.: Polak z Oskarami, „Niedziela Tygodnik Stefana Kudelskiego – André. Katolicki”, 2011, nr 1, s. 32-33. Wybitny elektronik, Polak Stefan Kudelski zmarł 8. Stefan Kudelski i jego Nagra, http://radioszczecin.pl/ 26 stycznia 2013 r. w Cheseaux-sur-Lausanne, w Szwajcarii. 245,128,24022013-stefan-kudelski-i-jego-nagra, dostęp: 05.03.2015. 3. WNIOSKI KO ŃCOWE 9. Hickiewicz J., Sadłowski P., Drwal P.: Wybitni przedstawiciele techniki urodzeni w Stanisławowie , [w:] Stefan Kudelski o rodzinnym pochodzeniu kresowym Materiały mi ędzyn. konf. nauk. „Kresowianie na stał si ę jednym z najwybitniejszych elektroników, świecie” Pol. Opolska, Opole listopad 2012. nazywanym jednym z genialnych wynalazców szwajcarskich. Był wybitn ą osobisto ści ą swojego czasu, stworzył firm ę o zasi ęgu światowym. Jego magnetofony

STEFAN KUDELSKI (1929-2013)

This paper presents the prominent electronics engineer Stefan Kudelski. He was fascinated by electrical engineering from his early age. As a young student, he has already invented the first portable professional sound recorder. He managed to sell its first prototype and created his own private enterprise named Kudelski in 1951. Then, in 1952 he won the first international sound recording contest CIMES (Concours International du Meilleur Enregistrement Sonore) in Lausanne. To cope with international competition in the domain, he left the Ecole Polytechnique in Lausanne and pursued development of his tape recorders, called Nagra, full time. Those tape recorders began to win the global worldwide competition and were used successfully in many applications, mainly in sound recording for radio, television and the film industry. The quality and reliability of Nagra tape recorders have become the “gold standard” in sound recording and Kudelski won four Oscars for his technical contributions to filmmaking.

Keywords: Lozanna, electronics, Nagra.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 83

84 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

SYLWETKA NAUKOWA PROFESORA TADEUSZA JANOWSKIEGO

Andrzej WAC-WŁODARCZYK

Politechnika Lubelska, Wydział Elektrotechniki i Informatyki tel.: 605 33 20 20, 81-5384101, 5384289 e-mail: [email protected]

Streszczenie: Przedstawiono w syntetyczny sposób ście żkę Nie wyobra żam sobie przygotowania jakichkolwiek edukacyjn ą i rozwój naukowy Profesora Tadeusza Janowskiego, materiałów dotycz ących historii Wydziału Elektrotechniki wyró żniaj ąc w nim dwa podstawowe okresy - łódzki i lubelski, i Informatyki przez lata znanym jako Wydział Elektryczny zwi ązane z lokalizacj ą Jego pracy. Opisano chronologi ę i miejsca Wy ższej Szkoły In żynierskiej, a potem Politechniki zdobywania stopni i tytułu naukowego oraz budowania własnego Lubelskiej pomijaj ących Osob ę Profesora Tadeusza zespołu dydaktycznego i szkoły naukowej. W artykule wymieniono zarówno mistrzów jak i wychowanków Profesora oraz główne Janowskiego. Dlatego te ż wychodz ąc naprzeciw bardzo ośrodki w kraju i za granic ą z którymi współpracował i nadal cennej inicjatywie Organizatorów I Sympozjum Historii utrzymuje kontakty. Zostały przywołane Jego najwa żniejsze Elektryki SHE’ 2015 przedstawiam Jego sylwetk ę naukow ą. osi ągni ęcia w zakresie współtworzenia i budowania pozycji Wydziału Elektrotechniki i Informatyki oraz Politechniki 1.1. Pierwsze lata edukacji i pracy - okres łódzki Lubelskiej. Tadeusz Janowski urodził si ę 27 sierpnia 1933 r. w Bogumiłowie, nieopodal Piotrkowa Trybunalskiego. Słowa kluczowe: edukacja, szkoła naukowa, tematyka bada ń, Szkoł ę podstawow ą uko ńczył w 1948 r. w Rozprzy, współpraca, osi ągni ęcia. a szkoł ę średni ą - Pa ństwow ą Szkoł ę Techniczno-

Przemysłow ą, w Piotrkowie Trybunalskim w 1952 r. 1. ZDOBYWANIE WYKSZTAŁCENIA uzyskuj ąc tytuł zawodowy technika-elektryka. W roku I POZYCJI NAUKOWEJ 1952/53 odbył roczny Pa ństwowy Wy ższy Kurs

Techniczno-Pedagogiczny we Wrocławiu i otrzymał nakaz pracy w Zasadniczej Szkole Zawodowej w Szczecinie. W grudniu 1953 r. został powołany do pełnienia zasadniczej słu żby wojskowej, któr ą odbywał w Malborku i Gda ńsku, oraz na poligonie w Drawsku. W 1955 r. rozpocz ął studia na Wydziale Elektrycznym Politechniki Łódzkiej i uko ńczył je w roku 1960. Egzamin dyplomowy zło żył w lutym 1961 r. Najwa żniejsze wnioski i wyniki Jego pracy magisterskiej zostały opublikowane w dwudziestostronicowym artykule Zeszytów Naukowych Politechniki Łódzkiej [1]. W tamtych czasach nale żało to do rzadko ści i było wyrazem uznania du żej warto ści otrzymanych rezultatów badawczych. Bezpo średnio po studiach T.Janowski podj ął prac ę w Katedrze Maszyn Elektrycznych i Transformatorów Politechniki Łódzkiej kierowanej przez prof. Eugeniusza Jezierskiego [2]. Główna problematyka zainteresowa ń naukowych w okresie pracy w Łodzi to badania do świadczalne i teoretyczne strat dodatkowych w elementach konstrukcji transformatorów. W latach 1961- 1963, był zatrudniony na stanowisku naukowo-badawczym, a od 1963 r. jako starszy asystent. Ju ż w tym okresie cieszył si ę uznaniem w oczach swoich przeło żonych o czym dobitnie świadczy fragment opinii profesora Janusza Turowskiego [3-4]. „Dzi ęki wyró żniaj ącej go w śród innych pracowników dojrzało ści życiowej i zawodowej oraz wytrwało ści badacza, ju ż jego praca dyplomowa, dotycz ąca pola rozproszenia transformatorów bezjarzmowych, nosiła cechy samodzielnej pracy naukowo-badawczej, o oryginalnym rozwi ązaniu stanowiska do świadczalnego Rys.1. Prof. dr hab. in ż. Tadeusz Janowski - Profesor Honorowy i podstaw teoretycznych”. Politechniki Lubelskiej Bezpo średnio po studiach brał udział w pracach naukowo-badawczych wykonywanych w zakładach przemysłowych m.in. w: Kopalni W ęgla Brunatnego Wał ęsy w 1994 r. Od 1995 r. do emerytury w 2004 r. „ADAMÓW” w Zagł ębiu Koni ńskim, Hucie „Łaziska” czy pracował w Politechnice Lubelskiej na stanowisku profesora Fabryce Transformatorów i Aparatury Trakcyjnej „ELTA” zwyczajnego. w Łodzi. W ten sposób ju ż na pocz ątku swojej kariery W 60-tą rocznic ę powstania tej Szkoły 13 maja 2013 r. zawodowej zdobywał cenne do świadczenie i umiej ętno ści, odbyła si ę uroczysto ść nadania prof. dr. hab. in ż. które ułatwiły mu wprowadza ć wyniki bada ń naukowych do Tadeuszowi Janowskiemu tytułu Honorowego Profesora praktyki przemysłowej. Politechniki Lubelskiej [5-6]. Godno ść t ą otrzymał za Wśród ważniejszych osi ągni ęć naukowych zaanga żowanie w działalno ść organizacyjn ą na rzecz pochodz ących z tego okresu mo żna wymieni ć [3-4]: Uczelni, za osi ągni ęcia w zakresie działalno ści naukowej, • opracowanie teorii, opatentowanie i zbudowanie dydaktycznej oraz rozwoju kadry Wydziału Elektrotechniki oryginalnego przyrz ądu pomiarowego kompensacyjnej i Informatyki przystawki watomierzowej – umo żliwiaj ącej pomiary mocy przy bardzo małym współczynniku mocy cos φ i bardzo 2. SZKOŁA NAUKOWA niskim napi ęciu; • zdefiniowanie i naukowe uzasadnienie poj ęcia „krytycznej 2.1. Budowanie zespołu dydaktycznego odległo ści” kadzi od uzwoje ń w transformatorach, Działalno ść dydaktyczna profesora Janowskiego umo żliwiaj ącej wyznaczanie niemierzalnych wcze śniej strat została zapocz ątkowana w 1961 r. w Politechnice Łódzkiej mocy w kadziach wielkich transformatorów; w katedrze profesora E. Jezierskiego, pod którego • do świadczalne wyznaczanie zast ępczych współczynników kierownictwem zdobył niezb ędne umiej ętno ści odbi ć zwierciadlanych pr ądu przemiennego w masywnej i do świadczenie. ścianie stalowej; W 1967 r. Tadeusz Janowski tu ż przed obron ą swojej • przygotowanie układu pomiarowego i metody wyznaczania rozprawy doktorskiej w Łodzi rozpocz ął nowy etap pracy na podstawie pomiaru, pojedynczych reaktancji X1 oraz X2 zawodowej w ówczesnej Wy ższej Szkole In żynierskiej niektórych typów transformatorów. w Lublinie, która powstała w 1953 r., a od 1977 r. funkcjonuje jako Politechnika Lubelska [6-11]. Ta szkoła na 1.2. Stopnie i tytuł naukowy cały pó źniejszy okres pracy Profesora stała si ę uczelni ą, Lata pracy na stanowisku starszego asystenta (1966- z któr ą był i jest zwi ązany. Zorganizował szybko Zespół 1967) w Politechnice Łódzkiej zako ńczone zostały prac ą i Pracowni ę Elektrotechniki [6] będąc od pocz ątku jej doktorsk ą w 1968 r. pod kierunkiem profesora Janusza kierownikiem. W kolejnych latach reorganizacji i rozwoju, Turowskiego. Dotyczyła ona „Metod do świadczalnego jednostka ta przybierała nazwy: Zakładu Podstaw wyznaczania strat obci ąż eniowych w transformatorze, Elektrotechniki, Katedry (Podstaw) Elektrotechniki, wyst ępuj ących poza uzwojeniami” i została nagrodzona a nast ępnie obowi ązuj ącej do dzi ś - Instytutu (Podstaw) przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy ższego. Opisy Elektrotechniki i Elektrotechnologii [9], [12]. zawarte w dysertacji weszły do podr ęczników akademickich W działalno ści dydaktycznej pocz ątkowego okresu jako trwały wkład prof. T. Janowskiego do naukowo lubelskiego, wówczas dr in ż. Tadeusz Janowski prowadził podbudowanej techniki pomiaru strat rozproszeniowych nauczanie elektrotechniki teoretycznej. Jako kierownik w kadziach wielkich transformatorów. katedry i wykładowca, obok własnej pracy organizował Czas ten został równie ż scharakteryzowany przez działalno ść dydaktyczn ą młodszych kolegów. Nadzorował promotora [3-4] jako „ jeden z głównych etapów rozwoju od pocz ątku budow ę laboratoriów elektrotechniki osobowo ści T. Janowskiego, jako wytrwałego teoretycznej oraz opracował wraz ze swoimi i konsekwentnego badacza, o rzadko spotykanej intuicji, współpracownikami cztery skrypty do tych zaj ęć i jeden do logice i syntetycznym umy śle prawdziwego eksperymentatora wykładów. Jako jeden z pierwszych w kraju wprowadził do i wynalazcy. W okresie tym, prowadz ąc wspólne badania ćwicze ń laboratoryjnych z elektrotechniki teoretycznej teoretyczne i do świadczalne, opublikowali śmy 6 prac modelowanie pól potencjalnych na papierze przewodz ącym. i komunikatów naukowych oraz wykonali śmy kilka istotnych Ju ż w roku 1970 wprowadził w laboratoriach równoległy i nowych pod wzgl ędem koncepcji prac dla przemysłu, system realizacji ćwicze ń, co pozwoliło bie żą co ści śle których wyniki do tej pory s ą wykorzystywane z wi ąza ć ze sob ą tre ść wszystkich form zaj ęć tj. wykładów, powodzeniem, w zakresie elektrodynamiki technicznej, ze ćwicze ń rachunkowych, laboratoryjnych oraz wykładów szczególnym uwzgl ędnieniem zjawisk zachodz ących i przyczyniło si ę do lepszej percepcji trudnych tre ści tego w silnych polach rozproszenia wielkich i specjalnych wa żnego na kierunku elektrotechnika przedmiotu. Prof. transformatorów”. T. Janowski równie ż jako jeden z pierwszych wprowadził do Autor tej opinii – profesor Janusz Turowski obok ćwicze ń z elektrotechniki teoretycznej mikrokomputery, prof. Eugeniusza Jezierskiego, to najcz ęś ciej wymieniani a organizowane przez Niego konkursy na programy przez T. Janowskiego Jego nauczyciele i mistrzowie. mikrokomputerowe z elektrotechniki popularyzowały Pozostał wierny Ich modelom pracy i sposobie dochodzenia stosowanie informatyki w śród studentów i aktywizowały do prawdy naukowej, które starał si ę na śladowa ć, rozwija ć szczególnie uzdolnionych. oraz udoskonala ć korzystaj ąc z nowoczesnych narz ędzi i mo żliwo ści badawczych. 2.2. Rozwój własnej szkoły naukowej Stopie ń doktora habilitowanego, docent (od 1972 r.) W badaniach naukowych Profesor Janowski zajmował Tadeusz Janowski uzyskał w 1991 r. w Politechnice si ę głównie obwodami nieliniowymi z elementami Łódzkiej na podstawie odbytego kolokwium oraz magnetycznymi, w szczególno ści magnetycznymi przygotowanej monografii pt. „Magnetyczne mno żniki mno żnikami cz ęstotliwo ści oraz nadprzewodnictwem częstotliwo ści”. Od 1994 r. pracował na stanowisku niskotemperaturowym. W 1986 r. Profesor rozpocz ął profesora, a akt nadania tytułu naukowego profesora równoległ ą prac ę w Zakładzie Bada ń Podstawowych otrzymał z r ąk prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Elektrotechniki PAN w Warszawie, gdzie nieprzerwanie od

