АРХИВСКИ ЗАПИСИ ARCHIVAL NOTES 2 Aрхивски записи

ARHIVSKI ZAPISI ARCHIVAL NOTES 2/2014

Redakcija Editorial Board Стеван Рaдуновић, Срђан Пејовић, мр Јадранка Селхановић, др Стјепан Ћосић, др Изет Шаботић, Миладин Милошевић, Мирјана Каписода, др Ђорђе Борозан, др Божидар Шекуларац, Велимир Вујачић и Лука Милуновић

Уређивaчки одбор Editorial Staff Стеван Радуновић, Срђан Пејовић, Мирјана Каписода и мр Јадранка Селхановић

Главни уредник Editor in Chef Срђан Пејовић

Oдговорни уредник Editorialist Стеван Радуновић

Секретар редакције Editorial Board Secretary Мирјана Каписода

Лектор Language Editor Драгица Ломпар

Издавач: Државни архив Црне Горе/Publisher: The StateA rchives of Montenegro Цетиње, Новице Церовића 2, тел. 041/ 230-226, факс 041/ 232-670. e-mail: [email protected]; e-mail: [email protected] ISSN 0353-7404

ДРЖАВНИ АРХИВ ЦРНЕ ГОРЕ

АРХИВСКИ ЗАПИСИ

ЧАСОПИС ЗА АРХИВСКУ ТЕОРИЈУ И ПРАКСУ ARCHIVAL THEORY AND PRACTICE REVIEW

Година XXI/2014 Број 2

Цетиње, 2015

САДРЖАЈ TABLE OF CONTENTS

ЧЛАНЦИ И ПРИЛОЗИ/ ARTICLES AND CONTRIBUTIONS

Milan ŠĆEKIĆ GLAD U CRNOJ GORI (1914-1916) ...... 9 HUNGER IN MONTENEGRO (1914-1916) ...... 9

Luka MILUNOVIĆ O MUZIČKIM GOSTOVANJIMA U KNJAŽEVINI CRNOJ GORI ...... 45 ABOUT MUSICAL PERFORMANCES IN THE PRINCIPALITY OF MONTENEGRO ...... 45

Snežana RaDOEVA DIPLOMATSKI ODNOSI BUGARSKE I CRNE GORE U OČIMA DIMITRA RIZOVA (1903-1905) ...... 61 DIPLOMATIC RELATIONS BETWEEN BULGARIA AND MONTENEGRO VIEW BY DIMITAR RIZOV (1903-1905) ...... 61

Sreten ZEKOVIĆ NORMATIVNA DEFINICIJA KARTOGRAFIJE I FILOZOFIJA KARTOLOGIJE ...... 75 NORMATIVE DEFINITION OF CARTOGRAPHY AND PHILOSOPHY OF CARTOLOGY ... 75

Marijana STAMOVA ALBANIJA U GODINAMA DRUGOG SVJETSKOG RATA ...... 99 ALBANIA DURING THE WORLD WAR II ...... 99

Danijela RaDULOVIĆ PRILOG KARTOGRAFIJI CRNE GORE ...... 111 CONTRIBUTION TO THE CARTOGRAPHY OF MONTENEGRO ...... 111 Bogdan SEKULIĆ CRNA GORA U OČIMA EVROPSKIH SILA ZA VRIJEME ŠĆEPANA MALOG ...... 123 MONTENEGRO IN THE EYES OF EUROPEAN POWERS DURING STEPHEN THE LITTLE...... 123

ИЗ АРХИВСКЕ ТЕОРИЈЕ И ПРАКСЕ/FROM THE ARCHIVAL THEORY AND PRACTICE

Srđan PEJOVIĆ UREDBA O KANCELARIJSKOM POSLOVANJU ORGANA DRŽAVNE UPRAVE – PROBLEM KLASIFIKACIJE DOKUMENATA ...... 137 RULES ON OFFICE MANAGEMENT OF STATE ADMINISTRATION - THE PROBLEM OF CLASSIFYING DOCUMENTS ...... 137

Claire Sibille de GRIMOUARD STRUČNA GRUPA ZA ARHIVSKI OPIS (EGAD), News from ICA Flash 28 august 2014 – prevod Žana Tasan ...... 149 EXPERT GROUP FOR ARCHIVAL DESCRIPTION (EGAD), News from ICA Flash 28 august 2014 – translated by Žana Tassan ...... 149

ДОКУМЕНТИ И СЈЕЋАЊА/ DOCUMENTS AND MEMORIES Goran Ž. KOMAR VAŽNA AKTA TOPALJSKE KOMUNITADI IZ ARHIVA HAZU ...... 151 IMPORTANT ACTS OF TOPLA’S COMMUNITY FROM THE ARCHIVES OF HAZU ...... 151

Boban BATRIĆEVIĆ NAREDBA MINISTRA VOJNOG “O PREGLEDU VJEŽBANJA PJEŠADIJSKIH I ARTILJERIJSKIH REKRUTA II KURSA I VOJNIH SLAGALIŠTA” JULA 1911. GODINE ...... 181 DECREE OF A MINISTRY OF DEFENCE “ON THE REVIEW OF MILITARY EXERCISES OF INFANTRY AND ARTILLERY RECRUITS OF THE II COURSE AS WELL AS THE MILITARY DEPOSITS” JULY 1911...... 181

Slavko STEPANOVIĆ PISMO KNJAZA NIKOLE KNEZU MIHAILU POVODOM VOJNIH STVARI ...... 211 LETTER OF PRINCE NICHOLAS TO PRINCE MIHAILO ON WAR SUBJECTS...... 211

Vukota VUKOTIĆ ČESTITKA PLJEVALJSKIH PRVAKA NA OSLOBAĐANJU GRADA 1912. GODINE ...... 215 GREETINGS OF PLJEVLJA’ S ELDERS IN THE LIBERATION OF THE TOWN IN 1912...... 215 PRIKAZI/REVIEWS

GUBICI CRNOGORSKE VOJSKE U PRVOM SVJETSKOM RATU 1914-1916, priređivač Vukota Vukotić, Cetinje, Državni arhiv, 2015. godine (Đorđije Đoko Borozan) ...... 219 LOSSES OF MONTENEGRIN ARMY in WORLD WAR I, 1914-1916, prepared by Vukota Vukotic, Cetinje, State Archives, 2015 (Djoko Borozan) ...... 219

Jelena Ivanović, Milica Kostić: BRATSTVO PEJOVIĆ SA NJEGUŠA ogranak protojereja Sava Pejovića ( Vukota Vukotić) ...... 221 BRATSTVO PEJOVIĆ SA NJEGUŠA branch of the priest Savo Pejović ( Vukota Vukotić) ...... 221

Dvije vrijedne knjige Dragice Kujović : ŠKOLSKA LITERATURA NA ORIJENTALNIM JEZICIMA U ARHIVSKIM I MUZEJSKIM FONDOVIMA CRNE GORE, Istorijski institut Univerziteta Crne Gore, Podgorica 2014. i PISANI TRAGOVI ISLAMSKOG ORIJENTA U MUZEJSKIM I ARHIVSKIM FONDOVIMA CRNE GORE – OGLED IZ ISTORIJE KULTURE, Istorijski institut Univerziteta Crne Gore, Podgorica 2014. (Vasilj Jovović) ...... 225 Two valuable books written by Dragica Kujovic: SCHOOL AIDS IN ORIENTAL LANGUAGES FROM ARCHIVAL AND MUSEUM FUNDS OF MONTENEGRO, Historical Institute of the University – Podgorica 2014; WRITTEN EVIDENCE OF ISLAMIC ORIENT IN MUSEUM AND ARCHIVE FUND OF MONTENEGRO_ ESSAY ON THE HISTORY OF CULTURE, Historical Institute of the University –Podgorica 2014; (Vasilj Jovovic) ...... 225

Dr sc. Mile Bakić: VALORIZACIJA ARHIVSKE GRAĐE (Državni arhiv Crne Gore Cetinje i Službeni list Crne Gore, Podgorica, Cetinje 2014, стр. 362) (Jovan P. Popović) ...... 229 Valuation of archival material (National Archives of Montenegro in Cetinje and Official Gazette of Montenegro,Podgorica, Cetinje, 2014; 362 pages) (Jovan P. Popović) ...... 229

IZVJEŠTAJ O RADU DRŽAVNOG ARHIVA, 2014...... 233 Report on State archives work , 2014...... 233 8 Aрхивски записи Глад у Црној Гори 9

UDK 94(497.16) „1914/1916”

Чланци и прилози

Mr Milan ŠĆEKIĆ

GLAD U CRNOJ GORI (1914-1916)

Sažetak: U radu su, na osnovu građe pohranjene u Državnom arhivu Crne Gore na Cetinju, prikazane egzistencijalne nedaće crnogorskog naroda od početka Prvog svjetskog rata 1914. godine pa sve do vojnog sloma Crne Gore januara 1916. godine. Ključne riječi: glad, siromaštvo, oskudica.

HUNGER IN MONTENEGRO (1914-1916)

Summary: In this paper, based on the material stored in the State Archives of Montenegro in Cetinje shown existential plight of the Montenegrin people since the beginning of the First World War in 1914 until the military collapse of Montenegro January 1916.

Keywords: hunger, poverty, lack of.

Dvadeseti vijek Crna Gora je dočekala kao prilično siromašno i zaduženo društvo. Iako su decenije mira doprinijele izvjesnom prosperitetu, crnogorske vlasti su i dalje imale, kako to reče jedan ugledni crnogorski istoričar, ,,dovoljno razloga” da budu zabrinute stanjem u zemlji. Jedan u moru takvih razloga bio je i onaj koji govori da je za minimalnu prehranu stanovništva crnogorskim vlastima nedostajalo između 5 i 10.000 tona žita. Samim tim, masovna glad, siromaštvo, ali i nedostatak obradivih površina (tradicionalni problemi generacija Crnogoraca), 10 Aрхивски записи nastavili su da opterećuju crnogorsko društvo i u 20. vijeku. Primitivna privreda, koju je pratio negativan trgovinski bilans i spoljni dugovi države, samo su dodatno produbljivali ionako nezavidno stanje u zemlji, što će hiljade Crnogoraca natjerati da se za egzistenciju svojih porodica bore daleko od svoje zemlje (uglavnom u Americi), a mnoge i da zauvijek napuste svoju domovinu.1 Iako se mnogo polagalo na tome, stanje se nije bitnije popravilo proširenjem države nekadašnjim najzaostalijim, i plodnim zemljištem oskudnim provincijama Osmanskog carstva, koje su u sastav crnogorske države ušle nakon Balkanskih ratova 1912-1913. godine. Istina, nije bilo vremena, a ni uslova da se situacija u zemlji bitnije promijeni na bolje u odnosu na pređašnje stanje. Naprotiv, u nekim dijelovima novooslobođenih krajeva uopšte nije bilo lako uspostaviti stabilnu vlast, zbog pravog malog „rata“ koji se vodio između crnogorskih organa bezbjednosti i odmetnutih novopripojenih crnogorskih državljana, a kamoli raditi na prosperitetu zemlje. To je samo produbljivalo egzistencijalnu agoniju crnogorskog društva, koje je pored velikih gubitaka i gladi nakon ratova 1912-1913. godine, sada moralo hiljade radno sposobnih ljudi držati u novooslobođenim krajevima radi obezbjeđivanja mira u zemlji. Tako se desilo da su, umjesto izvještaja koji bi govorili u prilog nešto boljeg i prosperitetnijeg stanja u zemlji, kako su uostalom vlasti i računale, na Cetinje pristizale brojne molbe Crnogoraca koji su tražili da im se udijeli neka vrsta pomoći kako ne bi skončali od gladi. U ovakvoj situaciji će Crna Gora dočekati Veliki rat, koji je za nju predstavljao veliki zalogaj.

* * *

Nakon što je u Sarajevu, na Vidovdan 1914. godine, Gavrilo Princip lišio života austrougarskog prijestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju, zvaničnici na Cetinju nijesu bili pretjerani optimisti da se novi rat na Balkanu može izbjeći. Barem ne crnogorski kralj koji je, po svjedočenju svog pratioca, nakon što je saznao za ovu vijest na putu od Salcburga do Trsta, kazao: ,,Evo rat”.2 U popodnevnim časovima 28. jula 1914. godine njegova su se predviđanja obistinila, ali ne i zatekla Crnogorce, kojima je toga dana ,,na osnovu člana 212.

1 Više: Živko M. Andrijašević, Š. Rastoder, Istorija Crne Gore, Podgorica, 2006, 261-263. 2 Ilija F. Jovanović Bjeloš, Na dvoru kralja Nikole : uspomene iz mog života, Cetinje, 1998, 127. Глад у Црној Гори 11 zakona o ustrojstvu vojske” kralj Nikola naredio mobilizaciju.3 Deset dana kasnije crnogorski kralj je saopštio naciji da je bio primoran da ih ,,po treći put povede u rat”, i to ne bilo kakav, već ,,u sveti rat za slobodu Srpstva i Jugoslovenstva”. Kako se krv već lila ,,na Dunavu, Savi i Drini”, granicama slovenske ,,zaštitnice Rusije i njene saveznice Francuske”, kralj je poručio Crnogorcima da je vakat i da je oni počnu prolivati, odnosno da slijede korake ,,dva stara srpska kralja” i osvete se Austro-Ugarskoj za sve patnje koje je učinila slovenskim narodima. Međutim, kralj Nikola nije kazao svojim podanicima da je predstojeći rat nešto drukčiji od ratova koje su njegovi podanici do tada vodili, te da novčana sredstva sa kojima je raspolagao (Rakočević pominje 600.000 perpera),4 nijesu bila dovoljna ni za ozbiljniju vojnu vježbu, a kamoli za rat svjetskih razmjera. U svakom slučaju, one koji su smatrali da je samo volja neophodna za rat, nastupajući događaji su brzo demantovali. Gotovo da crnogorski vojnici nijesu uspjeli ni da ugledaju svoje neprijatelje na frontu, a na Cetinje su već počele da pristižu zabrinjavajuće vijesti o gladi u zemlji. Među prvima, vlastima su se obratile za pomoć one familije, koje ni u mirnodopskom periodu nijesu mogle prehraniti svoje članove da im država nije povremeno priskakala u pomoć. Shodno tome, njihove molbe u kojima su apostrofirali svoje siromaštvo i glad (kao npr. neki Blažo Marković), za vlasti na Cetinju nijesu bile ništa novo što do tada nijesu imali prilike čuti. Baš kao i u mirnodopskom, crnogorske vlasti su i u ratnom vremenu za ove porodice nalazile sredstva za pomoć.5 Ako je najugroženijim porodicama nekoliko perpera pomoći i značilo nešto, za one koji su stradali od dejstava austrougarske vojske u kapetaniji Oputno-rudinskoj, to se nije moglo reći. Razlog je bio jednostavan: u selu Miruše potpuno su izgorijele tri stajaće kuće, žito, sijeno, gora i trava; u selu Vidne požar je progutao tri štale, veći broj stogova sijena i skladišta žita; u Kiravnicu je stradala samo jedna stajaća kuća, pet štala, ne mali broj stogova sijena i skladišta žita. No, korektnosti radi, za sve štete nije bila kriva samo austrougarska vojska. Oblasni upravitelj u Nikšiću izvijestio je Cetinje da je crnogorska vojska uništila narodu toga kraja žito, sijeno, krtole, šumu, pčele i pokućstvo, načinivši veliku štetu koja