86 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 1987 r. do dzisiaj, kieruje Pracowni ą Technologii (1984), El żbieta Ratajewicz-Mikołajczak (1985), Henryka Nadprzewodnikowych zlokalizowan ą na terenie Politechniki Danuta Stryczewska (1986), Sławomir Kozak (w Instytucie Lubelskiej [2, 6]. Elektrotechniki w Warszawie, 1990), Paweł Surdacki Jego przymioty, takie jak konsekwencja, intuicja, (1993), Dariusz Czerwi ński (2001), Janusz Kozak (2007), logika i syntetyczny umysł, a nade wszystko rozumienie Grzegorz Wojtasiewicz (2009), Michał Łanczont (2010), zada ń wy ższej uczelni technicznej, stały si ę zacz ątkiem Łukasz Adamczyk (2013) i Joanna Kozieł (2014) [5]. szkoły naukowej. Na pocz ątku jej trzonem była własna Spo śród nich siedem osób zdobyło stopnie naukowe doktora jednostka naukowo-badawcza, licz ąca zaledwie trzech habilitowanego: Andrzej Nafalski w Politechnice nauczycieli i dwóch pracowników technicznych. Profesor Warszawskiej, (1989), Andrzej Wac-Włodarczyk ma szczególne predyspozycje i zdolno ści do cało ściowego w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (1999), i perspektywicznego uj ęcia tematu w wielu dyskusjach Henryka Danuta Stryczewska w Instytucie Elektrotechniki naukowych i organizacyjnych. Dynamiczny rozwój Zespołu w Warszawie (1999), Sławomir Kozak w Instytucie Elektrotechniki spowodował, że w roku odej ścia Profesora Elektrotechniki w Warszawie (2005) oraz w Politechnice Janowskiego (2004) na emerytur ę, kierowany przez Niego Lubelskiej: Paweł Surdacki (2013), Dariusz Czerwi ński Instytut Podstaw Elektrotechniki i Elektrotechnologii liczył (2014) i Ryszard Goleman (2014). Czworo spo śród ju ż 22 osoby [11, 13-15]. wymienionych otrzymało tytuł profesora: Henryka Danuta Tadeusz Janowski od pierwszych miesi ęcy swojej Stryczewska (2010), Andrzej Wac-Włodarczyk (2014), pracy w Lublinie wprowadził utrzymany do dzisiaj zwyczaj Sławomir Kozak (2014) i Andrzej Nafalski (2014). organizowania wtorkowych zebra ń naukowych. Wymagania stawiane pracownikom, nie tylko w sferze działalno ści dydaktycznej i organizacyjnej, doprowadziły do wypracowania własnej tematyki bada ń naukowych. Oprócz wspomnianych ju ż wczesnych bada ń Profesora Janowskiego, w okresie lubelskim zajmuje si ę On tematyk ą: transformatorów nadprzewodnikowych, separatorów magnetycznych, nadprzewodnikowych zasobników energii (SMES), modeli fizycznych i skomputeryzowanych układów pomiarowych do badania stanów nieustalonych w kriomagnesach oraz nadprzewodnikowych ogranicznikach pr ądów zwarciowych (SFCL). Ich realizacja odbywała si ę we współpracy z wieloma wymienionymi w podrozdziale 2.4. o środkami naukowymi głównie za granic ą. Prace prowadzone pod kierownictwem prof. T. Janowskiego uzyskiwały wysokie oceny w konkursach prowadzonych od 1993 r. przez Komitet Bada ń Naukowych, a nast ępnie Ministerstwo Nauki, dzi ęki czemu Instytut Rys.2. Pierwsza uroczysto ść promocji doktorów na Wydziale Elektrycznym Politechniki Lubelskiej – promotorem prac Podstaw Elektrotechniki i Elektrotechnologii otrzymywał wszystkich doktoratów jest prof. T. Janowski finansowanie kilkudziesi ęciu projektów badawczych. ą Prof. Janowski jest inicjatorem oraz przewodnicz cym 2.4. Współpraca z innymi o środkami naukowymi komitetu naukowego i organizacyjnego cyklicznej w kraju i za granic ą konferencji ELMECO (Electromagnetic Devices and Profesor Janowski zawsze przykładał nale żną wag ę do Processes in Environment Protection) oraz krajowego współpracy naukowo-badawczej z przemysłem i posiada Seminarium Zastosowa ń Nadprzewodników (ZN), a tak że w tym wzgl ędzie znaczny dorobek. Wiele prac wykonanych członkiem komitetów naukowych wielu konferencji dla przemysłu ma cechy oryginalno ści i są obj ęte ochron ą krajowych i mi ędzynarodowych. patentow ą. Szereg z nich zostało wdro żonych w zakładach Był tak że promotorem dwóch doktoratów Honoris przemysłowych m.in. w: Wytwórni Wód Mineralnych Causa w Lublinie: prof. Anthony Mosesa z Cardiff (2003) w Grodzisku Wielkopolskim, zakładach maszynowych i prof. Tadeusza Kaczorka (2004) z Politechniki „URSUS” w Nisku, „PONAR” w Pruszkowie, „EDA- Warszawskiej oraz recenzentem w kilkunastu przewodach PREDOM” w Poniatowej, „PZL” w Świdniku, Odlewni doktorskich, habilitacyjnych i wnioskach o tytuł naukowy Fabryki Samochodów czy lubelskich cukrowniach. Jak ju ż profesora. wspomniano Profesor Tadeusz Janowski od prawie 30 lat Profesor Tadeusz Janowski jest autorem b ądź współpracuje z Instytutem Elektrotechniki w Warszawie współautorem ponad 350 publikacji naukowych, 10 ksi ąż ek, i kieruje laboratorium zastosowa ń nadprzewodników 21 patentów. Za osi ągni ęcia naukowe był nagradzany zlokalizowanym w Politechnice Lubelskiej. Laboratorium 9-krotnie przez Ministra, a ponad 30-krotnie przez Rektora zastosowa ń nadprzewodników jest jednostk ą wspóln ą Politechniki Lubelskiej [5]. Politechniki i Instytutu Elektrotechniki Warszawie. W laboratorium prowadzone s ą badania nad urz ądzeniami 2.3. Wychowankowie i współpracownicy nadprzewodnikowymi, separatorami magnetycznymi, W okresie prawie 40. lat Profesor Tadeusz Janowski ogranicznikami pr ądów zwarcia (SFCL), magnetycznymi wypromował 16 doktorów nauk technicznych [3, 5]. zasobnikami energii (SMES), elektromagnesami o silnych W kolejno ści chronologicznej s ą to: Jan Wawszczak polach magnetycznych [3-4, 14-15]. (w Politechnice Łódzkiej, 1976), Andrzej Nafalski Od pocz ątku pobytu w Lublinie prof. T. Janowski (w Politechnice Warszawskiej, 1978) i kolejni ju ż razem ze swoim zespołem prowadzi intensywn ą współprac ę w Politechnice Lubelskiej: Zygmunt Dresler (1982), Ryszard z wieloma nie tylko krajowymi ale równie ż zagranicznymi Goleman (1983), Andrzej Wac-Włodarczyk (1983), Jan Guz ośrodkami naukowymi. W śród tych ostatnich, mo żna Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 87 wymieni ć uniwersytety w Japonii: Kanazawa (mno żniki Z wcze śniejszych aktywno ści nale ży odnotowa ć, że był magnetyczne – prof. K. Bessho, prof. S. Yamada), On równie ż inicjatorem współpracy Politechniki Lubelskiej Kumamoto (technologie plazmowe – prof. K. Ebihara), Saga z Uniwersytetem Kanazawa w Japonii. (prof. Ch.Yamabe), uniwersytety w Wielkiej Brytanii: W latach 1977-1979 prof. T. Janowski był członkiem Cardiff (mno żniki magnetyczne, pomiary magnetyczne, Zespołu Dydaktyczno-Wychowawczego dla kierunku wspólna realizacja programu TEMPUS – prof. A. Moses), Elektrotechnika przy Ministerstwie Nauki, Szkolnictwa Cambridge (nadprzewodnictwo stosowane, materiały Wy ższego i Techniki, a w okresie 1978-1981 był równie ż nadprzewodnikowe – prof. B. Głowacki), Southampton członkiem prezydium Komisji Prognoz O światowych przy (prof. J. Sykulski) oraz: Uniwersytet w Orleanie we Francji Ministerstwie O światy i Wychowania . (układy zasilania plazmotronów – prof. A. Czernichowski, W latach 1990-1993 T. Janowski wprowadził do prof. H. Lesuer), Physikalisch-Technische Bundesanstalt kształcenia in żynierów elektryków now ą specjalizacj ę: w Braunszchweigu, Niemcy (pomiary magnetyczne „technologie i urz ądzenia elektromagnetyczne w ochronie w programie TEMPUS – dr J. Sievert), Uniwersytet środowiska”, a w ramach programu TEMPUS JEP-0112-90 Techniczny w Bratysławie (materiały magnetyczne – prof. now ą specjalizacj ę „Modernization of postgraduate courses O. Benda, prof. J. Slama), Instytut Fizyki i Elektrotechniki in engineering and staff development at Lublin Technical Słowackiej Akademii Nauk (nadprzewodniki – prof. University”. Program był realizowany z pomoc ą I. Chovanec), Zjednoczony Instytut Bada ń J ądrowych Uniwersytetu Cardiff (Wielka Brytania) i Physikalisch- w Dubnej w Rosji (nadprzewodniki – prof. V. Szyszow, Technische Bundesanstalt w Brunszwiku (Niemcy). prof. V. Dackow), University of South Australia (prof. A. Modernizacja kształcenia była kontynuowana w programie Nafalski), University of Auckland w Nowej Zelandii TEMPUS-Joint European Network, jako JEN-00112-93. (dr D. Kacprzak), Europejskie Centrum Bada ń Naukowych - Realizacja programu pozwoliła zakupi ć i uruchomi ć cenny CERN w Genewie (dr A. Siemko) [4-6, 12-14]. sprz ęt laboratoryjny. W latach 1996-2000 w ramach Rezultatem tej współpracy s ą wspólne badania projektów TEMPUS JEP 11030/96 „Highly-Processed i publikacje, a tak że sta że naukowe pracowników, studentów Electromagnetic Technologies and Devices” i JEP 11088/96 i doktorantów Politechniki Lubelskiej oraz wymienionych „High Performance Computing in Electrical Engineering” zagranicznych ośrodków naukowych [5]. wprowadził nowe specjalno ści na dziennych studiach Z inicjatywy Profesora Janowskiego powstał w 2000 r. in żynierskich: „Elektromagnetyczne Urz ądzenia Oddział Lubelski Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki i Technologie” oraz „Informatyka w Elektrotechnice” Teoretycznej i Stosowanej, którego był pierwszym realizowane do 2006 roku. Projekty prowadzono z udziałem i wieloletnim przewodnicz ącym, a obecnie jest członkiem uniwersytetów Cardiff i South Bank University w Wielkiej honorowym PTETiS. Brytanii oraz Uniwersytetem w Orleanie we Francji [18-19]. Profesor nale ży do wielu innych jeszcze organizacji Za spraw ą prof. T. Janowskiego powstało jedno naukowych, takich jak: Lubelskie Towarzystwo Naukowe z dwóch istniej ących w Lublinie europejskich centrów (LTN), Stowarzyszenie Elektryków Polskich (SEP), Polska doskonało ści pod nazw ą Centrum Doskonało ści Zastosowa ń Unia Elektrotermii, Komitet Elektrotechniki PAN – Sekcja Technologii Nadprzewodnikowych i Plazmowych Teorii Elektrotechniki i Sekcja Elektrotechnologii, Polskie w Energetyce (ASPPECT), którego był dyrektorem w latach Towarzystwo Zastosowa ń Elektromagnetyzmu (PTZE), 2003-2006 [13], [18-21]. Dzi ęki temu powstała mo żliwo ść Komisja Chemii Plazmy PAN. Jest koordynatorem podsieci generalnej przebudowy i adaptacji tzw. Żółtej Hali na naukowej Technologii Nadprzewodnikowych, Centrum Doskonało ści ASPPECT, w którym znalazły przewodnicz ącym Sekcji Elektrotechniki Komisji Nauk miejsce laboratoria technologii nadprzewodnikowych, Technicznych PAN w Oddziale Lubelskim, członkiem technologii plazmowych, kompatybilno ści ameryka ńskiego Towarzystwa In żynierów Elektryków elektromagnetycznej oraz główna cz ęść uczelnianej i Elektroników (IEEE) oraz ameryka ńskiego towarzystwa Biblioteki. Materials Research Society (MRS) [3-4, 15]. 4. PODSUMOWANIE 3.PRACA NA RZECZ WYDZIAŁU I POLITECHNIKI LUBELSKIEJ Profesor Tadeusz Janowski jest bardzo kreatywnym badaczem, który stworzył własn ą szkoł ę naukow ą znan ą nie Profesor Janowski był i wci ąż jest aktywnym tylko w kraju. Swoj ą postaw ą, zaanga żowaniem organizatorem życia naukowego nie tylko we własnej i aktywno ści ą przyczynił si ę do trwałego rozwoju jednostce organizacyjnej o czym wspomniano powy żej, ale Politechniki Lubelskiej, a w szczególno ści jej Wydziału tak że na Wydziale i Uczelni. Był Dziekanem Wydziału Elektrotechniki i Informatyki. Za swoj ą prac ę otrzymał Elektrycznego w latach 1973-1975 i 1982-1987 i przez trzy liczne odznaczenia pa ństwowe i resortowe, m.in.: Srebrny kadencje Prorektorem ds. Nauki Politechniki Lubelskiej i Złoty Krzy ż Zasługi, Krzy ż Kawalerski i Oficerski Orderu w latach 1975-1981 oraz 1996-1999 [13, 16-17]. Działalno ść Odrodzenia Polski, medal Komisji Edukacji Narodowej, ta w sposób istotny przyczyniła si ę do wzrostu autorytetu odznaczenie Zasłu żony dla Lublina i dla Lubelszczyzny oraz zawodowego i naukowego Politechniki Lubelskiej. To medal Prezydenta miasta Lublina [4, 15, 18-19]. Kieruj ąc z inicjatywy i przy znacznym udziale profesora Janowskiego zespołem pracowników naukowo-dydaktycznych prof. Wydział Elektryczny, jako pierwszy w Politechnice T. Janowski nadał mu wspólny kierunek bada ń, tworz ąc Lubelskiej uzyskał w 1982 r. prawa doktoryzowania, ośrodek naukowo-badawczy o własnej specjalizacji, który a potem w 2000 r., jako drugi po Wydziale Mechanicznym, jest licz ącą si ę w kraju jednostk ą bada ń w zakresie prawa nadawania stopnia doktora habilitowanego. Fakt ten technologii nadprzewodnikowych, plazmowych, zastosowa ń pozwolił na utworzenie Studium Doktoranckiego, którego elektromagnetyzmu, odnawialnych źródeł energii, organizatorem i pierwszym kierownikiem w latach kompatybilno ści elektromagnetycznej oraz pomiarów 2000-2006 był wła śnie prof. T. Janowski [3-5, 18-19].

88 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 wła ściwo ści i zastosowa ń mi ękkich materiałów 11. „Politechnika Lubelska”, Lublin 1988. magnetycznych. 12. Janowski T, Wac-Włodarczyk A, Jarzyna W.: Profesor Janowski jest wci ąż aktywnym organizatorem „Politechnika Lubelska. Wydział Elektrotechniki życia naukowego w Politechnice Lubelskiej oraz Instytucie i Informatyki 1964-2004”, Lublin, 2004. Elektrotechniki w Warszawie. Życzymy Mu jeszcze wielu 13. „Politechnika Lubelska 1953-2003”, pod redakcj ą A. lat w zdrowiu i mo żliwo ści rozwijania oraz realizacji swoich Wac-Włodarczyka, 393 strony, Lublin 2003. marze ń i pasji zawodowych. 14. Wac-Włodarczyk A.: „40-lecie Wydziału Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Lubelskiej” , 5. BIBLIOGRAFIA Energetyka, Nr 5, 2004, str.312-315. 15. Surdacki P.: „Instytut Podstaw Elektrotechniki 1. Janowski T.: Transformator bezjarzmowy, Zeszyty i Elektrotechnologii w fotografiach 1968-2008” Naukowe Politechniki Łódzkiej, Nr 18, Łód ź 1966, s. Wyd.Perfekta info, Lublin 2008. 25-44. 16. „40 lat Uczelni - Politechnika Lubelska 1953-1993”, 2. „Politechnika Lubelska’95”, Lublin 1995. Lublin 1993. 3. Surdacki P.: Tadeusz Janowski Honorowy Profesor 17. Wac-Włodarczyk A.: „Rozwój bada ń w zakresie Politechniki Lubelskiej, Wydawnictwo Politechniki zjawisk ferromagnetycznych w Instytucie Podstaw Lubelskiej, Lublin 2013. Elektrotechniki i Elektrotechnologii”, IV Seminarium 4. Stryczewska H.D., Wac-Włodarczyk A., Kozak S.: Zastosowania Nadprzewodników, Lublin-Nał ęczów, 4-7 „Profesor Tadeusz Janowski - sylwetka”, Biuletyn maja 2003, str.12-21. Informacyjny Polska Akademia Nauk - Oddział 18. Stryczewska H.D., Wac Włodarczyk A., Surdacki P.: w Lublinie, Prezentacje, Nr 14/2009, s.14-19. „40 lat w słu żbie Politechniki Lubelskiej”, Biuletyn 5. Surdacki P., Stryczewska H.D. i inni: „50 lat Wydziału Informacyjny Politechniki Lubelskiej, Nr 1(19), 2008, Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Lubelskiej str.29-32. 1964-2014”, Politechnika Lubelska, Lublin 2014. 19. Surdacki P.: „Jubileusz Profesora Tadeusza 6. Wac-Włodarczyk A.: „Przykłady tematów naukowo- Janowskiego”, Biuletyn Informacyjny Politechniki badawczych z zakresu elektromagnetyzmu Lubelskiej, Nr 1(35), 2014, str. 8-9. realizowanych w IPEiE PL”, Jubileusz 80-lecia prof.T. 20. Surdacki P.: „Jubileusz Profesora Tadeusza Janowskiego, WEiI PL, Lublin 14.11.2013r. Janowskiego”, Informatyka Automatyka Pomiary w 7. Pikulski Z.: „Pi ętnastolecie Wy ższej Szkoły Gospodarce i Ochronie Środowiska, Nr 4, 2013, III In żynierskiej w Lublinie 1953-1968, Towarzystwo strona okładki. Przyjaciół WSIn ż. w Lublinie, Lublin 1968. 21. Wac-Włodarczyk A.: „Zjawiska w ferromagnetykach 8. Politechnika Lubelska - z historii wy ższej uczelni inspiracj ą tematyki bada ń w IPEiE”, Sesja technicznej Lublina, Lublin 1978. inauguracyjna Centrum Doskonało ści Zastosowa ń 9. „Politechnika Lubelska. Organizacja Uczelni. Skład Technologii Nadprzewodnikowych i Plazmowych osobowy na dzie ń 30.06.1986r.”, Lublin 1986. w Energetyce „ASPPECT”, Lublin, 4.06.2003. 10. Świsulski D.: “Historia polskich uczelni technicznych ilustrowana medalami”, Wiadomo ści Elektrotechniczne, Nr 2 2015, s. 43-45.

SCIENTIFIC PROFILE OF PROFESSOR TADEUSZ JANOWSKI

The article presents in a synthetic way the path of education and scientific development of Professor Tadeusz Janowski, highlighting its two main periods - Lodz and Lublin, related to his work location. The main trends and topics of his research developed in the following years, in particular the non-linear circuits with magnetic elements and, among them, magnetic frequency multipliers, have been described. Professor has been working over the years on issues related to research, design and application of superconducting components, machines and devices. The chronology and place of acquiring university degrees and the academic title have been exposed as well as those of the process of building his teaching staff and scientific school. The article lists the masters and pupils of Professor as well as main Polish and foreign cooperating centers with whom he continues to maintain contacts. It enumerates the most important achievements in co-creation and strengthening the position of Faculty of Electrical and Computer Engineering and Lublin University of Technology.

Keywords : education, scientific school, the subject of research, collaboration, achievements.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 89

90 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

PORTRETY TWÓRCÓW ELEKTRYKI NA BANKNOTACH

Mariusz HABKOWSKI

Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, Oddział Gda ński e-mail: [email protected]

Streszczenie: Ameryki Północnej, współautor i sygnatariusz Deklaracji W artykule przedstawiono banknoty, na których uwieczniono Niepodległo ści był tak że uczonym. Okre ślił na przykład wybitnych twórców elektryki, takich jak Alessandro Volta, ładunkowo ść elektryczn ą jako dodatni ą i ujemn ą. Guglielmo Marconi, André Ampère, Michaela Faraday, Nikola Sformułował tak że zasad ę zachowania ładunku Tesla oraz ich najsłynniejsze dokonania. Dodatkowo pokazano elektrycznego i zasad ę indukcji elektrostatycznej. Znana jest banknoty ró żnych krajów prezentuj ące poziom elektryfikacji krajów je emituj ących. opowie ść o przeprowadzonym przez Franklina eksperymencie: podczas burzy wypu ścił on w powietrze Słowa kluczowe: banknoty, wybitni elektrycy. latawiec, na ko ńcu którego umie ścił metalowy klucz. W trakcie wyładowania atmosferycznego zaobserwował 1. WST ĘP przeskok iskry. Eksperyment ten doprowadził do wynalezienia piorunochronu, cho ć trzeba tu zaznaczy ć, i ż Jedn ą z nauk pomocniczych historii jest numizmatyka - niezale żnie od Franklina piorunochron został tak że nauka o znakach pieni ęż nych i papierach warto ściowych . wynaleziony przez czeskiego teologa i przyrodnika Václava Znakami pieni ęż nymi potocznie nazywa si ę monety i Prokopa Diviša. W uznaniu politycznych i naukowych banknoty. Banknot, czyli bilet bankowy jest pieni ądzem zasług, na znajduj ącym si ę w Pary żu popiersiu Benjamina zwykle papierowym, emitowanym przez bank centralny Franklina umieszczono napis: „Eripuit coelo fulmen, mox kraju lub upowa żnione przez władze pa ństwowe instytucje. sceptra tyrannis” – Grom wydarł niebu, a berła tyranom. Ka żdy banknot ma stron ę główn ą (przedni ą) na której znajduje si ę nazwa emitenta, data emisji, podpisy osób reprezentuj ących emitenta, oraz stron ę odwrotn ą, zaopatrzon ą zwykle w elementy graficzne istotne dla ludno ści z obszaru, na którym ma obiega ć. W przypadku monet stosuj ąc analogię mówimy o stronie awersowej i rewersowej. Znaki pieni ęż ne, zarówno banknoty jak i monety, w swej szacie graficznej cz ęsto upami ętniaj ą wa żne wydarzenia historyczne, elementy zwi ązane z kultur ą i sztuk ą danego kraju, widoki miast i budowli, dokumentuj ą Rys. 1. Strona główna banknotu ameryka ńskiego emisji 1880 osi ągni ęcia naukowe lub gospodarcze, a tak że prezentuj ą o nominale 50 dolarów z wizerunkiem B. Franklina [2, s. 1018, 3] sylwetki wybitnych postaci. Poni żej przedstawiono wybór banknotów z ró żnych krajów świata, na których zamieszczono portrety twórców elektryki oraz pokazano kilka banknotów prezentuj ących obrazy zwi ązane z sukcesami elektryfikacji krajów je emituj ących.

2. TWÓRCY ELEKTRYKI NA BANKNOTACH

Najbardziej znanym przedstawieniem postaci zwi ązanej z pocz ątkami elektryki jest wizerunek Benjamina Franklina (1706-1790) na dolarach ameryka ńskich (rys. 1 Rys. 2. Strona główna banknotu ameryka ńskiego emisji 2009 i rys. 2). Wbrew obiegowej opinii, nie wszyscy o nominale 100 dolarów z wizerunkiem B. Franklina przedstawieni na ameryka ńskich banknotach m ęż czy źni, to (materiały BEP) [1, s. 704] prezydenci. Jednym z trzech wyj ątków 1 jest wła śnie Doda ć jeszcze nale ży, i ż posta ć B. Franklina B. Franklin. Ojciec-zało życiel Stanów Zjednoczonych przeprowadzaj ącego eksperyment z latawcem znajduje si ę,

1 w towarzystwie Thomasa A. Edisona, na banknocie Military Nie-prezydentami umieszczonymi na dolarach Payment Certificate (rys. 8). Wojskowe Certyfikaty ameryka ńskich byli jeszcze Aleksander Hamilton (10 USD) Płatno ści była to forma pieni ądza papierowego, w walucie oraz Salmon P. Chase (10.000 USD). pa ństwowej USA. Były drukowane w latach 1946-1973, Na włoskich banknotach widniała jeszcze jedna wielka w 15 seriach, o nominałach: 5 centów, 10 centów, posta ć elektrotechniki: Guglielmo Marconi (1874-1937) 25 centów, 50 centów, 1 dolar, 5 dolarów, 10 dolarów, a od (rys. 4). Marconi znany jest głównie z wynalazku radia, 1968 roku równie ż 20 dolarów. Stosowano je do świadcze ń jednak że S ąd Najwy ższy USA w 1934 roku uznał pieni ęż nych armii dla żołnierzy Stanów Zjednoczonych pierwsze ństwo Nikola Tesli, którego wcze śniejsze prace znajduj ących si ę poza granicami kraju. Marconi wykorzystał przy konstruowaniu swego urz ądzenia. Przed wprowadzeniem waluty euro, Włosi uczcili Włoski konstruktor uczynił z radiowej transmisji Alessandro Volt ę (1745-1827) umieszczaj ąc jego portret na bezprzewodowej technik ę u żyteczn ą praktycznie składaj ąc banknocie o nominale 10.000 lirów (rys. 3). Volta ju ż od znane wynalazki w działaj ące systemy ł ączno ści szkolnych lat w sposób szczególny interesował si ę fizyk ą, dalekosi ęż nej i organizuj ąc przedsi ębiorstwo zdolne do ich a zwłaszcza elektryczno ścią. Konstruktor elektroforu, budowy. W roku 1909 otrzymał Nagrod ę Nobla z dziedziny umo żliwiaj ącego elektryzowanie ciał, odkrywca metanu – fizyki w roku 1909 za wkład w rozwój telegrafii głównego składnika gazu błotnego. Eksperymentował bezprzewodowej. Nawi ązania do jego bada ń z zakresu z zapalaniem gazów w zamkni ętej przestrzeni przy u życiu radiowej transmisji bezprzewodowej znajduj ą si ę na tylnej iskry elektrycznej. Skonstruował elektroskop, słu żą cy stronie banknotu o nominale 2.000 lirów. pomiarom elektryczno ści, kondensator, ogniwo Volty André Ampère (1775-1836), który zaproponował poprzez zanurzenie płytek srebra i cynku w słonej wodzie, utrzymuj ący si ę do dnia dzisiejszego podział nauki o a w 1801 zaprezentował przed samym cesarzem elektryczno ści na dwa działy: elektrostatyk ę i Napoleonem Bonaparte stos Volty. Na jego cze ść jednostk ę elektrodynamik ę został uhonorowany umieszczeniem na napi ęcia elektrycznego nazwano woltem. Na wspomnianym francuskim banknocie o nominale 1000 franków (rys. 5). banknocie, obok portretu słynnego konstruktora Nie jest tam sam - na tym samym banknocie znajduje umieszczono wizerunek stosu Volty. si ę równie ż Ludwik Pasteur.

Rys. 3. Strona główna banknotu włoskiego o nominale 10000 lirów z 1984 roku z wizerunkiem A. Volty [1, s. 367] Rys. 5. Strona odwrotna banknotu francuskiego o nominale 1000 franków z 1927 roku z wizerunkami André Ampère’a oraz Ludwika Pasteura [2, s. 481, 4]

Ampère sformułował podstawy teoretyczne elektrodynamiki. Zarz ąd Główny Stowarzyszenia Elektryków Polskich, 27 czerwca 1985 podj ął uchwał ę w sprawie ogłoszenia roku 1986 Rokiem Ampère'a. W uchwale Zarz ądu Głównego stwierdzono, że "wielka elektrotechnika zacz ęła si ę od prac Ampère'a w latach 1820-1826". Dzie ń śmierci uczonego - 10 czerwca, jest obchodzony na całym świecie jako Dzie ń Elektryka. Od jego nazwiska jednostk ę nat ęż enia pr ądu elektrycznego nazwano amperem. Z kolei, na nieobiegowym ju ż, brytyjskim banknocie dwudziestofuntowym (rys. 6) widoczny jest portret Michaela Faradaya (1791-1867) Uczony odkrył zjawisko indukcji elektromagnetycznej, co przyczyniło si ę do powstania elektrodynamiki. Sformułował prawa elektrolizy i wprowadził nazewnictwo dla jej opisu. Stworzył podstawy elektrochemii. Faraday odkrył równie ż zjawisko samoindukcji a tak że zbudował pierwszy model silnika elektrycznego. Wprowadził poj ęcie linii sił pola i wysun ął twierdzenie, że ładunki elektryczne działaj ą na siebie za pomoc ą takiego pola. Od jego nazwiska jednostka pojemno ści elektrycznej nazywana jest faradem. W tle Rys. 4. Banknot włoski o nominale 2000 lirów z wizerunkiem portretu na wspomnianym wcze śniej banknocie G. Marconiego i elementami radiowej transmisji bezprzewodowej przedstawiona jest scena z bo żonarodzeniowego wykładu [1, s.367, 4] Michaela Faradaya w Royal Institution. A tak że

skonstruowany przez niego dysk – poprzednik pr ądnicy.

92 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 najsłynniejszym dziełem – udoskonalon ą żarówk ą, pojawił si ę jedynie na banknocie pi ęciodolarowym Military Payment Certificate serii 701, na którym umieszczono zresztą równie ż wizerunek Benjamina Franklina (rys. 8).

Rys. 6. Strona odwrotna banknotu angielskiego o nominale 20 funtów z wizerunkiem Michaela Faradaya (mat. autora) [1, s. 282]

Boris Jacobi w wła ściwie Moritz Hermann Jacobi Rys. 8. Strona główna Wojskowego Certyfikatu Płatno ści (1801-1874) rosyjski fizyk i elektrotechnik jest nieco mniej o nominale 5 dolarów serii 701 z wizerunkami Benjamina znan ą postaci ą ni ż Ampère lub Faraday, lecz to on wła śnie Franklina i Thomasa A. Edisona [3] w 1834 roku zbudował komutatorowy silnik elektryczny, a w 1843 roku lini ę telegraficzn ą Petersburg - Carskie Sioło. Nikola Tesla (1856-1943) - genialny konstruktor Jacobi konstruował kable energetyczne, aparaty rozmaitych urz ądze ń elektrycznych, z których telegraficzne, ogniwa elektryczne. Stworzył podstawy najsławniejsze to: silnik elektryczny, pr ądnica pr ądu galwanotechniki. Jego portret znalazł si ę na „banknocie” przemiennego, autotransformator, dynamo rowerowe, radio, testowym rosyjskiej wytwórni Goznak (rys. 7). elektrownia wodna, bateria słoneczna, turbina talerzowa, transformator Tesli (rezonansowa cewka wysokonapi ęcio- wa) i świetlówka.

Rys. 9. Strona główna 100 serbskich dinarów z 2004 roku z wizerunkiem N. Tesli (mat. autora)

Rys. 7. Rosyjski „banknot” testowy firmy Goznak z wizerunkiem Moritza H. Jacobi’ego vel. Borisa Jacobi [5]

Gdy mowa o wynalazkach z zakresu elektrotechniki, niektórym od razu przychodzi do głowy posta ć Thomasa A. Edisona (1847-1931). Ten samouk stał si ę wła ścicielem ponad 1000 patentów, m.in. opatentował żarówk ę, zbudował akumulator zasadowy niklowo-żelazowy. Zorganizował w Menlo Park pierwszy na świecie instytut bada ń naukowo- technicznych, w 1881–1882 zbudował w Nowym Jorku pierwsz ą na świecie elektrowni ę publicznego u żytku. Edison był jednak postaci ą kontrowersyjn ą. W jego „fabryce wynalazków” pracowało wielu wybitnych naukowców, m.in. Nikola Tesla, którzy za sw ą prac ę otrzymywali jedynie pensj ę, natomiast prawa patentowe przechodziły na Edisona. Nie umniejsza to oczywi ście jego Rys. 10. Fantazyjny druk banknotopodobny o „nominale” 1 volt wkładu w rozwój elektrotechniki. Edison, wraz ze swym z wizerunkami N. Tesli [6]

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 93 Na pocz ątku swej kariery zatrudniony był w instytucie Wida ć to np. na banknotach Laosu (rys. 12). Systemy Thomasa Edisona, lecz do ść szybko doszło mi ędzy nimi do pozyskiwania energii elektrycznej z energii potencjalnej sporu, a ich drogi rozeszły si ę Te dwie wybitne postaci nauki wody, czyli mówi ąc wprost, przedstawiaj ące elektrownie konkurowały ze sob ą, cz ęsto nie przebieraj ąc w środkach. wodne, są np. na banknotach Korei Północnej emisji 2002 Tesla, z którego w sposób szczególny, z uwagi na jego roku, Kongo-Zair emisji z 2007 roku, Republiki pochodzenie, dumni s ą Serbowie, widniał na banknotach 5 Południowej Afryki emisji z 1973 roku [1, s. 621], czy nowych dinarach Jugosławii z 1994 roku. Potem, po z Wietnamu emisji 1991 roku [1, s. 728] (rys. 13). rozpadzie tego kraju, portret Tesli znalazł si ę na wielu banknotach serbskich. Na przedstawionym serbskim banknocie znajduje si ę te ż wzór jednostki indukcji magnetycznej w układzie SI (rys. 9). Pojawiły si ę tak że „banknoty” fantazyjne z wizerunkiem tego genialnego wynalazcy (rys.10). Za najgenialniejszego naukowca wszechczasów uchodzi Albert Einstein (1879-1955). Kojarzony przede wszystkim z teori ą wzgl ędno ści, otrzymał jednak w 1921 roku Nagrod ę Nobla za wyja śnienie efektu fotoelektrycznego. Cho ć urodził si ę w Niemczech, a od 1933 roku mieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1955 roku zmarł, to jego portret znalazł si ę na banknocie… Izraela (rys. 11). Einstein był z pochodzenia Żydem i w uznaniu jego zasług, zaproponowano mu w 1952 roku obj ęcie stanowiska prezydenta niedawno powstałego pa ństwa Izrael. Oferty tej jednak nie przyj ął, nie zgadzaj ąc si ę z polityk ą pa ństwa wobec ludno ści arabskiej. Powiedział wówczas: „Gdybym miał zosta ć prezydentem, pewnego dnia musiałbym powiedzie ć izraelskiemu narodowi co ś, czego nie chciałby usłysze ć".

Rys. 11. Izraelski banknot o nominale 5 lirot z wizerunkiem Alberta Einsteina. (mat. autora) [1, s. 360]

3. PRZEDSTAWIENIE ELEKTRYFIKACJ KRAJU EMITENTA NA BANKNOTACH

Wiele krajów świata pragnie pochwali ć si ę swymi osi ągni ęciami w dziedzinie elektrotechniki. Najcz ęś ciej na banknotach zamieszczane s ą zakłady produkuj ące energi ę elektryczn ą, a w krajach rozwijaj ących si ę, cz ęsto prezentuje si ę poziom elektryfikacji kraju. Rys. 13. Strony odwrotne banknotów Korei Północnej. – 5 won, Konga – 100 franków, Republiki południowej Afryki – 2 randy oraz Wietnamu – 5000 dong z przedstawieniem elektrowni wodnych [3]

Dla innych powodem do dumy jest np. wykorzystywanie środków transportu nap ędzanych energi ą elektryczn ą, co mo żna zobaczy ć np. na niezrealizowanym projekcie banknotu Waldemara Andrzejewskiego (1934- 1993) o nominale 200 zł, przedstawiaj ącym lokomotyw ę elektryczn ą (elektrowóz ET 22) (rys. 14).

Rys. 12. Banknot Laosu – 100 kip z przedstawieniem linii energetycznej [1, s.403] 94 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 medale czy banknoty, ale tak że, a mo że przede wszystkim, poznają histori ę świata, ludzi oraz zjawiska, które otaczaj ą nas wszystkich.

5. BIBLIOGRAFIA

1. Bruce II C. R, Shafer N.: 1998 Standard Catalog of Word Paper Money, Volume three, Modern Issues 1961-1998, Krause Publications, Iola (USA), 1997. 2. Pick A.: Standard Catalog of Word Paper Money, Third Edition, Battenberg Verlag München. Rys. 14. Niezrealizowany projekt strony odwrotnej banknotu 3. World Banknotes & Coins - Old Money, Currency Notes, autorstwa Waldemara Andrzejewskiego o nominale 200 zł [7] World Paper Money, http://www.worldbanknotescoins.

com/ 4. PODSUMOWANIE 4. Banknote World, http://www.banknoteworld.com/

5. Pam West British Notes, http://www.britishnotes.co.uk/ Jak wi ęc wida ć, twórcy elektryki oraz osi ągni ęcia 6. Roberts World Money, http://www.robertsworldmoney. przemysłowe elektrotechniki s ą doceniane, przez com/ projektantów papierowych znaków pieni ęż nych. 7. Wybrane projekty graficzne banknotów Narodowego W dzisiejszych czasach trudno sobie wyobrazi ć współczesny Banku Polskiego, Narodowy Bank Polski. świat bez elektryczno ści we wszystkich jej przejawach. Dzi ęki swojej pasji, numizmatycy nie tylko zbierają monety,

PORTRAITS OF ELECTRICAL CREATORS ON BANKNOTES

The focus of numismatists are coins, banknotes, medals… Cash signs, which are both banknotes and coins in their layout often commemorate important historical events, elements related to art and culture of the country, cityscapes and buildings, documenting scientific or economic achievements and also present profiles of outstanding characters. The article presents bills, which captured eminent electrical creators such as the inventor of the lightning rod, Benjamin Franklin, the constructor of the electroscope measuring electricity, capacitor or cell named by him – Alessandro Volta, the eminent co- creator of wireless radio transmission, Guglielmo Marconi, the creator of theoretical foundations of electrodynamics André Ampère, the discoverer of the phenomenon of electromagnetic induction Michael Faraday, a brilliant designer Nikola Tesla, his opponent who holds more than 1,000 patents Thomas Edison, an electric motor commutator designer and creator of the telegraph Oetersburg – Tsarskoye Selo line Boris Jacobi and the winner of the Nobel Prize for explaining the photoelectric effect Albert Einstein and their most famous achievements, such as. Voltaic pile, Edison bulb or Faraday disk – the predecessor of the generator. In addition, showing banknotes of different countries, Laos, North Korea, Congo, Vietnam, Republic of South Africa or Poland, presenting the level of electrification in the countries issuing them. The article presents the notes in circulation, as well as withdrawn from circulation or unrealized projects and fancy banknote-like prints.

Keywords: banknotes, prominent electricians.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 95

96 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

KSI ĄŻ KI I FILMY NA TEMAT HISTORII ELEKTROTECHNIKI I DZIAŁALNO ŚCI STOWARZYSZENIA ELEKTRYKÓW POLSKICH

Dariusz ŚWISULSKI

1. Politechnika Gda ńska, Wydział Elektrotechniki i Automatyki tel.: 58 3471397 e-mail: [email protected] 2. Centralna Komisja Historyczna Stowarzyszenia Elektryków Polskich

Streszczenie: Przedstawiono ksi ąż ki i filmy na temat historii elektryki". S ą tu te ż ksi ąż ki b ędące biografiami zasłu żonych elektrotechniki i działalno ści Stowarzyszenia Elektryków Polskich, elektryków, m.in. Stanisława Szpora, Alfonsa Hoffmanna, opublikowane w ostatnich dziesi ęciu latach. Stanisława Fryze, Kazimierza Szpota ńskiego, Romana Dzie ślewskiego. Słowa kluczowe: Historia elektrotechniki, Stowarzyszenie Stosunkowo du ża liczba ksi ąż ek opisuje działalno ść Elektryków Polskich, ksi ąż ki. Oddziałów Stowarzyszenia Elektryków Polskich

(Rzeszowskiego, Tarnobrzeskiego, Cz ęstochowskiego, 1. WPROWADZENIE Gorzowskiego, Pozna ńskiego, Łódzkiego, Bielsko-

Bialskiego, Tarnowskiego, Radomskiego, Gda ńskiego, Du że zainteresowanie I Sympozjum Historia Elektryki Koszali ńskiego, Piotrkowskiego) oraz wydziałów wy ższych świadczy, że wiele osób interesuje si ę histori ą elektryki uczelni, na których prowadzone s ą kierunki zwi ązane i histori ą stowarzysze ń technicznych zajmuj ących si ę t ą z elektryczno ści ą (Wydział Elektrotechniki, Informatyki dziedzin ą. Osoby te ch ętnie si ęgaj ą po wydawnictwa z tego i Telekomunikacji Uniwersytetu Zielonogórskiego, Wydział zakresu. Niestety nie jest to literatura popularna, dlatego nie Elektryczny Politechniki Pozna ńskiej, Wydział tylko nie łatwo dotrze ć do tych ksi ąż ek, ale równie ż znale źć Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Rzeszowskiej, o nich informacje. Publikacje te wydawane s ą w małych Wydział Elektryczny Politechniki Warszawskiej, Wydział nakładach, cz ęsto przez lokalne wydawnictwa zwi ązane Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej, z Oddziałami Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Wydział Automatyki, Elektroniki i Informatyki Politechniki Korzystaj ąc z okazji organizacji w Gda ńsku Śląskiej). I Sympozjum Historia Elektryki, postanowiłem przygotowa ć Ciekawe s ą wydawnictwa opisuj ące rozwój energetyki, zestawienie ksi ąż ek i filmów na temat historii m.in. Elektroenergetyka na dawnych i obecnych ziemiach elektrotechniki i działalno ści SEP. Ze wzgl ędu na polskich w ikonografii, ale równie ż ograniczaj ące si ę do ograniczone miejsce ograniczono si ę do wydawnictw wybranego regionu: Pomorza Zachodniego, Pomorza z ostatnich dziesi ęciu lat. Prezentowane wydawnictwa Gda ńskiego, czy rejonu Tarnowa). pochodz ą z mojej, gromadzonej przez wiele lat biblioteczki, Nie mo żna te ż nie wspomnie ć o ciekawej ksi ąż ce- a tak że zostały dostarczone specjalnie z tej okazji przez albumie "Historia elektrotechniki" Stefana Gierlotki. kole żanki i kolegów z SEP. Osobn ą grup ę stanowi ą filmy, przywołuj ące pami ęć Wśród ksi ąż ek s ą prawdziwe perły, jak przygotowane wybitnych elektryków: Kazimierza Szpota ńskiego, Alfonsa pod redakcj ą prof. Jerzego Hickiewicza kilkusetstronicowe Hoffmanna i Romana Dzie ślewskiego. wydawnictwo "Polacy zasłu żeni dla elektryki. Pocz ątki elektrotechnicznego szkolnictwa wy ższego, pionierzy

2. KSI ĄŻ KI

Elektroenergetyka na dawnych i obecnych ziemiach polskich w ikonografii . Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA, 2005. 282 strony. ISBN 83-922662-0-X.