3 Glas Crnogorca, br. 37, 15. jul 1914, 1. 4 Dr Novica Rakočević, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu, Podgorica, 1997, 47. 5 Državni Arhiv Crne Gore (u daljem tekstu DACG), Ministarstvo unutrašnjih djela (u daljem tekstu MUD), Upravno odjeljenje (u daljem tekstu UO), 1914, fascikla (u daljem tekstu – f) 150, 3441, Blažo Marković – Ministarstvu unutrašnjih djela, 30. jul. Markoviću je na ime pomoći dodijeljeno 6 perpera. (Isto.) 12 Aрхивски записи se nije mogla lako procijeniti.6 Ako mjesne vlasti nijesu mogle lako procijeniti nastalu štetu, teško je povjerovati da na Cetinju nijesu procijenili da su dobili nove korisnike državne pomoći. U svakom slučaju, nije bio daleko dan kada će ona i zvanično biti zatražena. Tako je i bilo. Oblasni upravitelj u Nikšiću je nakon par dana izvijestio ministra unutrašnjih djela, da narod Oputno-rudinske kapetanije usljed nedostatka hrane ,,stradava od gladi”.7 Spisku stradalih od austrougarske vojske i novim korisnicima crnogorske državne pomoći trebalo je pridružiti i sela Zukvu, Stubicu, Jasen, Lisinu, Orah, Stabnu i Kovači, gdje su izgorjele kuće, štale, sijena, ,,pa čak i naviljci, koji su po livadama bili”. Šteta koju su pretrpjela ova sela bila je prilična, ali bi uprkos svemu stradalom narodu, a i vlastima, bilo znatno lakše da nije izgorijelo zrelo žito. Na svu sreću nijesu stradali mještani pomenutih sela, koji su sa stokom još ranije otišli odatle.8 Ako ih je mimoišlo austrougarsko granatiranje, od oskudice i gladi nijesu uspjeli da se spasu. Nažalost, pomenuti krajevi nijesu bili jedini koje su osjetili ratna razaranja. Međutim, jedino što su im oblasne uprave mogle ponuditi tih dana bila je „duhovna hrana“, tj. vijesti o prodoru ruske vojske ,,vanrednom brzinom” u dubinu Pruske i Galicije, ozbiljnoj ugroženosti Berlina, žestokim borbama u 6 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3562/4, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 15. avgust; Pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću dr Nikola Škerović izvijestio je 2. avgusta 1914. godine Ministarstvo unutrašnjih djela, da su u Oputno- rudinskoj kapetaniji od austrougarske vatre izgorjele dvije škole, dvije crkve, ,,220 domova, sve životne namirnice i staje, stan kancelarije kap. suda, ostatak od 156 domova, njihove kuće su po- robljene i razbijene od naše vojske kao i sve životne namirnice”. (DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3696/2, dr Nikola Škerović, pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 2. avgust.) 7 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3581/2, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Nikšiću – Savu Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 22. avgust. 8 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3562/2, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 23. avgust; Teško je postradala i golijska kapetanija, gdje je vatri bilo predato 126 kuća i 269 štala. U ravanjskoj i kazanačkoj opštini nije ostala ni jedna kuća, dok je u čaračskoj opštini izgorjelo selo Bobotovo groblje. Osim kuća u ovoj kapetaniji, izgorijela su sva žita i sijena, dok su se porodice sa stokom razbježale po planinama, gdje su se nalazile ,,bez ičega” i gladovale. Da jedna muka nikada ne ide sama, dokaz je i to, da golijska kapetanija nije imala nikakvih sredstava da pomogne ovom unesrećenom narodu, jer se radilo o siromašnom kraju. Kad već nijesu mogle dobiti pomoć od svoje kapetanije, stradale porodice su se sjatile u Nikšić, gdje su bukvalno opsjedale Oblasnu upravu i tražile pomoć u žitu. No, problem je bio to što ni Oblasna uprava u Nikšiću nije raspolagala ,,nikakvim sredstvima za pomoć”. (DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3562/7, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 19. avgust.) Глад у Црној Гори 13

Galiciji, te o uzmicanju Njemačke na francusko-belgijskom frontu.9 Ne su­ mnjamo da te vijesti nijesu bile mile Crnogorcima, ali apsolutno nijesu mogle riješiti teške egzistencijalne nedaće u koje su zapali. I ne samo njihove, već i velikog broja izbjegle sirotinje iz Austro-Ugarske, koja je tih dana preplavila crnogorsku prijestonicu.10 U kakvom se stanju nalazio narod najbolje svjedoči podatak da su ,,za vrijeme primanja tajina” vojnici francuskog detašmana bili bukvalno opkoljeni sirotinjom na Cetinju, od koje nijesu mogli ni ručati ni večerati na miru.11 Glad nije mimoišla ni žitelje onih krajeva koji su u sastav crnogorske države ušli nakon Balkanskih ratova, a od kojih se očekivalo da će riješiti brojne probleme koji su vjekovima morili Crnogorce. No, ispostavilo se da u ovim krajevima nije bilo ni izbliza onako sjajno, kako su to vlasti predstavljale narodu. Naprotiv. Oblasni upravitelj u Pljevljima, Milan Ramadanović, je izvijestio 20. avgusta 1914. godine ministra unutrašnjih djela, da je u tom kraju veliki broj porodica ,,na muke” od gladi. I to malo hrane što se imalo opljačkala je vojska, a ljetinu gdje nije bila poharana, nije imao ko da pokupi, jer je muslimanski živalj iz nekih opština skoro listom odbjegao, dok su pravoslavci bili u vojsci ili komori. Zbog toga je predlagao da se kod Ministarstva vojnog poradi da se svi vojni obveznici iz toga kraja, drugopozivci i trećepozivci, privremeno oslobode radi kupljenja ljetine.12 Kada su takve prilike vladale u krajevima koji su trebali da donesu boljitak crnogorskom društvu, onda ne treba da čudi što je ulcinjski kraj mučio muku sa izdržavanjem siromašnih porodica. ,,Sirotinji nijesam više u stanju dževapa davati. Ovđe ima oko dvije stotine familija koje su ostale bez hljeba, niti ga imaju gđe zaraditi, niti im ga ima ko zaraditi. Ako nam se ne pomogne, biti ćemo na velikoj muci”, žalio se 19. avgusta 1914. godine Cetinju predsjednik ulcinjske opštine Vlado Petrović.13 9 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3563, Ministarstvo unutrašnjih djela – svim Oblasnim upravama, 19. avgust. 10 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3572/2, M. V. Banović, šef odsjeka inspekcije za vri- jeme rata pri Ministarstvu unutrašnjih djela – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 21. avgust. 11 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3605/2, M. V. Banović, šef odsjeka inspekcije za vri- jeme rata pri Ministarstvu unutrašnjih djela – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 25. avgust. 12 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3584/2, Milan Ramadanović, obasni upravitelj u Pljev- ljima – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 20. avgust. 13 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3599, Vlado Petrović, predsjednik Opštine Ulcinj – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 19. avgust. 14 Aрхивски записи

U nastojanju da riješe brojne probleme koji su zadesili zemlju već na samom početku rata, crnogorske vlasti su odlučile da se otpočne sa izgradnjom puta za prenos hrane preko Metohije u unutrašnjost zemlje. Radilo se o trasi Bijelo Polje (Peć) – Čakor, koji je trebao ići dalje za Polimlje, a na kome je kulučilo između 5-6.000 vojnika (radnika) svih vjeroispovijesti. Kako bi mogli uspješno izvoditi radove, brigadir Radomir Vešović je tražio da se pošalje ,,pomoć na ime taina u žitu”. U suprotnom, trpjeće izgradnja puta, a neće se moći izbjeći ni nezadovoljstvo među kiridžijama zbog gladi njihovih familija. No, uprkos tome, radnicima koji su pravili ovaj put nije pošlo za rukom da se njihove porodice tretiraju kao familije siromašnih ratnika, ili sirotinje, za koje je država obezbjeđivala kakvu- takvu pomoć.14 Dok za familije radnika na ovom putu država nije mogla izdvojiti novčanu pomoć, dotle to nije bio slučaj sa austrougarskim oficirima koji su pali u crnogorsko zarobljeništvo. Naime, oblasni upravitelj u Pljevljima Milan Ramadanović izvijestio je 5. septembra 1914. godine ministra unutrašnjih djela, da mu je komanda Sandžačke vojske uputila 83 zarobljena austrougarska vojnika i 4 oficira, te da su mu javili da se oficirima izda po 40 perpera na ime plate.15 Siromaštvo i glad u narodu pospješivala je i rekvizicija, koja je povremeno vršena na izrazito selektivan način. Stoga je ministar unutrašnjih djela, Savo Vuletić, upozorio sve oblasne uprave, da se ne smije dešavati ,,da se nekom od malo uzima mnogo ili čak i sve, a nekom od mnogo malo ili ni malo”. Štaviše, od siromašnih familija se nije smijelo oduzimati ništa. Da se ovakve stvari više ne bi ponavljale, ministar Vuletić je podsjetio oblasne upravitelje da moraju češće obilaziti povjerene im oblasti, gdje su imali zadatak da spriječe nepravedne radnje činovništva, intendantskih odbora i dr., ali i da moraju biti svjesni da su odgovorni za svoj rad.16 Pored rekvizicije, blokade crnogorske obale i napada koje su vršili Alba­ n­ci na brodove koji su dopremali hranu i ratni materijal u Crnu Goru, nekim žiteljima barskog kraja prehranu je otežavao neočekivano loš rod. Vršilac dužnosti plemenskog kapetana u Mrkojevićima, Veliša N. Vučinić, izvijestio je 24. septembra 1914. godine Oblasnu upravu u Baru, da se činilo da će u početku

14 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3625/8, Jovan Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 23. avgust. 15 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3680/2, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Pljev- ljima - S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 5. septembar. 16 DACG, MUD 1914, UO, f-151, 3737/2, S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela – svim Oblasnim upravama, 13. septemabar. Глад у Црној Гори 15 zimski usjevi donijeti dobar rod, ali ni pola očekivanog roda nijesu dali. S druge strane, mobilizacija i ratno stanje onemogućili su da poveća količina roda ostane neovršena, zbog čega se i dalje nalazila u kopama. Potpuno je podbacio rod masline, kruške, trešnje, višnje, a nikakvog roda nijesu dali ni vinogradi, koji su oboljeli od ‘perenospore’ i ‘pepela’. Izuzetak je činila loza amerikanka, tzv. čilska, koja je dala osrednji rod. Uslijed velike i dugotrajne suše, veoma slab rod dali su rani kukuruzi, baš kao i ,,pozni kukuruzi koji imaju vode za natapanje i koji su jedino ove godine rod obećavali”. Međutim, obilne kiše i hladno vrijeme koje je odjedanput nastupilo, potpuno je upropastilo pozni kukuruz, ,,te tako posjednici koji su prošljih godina prodavali 1000 do 1500 kilograma ove godine će kupovati za ishranu”. Zbog velike suše pašnjaci su postali oskudni travom, što znači da je sitna i krupna stoka ostala bez ispaše. Velike suše su doprinijele i da pčele daju manju količinu meda. Jedino što je bilo dobro je zdravlje naroda, stanje u kom se nalazila sitna i krupna stoka (osim u pojednim mjestima gdje su ovce bolovale od metilja), red i mir, kao i cijene životnih namirnica, koje uprkos ratnom stanju nijesu zabilježile nikakav skok.17 Samo dan nakon što je sačinio ovaj izvještaj, kapetan Vučinić je napisao i nedjeljni izvještaj o stanju u svoj kapetaniji, gdje je sa žaljenjem konstatovao, da je 24. septembra 1914. godine oko četiri sata poslije podne počeo da duva snažan sjeveroistočni hladni vjetar, koji je napravio veliku štetu poznim kukuruzima u sazrijevanju. Iako su se do tada žitelji mrkojevićke kapetanije jedino uzdali da će imati dobre prinose poznog kukuruza, nakon ove vremenske nepogode, morali su se pomiriti s činjenicom da od poznog kukuruza za tu godinu neće biti nikakvog roda. Sjeveroistočni vjetar je Mrkojevićima ponio i slamu ,,od požnjevenih kukuruza”. Hladno vrijeme koje je zahvatilo barski kraj u Mikulićima je donijelo veliki led, što je bilo kobno za kukuruz.18

17 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3860/2, Veliša N. Vučinić, v. d. plemenskog kapetana u Mrkojevićima – Oblasnoj upravi u Baru, 24. septembar. 18 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3861, V. N. Vučinić, v. d. plemenskog kapetana u Mrkojevićima – Oblasnoj upravi u Baru, 25. septembar; Nešto zadovoljniji prinosima za mje- sec maj, jun, jul i avgust 1914. godine od komšija u Mrkojevićima, bili su u ulcinjskom kraju. Iz tamošnje opštinske uprave sačinili su izvještaj 25. septembra 1914. godine u kome su naveli, da ribolovi nijesu bili dobri, dok su vremenske prilike za taj period okarakterisali kao promijenljive. Međutim, grožđe je dalo dobar, a usjevi i sijeno prilično dobar rod. U dobrom stanju su se nalazila i opštinska imanja. Stoka se nalazila u priličnom stanju, ali dobro nije bilo stanje narodnog zdrav- lja usljed raznih bolesti, ,,a osobito zbog groznice i kašlja na djecu koji i sad traje na više mjesta a zbog kojih je bilo i smrtnih slučajeva”. (DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3873/2, S. Milošević, zastupnik predsjednika opštine Ulcinj – Oblasnoj upravi Bar, 25. septembar.); Iscrpniji izvještaj za maj, jun, jul i avgust 1914. godine od onog koji je poslala Uprava ulcinjske opštine, podnio je 16 Aрхивски записи

Mnogo razloga za zabrinutost bilo je i u novooslobođenim krajevima. Oblasnog upravitelja u Pljevljima, Milana Ramadanovića, brinulo je, između ostalog, što je u tom kraju šećer bio ,,u pomanjkanju”. Bilo ga je samo u malim količinama u dva dućana, čiji su vlasnici bili muslimani, od kojih je jedan bio zatvoren. Kako su se tamošnji trgovci snabdijevali iz ovih dućana i samim tim izvjesne količine šećera rezervisali za sebe, upravitelj Ramadanović je tražio odobrenje da se otkupe sve količine šećera, ali i petroleja, koji je takođe bio deficitaran. Navedeni artikli su se potom prodavali po nešto većim cijenama, da bi se kasnije imalo novaca za izdržavanje opštinske sirotinje.19 Za razliku od Pljevalja, u Beranama tada još uvijek nije vladala oskudica šećera i petroleja, ali žita nije bilo mnogo. Tamošnji oblasni upravitelj je sumnjao da iko u tom kraju krije žito. Cijena kukuruza je bila 12 solada, što se smatralo korektnom cijenom, ali u tom trenutku (septembar 1914. godine) malo ga je ko i kupovao, jer mu još uvijek nije bilo vrijeme berbe. Međutim, kada isti sazre, očekivala se njegova veća kupovina. U svakom slučaju, tamošnji oblasni upravitelj Marko Petrović je

Oblasnoj upravi u Baru plemenski kapetan ulcinjske kapetanije Mašan Vujović. Što se tiče stanja narodnog zdravlja, ono je bilo dobro, baš kao i stoke ,,osim nekoliko krdova ovčih brava koji su postradali od bolesti krasta”, koje su se pojavile krajem 1913. i početkom 1914. godine. Zimski usjevi pšenice i ječma donijeli su slab rod, uprkos tome što su velike zemljišne površine bile za- sijane pšenicom, dok se ječam slabo sijao. Rani kukuruzi su se u ulcinjskoj kapetaniji slabo sijali, a tako su i rodili, dok su pozni kukuruzi, kojima je branje tek predstojalo nosili ,,priličan rod, jer dobar nijesu mogli donijeti usled ljetne velike suše”. Livade i sjenokosi donijeli su dobar, a vinogradi dosta dobar rod. Međutim, imalo je mjesta ,,đe je bilo po malo maće na grožđe”, ali tome je razlog bio slab rad oko istog. Voće i duvan su donijeli priličan rod, što se nije moglo reći za masline, koje nijesu donijele nikakvog roda, bostan, dinje i pipun, koji nijesu imale dobar rod, a nije ih ni mnogo posijano, kako to obično i biva u kapetaniji ulcinjskoj. Zbog ljetnje suše i slabe njege ni od pčela nije bilo meda, a ni od ribolova nije bilo neke naročite vajde. No, ono što je bilo dobro je to, da se uprkos odlasku vojnih obveznika u rat, i to u sred sređivanja ,,poljskih radova i prikupljanja frutova”, nije dozvolilo da propadne frut, kao što su prepušteni propadanju putevi. (DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3874/2, Mašan Vujović, plemenski kapetan u Ulcinju – Oblas- noj upravi u Baru, 25. septembar.); Uglavnom zadovoljan stanjem u svom kraju bio je predsjed- nik Opštine u Virpazaru, koji se Oblasnoj upravi u Baru pohvalio da su za navedeni period usjevi gorski i poljski dali dosta dobar rod, što je bio slučaj i sa vinovom lozom. Jedino ga nije radovalo stanje u kom su se nalazili putevi, ali i prosječne cijene domaćih proizvoda i marve, koje su bile dosta visoke. (DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3872/2, kapetan Luka Stanković, predsjednik Opštine Vir – Oblasnoj upravi u Baru, 26. septembar.) 19 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3881, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Pljevljima – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 29. septembar. Глад у Црној Гори 17 izvijestio Cetinje da će, ukoliko bude primijetio slučajeve prikrivanja kukuruza, isti rekvirirati i prodati po cijeni od 12 solada.20 Kako je nestašica žita vladala u plodnim novooslobođenim krajevima, onda ne treba da čudi što ga nije bilo u krševitoj Katunskoj nahiji s okolinom. Zbog toga su ljudi s toga područja dolazili na pazar u Rijeku Crnojevića da ga kupuju. Međutim, tamošnji predsjednik Opštine javio je Oblasnoj upravi na Cetinju, da se na riječki pazar nema što više dolaziti, jer što se moglo izaći u susret tamošnjem stanovništvu, izašlo se. Čak se ponudilo na prodaju i žito rekvirirano za riječku sirotinju. Uprkos tome što ga nije bilo na pazaru, to ni najmanje nije značilo da su njegove zalihe iscrpljene. Ovu činjenicu je znao predsjednik Opštine Petar Kraljević, baš kao što je znao da ima riječkih familija koje imaju žita ne samo za prehranu, već i za prodaju, ali ga nijesu donosile na pazar jer su vlasti na Rijeci, Podgorici i Viru odredile cijenu od 3 perpera i 20 para po bagašu, što im nije odgovaralo. No, kad bi mu kojim slučajem cijena bila 3 perpera i 60 para, ili 4 perpera, žito bi se itekako donosilo na prodaju. Zbog toga je Kraljević molio Oblasnu upravu na Cetinju da nađe načina kako narod ne bi oskudijevao u žitu, ,,jer kad dođe muka platili bi ga i po 4 perpera bagaš”. Budući da je bila određena cijena žita i da nije smijela bilježiti skok, na kraju je predložio da se preko plemenskih kapetana primoraju familije koje posjeduju žito, da ga prodaju po određenim cijenama ili da im se prosto rekvirira i razdjeli onima koji ga nijesu imali.21 U Kolašinu nije vladala oskudica u žitu slična onoj Katunskoj nahiji, jer su po svemu sudeći mjesne vlasti već uradile ono što su trebale one u Rijeci Crnojevića, tj. primorale domaćine u tom kraju da isto iznesu na pazar. Inače cijena pšenice bila je 32, kukuruza 26, a ječma i ovasa 20 para. Sekretar tamošnje Oblasne uprave se pohvalio ministru unutrašnjih djela da u tom mjestu nijesu skakale cijene ovih artikala, već su se prodavali i po nešto nižim cijenama.22 Što se tiče starog kukuruza u bjelopoljskom kraju ga je bilo veoma malo. Tamošnji zastupnik oblasnog upravitelja žalio se ministru Vuletiću, da bi se u cijeloj oblasti jedva skupilo 80 tovara. Međutim, očekivao se dobar rod novog kukuruza, koji