Fragment wst ępu: "Doszli śmy do wniosku, ze wydanie przez nas albumu zwierającego zdj ęcia z historii polskiej elektroenergetyki mo że w interesujący sposób pokazać ten jakże ważny sektor dla rozwoju całej polskiej gospodarki i dobro wszystkich obywateli. Zaprezentowany album nie predestynuje do roli opracowania historycznego. Chcieli śmy wyeksponowa ć przede wszystkim ikonografi ę, której ci ągle jest mało, a w opracowaniach historycznych stanowi wył ącznie ich skromn ą ilustracj ę."

Elektryka na Pomorzu Zachodnim . Opracowanie zbiorowe pod redakcj ą Lucyny Turek-Kwiatkowskiej. Wydawnictwo PPH ZAPOL, Szczecin 2006. 332 strony. ISBN 83-60-140-69-3 978-601406-9-7.

Spis tre ści: Przedmowa. Od wydawcy. Wst ęp. 1. Pocz ątki rozwoju elektryki. 2. Wytwarzanie i rozdział energii elektrycznej. 3. Przemysł elektrotechniczny. 4. Użytkownicy. 5. Telekomunikacja i informatyka. 6. Przygotowanie kadr dla elektryki. 7. Oddział Szczeci ński Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Elektrycy zachodniopomorscy w latach 1945-2006. Indeks nazwisk. Spis ilustracji.

Od Wydawcy (Piotr Szymczak) - fragment: "Historia elektryki na Pomorzu Zachodnim jest bardzo bogata i stanowi dziedzictwo kulturowe narodów niemieckiego (do 1945 r.) i polskiego. Niniejsza monografia na pewno nie zawiera wszystkich godnych utrwalenia postaci, instytucji i wydarze ń, ale - b ędąc dziełem pionierskim - podejmuje temat, który mo że stanowi ć inspiracj ę do dalszych bada ń i publikacji. ... Jednocze śnie wyra żam rado ść z faktu, że praca ta ukazuje si ę w roku jubileuszy 60-lecia Oddziału Szczeci ńskiego SEP i Wydziału Elektrycznego Politechniki Szczeci ńskiej, którego jestem absolwentem."

50 lat Oddziału Rzeszowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1956-2006 . Redakcja i opracowanie: Cecylia Bartoszek, Barbara Kope ć, Małgorzata Siuta. Rzeszów 2006. 224 strony. ISBN 83-7472-034-4.

Spis tre ści: 1. Historia powstania Oddziału SEP w Rzeszowie. 2. Struktura Oddziału Rzeszowskiego SEP. 2.1. Członkowie Stowarzyszenia i Koła Zakładowe. 2.2. Sekcje Naukowo-Techniczne. 2.3. Członkowie Zbiorowi i Wspieraj ący. 2.4. Prezesi Zarz ądu Oddziału SEP w Rzeszowie. 2.5 Składy osobowe Władz Oddziału Rzeszowskiego SEP w latach 1956-2006. 2.6. Obsługa Biura Oddziału SEP w Rzeszowie. 3. Kierunki działania Oddziału Rzeszowskiego SEP. 4. Udział członków SEP w pracach NOT. 5. Koła Zakładowe Oddziału Rzeszowskiego SEP. 6. Jubileusz 30-lecia Oddziału SEP w Rzeszowie - 1986 r. 7. Jubileusz 40-lecia Oddziału SEP w Rzeszowie - 1996 r. 8. Skład Zarz ądu Oddziału w roku Jubileuszu 50-lecia SEP w Rzeszowie 2006 r. 9. Wykaz Członków Zarz ądu Rzeszowskiego Oddziału SEP w latach 1956-2006. 10. Odznaczenia Członków SEP w okresie 50-lecia Oddziału Rzeszowskiego. 11. Sylwetki znanych działaczy SEP. 12. Zasady etycznego post ępowania członków SEP. 13. Skróty wyst ępuj ące w tek ście. 14. Zdj ęcia.

Monografia oraz sylwetki działaczy Oddziału Tarnobrzeskiego SEP w okresie 30-lecia (1976–2006) . Oprac. członkowie Oddziałowej Komisji Historycznej Oddziału Tarnobrzeskiego SEP. Tarnobrzeg 2006. 73 stron.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Oddziału. „Ocalmy od zapomnienia” słowo Przewodnicz ącego Oddziałowej Komisji Historycznej. 1. Biogramy osób Komitetu Organizacyjnego Oddziału. 2. Biogramy Prezesów Oddziału. 3. Biogramy pozostałych działaczy Oddziału.

98 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Aleksander G ąsiorski: Oddział Cz ęstochowski Stowarzyszenia Elektryków Polskich 2001-2006 , Organizacje techniczne i elektrotechniczne w kraju, oraz rozwój elektrotechniki na Ziemi Cz ęstochowskiej w XIX i XX wieku, Oddział Cz ęstochowski Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Wydawca: Poligraficzno-Wydawnicza Spółdzielnia Pracy „Jurapress”, Cz ęstochowa 2006, 282 stron. ISBN 83-906427-8-6.

Spis tre ści: Kalendarium Stowarzyszenia Elektryków Polskich (Stowarzyszenie Elektryków Polskich w Cz ęstochowie w latach 1918-2000, Stowarzyszenie Elektryków Polskich w Cz ęstochowie w latach 2001-2006, Skład komisji egzaminacyjnych Oddziału Cz ęstochowskiego SEP, Wyró żnienia Stowarzyszenia Elektryków Polskich i Naczelnej Organizacji Technicznej przyznane członkom SEP Oddziału Cz ęstochowskiego), Rozwój organizacji technicznych i elektrotechnicznych do powstania Stowarzyszenia Elektryków Polskich (Stowarzyszenia techników polskich do 1939 roku, Organizacje elektryków w Polsce (1899-1939), Organizacje elektryków w okresie mi ędzywojennym niezrzeszone w SEP), Elektryka cz ęstochowska – in żynierowie, technicy oraz ich organizacje (Rozwój przemysłowy Cz ęstochowy i okolic do połowy XX wieku, Rozwój elektryki w Cz ęstochowie, Próba zało żenia w Cz ęstochowie Stowarzyszenia Elektrotechników Polskiej i jej efekt), Od autora, Literatura, Źródła archiwalne, Streszczenie, Abstract, Резюме , Résumé, Резюме , Zusammenfassung,

Instytut Tele- i Radiotechniczny 1956-2006. Historia i tera źniejszo ść . Warszawa 2006. ISBN 83-88025-63-5. 128 stron.

Spis tre ści: Innowacyjno ść - klucz do sukcesu - rozmowa z dr in ż. Józefem Gromkiem, dyrektorem Instytutu Tele- i Radiotechnicznego. Zasłu żeni dla Instytutu. Wyró żnieni odznak ą "Zasłu żony Pracownik - ITR". Historia. Korzenie Instytutu. Okres okupacji i powojenny. Lata 1956-1970. Pion podzespołowo-technologiczny. Obwody drukowane. Podzespoły piezoelektryczne. Pion układowo-sprz ętowy. Radiofonia. Telewizja. Miernictwo. Lata 1970-1990. Tera źniejszo ść . Informacje o źródłach finansowania działalno ści ITR. Centrum Badawcze Zaawansowanych Technologii. Zespół Badawczy Zaawansowanych Technologii Płytek Drukowanych. Zespół Badawczy - Technologii Monta żu Bezołowiowego. Zespół Badawczy Materiałów Magnetycznych. Zespół Badawczy Czujniki i Przetworniki. Centrum Innowacji Płytek Drukowanych. Centrum Badawcze Systemów Teleinformatycznych i Aplikacji Sprz ętowych. Centrum Innowacji Automatyki i Miernictwa. Centrum Innowacji Piezoelektroniki i Ultrad źwi ęków. Laboratoria. Współpraca naukowa. Wynalazczo ść - źródło sukcesu Instytutu. Sylwetki wybitnych wynalazców Instytutu. Odznaka Honorowa Prezesa Rady Ministrów. Opracowania ITR uhonorowane nagrodami. Działalno ść administracyjno-techniczna. Działalno ść społeczna w Instytucie. Pracownicy Instytutu Tele- i radiotechnicznego 2006 r.

Wielko ść i skromno ść . Pami ęci Profesora Stanisława Szpora , Opracowanie zbiorowe pod redakcj ą Edwarda Musiała. Oddział Gda ński SEP i Wydział Elektrotechniki i Automatyki PG, Gda ńsk 2007. 132 strony.

Spis tre ści: E. Musiał „Od redaktora”, E. Wasilenko „Prof. dr hab. in ż. Stanisław Szpor. Człowiek i Jego dzieło (1908-1981)”, T. Lipski, A. Wi śniewski „Profesor Stanisław Szpor”, H. Bory ń „Baza literaturowa Profesora Stanisława Szpora”, H. Bory ń „Bibliografia prac Profesora Stanisława Szpora”, T. Dom żalski, E. Musiał „Wspomnienia uczniów Profesora Stanisława Szpora”, E. Musiał „Fotografie z drogi życiowej Profesora”, Sponsorzy, Regulamin nadawania Medalu Pami ątkowego imienia Profesora Stanisława Szpora.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 99

XXX Lat Oddziału Gorzowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1977-2007 . Monografia. Oprac. Jerzy Szmyt. Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Gorzowski. Gorzów Wlkp. maj 2007. 208 stron. ISBN 83-988182-1-3.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Oddziału Gorzowskiego SEP. 1. Wst ęp. 2. Powstanie, rozwój i cele SEP. 3. Działalno ść SEP w latach 1940-1945 na Ziemi Gorzowskiej. 4. Działalno ść SEP w latach 1945-1976 na Ziemi Gorzowskiej. 5. Zarys historii Oddziału Gorzowskiego SEP w latach 1977-2007. 5.1. Tworzenie Oddziału. 5.2. Działalno ść Oddziału Gorzowskiego SEP w latach 1977-2007. 5.3. Lubuskie konferencje naukowo techniczne "MITEL". 6. Zako ńczenie. 7. Dane statystyczne i osobowe. 7.1. Władze Oddziału w kadencjach 1977-2010. 7.2. Prezesi Oddziału Gorzowskiego SEP. 7.3. Zasłu żeni Seniorzy SEP. 7.4. Wykaz wa żniejszych wydarze ń i imprez naukowo-technicznych zorganizowanych w latach 1977-2006. 7.5. Tablice. 8. Z historii elektryki regionu gorzowskiego. 8.1. Energetyka na Ziemi Gorzowskiej w latach 1899-2007. 8.2. Miejska trakcja elektryczna w Gorzowie Wlkp. w latach 1899-2007. 8.3. Zarys monograficzny Zespołu Szkół Elektrycznych w Gorzowie Wlkp. Lata 1945-2007. 8.4. Kadra kierownicza energetyki gorzowskiej w latach 1945-2007. 9. Bibliografia. 10. Fotokronika. 11. Reklamy.

40 lat Wydziału Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji Uniwersytetu Zielonogórskiego . Pod redakcj ą Andrzeja Pieczy ńskiego. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego 2007. Zielona Góra, 2007. 256 stron. ISBN 978-83-7481-090-6.

Spis tre ści: Słowo wst ępne. Cz ęść I. Historia, struktury organizacyjne i stan obecny Wydziału Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji. Historia i stan obecny Wydziału. Władze Wydziału Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji w 40-leciu 1967-2007. Rada Wydziału Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji w kadencji 2005-2008. Nasi doktorzy honorowi. Działalno ść naukowo-badawcza. Kierunki i rodzaje studiów. Cze ść II. Instytuty Wydziału Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji. Instytut Informatyki i Elektroniki. Instytut In żynierii Elektrycznej. Instytut Metrologii Elektrycznej. Instytut Sterowania i Systemów Informatycznych. Cz ęść III. Wykaz absolwentów Wydziału Elektrotechniki, Informatyki i Telekomunikacji w czterdziestoleciu 1967-2007. Kierunek: Elektrotechnika. Kierunek: Informatyka. Kierunek: Elektronika i telekomunikacja.

80 lat Oddziału Pozna ńskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich . Pozna ń, pa ździernik 2008. 160 stron.

Spis tre ści: Szanowni Pa ństwo (Prezes Oddziału Pozna ńskiego SEP Stefan Granatowicz).Wst ęp. Okres mi ędzywojenny. Okres drugiej wojny światowej. Lata 1945-1986. Lata 1987-1989. Lata 1990-1993. Lata 1994-1997. Lata 1998-2001. Lata 2002-2006. Lata 2006-2010. Zako ńczenie. Władze Oddziału Pozna ńskiego SEP. Honorowi Członkowie i Zasłu żeni Seniorzy Oddziału Pozna ńskiego SEP. Zestawienie Kół w Oddziale Pozna ńskim SEP. Lista członków Oddziału Pozna ńskiego SEP. Fotokronika działalno ści Oddziału Pozna ńskiego SEP w latach 1988-2008. Reklamy.

100 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

90 lat Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919-2009. Suplement 2004-2008 . Oprac. Anna Grabiszewska. Nakładem Oddziału Łódzkiego SEP. Łód ź, stycze ń 2009. 128 stron. ISBN 978-83-924841-7-2.

Spis tre ści: Wst ęp. 1. Historia Oddziału Łódzkiego SEP w okresie: październik 2004 - grudzie ń 2008. 1.1. Jubileusz 85 lat OŁ SEP. 1.2. Certyfikat Sytemu Zarz ądzania Jako ści ą. 1.3. XIII Rada Prezesów SEP. 1.4. Nowe władze Oddziału Łódzkiego SEP. 1.5. XXXIII Walny Zjazd Delegatów SEP. 1.6. Konkurs Kół. 1.7. Jubileusz 95-lecia Zbigniewa Kopczy ńskiego. 1.8. Medal im. prof. Eugeniusza Jezierskiego. 1.9. Współpraca z Mi ędzynarodowymi Targami Łódzkimi. 1.10. Spotkania z Oddziałami. 1.11. Konferencje - Seminaria - Prezentacje. 1.12. Biuletyn Techniczno- Informacyjny ZOŁ SEP. 1.13. Edukacja szkolna i akademicka. 1.14. Wyró żnienia przyznane Oddziałowi. 1.15. Wycieczki organizowane przez Oddział. 2. Wspomnienia - Członkowie Honorowi SEP. 3. Schemat organizacyjny OŁ SEP. 4. Prezydium OŁ SEP. 5. Zarz ąd OŁ SEP. 6. Członkowie wspieraj ący. 7. Statystyka OŁ SEP. 8. Odznaki honorowe i medale. 9. Literatura. 10. Galeria fotograficzna.

Polacy zasłu żeni dla elektryki. Pocz ątki elektrotechnicznego szkolnictwa wy ższego, pionierzy elektryki . Praca zbiorowa pod redakcj ą Jerzego Hickiewicza. Polskie Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej. Politechnika Warszawska. Wydawnictwo Elamed, Warszawa - Gliwice - Opole, 2009. 712 stron. ISBN 978-83-927653-1-8.

Wst ęp (fragment): "Celem ksi ąż ki jest uchroni ć przed zapomnieniem losy Polaków zwi ązanych z rozwojem elektryki i jednocze śnie, na ile jest to mo żliwe, oddanie atmosfery tamtych czasów, poczynaj ąc od XIX wieku, a ko ńcz ąc około lat osiemdziesi ątych, po drugiej wojnie światowej. Ograniczono si ę w niej w zasadzie do zachowania w pami ęci osób urodzonych przed 1920 rokiem, a zwi ązanych z szeroko poj ętą elektryk ą i polskim wkładem w jej tworzenie oraz doskonalenie. ... Ksi ąż ka nie jest dokumentem historycznym, jest jednak pewnym opisem działalno ści osób wyró żniaj ących si ę w dziedzinie elektryki, obejmuj ącym ich działalno ść naukow ą, zawodow ą, społeczn ą, a tak że szczególne zdarzenia warte zapami ętania, zwi ązane zarówno z osobami, jak i otoczeniem, w którym działali. Dlatego opis danej sylwetki w wi ększo ści obejmuje zarówno życiorys, jak i pewn ą dokumentacj ę działalno ści, a wi ęc wykazy doktorantów, wykazy najwa żniejszych osi ągni ęć , publikacji, patentów itp. oraz źródła, z których korzystano."

Alfons Hoffmann. Pionier i współtwórca polskiej elektroenergetyki . Praca zbiorowa. Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Oddział Bydgoski, Gda ński, Toru ński, Centralna Komisja Historyczna. Wydanie II. 2009. 192 strony. ISBN 978-83-927343-1-4.

Spis tre ści: Komitet Redakcyjny. Hymn Pomorza. Słowo wst ępne. Wyst ąpienie JE Abp. Henryka Muszy ńskiego. Od Komitetu Redakcyjnego. Cz ęść I - Curriculum vitae et laboris. 1. Życiorys własny. 2. Wspomnienia syna Profesora Alfonsa Hoffmanna. 3. Elektroenergetyka polska na Pomorzu po I wojnie światowej. 4. Osi ągni ęcia zawodowe dyrektora Alfonsa Hoffmanna. 5. Działalno ść naukowa i dydaktyczna Profesora Alfonsa Hoffmanna w Politechnice Gda ńskiej i Polskiej Akademii Nauk. 6. Działalno ść A. Hoffmanna w Instytucie Budownictwa Wodnego PAN. 7. In żynier Alfons Hoffmann - współtwórca rozwoju SEP. 8. X Walne Zgromadzenie SEP-u "na morzu" - osobiste wspomnienia. 9. Wizyta uczestników Walnego Zjazdu Elektryków Polskich i Czeskich w czerwcu 1933 r. w PEK Gródek S.A. 10. Życie i działalno ść społeczna prof. A. Hoffmanna. Cz ęść II - Pro memoria. 1. Uroczyste zebrania i inne akty upami ętniaj ące. 2. Świadectwa osobiste i materialne pracy zawodowej. 3. Wspomnienia z działalno ści społecznej. 4. Ko ńcowe omówienie sylwetki prof. Alfonsa Hoffmanna. Wyja śnienia dotycz ące źródeł fotografii.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 101

Jacek Żyborski: Energoelektroniczne ograniczanie zwar ć. Opis działalno ści oraz zbiór materiałów konferencyjnych na płycie CD. Wydawnictwo Politechniki Gda ńskiej. Gda ńsk 2009. 66 stron. ISBN 978-83-7348-289-0.