20 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/18, Marko Petrović, oblasni upravitelj u Ber- anama – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 18. septembar. 21 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/18, Petar Kraljević, predsjednik Opštine u Rijeci Crnojevića – Oblasnoj upravi na Cetinju, 16. septembar. 22 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/6, Andrija Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 20. septembar. 18 Aрхивски записи

će se prodavati po 16 para po kilogramu, koliko se uostalom plaćalo i za stari kukuruz.23 Iako je prošlo nešto više od mjesec dana kako je Crna Gora objavila rat Austro-Ugarskoj, cijene prehrambenih artikala u barskom kraju bile su iste kao prije mobilizacije. No, uprkos mirnodopskim cijenama životnih namirnica, u bojanskoj kapetaniji žita nije bilo ni za lijek ,,pa ma kolika cijena bila istome”. Žita nije bilo na prodaju ni na pazaru u Baru, ali je tamošnji predsjednik Opštine bio mišljenja da istome nije bilo potrebno podizati cijenu, jer je cijena kukuruznom brašnu bila 5 perpera, a pšeničnome 6 perpera po bagašu (bagaš se u Baru računao ,,prema skadarskome 15 oka”). Njegov kolega iz Ulcinja javio je Oblasnoj upravi u Baru da su na pazaru cijene žita bile dosta visoke. Za kilogram pšeničnog brašna se moralo izdvojiti 24, a za kukuruzno brašno 22 pare, koje su na tom pazaru donosili prodavci iz Anamala. Dok je žita u Ulcinju bilo, istina po visokoj cijeni, u nekim djelovima Crmnice isto se nije iznosilo zbog nepopularne cijene koje su odredile vlasti. Stoga je plemenski kapetan iz Brčela izvijestio Oblasnu upravu u Baru, da se iz njegove kapetanije iznosi vrlo malo žita na prodaju, te da ne bi zgoreg bilo istome podići cijenu na 4 perpera po bagašu, jer bi se time stimulisali prodavci da ga iznose na pazar.24

23 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/8, Jovović, zastupnik Oblasnog upravitelja u Bijelom Polju – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 21. septembar. 24 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/10, Živko Nikčević, zastupnik oblasnog up- ravitelja u Baru – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 25. septembar. Istog mišljenja su bili i kapetan iz Krnjica i iz Vira, s tim što je prvi predlagao cijenu do 4 perepra, a drugi do 3,6 per- pera. Ovaj posljednji je javio da u njegovoj kapetaniji nema ,,ni 10 familija žita za ishranu, nego većinom dolazi iz Zete”. Plemenski kapetan u Krnjicama je nešto veću cijenu predložio iz razloga što je u njegovoj kapetaniji bila veća oskudica u žitu nego u novcu. Da li je tako bilo i u Krajini ne znamo, ali znamo da je tamošnji plemenski kapetan predlagao cijenu od 4 perpera po bagašu, što nije bilo po njemu mnogo s obzirom u kakvom se stanju zemlja nalazila. Njegovo mišljenje nije dijelio predsjednik Opštine u Viru, koji je predlagao cijenu do 3,6 perpera po bagašu, ,,jer će se po toj i višoj cijeni prodavati krivući od vlasti”. I Oblasna uprava u Baru je smatrala da bi se povišicom cijene do 3,6 perpera po bagašu stimulisali prodavci da žito iznose na pazar. Inače, cijene životnih namirnica po kilogramu u barskom kraju bile su sljedeće: 1) kukuruz 20-23 para, brašno kukuruzno – 24 para, pšenica od 20-26 para, brašno pšenično 24 para, ječam 24-26 para, urmetinov hljeb 16-24 para, hljeb pšenični 24-26 para, krtola 20 para, oriz 58-60 para, kafa 2,50 perpera, šećer 50 para, pašta 60, maslo 3,60 perpera, mlijeko 40 para, sir 1,50-1,80 perpera, med 1,20-1,50 perpera, meso goveđe, bravlje i jagnjeće 1,20-1,50 perpera. Ostale cijene bile su: jedna kokoška 1,60 perpera, jedno jaje 05-06 para, litar slatkog ulja 1,50 – 1,70 perpera, litar petroleja 40 para, kilogram ćumura 07-10 para, drva tovarna 1, 20 perpera. (Isto) Глад у Црној Гори 19

Dok je u pomenutim krajevima podizanje cijene žita doprinijelo njegovom iznošenju na pazar, u nikšićkom kraju ni te mjere nijesu naročito pomogle njegovoj prodaji. Oblasni upravitelj u Nikšiću je bio siguran da se povišicom cijena u tom kraju ne bi ništa postiglo, osim što bi se jedino špekulanti okoristili jer bi ,,narod gulili raznim podvalama”. Nikšićki špekulanati bili su u stanju da preko naivnih ljudi vještački podignu cijena seljačkog žita, kako bi svoje bolje prodali.25 Inače, žito je rađalo samo u okolini Nikšića, a i tamo ga je bilo veoma malo za prodaju usljed slabog rada i nedaća koje su zadesile taj kraj. U nekim kapetanijama žito nije bilo ni požnjeveno već ga je „snijeg zatekao na njivi”, a u nekim mjestima je grad uništio usjeve. Situaciju je dodatno otežavalo prisustvo 6 000 bosansko- hercegovačkih izbjeglica, koje nijesu dobijale nikakvu pomoć u žitu, nego su isto kupovali, tako da nikšićka oblast nije mogla ,,ni izdaleko podmirivati potrebe stanovništva”. Međutim, najteža je situacija bila u kapetanijama Banjanskoj, Oputno-rudinskoj, Golijskoj, Župi Pivskoj i u planinama pivskim, gdje su austro­ ugarska i crnogorska vojska potpuno uništile usjeve, sijeno i kuće.26 Bolje stanje nije bilo, niti je moglo biti u pljevaljskom kraju, koji je od prvog dana rata bio izložen ratnim dejstvima. Uz nestašicu hrane, prilike u ovom kraju komplikovalo je i prisustvo velikog broja izbjeglih srpskih porodica iz Austro-Ugarske, koje su u ovaj kraj pohrlile nakon povlačenja crnogorske vojske iz Bosne. Oblasna uprava u Pljevljima činila je sve što je mogla da se izbjeglim familijama pomogne, ali kako je ova oblast bila potpuno iscrpljena usljed dejstava zaraćenih strana i nestašicom hrane, ,,nastala je takva oskudica da se ne može izdržavati ni stalno njeno stanovništvo”. Stoga se za izbjegle familije nije moglo učiniti ,,ni izdaleka ono, što bi se željelo”.27 Samo za vojsku i ranjenike bilo je neophodno ispeći 15.000 kg hleba dnevno, što tamošnje peći nijesu mogle da postignu.28 Jedino u čemu je Oblasna uprava u Pljevljima mogla bez problema pomoći srpskim izbjeglicama bilo je da im izda tražene putne isprave za odlazak

25 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/12, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 30. septembar. 26 DACG, MUD 1914, UO, f-152, 3910/4, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 18. septembar. 27 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4066/6, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Pljev- ljima – Ministarstvu unutrašnjih djela, 17. oktobar. 28 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4066/2, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Pljev- ljima – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 18. oktobar. 20 Aрхивски записи u Srbiju.29 Time su se mnogi spašavali prave golgote, jer ih je crnogorska vojska nemilosrdno pljačkala, iznuđivala od njih novac, čak i strijeljala.30 Familije crnogorskih vojnika su se nalazile u jednako lošem, ako ne i gorem stanju od vojske. Tako je samo 4. oktobra 1914. godine u Gornjo-crmničkoj kapetaniji (Podgor, Orahovo, Brčeli, Dupilo i Trnovo) evidentirano 197 familja koje su živjele u siromaštvu. Ne mali broj porodica (preko 40) u toj kapetaniji je označen da ,,nema ništa” (ni rala, ni četvrtine, ni osmine, ni šesnaestine, ni goveda ni brava; ukoliko ste recimo imali jednog brava, računalo se da nijeste u toj kategoriji). Za njihovo izdržavanje bilo je neophodno izdati 95. 940 kilograma žita.31 Iako su ovo bile najsiromašnije, nažalost nijesu bile jedine familije koje su oskudijevale u žitu. Gornjo-crmnički plemenski kapetan Miloš Vukmanović je saopštio Oblasnoj upravi u Baru, da još mnogo familija nema žita za ishranu, ali bi nekako uspjele doći do istog, ukoliko bi ga bilo u prodaji na pazarima. U svakom slučaju nijesu mogli računati da će ga nabaviti u Gornjo- crmničkoj kapetaniji, jer ga tamo nije bilo u prodaji.32 Ako su najugroženije porodice Gornjo-crmničkog kraja bile u stanju dobaviti žito, samo kad bi se kojim slučajem pojavilo na pazaru, one u nikšićkom kraju očito nijesu. Štaviše, svakodnevno su tražile pomoć, ,,bilo neposredno, bilo preko nadležnih ili kapetanskih vlasti”. Međutim, iz Oblasne uprave u Nikšiću im nijesu imali što ponuditi, osim što su ih hrabrili da se vlada stara da obezbijedi izvjesne količine žita za siromašne porodice.33 Dok se vlada starala da dobavi

29 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4066/6, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Pljev- ljima – Ministarstvu unutrašnjih djela, 17. oktobar. 30 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4066/2, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Pljev- ljima – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 18. oktobar. 31 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4068/3, spisak siromašnih familija u vojnih obveznika u Gornjo-crmničkoj kapetaniji, 4. oktobar. Od ovih 197 siromašnih Gornjo-crmničkih familija, 81 familija dala je 105 vojnih obveznika, koji su uglavnom bili i hranitelji istih. (Isto.) 32 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4068/2, Miloš Vukmanović, plemenski kapetan Gornjo-crmničke kapetanije – Oblasnoj upravi u Baru, 4. oktobar; Iz Gornjeg Grblja ,,apsolutno bez ništa” bili su: Vukšić Ilija Stankov sa još 3 osobe, Vukšić Jovo Stankov, Vukšić Marica Vu- kova, Vukšić Mile Jovova, svi sa po još jednom osobom, Vukšić Cvijeta Špirova sa dvije, Vukšić Mare Ivova sa jednom, Vukšić Ilija Mićov sa dvije, Rafailović Božo Nikov sa dvije i Vukšić Ivana Đurova sa jednom osobom. Isti su se preko kmeta Pera Tomova Vukšića obratili za pomoć minis- tru unutrašnjih djela Savu Vuletiću. (DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4207, Pero Tomov Vukšić, kmet sela Suvatre iz Grblja – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 4. novembar.) 33 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4237/5, Dimitrije Nikolić, zastupnik oblasnog upravi- telja u Nikšiću - S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 8. novembar. Глад у Црној Гори 21

žito, kapetanske vlasti u toj oblasti morale su strogo voditi računa da slučajno koja familija ne strada od gladi. Razloge nestašice životnih namirnica u nekim kapetanijama, kao u Jezero-šaranskoj i Župi Pivskoj, Oblasna uprava u Nikšiću vidjela je u tome: 1) što ljudi nijesu na vrijeme ovršili žito usljed odvođenja konja u komoru, 2) što nijesu imali ishrane za stoku, jer su im livade ostale nepokošene, 3) što im nije imao ko nasjeći drva, jer su se ljudi nalazili na frontu i komorama, 4) što im zbog oskudice u konjima nije bilo moguće donijeti iz varoši neophodne artikle, kao što je bila so i dr., i 5) što je u varošima vladala oskudica mnogih artikala, kao što su obuća, gas i dr.34 Situaciju je dodatno komplikovalo i to što je posljednjih dana oktobra u Župi Pivskoj pao snijeg i počeo da duva jak sjeverni vjetar, zbog čega se narod našao ,,u velikom stradanju”.35 Na koji način su kapetanske vlasti uspijevale ljude održavati u životu, budući da im nijesu imale šta dati, to su one najbolje znale. U svakom slučaju, stradalih od gladi još uvijek nije bilo. Dok su jedni gladovali, dotle su u Kolašinu, uostalom kao i u drugim krajevima Crne Gore, trgovci ispod ruke prodavali šećer i kafu.36 Nakon izvršene premetačine, u tom mjestu je pronađeno 600 kilograma šećera i oko 120 kilograma kafe.37 Kod Antonija Marića je nađeno 200 kg šećera i oko 30 kg kafe, kod Đorđija Stanića 275 kg šećera i oko 20 kg kafe, kod Jovana Đokića 40 kg šećera i 80 kg kafe, kod Jefta Boškovića 75 kg šećera i 8 kg kafe i kod Mašana Lisičića 10 kg šećera i 60 kg kafe.38 S druge strane, u Moračko-rovačkoj oblasti u stanju velikog siromaštva živjele su 784 familije sa 3563 osobe, kojima je bila prijeko potrebna pomoć u namirnicama. U kapetaniji Gornjo-moračkoj (za 127 familija sa 588 osoba) bilo je neophodno izdati 58.800 kg žita, u kapetaniji Donjo- moračkoj (116 familija sa 528 osoba) 31.680 kg, u kapetaniji Rovačkoj (224 familje sa 1031 osobom) 78.900 kg, u kapetaniji Lipovskoj (84 familije sa 433 osobe) 51.960 kg, u kapetaniji Poljskoj (127 familija sa 516 osoba) 45.060 kg, u 34 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4237/3, sekretar D. Nikolić, zastupnik oblasnog up- ravitelja u Nikšiću - S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 5. novembar. 35 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4237/8, Labud Gojnić, privremeni oblasni upravitelj u Nikšiću – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 31. oktobar. 36 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4206/7, A. Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 30. oktobar. 37 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4206/2, A. Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 1. novembar. 38 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4206/4, A. Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 3. novembar. 22 Aрхивски записи kapetaniji Kolašinskoj (71 familija sa 297 osoba) 19.695 kg i u varoši Kolašin (35 familija sa 170 osoba) 17.000 kg žita. Ukupno za cijelu Gornjo-moračku oblast crnogorske vlasti su morale obezbijediti 303.175 kg žita.39 U jako teškom stanju nalazilo se i 10 familja iz kapetanije Kolašinske (48 članova), čiji su se hranitelji nalazili na frontu, a kojima nadležne plemenske vlasti nijesu mogle obezbijediti pomoć putem rekvizicije.40 Putem rekvizicije nije se moglo obezbijediti žito ni za najugroženije porodice u Lijevoj Rijeci. Kapetan ljevorečki izvijestio je oblasnog upravitelja u Andrijevici ,,da neki broj familija oće da postrada od gladi i da nema u ljevorečkoj kapetaniji da uzme u koga žita rekvizicijom”. Međutim, na Cetinju nijesu dijelili to mišljenje. Štaviše, smatrali su da su ,,zapomaganja pretjerana” i da se ne može toliko oskudijevati u hrani na samom početku rata. U svakom slučaju, bilo hrane ili ne, sa Cetinja su podsjetili da se siromašnima hrana imala nabavljati rekvizicijom po selima od imućnijih domaćina. Tako bi se obezbijedile ugrožene porodice dok ne bi pristigla pomoć u hrani iz inostranstva, a tada će je biti ,,za sve one koji se budu nje nuždavali”.41 Sigurno da je bilo slučajeva kada su porodice preuveličavale svoje nedaće, kako bi se dobila nekada državna pomoć, ali nijesu se baš svi pretvarali da se nalaze u oskudici. U svakom slučaju, teško je povjerovati da je nejač iz starih granica Crne Gore, čiji su hranitelji uglavnom bili na frontu, svakodnevno pristizala u Metohiju, a da ih na to nije natjerala nevolja. Sasvim je druga stvar što su tamo obično dolazili ,,bez ikakvih isprava vlasti iz starih granica o imovnom stanju” i činili velike štete tamošnjem stanovništvu i probleme vlastima.42 Najviše siromašnih familija koje su tamo pristizale bile su iz Vasojevića, iz Šekulara i Velike. Prije njih u Metohiju je dolazila nejač iz Bjelopavlića.43 No, tamošnje crnogorske vlasti nijesu znale kako da prehrane ni mjesnu sirotinju, a kamoli pridošlice iz starih granica Crne Gore. Uprkos tome što se 39 DACG, MUD 1914, UO, f-153, 4243, A. Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu (izvod spiskova siromašnih familija u Moračko-rovačkoj oblasti, kojima je potrebna pomoć u ishrani) – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 5. novembar. 40 DACG, MUD 1914, UO, f-154, 4414/3, A. Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu – Ministarstvu unutrašnjih djela, 20. novembar. 41 DACG, MUD 1914, UO, f-154, 4353/2, Jevrem Bakić, oblasni upravitelj u Andrijevici – Ministarstvu unutrašnjih djela, 18. novembar. 42 DACG, MUD 1914, UO, f-154, 4417/5, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 22. novembar. 43 DACG, MUD 1914, UO, f-154, 4417/2, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 24. novembar. Глад у Црној Гори 23 radilo o plodnom području, broj siromašnih u Metohiji nije bio zanemarljiv, baš kao ni pomoć koju je istima trebalo obezbijediti. Naprotiv. Za ukupno 1652 familije sa 7518 članova, neophodno je bilo izdati 521.405 kg žita, saopštio je nadležnima na Cetinju oblasni upravitelj u Peći Jovan Hajduković. Od tog broja, u opštini pećkoj stanovale su 753 familije sa 3477 člana, kojima je trebalo izdati 209.500 kg, u opštini đakovičkoj 730 familja sa 3281 članom – 246.075 kg, u kapetaniji pećkoj 97 familija sa 394 člana – 30.640 kg, u kapetaniji đakovičkoj 16 familja sa 84 člana – 8.400 kg i u kapetanij istočkoj 56 familija sa 282 člana – 26.790 kg. Do tada je u opštini pećkoj, od 1. jula do 1. decembra 1914. godine, izdato iz opštinskih i državnih magacina ukupno 48.470 kg žita. Međutim, u ovoj oblasti se moglo kupiti još 223.000 kg žita, što je bilo malo ,,prema stvarnom radu i mogućnosti kupovice”.44 Nestašica životnih namirnica u Đakovici, u prvom redu kukuruza i mesa, primorala je tamošnje trgovce da zatraže od Oblasne uprave u Peći da izdejstvuje kod nadležnih vlasti na Cetinju, da se dozvoli uvoz goveda, ovasa i kukuruza iz Srbije. Jedino što se moglo kupiti na pazaru u Đakovici bili su volovi, jer je seljak radiji bio prodati ih ,,nego s njima kulučiti”. Zbog toga su tamošnje vlasti bile jako zabrinute, budući da je kraju prijetila opasnost da ostane bez volova.45 Ali ne samo bez volova, već i bez živoga i žita, jer su srbijanske vlasti zabranjivale izvoz za Crnu Goru.46 Oskudica novca, ali i žita, osjećala se i u ostalim krajevima Crne Gore. Kako bi se donekle ublažile patnje naroda u Rijeci Crnojevića, tamošnji kapetanski sud tražio je od Oblasne uprave na Cetinju da pošalje, ako je u mogućnosti, izvjesnu sumu novca, koja bi se podijelila siromašnim familijama. ,,Pošto ubrzo nastupaju

44 DACG, MUD 1914, UO, f-154, 4543/2, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – Ministarstvu unutrašnjih djela, 5. decembar. Inače, prema učinjenom obračunu na svakog člana siromašne porodice obračunato je dnevno pola kilograma žita. Isto se imalo trošiti za vrijeme: 1) od 20. novembra 1914. do 15. marta 1915; 2) do kraja marta 1915; 3) od 1. novembra 1914. do 1. aprila 1915; 4) od 1. decembra 1914. do 1. aprila 1915. i 5) od 26. oktobra 1914. godine do Đurđev dana 1915. godine. (Isto) 45 DACG, MUD 1914, UO, f-155, 4655/6, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – Ministarstvu unutrašnjih djela, 14. decembar. 46 DACG, MUD 1914, UO, f-155, 4655/3, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – Ministarstvu unutrašnjih djela, 20. decembra; U ne boljem stanju od ostalog naroda u novooslobođenim krajevima, nalazila se Komanda žandarmerijskog kora u Peći, koja se ,,nepres- tano” žalila da ne primaju plate, zbog čega su bili u velikoj novčanoj oskudici. (DACG, MUD 1914, UO, f-155, 4671/2, Spasoje Piletić, načelnik Ministarstva unutrašnjih djela – Glavnom državnom računovodstvu, 21. decembar.) 24 Aрхивски записи

Božićni praznici, a u području ima veoma mnogo familija siromašnog stanja”, koji neće imati ni hleba da jedu ukoliko im se ne pomogne.47 Vlada na Cetinju je činila sve što je u njenoj moći da svojim državljanima, ali i onima koji su našli utočište u Crnoj Gori, obezbijedi namirnice, što uostalom potvrđuje brojna arhivska građa. Iz jednog, u moru takvih dokumenata, vidi se da je 31. decembra 1914. godine ministar inostranih djela Petar Plamenac tražio od crnogorskog poslanika u Srbiji Lazara Mijuškovića, da zamoli rumunskog kolegu da posreduje kod svoje Vlade ,,za dozvolu kupovice i izvoza preko Srbije i Soluna dvadeset hiljada kašeta petroleuma i do pet stotina hiljada kila brašna, koje bi otišlo u Rumunjsku”, a koje bi kupio i dopremio u Crnu Goru jedan predstavnik cetinjske opštine. Da Rumunija ne bi pravila smetnje, rumunskom poslaniku se imalo saopštiti da je petrolej neophodan crnogorskim opštinama, a brašno siromašnima, zarobljenicima i ranjenicima. Budući da brašno nije bilo namijenjeno vojsci, na Cetinju su se nadali da će rumunska Vlada udovoljiti ovome zahtijevu.48 Da transporti hrane i ratnog materijala ne dođu do svoga odredišta, svojski su se trudili Malisori koji su otvarali vatru na brodove koji su nosili pomoć Crnoj Gori.49 Konzul Martinović se žalio ministru Plamencu 16. decembra 1914. godine, da je unazad dva-tri dana, krenuo transport robe između Medove i Skadra kopnenim putem. Martinović je takođe izvijestio da je 15. decembra 1914. godine krenulo 15-20 kara za Medovu, ali su ih presreli Malisori i vratili ih, a put zatvorili. To isto je urađeno ,,i na strani Kira”.50 Istina, to nije bilo ništa novo što se do tada nije događalo, niti nešto što se kasnije neće dešavati. Sve dok crnogorska vojska ne umaršira u Skadar, ovakve i slične stvari otežavaće snabdjevanje Crne Gore hranom i ratnim materijalom, što je najviše pogađalo najugroženije kategorije crnogorskog stanovništva i vojnike na frontu. Uprkos smetnji koju su činjeli Malisori, transporti hrane i ratnog materijala koje su dopremali saveznici, nijesu uvijek završavali u malisorskim rukama, tj. nalazili su put do Crne Gore. Međutim i pored toga, početkom 1915. godine (3. januara) predsjednik Opštine Podgorica javio je ministru unutrašnjih djela, da 47 DACG, MUD 1914, UO, bez broja, f-155, kapetanski sud u Rijeci Crnojevića – Oblas- noj upravi u Cetinju, 17. decembar. 48 DACG, Ministarstvo inostranih djela (u daljem tekstu MID), 1914, f-221, 2360, Petar Plamenac, ministar inostranih djela – Lazaru Mijuškoviću, crnogorskom poslaniku u Srbiji, 31. decembar. 49 DACG, MID 1914, f-221, 2353, Aleksa Martinović, konzul u Skadru – P. Plamencu, ministru inostranih djela, 12. decembar. 50 DACG, MID 1914, f-221, 2355, A. Martinović, konzul u Skadru – P. Plamencu, minis- tru inostranih djela, 16. decembar. Глад у Црној Гори 25 na podgoričkom pazaru žita nema ni izbliza onoliko, koliko je za snadbijevanje te varoši bilo neophodno. Samim tim cijena istome je prilično skočila. Da bi se cijene koliko toliko snizile, ali i zadovoljlile potrebe neophodne za snabdijevanje varoši, upućeni su neki ljudi za kupovinu žita u Peć. Međutim, kako su tamo svi konji bili rekvirirani za vojne potrebe, iz podgoričke Opštine su tražili od ministra Vuletića da posreduje, kako bi im se dali konji iz Peći barem do Lijeve Rijeke, odakle bi se žito moglo prećerati karima.51 No, realizaciju tog poduhvata otežavale su vremenske prilike. Naime, u Andrijevici je u noći između 5. i 6. januara 1915. godine pao veliki snijeg, koji je potpuno prekinuo saobraćaj preko Trešnjevika.52 Ako Oblasna uprava u Podgorici nije mogla lako doći do žita, bez mnogo muke je došla u posjed 15 spiskova siromašnih porodica u toga kraja, kojima je bila neophodno pružiti pomoć u žitu.53 Srećnu okolnost za crnogorsko stanovništvo predstavljao je dolazak parobroda Tilzit, koji je u barsku luku stigao 6. januara 1915. godine u 5 i po sati poslije podne, u pratnji 11 francuskih torpiljerki. Isti je donio 1.200 tona pšenice, 100 tona koksa i jedan vagon materijala za radiotelegrafsku stanicu. Međutim, problem je predstavljalo to što se parobrod u barskoj luci zadržavao svega 12 sati, tj. do 5 sati ujutru 7. januara 1915. godine. Što se nije do tada iskrcalo, parobrod je nosio natrag sa sobom.54

51 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 27/2, S. Marković, predsjednik Opštine Podgorica – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 3. januar. 52 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 83/2, pisar S. Kažić, zastupnik oblasnog upravitelja u Peći – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 7. januar. Kako bi se očistio kolski put preko Trešnjevika Oblasna uprava u Andrijevici poslala je sedamdesetoricu (tačnije 71-og) zarobljenih muslimana, kojima su se imali pridružiti i ostali zarobljenici. (Isto.) 53 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 133/2, Janko Spasojević, oblasni upravitelj u Podgorici – Ministarstvu unutrašnjih djela, 10. januar. 54 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 70/3, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Baru – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 7. januar. Iako je bilo sve spremno za iskrcavanje robe, paro- brod nije bio podesan da se roba iskrcava s obije strane, na što se narod spremio. Na njegovom iskrcavanju radilo je 300 ljudi, i to 200 do ponoći, a od tada im se priključilo još 100. S navedenom radnom snagom uspjelo se iskrcati pola miliona kilograma pšenice, 100 hiljada kilograma koksa i vagon materijala za radiotelegrafsku stanicu u Podgorici. Iskrcano žito je bilo smješteno u ma- gacinima Barskog društva na keju, dok su tri vagona pšenice poslata za Vir. (Isto.); Dvije nedjelje kasnije u Bar su stigla dva transporta koja su donijeli uniforme, vojničke kabanice, cipele, pšenicu, kukuruzno žito, koks, petrolej za željeznicu i jedan vojni automobil. Iskrcavanje se vršilo od 6 sati poslije podne (22. januara) do 5 sati ujutru (23. januara). Na isckrcavanju 2000 tona ratnog ma- terijala i hrane, radilo je čitavu noć 320 radnika. (DACG, MUD 1915, f-156, 269/4, Ž. Nikčević, sekretar Oblasne uprave u Baru – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 22. januar.) 26 Aрхивски записи

Na Cetinju nijesu uspjeli ni da se obraduju zbog ove vijesti, a iz Oblasne uprave u Nikšiću su javili ministru unutrašnjih djela, da vlast u kapetaniji Goranskoj ne može živjeti od naroda iz pogorjelih sela, koji neprestano dolazi u grupama u kapetanski sud i traži pomoć u namirnicama. Kako je narod došao u situaciju da mu prijeti umiranje od gladi, učestale su bile pojave da jedni otimaju hranu od drugih. No, Oblasna uprava u Nikšiću je, baš kao što su to činile i sve druge Oblasne uprave, naredila kapetaniji u Goranskom da pazi da neko slučajno ne bi umro od gladi, ali konkretan vid pomoći im nijesu pružili.55 Iako im imovina nije bila popaljena kao porodicama u Goliji, u teškom položaju nalazile su se i neke porodice u beranskom kraju. U najkritičnijem stanju su se nalazile 42 familije u Gornjim Selima. Međutim, Oblasna uprava u Beranama nije imala sredstava da im dodijeli bilo kakvu pomoć.56 U suštini, u ovakvim i sličnim situacijama Oblasne uprave nijesu bile od veće pomoći narodu, osim što bi o njihovim nevoljama izvještavale nadležne na Cetinju. Ako Oblasne uprave nijesu mogle najsiromašnijim porodicama pružiti pomoć, brojnoj sirotinji koja je stigla na Cetinje, ministar unutrašnjih djela nije mogao da ne pruži pomoć. Zato je tražio od ministra finansija i građevina da se suma od 5.000 perpera za pomoć siromašnima poveća za 7.000 perpera.57 Ionako teško stanje u kojem se nalazilo stanovništvo, dodatno je ugrožavala rekvizicija stoke za ishranu vojske. Naime, Glavna intendantura crnogorske vojske brzojavom od 30. decembra 1914. godine, naredila je Oblasnoj upravi u Bijelom Polju, da se za Sandžačku vojsku i Hercegovački odred rekvirira 200.000 kilograma mesa.58 Međutim, moralo se voditi računa šta se od stoke smije klati, što očito nije bio slučaj. Stočni ljekar cetinjske oblasti dr F. Kvadreli, tražio je od nadležnih da se zabrani klanje sitne ženske stoke. Razlozi su bili zdravstvene i ekonomske prirode. Pored toga što nije bilo zdravo, meso ,,skopnih životinja” nije bilo ni ukusno. Ekonomski razlozi su bili više nego jasni. Ubijanjem sitne ženske stoke, nestajao bi najveći crnogorski poljoprivredni kapital.59 Koliko se 55 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 76/3, Krsto Jablan, pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću – S. Vuletiću, ministu unutrašnjih djela, 7. januar. 56 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 190/2, M. Petrović, oblasni upravitelj u Beranama – Ministarstvu unutrašnjih djela, 15. januar. 57 DACG, MUD 1915, UO, f-170, 3869/5, S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela – Ristu Popoviću, ministru finansija i građevina, 19. januar. 58 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 90/3, R. Popović, zastupnik ministra vojnog, ministar finansija i građevina – S. Vuletiću, 4. januar. 59 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 250, dr F. Kvadreli, stočni ljekar cetinjske oblasti – Sanitetskom odjeljenu (pri Ministarstvu unutrašnjih djela), bez datuma. Глад у Црној Гори 27 ova naredba poštovala nije nam poznato, ali zato jeste da su se vojne vlasti u Peći neodgovorno ponašale prema 2.000 grla rekviriranih goveda, od kojih su jedan broj pustili da uginu.60 Gdje problemi egzistencijalne prirode nijesu bili složeni kao u nekim drugim krajevima, potrudila se priroda da ih usloži. Tako je usljed nevrijemena ,,ustala velika voda, kao i forigun” i ,,potopila sva donja sela” na Skadarskom jezeru.61 Da im donekle olakša nevolje, predsjednik Opštine Rijeka Crnojevića, Petar Kraljević, poslao je lađom ugroženom stanovništvu u Donjoj Zeti 100 kilograma hleba, ,,jer se više nije moglo niti se imalo brašna”, kao i dvije ,,lame kamenog ulja”. Međutim, Kraljević nije vjerovao da će pomoć stići do najugroženijih zbog velikog vjetra, koji su pratili kiša i grad.62 Nevrijeme je uzimalo danak i u drugim krajevima Crne Gore. U Župi pivskoj je od 8. januara 1915. godine neprestano padao veliki snijeg, koji je pratio jak vjetar. Takvo vrijeme uslovilo je prekid saobraćaja između sela, a nije se moglo doznati da li ima smrznutih i stradalih od usova. Međutim, tamošnjim vlastima nije promaklo da u nekim selima ima više familija oboljelih od tifusa, ali i drugih bolesti.63 Iz Oputno-rudinskog kraja još uvijek nijesu stizale vijesti o bolestima, ali zato jesu, i to po ko zna koji put, ,,da se onamo očajno zapomaže od gladi”. Žitelji toga kraja bili su ogorčeni jer su njihova zapomaganja vladi bila ,,badava”, te su ovoga puta kumili i molili da se njihove nevolje saopšte kralju Nikoli. Za razliku od ranijih slučajeva, ovoga puta se nije ništa prepuštalo slučaju, pa su izaslanici čete pilatovačke – kapetanije Oputno-rudinske, saopštili Oblasnoj upravi u Nikšiću, da se neće razilaziti dok ne dobiju odgovor što je učinjeno po njihovoj molbi. Ako im se ne bi moglo na drugi način pomoći, iz Oblasne uprave su predlagali da im se isplati rekvizicija.64