Spis tre ści: Cz ęść I. Opis działalno ści. 1. Biografia. 1.1. Okres 1929-1954. 1.2. Okres 1955-1968. 1.3. Okres 1969-1982. 1.4. Okres 1983-2000. 1.5. Okres 2000-2003. 2. Działalno ść stowarzyszeniowa. 3. Doktoranci. 4. Granty i projekty badawcze. 4.1. 1990-1991 - granty MEN. 4.2. 1992-2000 - projekty badawcze KBN. 5. Dorobek naukowy. 5.1. Monografie i skrypty. 5.2. Patenty. 5.3. Publikacje w czasopismach i materiałach konferencyjnych. 5.4. Referaty na konferencjach zagranicznych niepublikowane. 5.5. Wykłady i seminaria za granic ą. 5.6. Opracowania niepublikowane. 6. Publikacje indywidualne. Cz ęść II (na płycie CD). Kopie publikacji.

Słownik biograficzny zasłu żonych elektryków krakowskich . Cz ęść pierwsza. Oddział Krakowski Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Kraków 2009. 224 strony. ISBN 83-978-923567-8-3.

Wykaz biogramów: R. Asler, J. Barzy ński, S. Bieli ński, S. Bladowski, A. Bodzo ń, S. Bro żek, A. Burkot, K. Byrczek, S. Ch ęć , J. Chwalibóg, K. Chwała, A. Chyli ński, E. Ciołczyk, J. Ciołczyk, T. Czyka, J. Czekajski, J. Czerny, S, Dembski, W. Demel, J. Dębski, S. Donderowicz, W. Dudek, K. Dutczak, R. Fenton, S. Fryze, K. Gayczak, H. G ąsior, A. Gurbiel, E. Horoszko, Z. Jasicki, F. Jotkiewicz, A. Juszczy ński, Z. Klonowicz, W. Kobyli ński, W. Kołek, Z. Konecki, A. Korczy ński, A. Kowalewski, R. Kozioł, J. Krzysztofowicz, G. Krzyszto ń, M. Ksi ęż yk, S. Kurzawa, J. Kwas, J. Lach, P. Lechowicz, S. Luci ński, Z. Łosiak, Z. Łuczywek, J. Machowski, J. Majewski, J. Malinowski, J. Mamczarczyk, J. Manitius, T. Mittelstaedt, T. Moskalewski, M. Nalepa, Z. Nartowski, W. Nied źwiecki, M. Nykiel, S. Ordyna, J. Orski, S. Ostafin, A. Pach, M. Pieczarka, J. Pilch, C. Piróg, R. Poraj-Chlebowski, T. Przybylski, W. Przybyłowski, A. Puchała, S. Roda ński, J. Rokita, J. Rozlachowski, B. Sapulak, S. Sitek, A. Siwik, Z. Słomski, H. Słoniowski, T. Stefanik, K. Straszewski, J. Studniarski, H. Stylo, L. Szklarski, M. Szymczakiewicz, J. Tomczyk, L. Turkiewicz, Z. W ąsowicz, A. Wdowiarz, Z. Witek, B. Wojaczy ński, R. Wojnicki, W. Zaro ń, E. Zawadzki, H. Ziemnicki, J. Żurakowski.

Czasopismo Techniczne . Nr 141, rok 129, pa ździernik - grudzie ń 2009. Kwartalnik po świ ęcony zagadnieniom techniki. Organ Krakowskiego Towarzystwa Technicznego. 52 strony. ISSN 1425-8390.

Spis tre ści: Spotkanie jubileuszowe we Lwowie. Oddział Lwowski Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Cz ęść I. Historia Oddziału Lwowskiego SEP. Cz ęść II. Sylwetki zasłu żonych elektryków lwowskich: in ż. Maurycy Altenberg, mgr in ż. Tadeusz Władysław Brück, mgr in ż. Adam D ąbrowski, prof. in ż. Kazimierz Drewnowski, prof. in ż. Roman Dzie ślewski, prof. dr in ż. Stanisław Fryze, in ż. Tadeusz Gayczak, prof. in ż. Wacław Günther, prof. dr in ż. Kazimierz Idaszewski, prof. in ż. Stanisław Jasilkowski, prof. zw. dr in ż. Andrzej Jellonek, prof. dr in ż. Kazimierz Kopecki, prof. dr in ż. Andrzej Karol Kordecki, prof. Włodzimierz Krukowski, prof. in ż. Roman Kurdziel, mgr in ż. Bronisław Lis, prof. Artur Metal, prof. zw. Ignacy Mo ścicki, prof. dr in ż. Paweł Jan Nowacki, doc. dr in ż. Izaak Rosenzweig, prof. in ż. Gabriel Sokolnicki, in ż. Józef Tomicki, doc. in ż. Władysław Walloni.

102 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Biuletyn informacyjno-historyczny Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich . Nr 3/09. Kraków, czerwiec 2009. 88 stron. ISBN 83-923567-9-0.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Oddziału. Wa żniejsze wydarzenia i osi ągni ęcia w 90-letniej historii O/Kr SEP. Sylwetki członków honorowych SEP. Zasłu żeni Seniorzy SEP z O/Kr. Władze O/Kr SEP w kadencji 2002-2006 i 2006-2010. Wykaz Kół O/Kr SEP. Koła SEP utworzone i rozwi ązane w latach 2004-2008. Działalno ść niektórych Kół SEP. Wykaz członków wspieraj ących Oddziału. Kalendarium wa żniejszych wydarze ń w latach 2004-2009. Działalno ść Komisji Kwalifikacyjnych w latach 2004-2008. Zestawienie wyników działalno ści O/Kr SEP w latach 2004-2008. Działalno ść O środka Rzeczoznawstwa SEP. Konferencje i sympozja naukowo- techniczne zorganizowane w latach 2004-2008. Wyniki Współzawodnictwa Kół w latach 2004-2008. Członkowie O/Krakowskiego SEP zaanga żowani w prace Zarz ądu Głównego SEP i jego Agend w latach 2004-2008. Członkowie O/Kr SEP zaanga żowani w prace Rady FSNT NOT w Krakowie w latach 2004-2009. Członkowie O/Kr SEP zaanga żowani w prace agend PIIBud. i MOIIBud. Wykaz odznacze ń przyznanych aktywistom O/Kr SEP w latach 2004-2008. Aktualni członkowie O/Kr SEP o sta żu członkowskim co najmniej 45 lat. Fotokronika O/Kr SEP z lat 2004-2009. Oferty O/Kr SEP. Reklamy członków wspieraj ących.

Wydział Elektryczny Politechniki Pozna ńskiej 1929-2009. Jubileusz 80-lecia Wydziału . Pod redakcj ą Ryszarda Nawrowskiego, Konrada Skowronka. Agencja Reklamowa COMPRINT. Pozna ń 2009. 48 stron. ISBN 978-83-89333-21-6.

Spis tre ści: Słowo wst ępne. Historia Wydziału. Władze. Dziekanat. Kształcenie. Struktura organizacyjna. INSTYTUT AUTOMATYKI I IN ŻYNIERII INFORMATYCZNEJ. Zakład Automatyki i Robotyki. Zakład Sterowania i Elektroniki Przemysłowej. Zakład Bezpiecze ństwa Systemów Informatycznych. Zakład Technologii i Systemów Informatycznych. INSTYTUT ELEKTROENERGETYKI. Zakład Sieci i Automatyki Elektroenergetycznej. Zakład Elektrowni i Gospodarki Elektroenergetycznej. Zakład Urz ądze ń Rozdzielczych i Instalacji Elektrycznych. Zakład Wysokich Napi ęć i Materiałów Elektrotechnicznych. INSTYTUT ELEKTROTECHNIKI I ELEKTRONIKI PRZEMYSŁOWEJ. Zakład Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej. Zakład Mechatroniki i Maszyn Elektrycznych. Zakład Energoelektroniki i Sterowania. Zakład Techniki Świetlnej i Elektrotermii. Zakład Metrologii i Optoelektroniki. INSTYTUT MATEMATYKI. Zakład Analizy Matematycznej. Zakład Analizy Funkcjonalnej i Numerycznej. Zakład Równa ń Ró żniczkowych i Funkcyjnych. Zakład Zastosowa ń Matematyki.

Jubileusz 90-lecia Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919-2009 . Oprac. Marian Bunarowski – Oddział Tarnobrzeski SEP. Tarnobrzeg, sierpie ń 2009. 29 stron.

Spis tre ści: 1. Wst ęp. 2. Pocz ątki ruchu stowarzyszeniowego w okresie do 1919 r. 3. Powstanie Stowarzyszenia Krajowego, jego program i działalno ść w latach 1919- 1939. 4. Przetrwanie Stowarzyszenia i odbudowa jego struktur w latach 1940-1946. 5. Działalno ść SEP w nowych warunkach od 1947 r. 6. SEP w obszarze działania Oddziału Tarnobrzeskiego. 7. SEP w liczbach. 8. Prezesi i Sekretarze Generalni Stowarzyszenia. 9. Zako ńczenie.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 103

Biuletyn Informacyjny Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich , nr 1/2009 (20). Mi ędzynarodowe seminarium po świ ęcone pami ęci profesora Włodzimierza Krukowskiego (1887-1941). Radom, 13 października 2009 r. 40 stron. ISSN 1642-1736

Spis tre ści: Słowo wst ępne. Pocz ątki elektrotechnicznego szkolnictwa wy ższego w Polsce. Włodzimierz Krukowski (1887-1941). Wodorowe liczniki elektrolityczne produkcji Siemens-Schuckertwerke. Przegl ąd i znaczenie dorobku Profesora Włodzimierza Krukowskiego (1887-1941) w dziedzinie elektrycznych układów pomiarowych. Ustalanie przyczyn pewnych uszkodze ń indukcyjnych liczników energii elektrycznej. Produkty ZEUP Pozyton jako elementy inteligentnych systemów pomiarowo-rozliczeniowych. Nowoczesny system pomiaru energii elektrycznej Operatora Systemu Przesyłowego w Polsce. Filtry Wy ższych Harmonicznych firmy Interr-Consulting, kryteria i korzy ści z zastosowania.

Stanisław Fryze (1885 – 1964). Pionier elektrotechniki, nauczyciel i wychowawca wielu pokole ń polskiej młodzie ży akademickiej . Praca zbiorowa. Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Oddziały Gliwicki i Zagł ębia W ęglowego, Centralna Komisja Historyczna ZG SEP. Gliwice – Katowice – Warszawa. Katowice 2009/2010. 200 stron. ISBN 978-83-929759-0-8.

Spis tre ści: Do Czytelników. Słowo Prezesa SEP. Słowo Dziekana Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej. Słowo Przewodnicz ącego Oddziału Gliwicko- Opolskiego Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej. Słowo od Stowarzyszenia Wychowanków Politechniki Śląskiej. Wst ęp. Cz ęść I. Życie i działalno ść Profesora. 1. Życie i prace Profesora Fryzego. 2. Kalendarium życia Profesora Fryzego. 3. Politechnika Lwowska – działalno ść naukowa i dydaktyczna w zakresie elektrotechniki. 4. Dzieje Katedry Podstaw Elektrotechniki na Politechnice Śląskiej. 5. Publikacje Profesora Stanisława Fryzego. Cz ęść II. Pami ęć o dziele Profesora. 1. Uroczysta sesja naukowa w stulecie urodzin Profesora. 2. Medal SEP imienia Profesora Stanisława Fryzego. 3. Współczesne odniesienia do osi ągni ęć naukowych Profesora. Cz ęść III. Profesor Fryze we wspomnieniach studentów i wychowanków. 1. Wspomnienie studenta ukrai ńskiego Josupa Zacharii. 2. Wspomnienia studentów i wychowanków z lat 1946-1964. Posłowie.

50-lecie Oddziału Bielsko-Bialskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich . Oprac. Jan Zgai ński. Zarz ąd Oddziału Bielsko-Bialskiego SEP, Bielsko-Biała 2010. 204 stron.

Spis tre ści: Słowo wst ępne. Od autora opracowania. 1. O Bielsku mówi ą minione wieki. 2. Rodzi si ę energetyka i przemysł elektrotechniczny. 3. Powstaje Oddział Bielsko-Bialski SEP. 4. Statystyczne uj ęcie działalno ści Oddziału Bielsko-Bialskiego SEP. 5. Z dziejów Kół Zakładowych i Terenowych. 6. Wspomnienie o byłych Kołach. 7. Życiorysy Prezesów Zarz ądów Oddziału. 8. Życiorysy Zasłu żonych Seniorów SEP. 9. Członkowie Zarz ądu Oddziału poszczególnych kadencji. 10. Wyró żnienia odznaczeniami członków Oddziału. 11. Bibliografia. 12. Sponsorzy.

Od autora opracowania - fragment: "Z okazji złotego jubileuszu Oddziału ukazuje si ę monografia nie tylko wzbogacona tre ściowo o wydarzenia z ostatnich pi ęciu lat, ale poprawiona i pogł ębiona, ujmuj ąca dzieje Oddziału w podziale kadencyjnym obejmuj ącym 16 kadencji jego Zarz ądu oraz działalno ść poszczególnych kół."

104 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

45 lat Wydziału Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Rzeszowskiej im. Ignacego Łukasiewicza. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej. Rzeszów 2010. 226 stron. ISBN 978-83-7199-609-2.

Spis tre ści: Wst ęp. Wa żniejsze daty w historii Wydziału Elektrotechniki i Informatyki. Ewolucja struktury Wydziału Elektrotechniki i Informatyki. Dziekani i prodziekani Wydziału Elektrotechniki i Informatyki w latach 1965-2012. Skład Rady Wydziału Elektrotechniki i Informatyki w kadencji 2008-2012. Uprawnienia Wydziału Elektrotechniki i Informatyki. Dziekanat Wydziału Elektrotechniki i Informatyki. Katedra Informatyki i Automatyki. Katedra Elektrodynamiki i Układów Elektromaszynowych. Katedra Energoelektroniki i Elektroenergetyki. Katedra Metrologii i Systemów Diagnostycznych. Katedra Podstaw Elektroniki. Zakład Systemów Rozproszonych. Zakład Podstaw Elektrotechniki i Informatyki. Zakład Systemów Elektronicznych i Telekomunikacyjnych. Pracownia Akustyki. Wykaz doktoratów obronionych na Wydziale Elektrotechniki i Informatyki. Wykaz absolwentów Wydziału Elektrotechniki i Informatyki. Kierunek Elektrotechnika. Kierunek Informatyka. Kierunek Elektronika i Telekomunikacja. Sponsorzy.

100 lat energetyki białostockiej 1910-2010 . 32 strony.

Spis tre ści: Zamiast słowa wst ępnego. Kalendarium wydarze ń. Hymn energetyków. 100 lat energetyki białostockiej we wspomnieniach. PGE Zakład Energetyczny Białystok S.A. PGE Dystrybucja Białystok Sp. z o.o. Mam talent. Z dna szuflady naszej i pracowników. Uroczyste obchody jubileuszu.

Oddział Tarnowski Stowarzyszenia Elektryków Polskich w latach 1970-2010 . Zespół redakcyjny pod kierownictwem A. Wojtanowskiego. Tarnów, pa ździernik 2010. 120 stron.

Spis tre ści: Przedmowa. I. Rys historyczny tarnowskiej energetyki. II. Pocz ątki Stowarzyszenia Elektryków Polskich. III. Stowarzyszenie Elektryków Polskich w Tarnowie w latach 1950-1970. IV. Oddział Stowarzyszenia Elektryków Polskich w Tarnowie lata 1970-2010. V. Formy działalno ści OT SEP. VI. Działalno ści kół Oddziału Tarnowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich. VII. Wspomnienia. VIII. Prezesi Tarnowskiego Oddziału SEP w latach 1970-2010. IX. Notki biograficzne kolegów, zasłu żonych członków OT SEP zmarłych w ostatnim dziesi ęcioleciu. X. Odznaczeni i wyró żnieni w OT SEP. XI. Członkowie odznaczeni i wyró żnieni w OT SEP. XII. Członkowie wspieraj ący OT SEP. Zako ńczenie. Bibliografia.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 105

Antoni Sypek: 100 lat energetyki tarnowskiej 1910-2010 . Wydawnictwo ENION S.A. Tarnów 2010. 366 stron.

Spis tre ści: I. Wiadomo ści wst ępne. II. Elektrownia Miejska w latach 1910-1939. III. Elektrownia w Mo ścicach. IV. Okr ęgowy Zakład Elektryczny Tarnów S.A. w latach 1937-1939. V. Okres okupacji 1939-1945. VI. Lata 1945-1993. VII. Samodzielny Oddział Wykonawstwa Inwestycyjnego (SOWI) w latach 1961-1976. VIII. Zakład Energetyczny Tarnów Spółka Akcyjna, 1993-2004. IX. ENION S.A. Oddział w Tarnowie Zakład Energetyczny Tarnów, 2004-2009. X. Rejony Energetyczne - obecnie Rejony Dystrybucji. XI. Wybrane Wydziały ZET. XII. Spółki zale żne i stowarzyszone. XIII. Zwi ązki zawodowe. XIV. Działalno ść socjalna i sportowa w latach 1993-2009. XV. Organizacje polityczne, stowarzyszenia, koła. XVI. Noty biograficzne. Zarz ąd, Dyrekcja, kadra kierownicza Zakładu Energetycznego Tarnów S.A. stan na dzie ń 30 czerwca 2004 roku. Dyrekcja, kadra kierownicza Enion S.A. Oddział w Tarnowie Zakład Energetyczny Tarnów stan na dzie ń 1 wrze śnia 2009 roku. Długoletni pracownicy ZET. Indeks nazwisk. Wykaz wa żniejszych skrótów.

Polskie Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Energetyki. Na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH) . Wydawnictwo ALATUS w Katowicach. Katowice 2011. 84 strony. ISBN 978-83-60503-94-2.

Spis tre ści: Słowa wst ępne. Łaziski gigant - Historia Elektrowni "Łaziska". Rok 2000 - Takie były początki. Rok 2001 - Eksponaty du że i małe. Rok 2002 - Historia energetyk ą pisana. Rok 2003 - Nowe sale wystawowe. Rok 2004 - W muzealnej rodzinie. Rok 2005 - To miejsce niezwykłe. Rok 2006 - Na Szlaku Zabytków Techniki. Rok 2007 - Coraz wi ększe muzeum. Rok 2008 - Tysi ące eksponatów. Rok 2009 - Pod dobr ą gwiazd ą. Rok 2010 - W europejskim gronie. PTP Muzeum Energetyki - To ju ż dziesi ęć lat! Summary / Zusammenfassung. It has been ten years already! / Es sind schon zehn Jahre!

Jerzy Pustoła: Wspomnienia o przemy śle elektrotechnicznym XX wieku . Wydawnictwo POMMARD. Łomianki 2011. 110 stron. ISBN 978-83-924396-4-6.