60 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 138/2, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – Mini- starstvu unutrašnjih djela, 12. januar. 61 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 176/2, P. Vukčević, zastupnik upravnika sa Plavnice – Ministarstvu unutrašnjih djela, 15. januar. 62 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 192, P. Kraljević, predsjednik Opštine Rijeka Crnojevića – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 16. januar; Pomoć od 80 kg. pečenog hleba ugroženima je poslao i predsjednik Opštine Vir, Luka Stanković, jer se više nije moglo ispeći, budući da je pekara u tom mjestu bila poplavljena. Kamenog ulja nije mogao poslati, jer ga nije bilo ni na Viru. (DACG, MUD 1915, UO, f-156, 176/4, kapetan L. Stanković, predsjednik Opštine Vir – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 16. januar.) 63 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 251/2, K. Jablan, pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela , 21. januar. 64 DACG, MUD 1915, UO, f-156, 320/3, K. Jablan, pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 26. januar; U stanju da stradaju od gladi bili su i neki 28 Aрхивски записи

Iz pljevaljskog kraja i okoline još uvijek nijesu stizali izvještaji slični onima iz Oputno-rudinske kapetanije, ali ukoliko bi duže potrajala nestašica robe široke potrošnje, ne bi bio daleko dan kada bi i iz ovog kraja stizali izvještaji slične sadržine. Da se to ne bi dogodilo, Lazar Mijušković, crnogorski poslanik u Srbiji, imao je zadatak da se angažuje kod srpske vlade radi izdavanja dozvola trgovcima iz Pljevalja i Bijelog Polja. Plan je bio da se iz Soluna, preko Srbije, uveze deficitarna roba i dopremi u te krajeve, jer se preko Bara, zbog ratnog stanja i oskudice prevoznih sredstava, nije mogao organizovati transport.65 No, za razliku od pljevaljskog kraja, u beranskom kraju nestašica hrane prouzrokovala je veoma ozbiljne probleme. U cijeloj oblasti narod se nalazio na velikoj muci od gladi, a posebno su bile kritične gornjoselska i štitarska opština i kapetanija rožajska. Područni kapetani su se žalili da se više ni od koga ne može rekvirirati žito, jer su imućniji ljudi isto prodali tamošnjoj Carinarnici, koja je sve viškove otkupila za vojsku. Situaciju je otežavalo to što su se stanovnici ove oblasti, a posebno oni iz rožajske kapetanije, snadbijevali žitom iz Peći, koje su mijenjali za ovas. No, kako su im bili oduzeti konji, a ovas ili kupljen, ili rekviriran, oblasni upravitelj Marko Petrović se bojao da će ,,biti žrtava”.66 Od žrtava koje je mogla proizvesti glad strahovao je i plemenski kapetan s Čeva B. Vukotić. Ni u njegovoj kapetaniji se nije imalo više od koga rekvirirati žito. Zbog toga se ,,u vrlo bijednom stanju” našla familija oficira Radonje Mitrovića iz Markovine, ali i još neke familije. Međutim, kako porodica oficira Mitrovića nije mogla bez hrane izdržati više ni jedan dan, kapetan Vukotić je bio primoran uputiti na Cetinje ženu pomenutog Mitrovića, da joj se da pomoć u žitu ili novcu, jer u protivnom ,,prosto mora da skaplje od gladi”.67 Zbog “gladinje” koja je svakim danom bila sve veća, prinuđen je bio i kapetanski sud u Ljubotinju da zatraži pomoć od Oblasne uprave na Cetinju. Manje je važno bilo hoće li ista

žitelji kapetanije u Boanu, tačnije opštine gornjobijovska i miloševićevska. Kako su iste još u prethodnoj godini stradale od grada, za očekivati je bilo da ljudi uskoro počnu da ,,skapavaju od gladi”. (DACG, MUD 1915, UO, f-157, 429/2, K. Jablan, pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 5. februar.) 65 DACG, MID 1915, f-222, 171, P. Plamenac, ministar inostranih djela – L. Mijuškoviću, crnogorskom poslaniku u Srbiji, bez datuma. 66 DACG, MUD 1915, UO, f-157, 526/2, M. Petrović, oblasni upravitelj u Beranama – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 12. februar. 67 DACG, MUD 1915, UO, f-157, 611/2, B. Vukotić, plemenski kapetan u Čevu – Mini- starstvu unutrašnjih djela, 9. februar. Глад у Црној Гори 29 biti u naturi ili u novcu.68 Spiskovi onih kojima je bila neophodna pomoć nijesu bili uopšte mali, ali je za državu od najvećeg prioriteta bilo obezbijediti mjesečno 1.200.000 kg hleba, 150. 000 kg oriza, 75.000 kg pašte, 100.000 kg slanine i 500.000 kg mesa za crnogorsku vojsku.69 Usljed čestih rekvizicija i oduzimanja žita od stanovništva za prehranu vojske, u čajničkom kraju mnogi su ostali bez sjemena i nijesu imali čime posijati usjeve, te je prijetila opasnost da tamošnja zemlja ostane potpuno jalova.70 Nedostatak određenih namirnica, poput soli i petroleja, nije bilo moguće nabaviti ni u Prizrenu. Stoga su iz Ministarstva finansija i građevina tražili od kolega zaduženih za resor inostranih djela, da izdejstvuju kod srpskih vlasti dozvolu da se te potrepštine kupuju u Mitrovici.71 Pored soli i petroleja, u Andrijevici nije bilo ni šećera, kafe i kao i mnogih drugih artikala. Ustvari, jedino su ih u tom mjestu posjedovali liferanti, koji su ih prodavali po dvostruko većoj cijeni, ne mareći mnogo za zabranu da se ne smiju podizati cijene namirnica.72 Na sasvim drugom kraju Crne Gore, u Ulcinju, muku su mučili sa žitom, koje nijesu imali odakle da nabave. Samim tim, prijetila je opasnost stanovništvu te varoši da ostane bez hleba. Predsjednik ulcinjske Opštine nije sjedio skrštenih ruku, već je poslao u bojansku kapetaniju žandarma da kupi žito, ali ga ni tamo nije bilo mnogo. Kupljene su samo male količine, s kojima se nije moglo dugo izdržati. Da tamošnje stanovništvo ne bi ostalo potpuno bez hljeba, predsjednik ulcinjske Opštine je tražio od Oblasne uprave u Baru da im se za novac ustupi nešto državnog žita. Isti je smatrao da bi bio red da se i ovoj Opštini izađe u susret, baš kao što je ona izlazila u susret drugim krajevima kojima je bila neophodna pomoć.73 No, mnogi kojima je država izlazila u susret, zloupotrijebljavali su njenu pomoć. Zastupnik oblasnog upravitelja u Podgorici Spasoje Piletić, izvijestio je 68 DACG, MUD 1915, UO, f-157, 672/2, kapetan S. Knežević, sudija kapetanskog suda u Ljubotinju – Oblasnoj upravi Cetinje, 18. februar. 69 DACG, MID 1915, f-222, 250, Ministarstvo vojno – Ministarstvu inostranih djela, 5. februar. 70 DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1106/2, M. Ramadanović, oblasni upravitelj u Čajniču – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 1. april 71 DACG, MID 1915, f-222, 300, Ministarstvo finansija i građevina – Ministarstvu in- ostranih djela, 13. februar. 72 DACG, MUD 1915, UO, f-158, 726/2, Murteza Usein, trgovac – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 24. februar. 73 DACG, MUD 1915, UO, f-158, M. Mijušković, oblasni upravitelj u Baru –S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 6. mart. 30 Aрхивски записи ministra unutrašnjih djela 7. marta 1915. godine, da je doznao da pojedinci iz Morače i Rovaca koji su dolazili u Podgorici da dobiju državno žito, preprodaju svoje bilete, kako usput, tako i u samoj Podgorici. Najviše su bilete kupovali špekulanti u Podgorici, koji su kasnije državno žito preprodavali po znatno skupljoj cijeni. Prema njegovim riječima, ovo se dešavalo isključivo zbog nedostatka prevoznih sredstava. Da se to više ne bi dešavalo, Piletić je predlagao da se tim moračkim i rovačkim familijama ne izdaje žito, nego novčana pomoć, za koju bi se žito kupovalo u Kolašinu i Andrijevici. Uostalom tamo je žito bilo jeftinije od onoga u Podgorici, koje je trebalo držati u rezervi za neke druge potrebe. Na kraju, upravitelj Piletić je tražio odobrenje da se podgoričkoj opštinskoj upravi omogući da ona kupuje bilete od sredstava namijenjenih za pomoć siromašnima u žitu, na način što bi Oblasna uprava u Kolašinu pokupila sve bilete za žito i poslala ih njoj, a iz Podgorice bi u pravcu Kolašina bile poslate pare.74 Teške prilike u zemlji donekle je ublažila isplata cjelokupne i djelimične rekvizicije iz ranijih ratova, koja je isplaćena u svim kapetanijama iz starih granica Crne Gore. Djelimična isplata rekvizicije izvršena je u 13 kapetanija, dok je drugu, neisplaćenu polovinu, država zadržala za sebe, jer su te kapetanije dugovale daciju za 1912. 1913. i 1914. godinu. Isplata starih rekvizicija jedino nije bila izvršena u opštinama iz starih granica i novim oblastima crnogorske države.75

74 DACG, MUD 1915, UO, f-158, 833/3, S. Piletić, zastupnik oblasnog upravitelja u Pod- gorici – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 7. mart; Nedostatak prevoznih sredstava, kao i konja koje je država rekvirirala, otežavao je dopremanje državnog žita iz Peći za siromašne familije pljevaljskog kraja. Čak i da je bilo prevoznih sredstava da se dopremi žito, nije ga bilo lako prih- vatiti ni ponijeti kućama, jer su ostale ,,mahom udovice samoranice sa sitnom djecom i familije vojnih obveznika”. (DACG, MUD 1915, UO, f-158, 864/4, D. Vuković, oblasni upravitelj u Pljev- ljima – Ministarstvu unutrašnjih djela, 8. mart.); Dok u nekim krajevima nije bilo lako dopremiti žito iz udaljenih krajeva, dotle sa drugim krajevima, poput Rijeke Crnojevića to nije bio slučaj. Predsjednik tamošnje Opštine izvijestio je 11. marta 1915. godine ministra unutrašnjih djela da je u to mjesto iz Vira stiglo 140 vreća žita. (DACG, MUD 1915, UO, f-158, 870/2, P. Kraljević, predsjednik Opštine Rijeka – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 11. mart.); Par dana kasnije na Rijeku je sa Sv. Nikole stigao vapor Neptun i dovezao sa sobom četiri broda sa 1653 komada cipela, brašna, petroleja, pšenice i ostale državne robe. (DACG, MUD 1915, UO, f-158, 926/2, P. Kraljević, predsjednik Opštine Rijeka – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 18. mart.) 75 DACG, MUD 1915, UO, f-158, 886/3, Komisija za pregled i uređenje računa rekvizici- je – R. Popoviću, ministru finansija i građevina, 13. mart; Dok su jedni čekali da im država isplati rekvizicije iz ranijih ratova, dotle se šef Oblasne žandarmerije na Cetinju jadao tamošnjoj Oblas- noj upravi, da mu se žandrmi svakodnevno žale kako ne mogu sa svojom mizernom platom ni u mirnodopskim, a kamoli u ratnim uslovima prehranjivati sebe, svoje familije, niti održati ugled i dostojanstvo žandarma. Stoga je njihov šef B. Vučinić tražio od Oblasne uprave na Cetinju, Глад у Црној Гори 31

U nastojanju da obezbijede lakšu prehranu stanovništva koje je našlo utočište u Crnoj Gori, vlasti iz starih granica su povremeno upućivale živalj u Metohiju i to bez ikakvih isprava. Tako su se, između ostalih, iz Tivta u Peć obreli neki Vukale Vujović s familijom, a očekivao se dolazak još dvije familije iz Boke. Oblasni upravitelj u Peći Jovan Hajduković je u ovom slučaju krivio vlasti na Njegušima ili Cetinju, ali i tražio od nadležnih na Cetinju, kad su već pristigle, da mu narede da li da ih tretira kao izbjeglice iz Bosne i Hercegovine i privremeno naseljava po selima, uz državnu pomoć od 50 para na odraslo čeljade, odnosno 20 para na djecu.76 No, dok Cetinje o tome odluči, Hajduković im je već dodijelio nužnu pomoć, kao i sijeno za njihovu stoku. Međutim, ni deset dana od njihovog dolaska nije ih mogao smjestiti u neko selo, jer su 4 člana porodice oboljela ,,od još neodređene bolesti”.77 da urgira kod ministra unutrašnjih djela, kako bi se povisila plata njegovim žandarmima (bilo ih je ukupno 31) sa 70 na 90 perpera, a v.d. vodniku žandarmerije na 100 perpera. Pored eg- zistencijalne potrebe, to je trebalo uraditi i za to da se isti ne bi zaduživali kod privatnih lica, kako bi preživjeli. (DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1033, podporučnik B. Vučinić, šef Oblasne žandarmerije na Cetinju – Oblasnoj upravi na Cetinju, 18. februar.) 76 DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1067/2, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – Ministarstvu unutrašnjih djela, 9. mart. 77 DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1067/4, J. Hajduković, oblasni upravitelj u Peći – Ministarstvu unutrašnjih djela, 20. mart; Na pragu da skapa od gladi bio je i neki Radoš Đ. Banašević ,,sa troje čeljadi”, za koga je iskao pomoć od kapetanijskog suda u Drezgi, opštinski kmet iz Podpeća Novica L. Lakočević. Ukoliko mu kapetanijske vlasti ne bi pomogle, Banašević je sa svojim najbližima bio gotov da skapa od gladi. (DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1101/2, Novica L. Lakočević, opštinski kmet u Podpeću – kapetanijskom sudu u Drezgi, 29. mart.); Glad je ozbiljno morila i žitelje kapetanije Cetinjske. Njen kapetan Đuro Martinović iz Bajica žalio se Oblasnoj upravi na Cetinju 2. aprila 1915. godine da mu u područnoj kapetaniji vlada velika oskudica u životnim namirnicama zbog koje se narod našao u opasnosti da ,,nestane od gladi”. Niti se pomoć mogla kome pružiti, niti je narod imao od koga šta više uzajmiti. Zbog toga je preko Oblasne uprave u Cetinju tražio da interveniše kod ministra unutrašnjih djela, kako bi se dodijelila pomoć u žitu ili novcu ,,za spas života”. (DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1143/2, Đuro Martinović, kapetan cetinjski – Oblasnoj upravi Cetinje, 2. april.); Pomoć su tražile i ka- petanske vlasti sa Žabljaka. One su se žalile Oblasnoj upravi u Nikšiću da uprkos proljećnom vremenu, unazad nekoliko dana svako jutro ,,osviće snijeg sa velikom sjevernom mećavom”, zbog čega je narod trpio veliku oskudicu. Sijena je kod svakog nestalo, a kako je snijeg neprestano padao, strahovali su se da ,,živo će sve da postrada jer se nigdje nema skloniti gdje žita”. (DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1103/2, D. Nikolić, sekretar Oblasne uprave u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 31. mart.); Od uprave Katunsko-riječke oblasti iskao je pomoć za familije iz žanjedolske opštine kapetan njeguške kapetanije Đ. Vrbica. U svojoj molbi je istakao da su iste napustile svoje domove još na samom početku rata, te da je sve što su zaradili sa zemlje uništila 32 Aрхивски записи

Nijesmo uspjeli doznati iz raspoložive građe da li je i u nikšićkoj varoši bilo oboljelih, ali je poznato da su se u teškoj situaciji nalazile 156 porodica sa 613 članova.78 Međutim, par dana kasnije iz Uprave Opštine Nikšić saopštili su da taj spisak nije konačan, te da se u siromašne imaju računati još 17 familija rimokatolika i muslimana sa 82 člana.79 Da stanovništvo ne bi stradalo od gladi, vlasti su slale pomoć u žitu, ali i pored svega toga, kapetanska vlast iz Planine pivske vojska i topovska vatra, kako u selo Žanjev, tako i u planini Bižaljevac. Smješteni u Njeguškom plemenu, mučili su se za egzistenciju ,,kirijanjem”, a u posljednje vrijeme došli su do toga da ,,ne mogu živi ostati bez pomoći državne” i to: Božo P. Vulović sa osmoro, Jovo G. Vulović sa dvoje, Niko S. Vulović sa dvoje, Đuro S. Perović sa petoro, Marko S. Perović sa sedmoro, Filip P. Perović sa šestoro, Đuro J. Perović sa devetoro, Đuro S. Ljesar sa četvoro, Joko M. Ljesar sa četvoro i Savo M. Ljesar sa petoro članova porodice. (DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1218, Đ. Vrbica, kapetan kapetanije Njeguške – Upravi Katunsko-riječke oblasti, 6. april.); Novčanu pomoć je od ministra unutrašnjih djela Sava Vuletića tražio 14. aprila 1915. godine i pop Ilija Jovićević za tri jako siromašne familije iz kapetanije donjoceklinske. Ukoliko bi ministar imao na raspolaganju neka novčana sredstva ista bi bila izdata Kići Nikolinoj Petričević, Marici Borovoj Petričević i Stanici Lazarevoj Petričević. Prva je imala kući desetoro male i nepunoljtne djece, druga je živjela kući sa šestoro čeljadi (,,ona sa četvoro djece i slijepom svekrvom”) i treća sa četvoro čeljadi (,,ona sa sakatijem ocem, bolesnom majkom i jednim malim bratom”). Sve tri familje su po riječima popa Ilije Jovićevića bile ,,uboga sirotinja, koja će od gladi propatiti”. Mini- star Vuletić se nije oglušio o ovu molbu i dodijelio je na svakog člana ovih porodica po 2 perera, ukupno 40. (DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1346, pop Ilija Jovićević – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 14. april.); No, ovo nijesu bili jedine ugrožene porodice u Donjem Ceklinu. Zbog teške situacije u koju je zapala odlučila je da 11. aprila 1915. godine potraži pomoć od ministra Vuletića i Joke Bogdanova Petričević sa Meteriza. Ista se žalila da joj je muž na borbenoj liniji (u meteriškoj četi, donjoceklinski bataljon), te da ju je ostavio sa ,,starim ocem, sakatom majkom” i sa sedmoro ,,lude djece u velikoj siromaštini”. No, najveći problem je bio taj, što su još od Nikoljdana 1914. godine ostali bez žita. Do tada su se nekako mučili i patili, a ako im se ne bi dala neka pomoć, ova žena je tvrdila da će ,,polipsati od gladi”. (DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1364, Joke Bogdanova Petričević iz Meteriza - S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 11. april.); Gotovo identične molbe u ime svojih porodica ministru Vuletiću uputili su još i: Krstinja Vida- kova Petričević, Pavić Jovišin Petričević, Anđe Perova Petričević, Ike Savova Petričević i Krstinja Markova Petričević iz Metriza. Osim što su svi bili iz Meteriza, zajedničko im je bilo i to, da su svi dobili pomoć od po 2 perpera na svakog člana porodice. (DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1365, 1366, 1367, 1368, 1369, molbe Krstinje Vidakove Petričević, Pavića Jovišinog Petričevića, Anđe Perove Petričević, Ike Savove Petričević i Krstinje Markove Petričević, svi iz Metriza – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 11. i 12. april.) 78 DACG, MUD 1915, UO, f-159, 1276/4, Uprava varoške Opštine Nikić – Ministarstvu unutrašnjih djela, 8. april. 79 DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1421/3, Uprava varoške Opštine Nikšić – Ministarstvu unutrašnjih djela, 16. april. Глад у Црној Гори 33 se žalila da ima još nekoliko familija koje se nalaze u veoma kritičnom stanju zbog gladi. Dio žita koje su dobile na ime pomoći, neke porodice su prodavale i slale vojnicima na frontu.80 Da bi se ukazala pomoć najugroženijim, opštinska uprava u Danilovgradu je tražila odobrenje od Ministarstva unutrašnjih djela da istima izda novčanu pomoć. Naravno da na Cetinju nijesu imali ništa protiv toga, ali su upozorili danilovgradsku opštinsku upravu da vode računa, da se kojim slučajem ne dogode nepravilnosti ili protesti. U protivnom, sa Cetinja su poručili da neće imati milosti, odnosno da će uzeti na odgovornost ljude iz opštinske uprave.81 Kako je tih dana na ratištu vladalo zatišje, iz Ministarstva unutrašnjih djela izvijestili su 25. aprila 1915. godine ministra prosvjete i crkvenih poslova Gavrila Cerovića, da je zbog toga izdejstvovano kod vojnih vlasti da se vojnici puštaju sa fronta u manjim grupama svojim kućama, kako bi se obrađivala zemlja. Ovaj potez crnogorskih vlasti pokazao se kao dobar jer ,,grabe ljudi da izrade i svoje i svog poginulog, ranjenog, bolesnog, otsutnog i inokosnog susjeda, rođaka i prijatelja, naročito oni koji imaju volove” (najveći broj volova u zemlji završio je u vojničkim kazanima). No, kako se i pored toga ne stiže sve obraditi, od ministra prosvjete i crkvenih poslova traženo je da se poradi kod mitropolita crnogorskog Mitrofana Bana, da blagoslovi narod da obrađuje zemlju za vrijeme vjerskih praznika. Kako se zemlja nalazila u ratnom stanju mitropolit Mitrofan je dozvolio da se ,,s blagoslovom Božjim, može raditi u sve nedjelje i praznike nastupajućeg ljeta” osim na Spasovdan, prvog dana na Trojčindan, Preobraženje, Veliku i Malu Gospođu.82 Dok zemlja ne rodi i olakša prehranu, o siromašnim crnogorskim drža­ vljanima morala je i dalje brinuti država. Tako je uputila u kapetaniju Pavkovićku 385 perpera koje su se imale podijeliti na 18 porodica sa 77 članova.83 U plavskoj

80 DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1353/2, K. Jablan, pomoćnik oblasnog upravitelja u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 14. april. 81 DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1392/2, Uprava Opštine Danilovgrad – Ministarstvu unutrašnjih djela, 16. april. 82 DACG, MUD 1915, UO, f-160, 1517/3, Ministarstvo unutrašnjih djela – Gavrilu Ceroviću, ministru prosvjete i crkvenih poslova, 25. april. 83 DACG, MUD 1915, UO, f-161, 1608, spisak najsiromašnijih familija u kapetaniji pavkovićkoj, 26. april. Pomoć je izdata porodici: Vula N. Kalezića sa 2 člana (10 per.), Đura R. Kalezića sa 5 članova (25 per.), Radosava G. Jovanovića sa 5 članova (25 per.), Vidosava S. Jovanovića sa 4 člana (20 per.), Anđe M. Jovanović sa 3 člana (15 per.), Milosava G. Jovanovića sa 5 članova (25 per.) , Radovana R. Rajkovića sa 5 članova (25 per.), Milička K. Kalezića sa 3 člana (15 per.), Mikice R. Koljenšića sa 4 člana (20 per.), Novke R. Koljenšić sa 5 članova (25 per.), Femije F. Kovačević sa 2 člana (10 per.), Gaša L. Pavićevića sa 5 članova (25 per.), Krsta N. 34 Aрхивски записи oblasti država je morala brinuti o 221 siromašnoj porodici sa 1031 članom,84 a u gusinjskoj o 200 porodica sa 964 člana85. U beranskoj oblasti pomoć je trebalo pružiti 231 siromašnoj familiji, koje su bolovale od tifusa.86 Posljednjeg dana maja 1915. godine iz Oblasne uprave u Nikšiću javili su ministru unutrašnjih djela, da je na Žabljaku prijeko potrebna pomoć, kako materijalna, tako i ljekarska, familijama Mikaša i Novaka Pušonje, koje su bolovale od običnog tifusa, a koje su bile lošeg imovnog stanja i nijesu imale ,,nigdje ništa za ishranu, a svaki im član familije leži”.87 Kako bi se ublažile patnje, crnogorske vlasti su nastojale da jedan broj familija nasele u plodnoj Metohiji, na imanjima odbjeglih kačaka. U kapetaniji Đakovičkoj moglo se naseliti na takvim imanjima 48 familija od 3 do 8 članova. Međutim, tamošnja komisija za naseljavanje je bila mišljenja da se do boljih prilika ne bi smjelo vršiti naseljavanje, ukoliko se u jednom selu ne bi moglo

Pavićevića sa 7 članova (35 per.), Mira L. Pavićevića sa 5 članova (25 per.), Jovane N. Jovanović sa 4 člana (20 per.), Bekice N. Pavićević sa 5 članova (25 per.) i Milije Dž. Pavićevića sa 4 člana (20 per.) (Isto) 84 DACG, MUD 1915, UO, f-161, 1757/2, spisak siromašnih familija u Opštini Plav, 4. maj. 85 DACG, MUD 1915, UO, f-161, 1757/3, spisak siromašnih familija u Opštini Gusinje, 25. april. 86 DACG, MUD 1915, UO, f-161, 1974/2, spisak siromašnih familija beranske oblasti koje su bolovale tifus, 31. maj; Kako bi se spriječilo širenje zaraznih bolesti, ministar unutrašnjih djela je 25. marta 1915. godine uputio raspis svim Oblasnim upravama sljedeće sadržine: ,,Radi suzbijanja prenosa zaraznih bolesti i inače zbog mnogoga drugog riješio sam, da se konačno zabrani skitanje Cigana po državi. Tako od sada nigdje u Crnoj Gori ne smije biti tih skitnica – beskućnika i njihov i najmanji pokret – čergarenje ima se bezuvjetno spriječiti od strane upravnih vlasti. Oni čergaši, koji su crnogorski državljani imaju se uputiti u mjesta, u koja su se oni do sad najduže bavili svezati se za ista kao stalni im stanovnici, gdje će se oni baviti zemljoradnjom ili kojim zanatom; a one koji su došli iz koje druge države treba odmah prebaciti preko granice. Prvi, pak, ako ne mogu opstati kao zanatlije i ratari u mjestima, u koja budu upućeni, treba da redovnim putem traže dopust za preseljenje u druga mjesta i predjele, gdje bi se željeli stalno nastaniti. Ovi mogu tražiti od države, da im ova dadne zemlje za naseljenje i rad, ako bi se imali nastaniti u kojem od naših novih krajeva, gdje država ima slobodnog zemljišta na raspoloženju. Oblasni upravitelji, odnosno njihovi zamjenici, na prvom mjestu, pa kapetani i predsjednici varoških i seoskih opština biće strogo odgovorni, ako se bude desilo, da se u njihovom području u buduće nađe ma i jedna čergaška porodica, a kamo li koja veća zajednica ovih. Sve oblasne uprave imaju me izvjestiti, da su primile ovu naredbu i da su preduzele njeno izvršenje.” (DACG, MUD 1915, UO, f-162, 2004/20, raspis svim Oblasnim upravama, 25. mart.) 87 DACG, MUD 1915, UO, f-162, 1949/4, Labud Gojnić, privremeni oblasni upravitelj u Nikšiću i državni savjetnik – S. Vuletiću, 31. maj. Глад у Црној Гори 35 naseliti barem ,,5 jakih familija” sa najmanje 8-10 pušaka. U stvari, zbog neredovnih prilika u đakovičkoj kapetaniji, naseljavanje se nije smijelo nikako vršiti. No, ako se naseljavanje nije smijelo vršiti, zemlja se morala obrađivati. Stoga su iz Oblasne uprave u Peći poručili vlastima u Đakovici, da ne dozvole da zemlja u tim krajevima ostane neobrađena. Međutim, i pored zabrane da se ne smiju naseljavati ti krajevi, tamo su svakodnevno dolazile familije iz starih granica Crne Gore, usljed čega su tamošnje vlasti bile ,,na veliku muku”.88 Dok su u Metohiji crnogorske porodice morale sačekati nešto mirnije prilike da se nasele na kačačkim imanjima, jednom broju porodica iz pljevaljskog kraja kojima je austrijska vojska upropastila ,,kuće i ostale zgrade i ograde”, nijesu činjene smetnje da se nasele na imanjima muslimana, koji su odbjegli sa austrougarskom vojskom.89 U izdržavanju brojnih siromašnih crnogorskih porodica pomoć je stizala i iz inostranstva, kako od pojedinaca, tako i od raznih društava. Značajnom novčanom pomoću koje je upućivalo u Crnu Goru, između ostalih, isticalo se društvo Montenegrin Red Cross and Relief Fund iz Londona. Isto je 27. novembra 1914. godine uputilo 12.500 franaka, 9. decembra 1914. godine 10.000, 23. decembra 1914. godine 25.000 i 14. aprila 1915. godine 25.000 franaka, što je ukupno iznosilo 72.500 franaka.90 Od novca koje je slalo ovo Društvo, siromašnim porodicama iz cetinjske Opštine koje su se selile u Peć, dato je na ime pomoći 500 perpera,91 300 je dato veoma siromašnim familijama Rada Živkova Pravilovića, Marka B. Katnića i Nikole Lukina Vušurovića,92 1500 ,,sirotinji riječkoj”,93 5205 siromašnim porodicama Opštine Ulcinj,94 1025 siromašnim porodicama u Danilovgradu,95 1310 siromašnim familijama Opštine Kolašin i Andrijevica (prvima 875, a drugim 435),96 46.761 perper bosansko-herecgovačkim izbje­