Spis tre ści: Przedmowa. Wst ęp. Budowa polskiego przemysłu elektrotechnicznego (lata 1930-1939). Kryzys światowy. Kierunki rozwoju. Firma AVA. Du że fabryki. Zagro żenie wojenne. Okres wojny 1939/45. Transformacja do gospodarki socjalistycznej (lata 1945 - 1951). Przemysł prywatny w PRL. Wytwórnia "K. Pustoła". Likwidacja przemysłu prywatnego. Gospodarka planowo-nakazowa (lata 1952 -1989). Praca w przedsiębiorstwie pa ństwowym. Sprz ęt gospodarstwa domowego. Wielkie kombinaty. Udział w pracach RWPG. Tworzenie si ę przemysłu automatyki. Roboty przemysłowe. In żynieria medyczna. In żynieria rehabilitacyjna. Inwestycje. Przekształcenia gospodarki socjalistycznej na rynkow ą (od 1989 roku). Pocz ątek przemian. Stowarzyszenie Przemysłowców Polskich. Firma Motodyn Sp. z o.o. Przewidywane zmiany strukturalne przemysłu. Twarda rzeczywisto ść . Izba Gospodarcza Przemysłu Elektrotechnicznego. Organizacja izby. Wchodzenie kapitału zagranicznego. Członkowie Izby. Grupa techniki medycznej. Jubileusz 75-lecia przemysłu elektrotechnicznego. Wystawy Elektrotechniczne. Innowacyjno ść małych i średnich przedsi ębiorstw. Wizyta Niemczech. Krajowa Izba Gospodarcza. Certyfikacja i normalizacja. Inne jednostki bran żowe. Uwagi ko ńcowe.

106 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Historia zakładów oraz współczesna fotografia Wydziału Elektrycznego Politechniki Warszawskiej w roku Jubileuszu 90-lecia 1921-2011 . Praca zbiorowa. Politechnika Warszawska, Wydział Elektryczny. Warszawa, kwiecie ń 2011. 344 strony. ISBN 978-83-932784-0-4.

Spis tre ści: I. Wst ęp. II. Fotografia Wydziału Elektrycznego Politechniki Warszawskiej w roku jubileuszu 90-lecia. III. Zakłady i zespoły naukowo-dydaktyczne Wydziału na przestrzeni 90-lecia. IV. Skorowidz nazwisk.

Fragment wst ępu Wojciecha Żagana: "Planuj ąc wydanie niniejszej pozycji, starano si ę z jednej strony, aby powstał zapis - fotografia Wydziału, mo żliwie najpełniej pokazuj ąca jego stan obecny ale tak że wa żne dla tego stanu przemiany z lat ubiegłych. Fotografia aktualnego stanu Wydziału jest jednak niczym innym jak rejestracja rezultatów funkcjonowania podstawowych komórek naszej społeczno ści, a wi ęc zakładów i zespołów dydaktyczno-naukowych na przestrzeni dziejów. Jubileusz 90-lecia stał si ę wi ęc znakomit ą okazj ą do pokazania ich historii zwłaszcza, że s ą to szczególne, podstawowe ogniwa - miejsca, które przez cały okres istnienia Wydziału nadawały swoisty charakter Wydziałowi przez swoj ą specjalizacj ę."

Monografia Oddziału Cz ęstochowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich 2006-2011 , Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Cz ęstochowa, konsultanci: Zenon Panicz, Marek Kurkowski, Cz ęstochowskie Wydawnictwo Archidiecezjalne REGINA POLONIAE, Cz ęstochowa 2011, 159 stron. ISBN 978-83-62244-34-8.

Spis tre ści: Przedmowa, Powstanie Oddziału Cz ęstochowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Kalendarz kadencji Zarz ądu Oddziału Cz ęstochowskiego SEP w latach 1951-2006, Dwudziesta pi ąta kadencja Zarz ądu Oddziału SEP Cz ęstochowa 2006-2010, Kalendarium Oddziału Cz ęstochowskiego SEP 2006-2011, Komisje Egzaminacyjne Oddziału Cz ęstochowskiego SEP, Skład komisji egzaminacyjnych Oddziału Cz ęstochowskiego SEP marzec 2005 – marzec 2010, Skład komisji egzaminacyjnych Oddziału Cz ęstochowskiego SEP marzec 2010 – marzec 2015, Koła działaj ące w Oddziale SEP Cz ęstochowa, Odznaczenia i medale.

Biuletyn Informacyjny Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich im. prof. Włodzimierza Krukowskiego , nr 1/2011 (21). II Mi ędzynarodowe seminarium po świ ęcone pami ęci profesora Włodzimierza Krukowskiego (1887-1941). Radom, 17 pa ździernika 2011 r. 48 stron. ISSN 1642-1736

Spis tre ści: Od redakcji. 90 lat Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Pocz ątki polskiego elektrotechnicznego szkolnictwa wy ższego, 90-lecie Wydziału Elektrycznego Politechniki Warszawskiej, 100-lecie Oddziału Elektrotechnicznego Politechniki Lwowskiej, 70. rocznica śmierci prof. dr. in ż. Włodzimierza Krukowskiego. Katedra Pomiarów Elektrotechnicznych Politechniki Lwowskiej. Morderstwo profesorów lwowskich w lipcu 1941 r. Wyjazd do Lwowa, 70-lecie ka źni lwowskich profesorów. Aktualne kierunki bada ń prowadzone w Katedrze "Technologie Informacyjno-Pomiarowe" Narodowego Uniwersytetu "Lwiwska Politechnika". Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza, Katedra Metrologii i Systemów Diagnostycznych. Aktualne kierunki bada ń z zakresu metrologii elektrycznej prowadzone w Zakładzie Przyrz ądów i Systemów Pomiarowych w Politechnice Wrocławskiej. Aktualne kierunki i osi ągni ęcia bada ń naukowych prowadzonych w Instytucie Metrologii, Elektroniki i Automatyki Wydziału Elektrycznego Politechniki Śląskiej.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 107

90 lat Oddziału Radomskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich . Opracowanie Stanisław Bajson. Wydanie VII - lata 1921-2011. Oddział Radomski Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Radom 2011. 266 stron. ISBN 978-83-7789-043-1

Spis tre ści: Wprowadzenie. I. Pierwsze 30-lecie Oddziału Radomskiego SEP w latach 1921-1950. 1. Pocz ątki elektryki i twórcy jej podstaw. 2. Powstanie szkolnictwa technicznego na terenach polski. 3. Organizacje i stowarzyszenia techniczne. Zjazd zało życielski SEP. II. Drugie 30-lecie Oddziału Radomskiego SEP w latach 1951-1980. III. Trzecie 30-lecie Oddziału Radomskiego SEP w latach 1981-2010. 1. Działalność SEP w dekadzie 1981-1990. 2. Działalno ść SEP w dekadzie 1991-2000. 3. Działalno ść SEP w dekadzie 2001-2010. IV. Podsumowanie 90-letniej historii Oddziału Radomskiego SEP. 1. Omówienie danych statystycznych zawartych w wykazach. 2. Analiza informacji umieszczonych w tabelach. 3. Uwagi ko ńcowe. 4. Kalendarium najwa żniejszych wydarze ń. 5. Uzupełnienie. 6. Materiały źródłowe. 7. Fotokronika. Spis wykazów. Spis tabel.

35-lecie Oddziału Tarnobrzeskiego SEP 1976-2011 . Oprac. Bo żena i Marian Bunarowscy – Oddział Tarnobrzeski SEP. Tarnobrzeg, grudzie ń 2011. 81 stron. Wydanie w wersji elektronicznej.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Oddziału Tarnobrzeskiego SEP. 1. Geneza powstania Oddziału Tarnobrzeskiego. 1.1.Rozwój przemysłu w Regionie Tarnobrzeskim. 1.2. Powstawanie Kół SEP. 1.3. Utworzenie Oddziału. 2. Lepsze i gorsze lata w działalno ści Oddziału Tarnobrzeskiego. 2.1. Lata 1976 – 1989. 2.2. Lata 1990 – 1999. 2.3. Lata 2000–2010. 2.4. Wa żniejsze wydarzenia w ostatnim 5-leciu Oddziału. 2.5. Z działalno ści Oddziału w roku Jubileuszowym 2011. 3. Istniej ące Koła i ich działalno ść . 3.1. Koło przy Elektrowni Stalowa Wola. 3.2. Koło w Stalowej Woli. 3.3. Koło przy Elektrowni Połaniec. 3.4. Koło przy KiZPS Siarkopol. 3.5. Koło Grodzkie. 4. Kierunki i formy działalno ści Oddziału. 5. Władze Oddziału w kadencji 2010-2014. 6. Sylwetki działaczy. 6.1. Prezesi Oddziału. 6.2. Członkowie Honorowi i Zasłu żeni Seniorzy SEP. 6.3. Działacze Oddziału i Kół wyró żnieni odznaczeniami SEP i NOT. 7. Wspomnienia i refleksje osobiste. 8. Podsumowanie. 9.Fotokronika. 10. Materiały źródłowe.

Stefan Gierlotka: Historia elektrotechniki . " Śląsk" Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe. Katowice 2012. 252 stron. ISBN 978-83-7164-714-7.

Spis tre ści: Wst ęp. Rozwój nauki o elektryczno ści. Ogniwa elektryczne. Miernictwo elektryczne. Maszyny elektryczne. Transformatory. Projektowanie i budowa maszyn elektrycznych. Trakcja elektryczna. O świetlenie elektryczne. Elektrownie i linie przesyłowe. Urz ądzenia elektrotermiczne. Teleelektryka. Przemysł elektryczny. Bioelektryka. Pierwsze politechniczne katedry elektryki. Biografie. Nagrody Nobla zwi ązane z elektryczno ści ą. Kalendarium elektrotechniki. Indeks nazwisk. Literatura.

Wst ęp - fragment: "Opisuj ąc ewolucj ę historii elektrotechniki od jej podstaw do szerokiego współcze śnie zastosowania, niemo żliwe było przedstawienie całego bogactwa historii elektryczno ści. Zdecydowałem zatem, że napisz ę o tym, co stanowi istot ę jej rozwoju. Przygotowuj ąc t ę monografi ę, kierowałem si ę wszelkimi zasadami stosowanymi w pracach naukowych. Zrezygnowałem ze stosowania przypisów, d ążą c do wi ększej przejrzysto ści i czytelno ści przedstawionego tekstu."

108 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 Z kart historii elektryki na Pomorzu . 80 lat Stowarzyszenia Elektryków Polskich na Wybrze żu. Praca zbiorowa pod redakcj ą Dariusza Świsulskiego. Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Gda ńsk, Gda ńsk 2012. 228 stron. ISBN 978-83-919967-2-0.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa SEP Oddział Gda ńsk. Rozwój systemu elektroenergetycznego na Pomorzu. Elektrociepłownia „Ołowianka”. Elektrociepłownia Gda ńska. Elektrociepłownia Gdynia I. Rys historyczny gdy ńskich elektrowni i elektrociepłowni. Trakcja elektryczna. Polski przemysł elektrotechniki okr ętowej. Szkolnictwo wy ższe w zakresie elektrotechniki. Szkolnictwo średnie zawodowe w zakresie elektrotechniki. Kazimierz Bieli ński – Gdynianin z wyboru. Leon Staniewicz – pierwszy Polak doktor elektrotechniki. Alfons Hoffmann – pionier polskiej elektroenergetyki. Profesor Kazimierz Kopecki. Stanisław Szpor – twórca gda ńskiej szkoły ochrony odgromowej. Pocz ątki ruchu stowarzyszeniowego elektryków na ziemiach polskich. Zarys historii Stowarzyszenia Elektryków Polskich na Wybrze żu. Prezesi Zarz ądu Oddziału Gda ńskiego SEP. Ksi ąż ki Oddziału Gda ńskiego SEP. Medale Oddziału Gda ńskiego SEP.

Kazimierz Tadeusz Szpota ński (1887-1966) . Praca zbiorowa. Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Warszawa 2012. 258 stron. ISBN 978-83-61163-36-7.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Słowo wst ępne prof. A. Demenko. Słowo wst ępne prof. K. Kluszczy ńskiego. Wst ęp. Cz ęść I. Życiorys Kazimierza T. Szpota ńskiego. Cz ęść II. Działalno ść K. Szpota ńskiego w Fabryce Aparatów Elektrycznych. 1. Rozwój przemysłu elektrotechnicznego w Polsce w latach 1918-1951. 2. Historia powstania i działania fabryki K. Szpota ńskiego. Cz ęść III. Działalno ść Kazimierza Szpota ńskiego w Stowarzyszeniu Elektryków Polskich. 1. Okres organizowania si ę stowarzysze ń elektrotechnicznych na Ziemiach Polskich w latach 1884-1919. 2. Konsolidacja i rozkwit SEP w latach 1919-1939. 3. Okres II wojny światowej. 4. Lata powojenne. Cz ęść IV. Wspomnienia pracowników i współpracowników FAE. 1. Wspomnienia Jacka Szpota ńskiego. 2. Wspomnienia byłych pracowników i współpracowników FAE. Cz ęść V. Zał ączniki. 1. Statut FAE. 2. Referat in ż. Kazimierza Szpota ńskiego pt. "Widoki rozwoju przemysłu elektrotechnicznego". 3. Referat in ż. Kazimierza Szpota ńskiego pt. "Rola przemysłu w obronno ści pa ństwa". 4. Plan elektryfikacji Polski opracowany w latach 1941-1945 przez zespół SEP pod kierunkiem Jana Obr ąpalskiego. 5. Notatka Kazimierza Szpota ńskiego z dnia 21-10-1947 do dyrektora Z.P.A.P. 6. Podzi ękowania.

Artur Kostecki: 60-lecie oddziału koszali ńskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Stowarzyszenie Przyjaciół . Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Koszali ński. Koszalin 2013. 106 stron.

Spis tre ści: Przedmowa. Od autora. Prolog. Ruch stowarzyszeniowy na ziemiach polskich, czyli tak to si ę zacz ęło. Rozdział I. Lata 1953-1962. 1. Pocz ątek jest zawsze trudny. 2. Pierwszy kryzys. 3. Troch ę w gór ę, troch ę w dół. Rozdział II. Lata 1963-1972. 1. Marian Orłowski - prezes z charakterem. 2. Ludzie dobrej roboty. 3. Wielki egzamin. 4. Jak Koszalin ze Słupskiem. 5. Nowe koła, nowe wyzwania. Rozdział III. Lata 1974-1982. 1. Namiastka Krzemowej Doliny. 2. Nowy prezes, "nowy" oddział. 3. Wybitne osi ągni ęcia. 4. Czas telekomunikacji. 5. Dalej t ą sam ą drog ą. 6. SEP dla młodych. 7. Czarne chmury. Rozdział IV. Lata 1983-1992. 1. 30 lat min ęło. 2. Ci ągło ść władzy. 3. Aktywnie o wa żnych sprawach. 4. Czas przemian. 5. Nowe przyczółki. 6. Technologia na ratunek. 7. Sukcesy organizacyjne. Rozdział V. Lata 1993-2002. 1. Rok jubileuszowy. 2. Triumf perfekcji. 3. Koła trzymaj ą kurs. 4. Prezes ze środowiska. 5. Otwarci na świat. Rozdział VI. Lata 2003-2013. 1. Spokojna praca statutowa. 2. Oddział idzie naprzód. 3. Cele na przyszło ść .

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 109 Tadeusz Janowski. Profesor Honorowy Politechniki Lubelskiej . Redakcja Paweł Surdacki. Politechnika Lubelska. Wydział Elektrotechniki i Informatyki. Lublin 2013. 172 stron. ISBN 978-83-63569-90-7.

Spis tre ści: Laudacja wygłoszona podczas uroczysto ści nadania tytułu Honorowego Profesora Politechniki Lubelskiej w dniu 13 maja 2013. Działalno ść naukowo- dydaktyczna profesora Tadeusza Janowskiego. Wykaz publikacji prof. dr hab. in ż. Tadeusza Janowskiego. Inni o Profesorze Tadeuszu Janowskim (Prof. dr hab. in ż. Kazimierz Zakrzewski, Prof. Bolesław Mazurek, Prof. dr hab. in ż. Piotr Kacejko, Dr hab. Wiesław Wilczy ński, prof. IEl, Prof. dr hab. in ż. Krzysztof Kluszczy ński, Prof. dr hab. in ż. Andrzej Demenko, Prof. dr hab. in ż. Marian Pasko, Dr hab. in ż. Antoni Cie śla, prof. nadzw., Prof. dr hab. in ż. Jerzy Mizeraczyk, Dr hab. in ż. Andrzej (Andrew) Nafalski, Prof. dr hab. in ż. Henryka Danuta Stryczewska, Dr hab. in ż. Andrzej Wac-Włodarczyk, prof. nadzw., Dr hab. in ż. Paweł Surdacki). Współpracownicy prof. Tadeusza Janowskiego. Listy gratulacyjne.

Alfons Hoffmann, Prof. in ż. elektryk . Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Bydgoski, Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Gda ńsk, Zakład Wykonawstwa Sieci Elektrycznych Mega-Pol S.A. Bydgoszcz, Przedsi ębiorstwo Elektryczne Eltor Bydgoszcz sp. z o.o., PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A., Oddział Zespół Elektrociepłowni Bydgoszcz. Bydgoszcz, marzec 2013. 38 stron.

Spis tre ści: A. Działalno ść zawodowa. B. Fabryka Grzejników Elektrycznych - Gródek. C. Działalno ść społeczna A. Hoffmanna. D. Jego zasadnicze osi ągni ęcia. E. Literatura. F. Zał ącznik.

60 lat Koła SEP w Stalowej Woli (dawniej przy Hucie Stalowa Wola) 1953-2013 . Oprac. Marian Bunarowski, współpraca Bo żena Bunarowska, Paweł Bunarowski – Koło SEP w Stalowej Woli. Stalowa Wola, wrzesie ń 2013. 61 stron. Wydanie w wersji elektronicznej.

Spis tre ści: Zamiast wst ępu. 1. Geneza powstania Koła SEP przy Hucie Stalowa Wola. 1.1. Budowa Huty Stalowa Wola, jej rozwój i stan obecny. 1.2. Utworzenie Koła SEP. 2. Lepsze i gorsze lata w działalno ści Koła. 2.1. Lata 1953–1970. 2.2.Lata 1971–1990. 2.3. Lata 1991–2000. 2.4. Po 2000 roku. 3. Główne kierunki i formy działalno ści Koła. 4. Działacze Koła. 4.1. Prezesi i Zarz ądy Koła. 4.2.Przedstawiciele Koła we władzach Oddziału Tarnobrzeskiego i władzach centralnych SEP. 4.3. Zasłu żeni Seniorzy SEP. 4.4. Działacze Koła wyró żnieni odznaczeniami SEP i NOT. 5. Wspomnienia i refleksje osobiste. 6. Aktualna lista członków Koła SEP w Stalowej Woli. 7. Z karty żałobnej. 8. Zako ńczenie. 9. Fotokronika. 10. Materiały źródłowe.

110 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 Słownik biograficzny zasłu żonych elektryków wrocławskich. Tom IV . Praca zbiorowa pod red. Zespołu Komisji Historycznej Oddziału Wrocławskiego SEP. Towarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Wrocławski. Wrocław 2014. 112 stron + CD. ISBN 83-916331-3-6.

Spis tre ści: Słowo Prezesa. Wprowadzenie. Biogramy. Abramski Krzysztof Marek. Barwicz Wiesław Maria. Chabowski Kazimierz. Ch ęci ński Stanisław. Chrzan Krystian Leonard. Cymbrykiewicz Zbigniew. Czekajski Jan. Dudzikowski Ignacy. Fleszy ński Janusz. Francyk Jan. Godzi ński Zbigniew. Gudra Tadeusz. Guzek Zbigniew. Hachoł Andrzej. Halawa Janusz. Jarz ębi ński Winicjusz Ryszard. K ędryna Zbigniew. Korda Bogdan. Kordas Ryszard. Leszczy ński Jerzy. Lisiecki Jerzy Bogusław. Lisowski Michał. Łuczycki Adolf Bolesław. Michalski Wojciech Tomasz. Miedzi ński Bogdan. Mielcarek Witold. Murach Gra żyna. Nawrot Jerzy. Nowicki Krzysztof. Okraszewski Zenon. Olichwer Tadeusz. Orłowska-Kowalska Teresa. Siczek Stanisław. Skopec Adam Lesław. Stec Czesław. Stru żak Ryszard. Szafran Janusz. Ścibor-Rylski Stefan Maria. Wi ęckowski Tadeusz. Wróblewski Zbigniew Jan. Ziaja Edward. Żernicki Edward. Wydanie zbiorcze biogramów na CD.

Wydział Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej 2004-2013 . Praca zbiorowa pod redakcj ą Dariusza Świsulskiego: Wydawnictwo WEiA, Gda ńsk 2014. 324 stron. ISBN 978-83-938963-0-1.

Spis tre ści: Słowo wst ępne JM Rektora. Słowo wst ępne Dziekana. Stan dzisiejszy Wydziału Elektrotechniki i Automatyki. Katedra Automatyki. Katedra Automatyki Nap ędu Elektrycznego. Katedra Elektroenergetyki. Katedra Elektrotechniki Teoretycznej i Informatyki. Katedra Energoelektroniki i Maszyn Elektrycznych. Katedra In żynierii Elektrycznej Transportu. Katedra In żynierii Systemów Sterowania. Katedra Mechatroniki i In żynierii Wysokich Napi ęć . Katedra Metrologii i Systemów Informacyjnych. O środek Do świadczalny. Laboratorium Innowacyjnych Technologii Elektroenergetycznych i Integracji Odnawialnych Źródeł Energii LINTE^2. Dziekanat. Administracja Wydziałowa. Kronika wydarze ń 10-lecia. Sylwetki samodzielnych pracowników, zatrudnionych w latach 2004 −2013. Absolwenci Wydziału Elektrotechniki i Automatyki (2004 −2013). Stopnie doktora i doktora habilitowanego uzyskane w latach 2004 −2013.

Wydział Automatyki, Elektroniki i Informatyki Politechniki Śląskiej 1964-2014. Jubileusz 50-lecia . Wydawca: Biuro Dziekana Wydziału Automatyki, Elektroniki i Informatyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Gliwice 2014. 302 strony.

Spis tre ści: Słowo wst ępne. Kalendarium. Rys historyczny. Zało życiele Wydziału (prof. zw. mgr in ż. Edmund Romer, prof. dr in ż. Jerzy Siwi ński, prof. zw. dr in ż. Tadeusz Zagajewski, prof. dr hab. in ż. Zdzisław Trybalski, prof. zw. dr in ż. Stefan Węgrzyn, prof. zw. dr in ż. Henryk Kowalowski, prof. zw. dr hab. in ż. Adam Macura), Jubileuszowe Spotkanie Dziekanów. Okruchy wspomnie ń - o tych którzy odeszli (dr hab. in ż. Jan Chojcan, dr in ż. Andrzej Czapla, prof. zw. dr hab. in ż. Ernest Czogała, doc. dr in ż. Jerzy Kopka, doc. dr in ż. Aleksander Kwieci ński, dr hab. in ż. Leon Lasek, dr in ż. Michał Latarnik, dr in ż. Ryszard Maceluch, prof. zw. dr hab. in ż. Stanisław Malzacher, dr in ż. Leszek Markiewicz, dr hab. in ż. Adam Mrózek, prof. dr hab. in ż. Józef Ober, Krystyna Rutkowska, prof. dr hab. in ż. Bogdan Skalmierski, dr in ż. Anna Skrzywan-Kocek, dr in ż. Anna Szebeszczyk, doc. dr Jan Walichiewicz, Maria Wi śniowska, mgr in ż. Rudolf Wojnar, dr hab. in ż. Stanisław Wołek, dr in ż. Eugeniusz Wróbel, dr hab. in ż. Lech Znamirowski). Wykaz osób, które uzyskały stopnie naukowe na Wydziale.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 111

Kazimierz Szpota ński pionier polskiego przemysłu elektrotechnicznego i współtwórca SEP . Praca zbiorowa. PPH ZAPOL, 2014. 44 strony. ISBN 978-83-7518-685-7.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Przewodnicz ącego KO XXXVI WZD SEP Piotra Szymczaka. Kilka autorskich refleksji o wystawie. I. Kazimierz Tadeusz Szpota ński - kalendarium. II. Kazimierz Szpota ński - osoba i dzieło. 1. Kontynuator tradycji. 2. Udział w życiu stowarzyszeniowym. 3. Wygrana ze światowym kryzysem. 4. Załoga fabryki. 5. Najciekawsze produkty z fabryki Szpota ńskiego. 6. Co si ę opłaca produkowa ć w fabryce. 7. Pocz ątek i smutny koniec pa ństwowej fabryki. 8. Trzy życiowe zwyci ęstwa i jedna przegrana. 9. Przykład dla współczesnych. 10. K. Szpota ński - dla Szczecina. 11. Fragmenty z wyst ąpie ń K. Szpota ńskiego. III. Plansze wystawy.

Słowo wst ępne - fragment: "Jestem przekonany, że wystawa i jej folder przybli żą Pa ństwu posta ć K. Szpota ńskiego, którego działalno ść i szczególne cechy osobowo ści są przykładem współczesnego patriotyzmu."

110. rocznica urodzin profesora Romana Kurdziela (1904-1978) . Oddział Wrocławski Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Wydział Elektryczny oraz Instytut Podstaw Elektrotechniki i Elektrotechnologii Politechniki Wrocławskiej. Wrocław 2014. 24 strony.

Spis tre ści: Słowo Prezesa Oddziału Wrocławskiego SEP (Andrzej Hachoł). Od Komisji Historycznej Oddziału Wrocławskiego SEP (Zbigniew Lubczy ński). Dorobek naukowy Profesora Romana Kurdziela (Adam Skopec). Profesor Roman Kurdziel dydaktyk i nauczyciel akademicki (Czesław Stec). Profesor Roman Kurdziel - członek i działacz stowarzysze ń naukowo-technicznych (Zbigniew Lubczy ński). Aneks. Ikonografia zwi ązana z okresem studiów i pracy na Politechnice Lwowskiej.

Słowo Prezesa Oddziału Wrocł ąwskiego SEP - fragment: "W środowisku wrocławskim Profesor Roman Kurdziel zapisał si ę nie tylko jako nauczyciel akademicki - znakomity dydaktyk i wychowawca wielu pokole ń absolwentów Wydziału Elektrycznego Politechniki Wrocławskiej, naukowiec i organizator struktur Uczelni, autor podr ęczników, ale równie ż jako uczestnik życia społecznego. Był on członkiem Stowarzyszenia Elektryków Polskich od 1930 roku."

Marian Pasko, Tadeusz Skubis: Zapomniane i niezapomniane publikacje Profesora dr in ż. Stanisława Fryze (1885-1964) . Wydawnictwo PAK. Gliwice 2014. 110 stron. ISBN 978-83-930505-7-4.

Spis tre ści: Słowo wst ępne. Kalendarium życia i działalno ści naukowej. "Szlakiem rozwoju elektrotechniki" Wykład inauguracyjny, wygłoszony w dniu 1 pa ździernika 1929 r. na Politechnice Lwowskiej. "Tomasz Alva Edison" Przegl ąd Elektrotechniczny, Zeszyt 23 1931. "Moc rzeczywista, urojona i pozorna w obwodach elektrycznych o przebiegach odkształconych pr ądu i napi ęcia" Przegl ąd Elektrotechniczny nr 7, 8 1931. "Moc czynna, bierna i pozorna układu 3 - fazowego o odkształconych przebiegach napi ęć fazowych i pr ądów przewodowych" monografia "Wybrane zagadnienia teoretycznych podstaw elektrotechniki", PWN, Warszawa - Wrocław 1966. Wkład profesora Stanisława Fryze, pioniera polskiej elektrotechniki teoretycznej w rozwój teorii mocy obwodów elektrycznych z przebiegami okresowymi odkształconymi. Bibliografia.

112 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 95 lat Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919-2014. Suplement lata 2009-2014 . Oprac. Anna Grabiszewska. Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Łódzki. Łód ź 2014. 208 stron. ISBN 978-83-940283-0-5.

Spis tre ści: Wst ęp. Historia Oddziału Łódzkiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich w okresie stycze ń 2009 - czerwiec 2014. Ogólnopolskie Dni Młodego Elektryka 2009. Jubileusz 90-lecia Oddziału Łódzkiego SEP. Upami ętnienie członków honorowych SEP. Nowe władze Oddziału Łódzkiego SEP. Certyfikat Systemu Zarz ądzania Jako ści ą według normy PN-EN 9001:2009. Spotkania z oddziałami. Wyró żnienia przyznane oddziałowi - Ambasador Innowacyjnych Idei i Praktyk Pedagogicznych. Konferencje - seminaria - prezentacje. Biuletyn Techniczno-Informacyjny Oddziału Łódzkiego SEP. Medal im. Prof. Eugeniusza Jezierskiego. Udział członków oddziału w organach stowarzyszenia szczebla ogólnopolskiego oraz w strukturach NOT. XXXVI Walny Zjazd Delegatów SEP. Członkowie honorowi SEP. Kalendarium wa żniejszych wydarze ń. Prezydium Zarz ądu Oddziału Łódzkiego SEP w kadencji 2010-2014 i 2014- 2018. Schemat organizacyjny OŁ SEP 2014 i 2018. Statystyka Oddziału. Kursy i egzaminy. Wyjazdowe seminaria "Energetyka odnawialna i j ądrowa". Członkowie wspieraj ący. Odznaki honorowe i medale przyznane w latach 2009-2014. Galeria fotograficzna.

Biuletyn informacyjno-historyczny Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich . Nr 4/14. Kraków, czerwiec 2014. 114 stron. ISBN 83-923567-9-0.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Oddziału. Wa żniejsze wydarzenia i osi ągni ęcia w 95-letniej historii O/Kr SEP. Sylwetki członków honorowych SEP. Zasłu żeni Seniorzy SEP z O/Kr. Władze O/Kr SEP w kadencji 2002-2006, 2006-2010 i 2014- 2018. Wykaz Kół O/Kr SEP. Koła SEP utworzone i rozwi ązane w latach 2009-2014. Działalno ść niektórych Kół SEP. Wykaz członków wspieraj ących Oddziału. Kalendarium wa żniejszych wydarze ń w latach 2009-2014. Działalno ść KK w latach 2009-2013. Zestawienie wyników działalno ści O/Kr SEP w latach 2009-2013. Działalno ść O środka Rzeczoznawstwa SEP. Konferencje i sympozja n-t zorganizowane w latach 2009-2013. Wyniki Współzawodnictwa Kół w latach 2009-2013. Członkowie O/Kr SEP zaanga żowani w prace ZG SEP i jego Agend w latach 2009-2013. Członkowie O/Kr SEP zaanga żowani w prace Rady FSNT NOT w Krakowie w latach 2009-2014. Członkowie O/Kr SEP zaanga żowani w prace agend PIIBud. i MOIIBud w latach 2009-2013. Wykaz odznacze ń przyznanych aktywistom O/Kr SEP w latach 2009-2013. Aktualni członkowie O/Kr SEP o sta żu członkowskim co najmniej 50 lat. Wykaz członków O/Kr SEP zmarłych w latach 2009-2014. Fotokronika O/Kr SEP z lat 2009-2014. Oferty O/Kr SEP. Reklamy członków wspieraj ących.

Jubileusz XXXV-lecia Oddziału Piotrkowskiego SEP . Stowarzyszenie Elektryków Polskich. Piotrków Trybunalski, 21 listopada 2014. 192 strony.

Spis tre ści: I. Słowo od Prezesa. II. Oddział Piotrowski SEP w okresie 35-lecia. III. Władze Oddziału Piotrowskiego w 35-leciu. IV. Sylwetki Prezesów Oddziału. V. Działalno ść statutowa w 35-leciu. 1. Działalno ść naukowo-techniczna. 2. Działalno ść szkoleniowa i egzaminacyjna. 3. Konkursy na najlepsze koło SEP. 4. Konkursy dla młodzie ży. 5. Działalno ść integracyjno-kole żeńska. 6. Wyjazdy techniczno-turystyczne. VI. Oddział w otaczaj ącym środowisku. VII. Omówienie działalno ści finansowej. VIII. Wyró żnienia z ostatnich pi ęciu lat. IX. Z żałobnej karty. X. Krótka historia kół. XI. 20-lecie Miesi ęcznika INPE. XII. Słowo na zako ńczenie. XIII. Fotogaleria.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 113 Tadeusz E. Kołakowski: 95 lat Stowarzyszenia Elektryków Polskich 1919-2014 . Centralny O środek Szkolenia i Wydawnictw SEP. Oficyna Wydawnicza Energia. Katowice 2014. 274 strony. ISBN 978-83-929759-1-5

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa SEP. Od Autora. Cz ęść I. Dzieje Stowarzyszenia Elektryków Polskich do 1945 roku. Rozdział 1. Pocz ątki organizowania si ę elektrotechników na ziemiach polskich w wieku XIX i na pocz ątku XX. Rozdział 2. Zjazd Zało życielski Stowarzyszenia Elektrotechników Polskich. Rozdział 3. Zmiany organizacyjne, zadania i rola SEP w dwudziestoleciu mi ędzywojennym. Rozdział 4. Zwi ązki SEP z urz ędami pa ństwowymi i ministerstwami II Rzeczypospolitej w latach dwudziestych i trzydziestych. Rozdział 5. Rola Stowarzyszenia i Jego członków w tworzeniu i realizowaniu projektów elektryfikacji oraz rozwoju przemysłu elektrotechnicznego Polski w latach dwudziestych i trzydziestych. Rozdział 6. Stan organizacyjny Stowarzyszenia w 1939 roku, czyli po dwudziestu latach od zało żenia. Rozdział 7. Stowarzyszenie Elektryków Polskich podczas II wojny światowej w kraju, podczas okupacji Polski i za granic ą. Cz ęść II. Stowarzyszenie Elektryków Polskich w latach Polski Ludowej (1945-1990). Cz ęść III. Stowarzyszenie Elektryków Polskich w latach 1990-2014. Cz ęść IV. Zał ączniki.

Kronika Oddziału Nowohuckiego SEP 2010-2014 . Kraków - Nowa Huta, 17 pa ździernika 2014. 48 stron.

Spis tre ści: Słowo wst ępne Prezesa Oddziału Nowohuckiego SEP. Wa żniejsze osi ągni ęcia Oddziału Nowohuckiego w latach 2010-2014. Wycieczki techniczne. Ewenement naszego Koła Seniorów. Współpraca z Zespołem Szkół Elektrycznych Nr 2. Współpraca z Małopolsk ą Okr ęgow ą Izb ą In żynierów Budownictwa. Wykaz członków Zarz ądu Oddziału Nowohuckiego SEP w kadencji 2010-2014. Wykaz członków Zarz ądu Oddziału Nowohuckiego SEP w kadencji 2014-2018. Patron Oddziału - Stanisław Szeliga. Członkowie wspieraj ący ON SEP. Partnerzy ON SEP. Sekcje Oddziału Nowohuckiego. Wykaz kół SEP i ich Przewodnicz ący i stan ilo ściowy. Komisje Kwalifikacyjne przy Oddziale Nowohuckim. Członkowie ON SEP w agendach centralnych w latach 2010-2014. Członkowie ON SEP odznaczeni z aktywn ą prac ę w latach 2010-2014. Wykaz Zasłu żonych Seniorów Oddziału Nowohuckiego SEP. Wykaz członków kół Nowohuckiego Oddziału SEP. Wiek członków Oddziału Nowohuckiego SEP. Kalendarium wa żniejszych wydarze ń w Oddziale Nowohuckim SEP w latach 2010-2014. Wykaz członków SEP zmarłych w latach 2010-2014.

Jerzy Hickiewicz: Roman Dzie ślewski. Pierwszy polski profesor elektrotechniki i jego współpracownicy . Instytut Historii Nauki PAN im. L. i A. Birkenmajerów, Polskie Towarzystwo Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Politechnika Opolska. Warszawa - Rzeszów - Tarnów - Gliwice - Opole 2014. 288 stron. ISBN 978-83-61915-49-2.

Spis tre ści: 1. Słowa wst ępne. 2. Przedmowa. 3. Tło historyczne. 3.1. Powstanie Politechnik w Europie. 3.2. Zabór rosyjski. 3.3. Zabór austriacki. 3.4. Zabór pruski i wschodnie obszary Prus. 3.5. Podsumowanie. 4. Roman Dzie ślewski. 4.1. Biogram. 4.2. Publikacje. 5. Współpracownicy. 5.1. Gabriel Sokolnicki. 5.2. Kazimierz Idaszewski. 5.3. Kazimierz Drewnowski. 5.4. Aleksander Rothert. 5.5. Ignacy Mo ścicki. 5.6. Stanisław Fryze. 6. Epilog. 6.1. Uroczysto ści 150 rocznicy urodzin Patrona Roku 2014. 6.2. Moje wra żenia po jubileuszu prof. R. Dzie ślewskiego. 7. Sprawozdanie w sprawie budowy kolei elektrycznej. 8. Przypisy. 9. Bibliografia. 10. Spis ilustracji. 11. Indeks nazwisk. 12. Streszczenia (ang.).13. Okr ągłe rocznice urodzin wyró żniaj ących si ę polskich elektryków urodzonych przed 1921 r. 14. Spis tre ści. 15. Reklamy.

114 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Biuletyn Oddziału Tarnowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich . Numer specjalny 48. Tarnów, marzec 2015. 32 strony.

Spis tre ści: Jerzy Hickiewicz: "Moja przygoda z prof. Romanem Dzie ślewskim". Jerzy Zgłobica "Tarnowskie obchody roku Profesora Romana Dzie ślewskiego". Bolesław Pałac "Wspomnienie o Profesorze Romanie Dzie ślewskim po Jubileuszu Roku 2013". Grzegorz Fiejtek, Bolesław Pałac "Roman Dzie ślewski w Szkole Realnej w Jarosławiu". Mariusz Sowa "Dorobek naukowy i dydaktyczny Profesora Romana Dzie ślewskiego".