88 DACG, MUD 1915, UO, f-161, 1734/4, M. Petrović, oblasni upravitelj u Peći – Mini- starstvu unutrašnjih djela, 12. maj. 89 DACG, MUD 1915, UO, f-161, 1671/5, 1671/2, D. Vuković, oblasni upravitelj u Pljev- ljima – Ministarstvu unutrašnjih djela, 1. i 7. maj. 90 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, Filip Jergović, podpresjednik Društva crnogorskog Crvenog krsta – S. Ramadanoviću, načelniku Ministarstva inostranih djela, 10. jun. 91 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, Uprava Opštine Cetinje – S. Ramadanoviću, načelniku Ministarstva inostranih djela, 16. maj. 92 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 23. april. 93 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 18. april. 94 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 13. april. 95 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 10. april 96 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 1. april. 36 Aрхивски записи glicama, itd.97 Ovo društvo je zaslužno i što se izdalo 37.752 perpera za 637 siromašnih porodica u kapetaniji banjanskoj, 795 u kapetaniji Župo-pivskoj, 315 u kapetaniji Oputno-rudinskoj i 329 porodica u kapetaniji Golijskoj. Od te svote, najugroženijim porodicama u Banjanima namijenjeno je bilo 12.280, Župsko- pivskim 11.352, Oputno-rudinskim 7.012 i Golijskim 7.108 perpera.98 No, i pored toga što su se crnogorske vlasti na razne načine dovijale i dijelile pomoć siromašnim porodicama, na Cetinje nijesu prestajali stizati telegrami koji su govorili u prilog tome da u zemlji i dalje priličan broj porodica živi u krajnje bijednom stanju, o čemu svjedoči brojna arhivska građa. Neke porodice, odnosno plemenski kapetani, nijesu poštovali stroge naredbe da se niko radi izdavanja pomoći ne upućuje na Cetinje, pa su se u crnogorsku prijestonicu i dalje mogli sresti ljudi koji su iskali pomoć za svoje porodice od visokih vladinih zvaničnika.99 Međutim, oni koji su shvatili upućene naredbe, svaki problem u području koje je bilo pod njihovom kontrolom, podijelili su sa Cetinjem putem depeša, telegrama, izvještaja i dr. Tako je zastupnik Oblasnog upravitelja u Kolašinu Krsto Jablan, saopštio 20. juna 1915. godine ministru unutrašnjih djela da je kosidba sijena životno pitanje za kraj u kojemu je službovao, ali i šire. Teško da i sam ministar to nije znao, baš kao i to da će kosidba propasti zbog oskudice radne snage. Upravitelj Jablan ga je izvijestio da je sporazumno sa područnim kapetanima donijet zaključak, da se sijeno može spasiti ukoliko bi svaka kapetanija za 10-15 radnih dana stavila na raspolaganje minimum 50-60 radnika, odnosno 300-400 za svih pet kapetanija: Kolašinsku, Lipovsku, Rovačku, Gornjo i Donjo-moračku. To međutim nije bilo moguće bez sporazuma sa Vrhovnom komandom, koja je trebala da odobri petnaestodnevni otpust za po 20 na 100 vojnika, iz dotičnih bataljona. Ukoliko, pak, to ne bi bilo moguće izvesti, posao oko kosidbe imali bi završiti ratni zarobljenici ili muslimani iz bjelopoljske oblasti. Upravitelj Jablan je takođe saopštio ministru Vuletiću da je o mogućnosti da kosidbu izvedu bjelopoljski muslimani, razgovarao sa tamošnjim oblasnim upraviteljem, ali da je ovaj samo djelimično to odobrio. Međutim, ništa konkretno mu o tome bjelopoljski oblasni upravitelj nije saopštio. Ako bi propao i taj plan, Jablan je javio da vlasnici sijena ne bježe, u krajnjem slučaju, i da plate po cijeni koju treba ,,strogo umjeriti”, s obzirom na neredovne prilike. Kako se radilo o veoma bitnom 97 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 16. mart. 98 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći, 27. april. 99 DACG, MUD 1915, UO, f-163, 2216/2, S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela – Oblas- noj upravi na Cetinju, 8. jun. Глад у Црној Гори 37 pitanju koje je trebalo hitno riješiti, Jablan je tražio od ministra da mu pokloni punu pažnju. U protivnom, tamošnjem stanovništvu se nije pisalo dobro.100 Ne sumnjamo da i oblasni upravitelj u Peći nije očekivao, iako to nije eksplicitno saopštio, da se treba puna pažnja posvetiti tome, da je 28. juna 1915. godine u 6 sati poslije podne, u selu Istoku velika kiša praćena gradom nanijela veliku štetu posebno kukuruzu, ali i duvanu.101 One koje nijesu zadesile vremenske nepogode nije pošteđela austrougarska artiljerija, poput 18 njeguških familija. Kako bi im se barem malo ublažila nevolja koja ih je zadesila, crnogorske vlasti su im isplatile 440 perpera, inače donaciju Montenegrin Red Cross and Relief Fund iz Londona.102 Crnogorske vlasti su bile voljne da pomognu i najugroženijim porodicama u fočanskom kraju, koje su toliko postradale od gladi, da su sa svojom djecom poskitale po šumama u potrazi za hranom i jele travu. Ako im se ne bi izdala kakva pomoć, nije bio daleko dan kada će biti mrtvih čeljadi od gladi.103 Iz izvještaja koji je 25. jula 1915. godine 100 DACG, MUD 1915, UO, f-163, 2245/2, K. Jablan, zastupnik oblasnog upravitelja u Kolašinu – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 20. jun; Proizvođačima žitarica u selu Štitarica (kolašinski kraj) grad nije dozvolio da se okoriste njihovim rodom. Za 45 minuta koliko je padao 27. juna 1915. godine, između 5 i 6 časova poslije podne, uništio je 28.000 kilograma ječma, kukuruza i heljde i time prilično ojadio 48 domaćina toga sela. Sekretar Oblasne uprave u Kolašinu, Andrija Mrčarica, koji je kao izaslanik došao da na lice mjesta procijeni štetu, izvjestio je zastupnika oblasnog upravitelja u Kolašinu Krsta Jablana, da je među postradalim porodicama veći dio bio siromašnog imovnog stanja, te da su im ovi usjevi bili jedina ishrana. Ukoliko im se ne bi dodijelila neka pomoć u hrani, iste bi stradale od gladi. (DACG, MUD 1915, UO, f-167, 3358/18, A. Mrčarica, sekretar Oblasne uprave u Kolašinu – K. Jablanu, zastupniku oblasnog upravitelja u Kolašinu, 4. jul.) 101 DACG, MUD 1915, UO, f-163, 2263/2, M. Petrović, oblasni uoravitelj u Peći – Mini- starstvo unutrašnjih djela, 2. jul. 102 DACG, MID 1915, f-222, bez broja, Ministarstvo unutrašnjih djela – S. Ramadanoviću, načelniku ministra inostranih djela, 14. jul. Pomoć je data porodicama: Mika I. Kustudije sa 6 članova (30 per.), Stanka I. Kustudije sa 7 članova (35 per.), Pera N. Kustudije sa 2 člana (10 per.), Draga L. Kustudije sa 5 članova (25 per.), Mila L. Kustudije sa 4 člana (20 per.), Pera L. Peraša sa 5 članova (25 per.), Vuka R. Peraša sa 6 članova (30 per.), Pera J. Peraša sa 7 članova (35 per.), Mare Đ. Ćorović sa 2 člana (10 per.), Stane P. Bratićević sa 2 člana (10 per.), Mića J. Đurovića sa 8 članova (40 per.), Vuka Z. Ševaljevića sa 3 člana (15 per.), Zeka F. Ševaljevića sa 5 članova (25 per.), Andrije T. Ćorovića sa 6 članova (30 per.), Marka P. Popovića sa 5 članova (25 per.), Vuka P. Bećira sa 5 članova (25 per.), Stanka S. Spasojevića sa 3 člana (15 per.) i Špira T. Nikolića sa 7 članova (35 perpera). (DACG, MID 1915, f-222, bez broja, priznanica o izdatoj pomoći njeguškim porodicama čiju je imovinu uništila vojska, 25. jun.) 103 DACG, MUD 1915, UO, f-164, 2467/2, L. Rakočević, predsjednik Opštine Slatina – kapetnskim vlastima u Foči, 13. jun. 38 Aрхивски записи uputio ministru unutrašnjih djela oblasni upravitelj u Beranama, nijesmo mogli doznati da li je i stanovništvo rožajske kapetanije bilo prinuđeno patiti se po šumama i jesti travu, kao ono u fočanskom kraju. No, poznato je da se nalazilo u veoma bijednom stanju usljed toga što je i danju i noću prenoslilo hranu od Rožaja do Lozne za vojsku, ali i što je radilo mnoge druge poslove od državne važnosti koji im nijesu dozvoljavali da se bave domaćim poslovima. Zato je Jevrem Bakić, oblasni upravitelj u Beranama, tražio od ministra Vuletića da im se isplati sva rekvizicija iz toga rata, jer će iznemoći do te mjere da će ih morati država izdržavati.104 U svakom slučaju, broj siromašnih porodica koje je država izdržavala mjerio se hiljadama ljudi. Kako bi dobili pomoć za najugroženije porodice u svom mjestu, iz Oblasne uprave u Podgorici su preko dežurnog ađutanta upoznali crnogorskog kralja, da dvadeset dana ,,leži po ulicama” 25 familija sa 130 članova, čekajući da im se izda propusnica za odlazak u Peć i ,,dževap” za djecu koju je uhvatila ,,piska” od gladi.105 Zbog veoma teškog stanja u kome su se nalazile porodice, Ministarstvu unutrašnjih poslova se obratio 29. avgusta 1915. godine narodni poslanik Mato Pavićević, koji je tražio da se izda makar kilo hleba po osobi.106 Izgleda da se u mnogo boljem stanju nije nalazila tih dana ni crnogorska vojska. Srpsko poslanstvo na Cetinju se žalilo na grupe crnogorskih vojnika koje su bez starješina svakodnevno krstarile putevima od Berana ka Bijelom Polju i Brodarevu, ,,pa dolinom Lima do Prijepolja, a odatle na utok Uvca u Lim kao i Plevlje-Rudo kroz srez pribojski”, gdje su uzimali od naroda hranu, otimali stoku

104 DACG, MUD 1915, UO, f-164, 2552/3, J. Bakić, oblasni upravitelj u Beranama – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 25. jul; Usljed velikog siromaštva u Rijeci Crnojevića se u jako kritičnom stanju nalazila porodica Petra Đukanovića sa 10 članova, koja je u to mjesto došla da živi prije 12 godina. Pomenuta porodica bi mnogo ranije pomrla od gladi, da im se nije ,,po mogućnosti pritijecalo”, jer su njihovi hranitelji, sinovi pomenutog Petra Đukanovića, Mitar i Jole bili neprestano na frontu, kako u ratu s Osmanskim carstvom, tako i u ovom posljednjem ratu. (DACG, MUD 1915, UO, f-164, 2633, uvjerenje Uprave Opštine Rijeka o siromašnom stanju porodice Petra Đukanovića, 22. jul.); U sličnom stanju u kolašinskom kraju nalazio se Milisav Bulatović iz Lipova sa 14 članova svoje i bratove familije, koje nijesu imale ni krov nad glavom. Stoga je zastupnik oblasnog upravitelj u Kolašinu Krsto Jablan tražio, da se porodici Bulatović izda neka pomoć ili da im se radi ishrane odobri preseljenje u pećku oblast. (DACG, MUD 1915, UO, f-164, 2662/2, K. Jablan, zastupnik oblasnog upravitelja u Kolašinu – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 6. avgust.) 105 DACG, MUD 1915, UO, f-165, 2986/2, Oblasna uprava u Podgorici – Nikoli I Petroviću, crnogorskom kralju, 31. avgust. 106 DACG, MUD 1915, UO, f-165, 2986/8, narodni poslanik Mato Pavićević – Mini- starstvu unutrašnjih djela, 29. avgust. Глад у Црној Гори 39 i ostale namirnice. Bilo je i slučajeva da su vojnici sa oficirima izdavali narodu pomenutih mjesta ,,umjesto rekvizicionih priznanica”, cjeduljice koje su lično pisali a koje su crnogorske vlasti odbacile kao neispravne.107 Međutim, od onih legalnih rekvizicija, iza kojih je stajala crnogorska vlast, stanovništvo bjelopoljske oblasti (mahom iz brzavske kapetanije) svoju stoku prevelo je na srbijansku teritoriju, u sjenički srez (u barsku opštinu). Tamo se nalazilo: goveda 419, konja 25, ovaca 199 i koza 25. U bjelopoljskoj Oblasnoj upravi bili su mišljenja da bi navedenu stoku preko srbijanskih vlasti trebalo vratiti u Crnu Goru, a na Cetinju je bilo da odluči, da li će se stoka rekvirirati u korist države zbog prikrivanja ili će se vratiti vlasnicima.108 Kakva god da se odluka donijela po ovome pitanju, ne sumnjamo da vlasti na Cetinju nijesu uvažile preporuke svog poslanika u Srbiji Lazara Mijuškovića, koji je jula 1915. godine izvijestio Ministarstvo inostranih djela, da je u Nišu (vjerovatno i u cijeloj Srbiji) odavno na snazi zabrana klanja goveda ispod tri godine, odnosno da se duže vrijeme smiju klati samo stara goveda, i to ,,samo jednom nedjeljno”. Stoga je poručio da se štede goveda, jer im treba tri godine da izrastu za rad, a sitnoj stoci samo godina.109 Ako je narod i mogao da čeka, očito da poslanik Mijušković nije slutio da njegovoj državi vrijeme nije bilo više saveznik. No, dok okupatorska čizma ne kroči na tlo njihove zemlje, crnogorske vlasti su se, u granicama svojih mogućnosti, brinule da prehrane gladno stanovništvo. Oblasna uprava u Nikšiću je čak predlagala Ministarstvu unutrašnjih djela, da se nikšićkoj Pivari zabrani da kupuje ječam radi proizvodnje piva, jer ga je i onako bilo malo, a sve su prilike bile da će ga još manje biti.110 Da se ne bi vršile špekulacije

107 DACG, MUD 1915, UO, f-165, 2905/2, Ministarstvo inostranih djela – Ministarstvu unutrašnjih djela, 24. avgust. 108 DACG, MUD 1915, UO, f-164, 2506/3, T. Milošević, administrator bjelopoljske oblasti – Ministarstvo unutrašnjih djela, 22. jul; Administrator bjelopoljske oblasti T. Milošević uputio je 7. septembra 1915. godine ministru unutrašnjih djela telegram, u kome ga je obavijestio da se u brzavskoj kapetaniji pojavio veliki broj vukova, koji su na životinje napadali čak i dan- ju. U Opštini Rasovo zaklali su jednog konja i 30 sitnih brava. Kako je bilo nepohodno povesti hajku za njima, administrator Milošević je tražio da se iz tamošnjeg magacina izda 1000 metaka za martinke i berdanke, ali i jedan broj pušaka Oblasnoj upravi u Bijelom Polju. (DACG, MUD 1915, UO, f-167, 3287/6, T. Milošević, administrator bjelopoljske oblasti – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 7. septembar.) 109 DACG, MUD 1915, UO, f-165, 2872/3, Ministarstvo inostranih djela – Ministarstvu unutrašnjih djela, 11. jul. 110 DACG, MUD 1915, UO, f-165, 2978/7, L. Gojnić, oblasni upravitelj u Nikšiću – Ministarstvu unutrašnjih djela, 22. jul. 40 Aрхивски записи domaćim brašnom i žitom, Ministarstvo unutrašnjih djela je 3. septembra 1915. godine proslijedilo svim Oblasnim upravama raspis, da ,,niko ne smije ni jednu vrstu žita ili brašna, ma u kojoj količini, kupiti ni na pazaru, niti ma gdje drugo, radi ma kakve trgovine, do samo za domaću upotrebu. Izuzetak od toga čine hljebari, koji mogu, isključivo na pazarima, kupovati hranu, ali samo onu količinu ove, koja im je potrebna radi pravljenja hljeba, u njihovim pećima za prodaju.”111 Za 12 crnogorskih familija sa 70 članova koje su krenule u pravcu Peći, hljeb je bio nasušna potreba da bi preživjeli. Kako su po dolasku u Andrijevicu bile izložene ,,nevoljama” zbog gladi, tražili su 6. oktobra 1915. godine od ministra unutrašnjih djela, da naredi vlastima u tom mjestu da im budu naklonjene i da im se izda pomoć u hrani.112 Spas od gladi u Peći je tražilo i 17 porodica sa 137 članova iz Nikšića. Kako im Oblasna uprava u Podgorici nije izdala potrebno odobrenje, tražile su 21. oktobra 1915. godine od ministra Vuletića da im barem dodijeli pomoć u hrani.113 Međutim, i pored toga što vlasti nijesu izdale mnogima dozvole za odlazak u Metohiju, to ih nije omelo da se nađu tamo. Zbog toga je ministar Vuletić početkom novembra 1915. godine javio Oblasnoj upravi u Peći, da ako bi ubuduće neko došao bez potrebnog odobrenja, da mu se odmah dostave podaci o njima (ime, mjesto i kojim putem su došli), kako bi strogo kaznio odgovorne kojima je izdao naređenje da nikoga ne puštaju za Metohiju.114 No, nije samo stanovništvo iz starih granica Crne Gore odlazilo u novooslobođene krajeve, već i obratno. Istina, na to ih je natjerala bojazan od energičnih napada koje je vršila austrougarska vojska na Drini i Limu. U telegramu koji je uputio ministru Vuletiću 11. novembra 1915. Godine, Oblasni upravitelj u Nikšiću javlja da ne ulazi u razloge koji su ih natjerali da napuste svoja

111 DACG, MUD 1915, UO, f-165, 2991/2, Raspis svim Oblasnim upravama i ostalim up- ravnim vlastima u zemlji, 3. septembar. Zaduženi da prate da ne dođe do eventualnih zloupotreba bili su predsjednici varoških opština, koji su izdavali pekarima uvjerenja o kupovini količine i vrste hrane, a koju su ovi morali pokazati predsjednicima svojih varoških opština. Ovim su se željeli izbjeći posrednici (trgovci) između proizvođača i potrošača hrane. Oni koji su uvozili žito i brašno iz inostranstva, mogli su ga samo jednom prodati preprodavcu, a ovi su je morali direktno prodavati potrošačima. (Isto.) 112 DACG, MUD 1915, UO, f-167, 3378/2, Milisav Jovanović sa društvom (ispred 12 porodica) – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 6. oktobar. 113 DACG, MUD 1915, UO, f-167, 3497/2, Mujo Komnenić i Luka Denda (ispred 17 porodica iz Oputno-rudinskog kraja) – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 21. oktobra. 114 DACG, MUD 1915, UO, f-169, 3664, S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela – Oblasnoj upravi Peći, 3. novembar. Глад у Црној Гори 41 ognjišta, ali mu saopštava kako dosta familija iz prekotarskih krajeva prelazi na lijevu obalu Tare i da nemaju što jesti.115 Uprkos tome, do 19. novembra 1915. godine iz prekotarskog područja je priješlo na lijevu obalu Tare 114 familija sa 529 članova. Dok je jedan broj porodica imao ukupno 1639 brava, 566 goveda i 70 konja, drugi dio nije imao ništa, i postojala je opasnost da stradaju od gladi ukoliko im se ne pomogne.116 I ne samo one, već i porodice s druge strane Tare, u kojima je pored velike zime i glad ovladala.117 Do kraja novembra 1915. godine preko Tepaca i Lever Tare prešlo je na područje nikšićke oblasne uprave 1700 familija sa velikim brojem stoke. U samom Nikšiću bilo je preko 200 familija iz prekotarskog područja. Sve okolne kapetanije su takođe bile pune ovih porodica. Stoga je oblasni upravitelj u Nikšiću tražio od Vuletića da se iste premjeste u zetsko-brdsku, katunsko-riječku oblast, Komane i Zagarač, a posebno one koje su bile nastanjene u Grahovskoj, Rudinskoj i Trepačkoj kapetaniji.118 Pomoć od Vuletića tražio je tih dana za činovništvo svoga kraja i oblasni upravitelj iz Berana. Činovništvo se žalilo da nije u stanju usljed gomilanja vojske i izbjeglica iz Srbije, te izdavanja velikih količina taina, nabaviti svojim porodicama životne namirnice. Novac im, u svakom slučaju, nije pomagao mnogo, baš kao ni onima koji su ga imali, mada je takvih bilo vrlo malo. Stoga su beranski činovnici tražili da im se izda pomoć u naturi, koje će oni vremenom platiti državi.119 Da li su sa Cetinja uputili neku pomoć siromašnom beranskom činovništvu nijesmo uspjeli doznati, ali i da jesu, po svoj prilici to nije bilo dovoljno, pošto se 8. decembra 1915. godine predsjednik Opštine Berane Todor Lekić, ponovo