Do Czytelników: "Niniejszy, kolejny 48 numer biuletynu Tarnowskiego Oddziału SP jest wydaniem specjalnym po świ ęconym całkowicie profesorowi Romanowi Dzie ślewskiemu. Chcieli śmy w nim zawrze ć informacje o wszystkich wydarzeniach zwi ązanych z Profesorem, które miały miejsce w ci ągu ostatnich lat. Zebralismy w tym numerze te inicjatywy kolegów z SEP, które w sposób istotny miały wpływ na wydobycie z zapomnienia postaci i działalno ści Profesora. Jeste śmy Mu to winni, jako in żynierowie i technicy zrzeszeni w Stowarzyszeniu o charakterze technicznym ..."

3. FILMY

Zapomniany Pionier. Rok 2013 Rokiem Profesora Romana Dzie ślewskiego . Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Rzeszowski. Rzeszów, 27 wrze śnia 2013 r., Lwów (Politechnika Lwowska - Cmentarz Łyczakowski), 28-29 wrze śnia 2013 r. Czas 23:09. Film powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Elektryków Polskich w Rzeszowie. W cało ści sfinansowany ze składek członkowskich. Realizacja i monta ż - Tadeusz Kłeczek. Zdj ęcia - Jerzy Giec. O Romanie Dzie ślewskim opowiada prof. Jerzy Hickiewicz. Czyta - Miłosz Cieszy ński. Muzyka - Jacek Chrobak. Wykorzystano archiwalne fotografie ze zbiorów prof. Jerzego Hickiewicza i Zbigniewa Stycznia. Produkcja dla SEP Rzeszów Propaganda Studio 2013.

Kazimierz Szpota ński wspomnienia syna. Realizacja i muzyka Waldemar Marz ęcki. Producent: Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Szczeci ński. Premiera: czerwiec 2014 r. Czas trwania filmu 8 min.

Pionier. Kazimierz Szpota ński i jego fabryka . Wyst ąpili: Jacek Szpota ński - Syn Kazimierza Szpota ńskiego, prof. Jerzy Barglik - Prezes Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Politechnika Śląska, Politechnika Warszawska, prof. Jerzy Hickiewicz - Politechnika Opolska, Zbigniew Filinger - Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Adam Wisthal - Polskie Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Energetyki w Łaziskach Górnych. Kierownik produkcji: Jolanta Pietryja-Smolorz. Realizacja: Wojciech Szwiec. Produkcja: Muzeum Energetyki w Łaziskach Górnych & Ad Astra Wojciech Szwiec. Muzyka: INCOMPTECH. Łaziska Górne 2014. Czas 35:59.

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 115

Dziecko jego życia . Film dokumentalny o Kazimierzu Szpota ńskim pionierze polskiego przemysłu elektrotechnicznego. Scenariusz i reżyseria: Tadeusz Bystram. Inicjator i współautor scenariusza: Andrzej Rukowicz. Zdj ęcia: Tadeusz Bystram, Bogdan Dukała. Muzyka i opracowanie d źwi ęku: Krzysztof Kralka. Monta ż: Wojciech Łebkowski. Producent Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Warszawski, koproducent Klub Kultury Falenica. Ze środków Urz ędu Dzielnicy Wawer. Premiera wrzesie ń 2014 r. Czas 34:19.

W hołdzie profesorowi Alfonsowi Hoffmannowi. Uroczysto ść na Politechnice Gda ńskiej, 10 grudzie ń 2013 . Realizacja: Bogusław Ma śnicki, Łukasz Szymichowski. Produkcja Politechnika Gda ńska Sekcja Multimedialna. Czas 1:15:19.

Integraln ą cz ęś ci ą (od 47:02 do 1:15:08) jest film: W hołdzie profesorowi Alfonsowi Hoffmannowi . Scenariusz: Tadeusz Dom żalski. Realizacja: Adam Gajewski. Zdj ęcia i monta ż: Artur Owczarczak PSM. Kierownik produkcji: Monika Grabarek. Muzyka: J ędrzej Kubiak. Stowarzyszenie Elektryków Polskich Oddział Bydgoski 2013.

Historia . Opracowanie: Oddział SEP w Cz ęstochowie, Tomasz Grzebiela. Tekst: Aleksander G ąsiorski. Czyta: Małgorzata Caban. Realizacja: Michał Antczak. Cz ęstochowa 2010, film na DVD. Czas 13:47.

Na filmie pokazano fragment obchodów 120-lecia elektrycznego o świetlenia miasta Cz ęstochowy. Przedstawiono uruchomienie lokomobili, prądnicy i zapalenie repliki lampy łukowej w dniu 22 sierpnia 2007 roku o godzinie 22 w Cz ęstochowie na placu Biega ńskiego, przed dawnym ratuszem miejskim (obecnie Muzeum Cz ęstochowskim), w obecno ści około 10 tys. zgromadzonych. Oddział Cz ęstochowski SEP przedstawił prezes Zenon Panicz, histori ę o świetlenia elektrycznego Cz ęstochowy opisał Aleksander G ąsiorki, lamp ę uroczy ście na wygaszonym placu zapalił prezydent miasta Cz ęstochowy Tadeusz Wrona, a cało ść prowadził dyrektor Muzeum Cz ęstochowskiego Janusz Jadczyk.

BOOKS AND MOVIES ON THE HISTORY OF ELECTRICAL ENGINEERING AND ACTIVITIES OF THE POLISH ELECTRICAL ENGINEERS ASSOCIATION

Books and films about the history of electrical engineering and activities of the Polish Electrical Engineers Association are presented. Real True gems are among the presented books as “Polacy zasłu żeni dla elektryki” a several hundred pages long publication prepared and edited by Jerzy Hickiewicz. There are also biographies of distinguished electricians, among others, Stanisław Szpora, Alfons Hoffmann, Stanisła Fryze, Kazimierz Szpota ński, Roman Dzie ślewski. A relatively large number of books is presented describing the work of the Polish Electrical Association Divisions and departments of universities, which run courses related to electricity. Interesting are publications describing the development of energy, or an album “Historia elektrotechniki” by Stefan Gierlotka. A separate group are films that evoke the memory of eminent electricians Kazimierz Szpota ński, Alfons Hoffmann and Roman Dzie ślewski.

Keywords: history of electrical engineering, Association of Polish Electrical Engineers, books.

116 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

POCZET PIERWSZYCH ELEKTRYKÓW POLSKICH URODZONYCH DO KO ŃCA XIX WIEKU 1

Józef Herman OSI ŃSKI Stefan STUBIELEWICZ 1738-1802 1762-1814 Warszawa, Rzeszów Wilno

Wojciech URBA ŃSKI Julian OCHOROWICZ 1820-1903 1850-1917 Lwów Warszawa, Lwów, Pary ż, Wisła

1 Autorzy: Andrzej Demenko (pomysł) i Jerzy Hickiewicz (redakcja). Pierwotna wersja została przygotowana w 2011 roku z okazji 50-lecia Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej.

Napoleon Nikodem CYBULSKI Michał DOLIWA-DOBROWOLSKI 1854-1919 1862-1919 Kraków Darmstadt, Berlin

Roman DZIE ŚLEWSKI Ignacy MO ŚCICKI 1863-1924 1867-1946 Lwów Lwów, Warszawa

Aleksander ROTHERT Ludwik TOŁŁOCZKO 1870-1937 1870-1957 Lwów, Warszawa Warszawa

118 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Marian LUTOSŁAWSKI Jan RZEWNICKI 1871-1918 1871-1944 Warszawa Warszawa

Leon STANIEWICZ Jan SZCZEPANIK 1871-1951 1872-1926 Warszawa, Gda ńsk Tarnów, Kraków, Wiede ń, Berlin

Roman PODOSKI Konstanty ŻÓRAWSKI 1873-1954 1874-1956 Warszawa Warszawa

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 119

Mieczysław PO ŻARYSKI Stanisław ODROW ĄŻ -WYSOCKI 1875-1945 1876-1931 Warszawa Warszawa

Jan STUDNIARSKI Gabriel SOKOLNICKI 1876-1946 1877-1975 Kraków Lwów

Kazimierz IDASZEWSKI Alfons K ŰHN 1878-1965 1879-1944 Lwów, Wrocław Warszawa

120 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Kazimierz STRASZEWSKI Kazimierz DREWNOWSKI 1879-1959 1881-1952 Kraków, Warszawa Lwów, Warszawa

Stanisław KANIEWSKI Jan OBR ĄPALSKI 1881-1967 1881-1958 Gda ńsk Katowice, Warszawa, Gliwice

Roman TRECHCI ŃSKI Tadeusz MALARSKI 1882-1941 1883-1952 Warszawa Lwów, Gliwice

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 121

Wacław GÜNTHER Alfons HOFFMANN 1884-1953 1885-1963 Lwów, Warszawa, Gliwice, Wrocław Gda ńsk, Toru ń

Stanisław FRYZE Tadeusz CZAPLICKI 1885-1964 1887-1967 Lwów, Gliwice Warszawa

Kazimierz SZPOTA ŃSKI Włodzimierz KRUKOWSKI 1887-1966 1887-1941 Warszawa Norymberga, Lwów

122 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Franciszek BILEK Stanisław KO ŃCZYKOWSKI 1888-1977 1891-1985 Warszawa, Wrocław Warszawa, Łód ź

Bolesław KONORSKI Jan Adolf MORAWSKI 1892-1986 1895-1940 Łód ź Warszawa

Cezary PAWŁOWSKI Zygmunt GOGOLEWSKI 1895-1981 1896-1969 Warszawa Gliwice

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 123

Czesław D ĄBROWSKI Łukasz DOROSZ 1896-1983 1897-1954 Łód ź Lwów, Gda ńsk

Janusz GROSZKOWSKI Stefan MANCZARSKI 1898-1984 1899-1979 Warszawa Warszawa

Tadeusz KULISZEWSKI Witold KOTOWSKI 1899-1981 1900-1986 Warszawa, Wrocław Warszawa

124 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Józef Junosza PODOSKI Lucjan NEHREBECKI 1900-1984 1900-1990 Warszawa, Nowy York, Los Angeles, Waszyngton Gliwice

Józef W ĘGLARZ 1900-1980 Pozna ń

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015 125

126 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015

Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gda ńskiej Nr 44 I Sympozjum Historia Elektryki Gda ńsk, 29-30 czerwca 2015

WYKAZ OKR ĄGŁYCH ROCZNIC URODZIN ZASŁU ŻONYCH POLSKICH ELEKTRYKÓW 1

2015 ROK Starczakow Walenty (Łód ź) 1906-1991 Szpigler Zenon (Warszawa) 1906-1985 140 l. Po żaryski Mieczysław (Warszawa) HS 2 1875-1945 Szukszta Wiktor (Gda ńsk) 1906-1964 Tyszka Bronisław (Warszawa) HS 1875-1939 100 l. Borkowski Stanisław (Lublin) HS 1916-1987 130 l. Fryze Stanisław (Gliwice) HS, HP 3 1885-1964 Gąsowski Henryk (Warszawa) HS 1916-2008 Hoffman Alfons (Gda ńsk) HS 1885-1963 Kami ński Andrzej (Gliwice) 1916-1995 120 l. Tittenburn Bogusław (Warszawa) 1895-1985 Latek Władysław (Warszawa) HS, HP 1916-1991 Morawski Jan Adolf (Warszawa) 1895-1941 Plamitzer Antoni (Gliwice, Opole) HS, HP 1916-2001 Pawłowski Cezary (Warszawa) 1895-1981 Paszkowski Bohdan (Warszawa) HS, HP 1916-2000 Krulisz Kazimierz HS 1895-1936 Skwarek Cyprian (Lublin) HS 1916- 110 l. Barzy ński Jan (Kraków) 1905-1974

Jakubowski Lech (Warszawa) HS, HP 1905-2000 2017 ROK Jaworski Czesław (Łód ź) 1905-1981 Kuryłowicz Jarosław (Wrocław) 1905-1990 150 l. Mo ścicki Ignacy (Lwów) HS 1867-1946 Matula Eugeniusz (Gliwice) 1905-1988 Ru śkiewicz Tomasz (Warszawa) 1867-1927 Nowacki Paweł Jan (Wrocław, Warszawa) 140 l. Sokolnicki Gabriel (Lwów) HS 1877-1975 HS 1905-1979 Okoniewski Zygmunt (Warszawa) 1877-1936 Rajski Czesław (Warszawa) HP 1905-1992 130 l. Krukowski Włodzimierz (Lwów) 1887-1941 Schwartz Tadeusz (Warszawa) 1905-1970 Szpota ński Kazimierz (Warszawa) HS 1887-1966 Suski Marian (Wrocław) HS, HP 1905-1993 Czaplicki Tadeusz (Petersburg, Warszawa) 100 l. Bromirski Jerzy (Wrocław) 1915-1989 HS 1887-1967 Jasicki Zbigniew (Pozna ń) HS 1915-2001 120 l. Dorosz Łukasz (Gda ńsk) 1897-1954 Skrzypek Tadeusz (Warszawa) 1915-2001 110 l. Cholewicki Tadeusz (Warszawa) HP 1097-1988 Tomankiewicz Tadeusz (Wrocław) 1915-1969 Fijałkowski Wiesław Jan (Warszawa) 1907-2000 Wołkowi ński Konstanty (Wrocław) HS, HP 1915-1987 Jellonek Andrzej (Wrocław) 1907-1998 Kahl Tadeusz (Warszawa) HS 1907-1982 2016 ROK Kobyli ński Witold (Kraków) 1907-1974

Mikulski Jan (Gliwice) 1907-2003 140 l. Arlitewicz Tomasz (Warszawa) HS 1876-1952 Oleszy ński Tadeusz (Warszawa) HS 1907-1982 Odrow ąż -Wysocki Stanisław (Warszawa) 1876-1931 Rosenzweig Izaak (Lwów) 1907-1941 Studniarski Jan (Kraków) 1876-1946 100 l. Hołownia Jan (Wrocław) 1917-2000 120 l. Dąbrowski Czesław (Łód ź) HS 1896-1983 Jezierski Antoni (Szczecin?) HS 1917-1982 Gogolewski Zygmunt (Gliwice) 1896-1969 Orzeszkowski Zbigniew (Wrocław) HP 1917-2001 110 l. Dubicki Bolesław (Warszawa) HS, HP 1906-1982 Pełczewski Władysław (Łód ź) HS, HP 1917-2006 Hasterman Zygmunt (Łód ź) 1906-1982 Pomykalski Zdzisław (Łód ź) 1917-2000 Lebson Stefan (Warszawa) 1906-1972 Raszewski Janusz (Wrocław, Warszawa) Nowosielski Stanisław (Warszawa) 1906-1976 HS 1917-2005 Rotkiewicz Wilhelm (Warszawa, Wrocław) 1906-1983 Skoczy ński Zygmunt (Warszawa) 1917-1964

1 Opracował: Jerzy Hickiewicz 2 HS – członek honorowy SEP 3 HP – członek honorowy PTETiS

2018 ROK 2020 ROK

280 l. Osi ński Józef Herman (Warszawa) 1738-1802 200 l. Urba ński Wojciech (Lwów) 1820-1903 140 l. Idaszewski Kazimierz (Wrocław) HP 1878-1965 170 l. Ochorowicz Julian (Lwów, Pary ż) 1850-1917 130 l. Bilek Franciszek (Wrocław) HS 1888-1977 160 l. Merczyng Henryk (Warszawa, Petersburg) 1860-1916 120 l. Groszkowski Janusz (Warszawa) HS, HP 1898-1984 150 l. Rothert Aleksander (Lwów) 1870-1937 110 l. Andrzejewski Stanisław (Warszawa) HS 1908-1979 Tołłoczko Ludwik (Warszawa, Łód ź) 1870-1957 Grabowski Juliusz (Warszawa) HS 1908-2001 140 l. Kar śnicki Felicjan (Warszawa) HS 1880-1957 Harasimowicz Edward () HS 1908-1989 130 l. Krahelski Marian (Warszawa) HS 1890-1949 Mejro Czesław (Warszawa) 1908-1986 Kali ński Emil (Łód ź, Warszawa) HS 1890-1973 Przanowski Karol (Łód ź) 1908-1997 120 l. Kotowski Witold (Warszawa) HP 1900-1986 Siwi ński Jerzy (Gliwice) 1908-1990 Podoski Józef Junosza (Warszawa) HS 1900-1984 Szpor Stanisław (Gda ńsk) 1908-1981 Nehrebecki Lucjan (Gliwice) HS, HP 1900-1990 100 l. Jaczewski Jerzy (Gdańsk) HP 1918-2000 Węglarz Józef (Pozna ń) 1900-1980 Roszczyk Stefan (Gda ńsk) 1918-1996 110 l. Biela ński Konstanty (Gliwice) 1910-1994 Dzier żbicki Stanisław (Łód ź) 1910-1988 2019 ROK Lenkowski Józef (Gda ńsk) 1910-1979

Piróg Wojciech () HS 1910-1995 260 l. Stubliewicz Stefan (Wilno) 1759-1814 Ry żko Stanisław (Warszawa) HS 1910-1947 160 l. Pollak Franciszek Karol (Berlin, Pary ż) 1859-1928 Sici ński Zbigniew (Wrocław) 1910-1991 140 l. Kühn Alfons (Warszawa) 1879-1941 Smoli ński Adam (Warszawa) HS, HP 1910-1996 Straszewski Kazimierz (Warszawa) HS 1879-1959 Żyszkowski Zbigniew (Wrocław) 1910-1988 130 l. Ku źmicki Mieczysław (Warszawa) 1889-1952 100 l. Jabło ński Michał (Łód ź) HS, HP 1920-2008 120 l. Kobyli ński Marian () HS 1899-1992 Hagel Ryszard (Gliwice) 1920-1979 Manczarski Stefan (Warszawa) HP 1899-1979 Pach Antoni (Kraków) 1920-2007 Kuliszewski Tadeusz (Wrocław) 1899-1981 Szwaja Zygmunt (Pozna ń) 1920-1993 110 l. Bitner Zdzisław HS 1909-1997 Zdziech Henryk HS 1920-2003 Horoszko Eugeniusz (Kraków) 1909-1978

Kili ński Antoni HP (Warszawa) 1909-1989

Łapi ński Marian (Warszawa) 1909-1992 Mazur Marian (Warszawa) 1909-1983 Metal Artur (Pozna ń) 1909-1997

Sochor Bronisław (Łód ź) HS, HP 1909-1989

Żydanowicz Józef (Warszawa) HP 1909-2000 100 l. Bernas Stefan (Warszawa) 1919-1983 Dryzek Tadeusz (Warszawa) HS 1919-2002

Kachlicki Zdzisław (Pozna ń) HP 1919-2008

Koter Tadeusz (Łód ź) HS, HP 1919-2002 Konecki Zygmunt HS 1919-1998 Straszewicz Zygmunt 1919-1985

Strzelecki Andrzej HS 1919-2003

128 Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 2353-1290, Nr 44/2015