115 DACG, MUD 1915, UO, f-169, 3690/2, L. Gojnić, oblasni upravitelj u Nikšiću – S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela, 11. novembar. 116 DACG, MUD 1915, UO, f-169, 3759/2, L. Gojnić, oblasni upravitelj u Nikšiću – S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela, 19. novembar. 117 DACG, MUD 1915, UO, f-169, 3736/2, L. Gojnić, oblasni upravitelj u Nikšiću – S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela, 15. novembar. 118 DACG, MUD 1915, UO, f-171, 3938/1, L. Gojnić, oblasni upravitelj U Nikšiću - S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela, 3. decembar; Prilike u nikšićkom kraju dodatno je usložnjavao veliki broj izbjeglica iz Bosne, koje su vršile velike pljačke kojima mjesne vlasti nijesu mogle stati na kraj. Zato je oblasni upravitelj u Nikšiću tražio od ministra unutrašnjih djela da se pošalje vojska u pojedine kapetanije, kako bi se uspostavio red i bezbjednost. (DACG, MUD 1915, UO, f-170, 3904/9, L. Gojnić, oblasni upravitelj u Nikšiću - S. Vuletić, ministar unutrašnjih djela, 28. novembar.) 119 DACG, MUD 1915, UO, f-169, 3777/4, J. Bakić, oblasni upravitelj u Beranama – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 16. novembar. 42 Aрхивски записи obratio tamošnjem oblasnom upravitelju Marku Petroviću, da urgira na Cetinju kako bi se izdala pomoć tamošnjim činovnicima. Lekić mu je tom prilikom saopštio, mada sumnjamo da to nije bilo poznato upravitelju Petroviću, da su njihove plate male i za mirnodopske, a kamo li ratne uslove, koji su doveli do toga da je u tom mjestu hljeb dostigao cijenu od 5 i više perpera, a njihove dnevnice kretale su se između 3-4 perpera, pa sve do onih najvećih od 5 perpera. Zbog teške situacije u koju su zapali, neki činovnici iz ovog mjesta su zatražili da se pošalju u svoje jedinice na front jer bi tamo imali vojnički tain.120 Nešto bolje prilike vladale su južnim krajevima crnogorske države. Iz jednog popisa sačinjenog novembra mjeseca 1915. godine u kapetaniji mrkojevićkoj vidi se, da u istoj živi u 517 domova 2273 osobe, te da se na frontu nalazi 345 ljudi, a 74 u intendanturi. Što se tiče zaliha hrane 297 familija imalo je hrane do žetve ozimog žita, za 5 mjeseci imalo je hrane 8, za 4 mjeseca 23, za 3 mjeseca 45, za 2 mjeseca 63 i za mjesec dana 21 porodica. Uopšte nije imalo hrane (,,žita ni zrna”) 60 mrkojevićkih familija.121 Bez ikakvog načina za život nalazile su se tih dana u Skadru brojne crnogorske porodice pristigle iz Metohije. Kako su i nešto malo imetka koje su imale, usput opljačkali Arnauti, iz Oblasne uprave u Skadru javili su ministru Vuletiću, da ,,stanje je njihovo očajno i neopisivo”, te da osim golih života ništa sa sobom nijesu donijeli.122 U boljem stanju nijesu bile ni 1300 crnogorskih izbjeglica, koje su se iz Peći vratile u Podgoricu123 u takvom stanju, da su okarakterisani kao ,,gladni i jadni”.124 Za one crnogorske izbjeglice koje se još uvijek nijesu domogle Podgorice, oblasni upravitelj Andrijevice je saopštio ministru unutrašnjih djela da ,,stradaju od gladi”, te da najvjerovatnije ima i mrtvih.125 U kolašinskoj Oblasnoj

120 DACG, MUD 1915, UO, f-171, 3975/2, Todor Lekić, predsjednik Opštine Berane – M. Petroviću, oblasnom upravitelju u Beranama, 8. decembar. 121 DACG, MUD 1915, UO, f-170, 3853, V. Vučinić, v.d. plemenskog kapetana u Mrkojevićima – Oblasnoj upravi Bar, 17. novembar. Sitne stoke bilo je 4123, krupne 1188, konja 173 i konjčadi 368 grla. (Isto.) 122 DACG, MUD 1915, UO, f-170, 3790/2, Oblasna uprava u Skadru - S. Vuletiću, min- istru unutrašnjih djela, 23. novembar. 123 DACG, MUD 1915, UO, f-171 , 3959/4, dr N. Škerović, zastupnik oblasnog upravi- telja u Podgorici - S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 3. novembar. 124 DACG, MUD 1915, UO, f-171, 3959/2, R. Popović, zastupnik ministra vojnog, mini- star finansija i građevina – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 3. novembar. 125 DACG, MUD 1915, UO, f-171, 3959/10, J. Bakić, oblasni upravitelj u Andrijevici – S. Vuletiću, ministru unutrašnjih djela, 8. decembar. Глад у Црној Гори 43 upravi još uvijek nije bilo mrtvih, ali ukoliko se ne bi našlo riješenje za veliki broj prekotarskih porodica koje su došle u kapetaniju Poljsku, od kojih je jedan broj bio ,,u najkrajnijoj bijedi”, ni taj dan nije bio daleko, javljeno je ministru Vuletiću 18. decembra 1915. No, uprkos velikim problemima u kojima se zemlja nalazila, posebno na materijalnom, a posljednjih mjeseci 1915. godine i početkom 1916. godine i na vojnom planu, crnogorske vlasti su gotovo do posljednjeg dana natčovječanskim naporima pomagale brojno siromašno i od gladi izmučeno stanovništvo, kako crnogorsko, tako i ono koje je utočište pronašlo u Crnoj Gori. Nakon njenog vojnog sloma, tu će brigu na sebe preuzeti austrougarske vlasti.

* * *

U Prvi svjetski rat Crna Gora je ušla potpuno nespremna, kako na vojnom, tako na materijalnom i svakom drugom planu. Evidentno je da je mnogo spremnija bila za rat 1908-1909. godine (da je kojim slučajem do njega došlo) ili u Balkanskim ratovima 1912-1913. godine. Ako znamo da je njena vojska u Balkanskim ratovima 1912-1913. godine bila prilično desetkovana, stanovništvo sasvim dobro osjetilo na svojoj koži glad, a državna teritorija uvećana do te mjere da se u nekim krajevima nije mogla uspostaviti stabilna vlast, onda se može zaključiti da ovaj rat Crna Gora nije mogla (iako je imala volje) iznijeti na svojim plećima. I ne samo ona. Ispostavilo se da i neuporedivo snažnije države od crnogorske nijesu bile tome kadre. Ne treba da čudi što je od prvog dana, pored borbi s neprijateljem na frontu, morala da vodi ništa manje ogorčenu borbu s glađu u zemlji, koja ni u mirnodopskim uslovima nije bila zanemarljiv problem. No, da nije bilo savezničke pomoći teško da bi vlastitim resursima mogla dočekati početak 1915, a kamoli početak 1916. godine, kada će doživjeti vojni slom. Međutim, i pored pomoći koje su upućivale savezničke države, gotovo od prvog dana rata na Cetinje su pristizali izvještaji (ali i narod) koji su govorili u prilog tome da u zemlji vlada glad. Naročito su glađu bile pogođene one oblasti koje su bile izložene ratnim dejstvima. Kako je rat odmicao, a životnih namirnica bivalo sve manje u prodaji, glad se širila i u onim oblastima, koje gotovo i da nijesu osjetile ratna razaranja. Crnogorska vlada je i pored svega uspijevala da do zadnjeg dana šalje pomoć ugroženim porodicama i pojedincima, ne dozvolivši da u zemlji zavlada glad s fatalim posljedicama. Štaviše, zabilježeno je i da su 44 Aрхивски записи siromašne porodice jedan dio državne pomoći u žitu ostavljale za sebe, jedan prodavale, a jedan slali najbližima na frontu. Nakon januarskih dana 1916. godine takva iskustva ostaće im u lijepom sjećanju. О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 45

UDK 78(497.16) (091) „1889/1910”

Luka I. MILUNOVIĆ

O MUZIČKIMA GOSTOVANJIMA U KNJAŽEVINI CRNOJ GORI (1889-1910) - Wiener Waldhorn-club na Cetinju 1902. godine –

Sažetak: Pregled muzičkih nastupa stranih muzičara (solista, muzičkih grupa i horova) koji je uglavnom napravljen na osnovu arhivske građe, ilustrovao je muzički život u Knjaževini Crnoj Gori tokom 1889-1910. godine. Rad posebnu pažnju posvećuje pojavi Wiener Waldhorn-kluba na Cetinju, u maju1902. godine.

Ključne riječi: muzička kultura, muzika, turneje, Wiener Waldhorn-klub, Knjaževina Crna Gora.

ABOUT THE MUSIC EVENTS HOSTED IN THE PRINCIPALITY OF MONTENEGRO (1889-1910) - Wiener Waldhorn-club in Cetinje in 1902-

Abstract: A review of musical performances of foreign musicians (soloists, groups and chapel), which is made predominantly on the basis of archival materials, illustrated musical life in the Principality of Montenegro during the 1889-1910 year. The paper is particularly drew attention to the appearance of Wiener Waldhorn-club in Cetinje, in May 1902.

Key words: musical culture, music tours, the Wiener Waldhorn-club, Principality of Monte­ negro.

Pored domaće muzičke produkcije koja je, iako skromna, ipak imala kontinuitet, muzičku scenu u Knjaževini Crnoj Gori poslije Berlinskoga kon­ 46 Aрхивски записи gresa1 dopunjavaju gostovanja afirmisanih muzičkih umjetnika, horova, društava i putujućih muzičara.2 Kada govorimo o muzičkome ambijentu u Crnoj Gori3 na razmeđi 19. i 20. stoljeća, pored gostovanja stranih izvođača, treba imati na umu: muzičku kulturu, obrazovanje, stvaralaštvo i izvođenje numera na crnogorskome dvoru; pripremanje i nastupe domaćih horova, sastava, solista, te kasnije instrumentalnih sastava; povremeno organizovanje privatnih muzičkih i plesnih škola; muziku u nastavnima programima crnogorskih škola; rad učitelja muzike na podučavanju članova boljestojećih gradskih familija. Treba obratiti pažnju i na izvođenje muzičkih numera u okviru programa prikazanih u Zetskome domu i prostorima čitaoničkih društava, ali i boljima ugostiteljskima objektima, kao i na oblike muziciranja (vokalno i instrumentalno) na raznima narodnima skupovima (skupštine, pazari, izdizi, śednici, pośeci...) i veseljima (proslave, svadbe, slave...). Stožer domaće instrumentalne muzičke produkcije do Prvoga svjetskoga rata bila je Crnogorska vojna banda (muzika)4, koja je po potrebi nastupala kao dvorski (kamerni) ili gradski (bleh) orkestar. Muzička djela na Cetinju pišu Česi: Antun Šulc, František Vimer i naročito uspješno Robert Tolinger, kao i domaći autori Špiro Ognjenović, knjaz Mirko N. Petrović, a kasnije Jovan Ivanišević i Aleksa Ivanović. Vokalna muzička produkcija, u prvo vrijeme horovi (od 1871. god.) organizovani radi crkvenoga pojanja, kasnije dominantno poprima sekularne karakteristike. Kulturni programi (śednici, beśede, zabave...) u Zetskome domu skoro da se ne mogu zamisliti bez vokalnih i instrumentalnih tačaka. Pjevaju horovi, kvarteti, seksteti i solisti, čuju se zvuci klavira, violine, violončela, ili svirka 1 Izabrani period za razmatranje uglavnom se poklapa sa drugom etapom (1889-1909) prvoga perioda (1884-1909) razvoja pozorišne umjetnosti u Crnoj Gori do Prvoga svjetskoga rata. Prvi period počinje kada i kontinuirani i organizovani pozorišni život u Crnoj Gori (1884. g.), a prva etapa ovoga perioda se završava početkom korišćenja iako još nedovršenoga zdanja Zetskoga doma za javne priredbe (decembar 1888. g.). Luka I. Milunović, „Pozorište Zetski dom“, Cetinje, 2006, str. 64. Viđi: ,,Periodizacija razvoja pozorišne umjetnosti u Crnoj Gori“, Ibidem, str. 269-277. O drugoj etapi prvoga preioda: Ibidem, ,,Karakteristike pozorišne produk- cije u Knjaževini Crnoj Gori 1889-1908.“, ,,Glasnik odjeljenja umjetnosti“, knj. 30, Podgorica, CANU, 2012, str.179−196. 2 Pri razmatranju pitanja o muzičkome životu u Knjaževini Crnoj Gori dragocjen je bibli- ografski rad Ivana S. Vukčevića ,,Muzika u crnogorskoj periodici“. 3 Na nekoliko dokumenata iz fonda Uprava (Opština) varoši Cetinje u Državnome arhivu Crne Gore ljubazno mi je skrenula pažnju gospođa Tamara Radonjić, pa je i ovo prilika da joj se najsrdačnije zahvalim. 4 Luka I. Milunović, ,,Crnogorska vojna muzika (banda)“, u: ,,Crnogorska vojna muzika“ / Luka I. Milunović, Stevan B. Radunović, Cetinje Podgorica, 2010, str. 5-34. О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 47 orkestra Crnogorske vojne muzike, organizuju se plesovi. Krajem 19. i početkom 20. stoljeća u gradovima Crne Gore osnivaju se i organizovano djeluju društva, prvo pjevačka sa horovima uz koje stasavaju horovođe, a zatim i instrumentalni orkestri. Crnogorci upisuju studije na kozervatorijima u Evropi (Prag). Ovom prilikom nijesmo obuhvatili muziciranje putujućih profesionalnih pozorišnih trupa na gostovanjima u Crnoj Gori. Uobičajeno je, naime, bilo da neke predstave imaju muzičke sekvence, što se posebno naglašavalo uz najavu (komad sa pjevanjem). Pored muziciranja u okviru prikazanih predstava, pozorišno društvo ili neki njegovi članovi (bolji pjevači) bi učestvovali u programima povodom raznih oficijelnih prigoda koje bi domaća kulturna društva organizovala u vrijeme gostovanja profesionalnih glumaca. Gostovanja muzičkih umjetnika i izvođača nijesu bila redovna ili plani­ rana domaćima programima, već su najčešće zavisila od poziva (ad hoc) ili na­ mjere samih muzičara da dođu i realizuju svoj program u Crnoj Gori. Kad go­ vo­rimo o gostovanjima na Cetinju uvijek treba imati na umu da su mnogi od pomenutih muzičara svoj program nudili i u drugim gradovima Crne Gore. Mu­ zičke programe smo uslovno grupisali prema kvalitetu, odnosno obliku i mje­ stu izvođenja u dvije cjeline, koje smo naslovili 1. Koncertne produkcije i 2. Produkcija putujućih muzičara i družina-kapela. Izabrali smo da za ovu priliku posebno skrenemo pažnju na gostovanje Bečkoga Valdhorn kluba (Wiener Waldhorn-Club) na Cetinju 1902. godine.

1. Koncertne produkcije

1.1 Solisti. Krajem avgusta 1889. godine u Zetskom domu je gostovala Zorka Ostojić, čuvena pjevačica Narodnog pozorišta iz Beograda, koja „raspolaže mekanim slatkim glasom vrlo dobro školovanim“. Zorka Ostojić je poslije nastupa u Zadru, Šibeniku i Splitu stigla na Cetinje 26. avgusta 1889. godine u pratnji Mihaila Jovanovića, člana beogradskoga pozorišta, i već śutradan dala koncert u Zetskom domu, da bi dalje nastavila turneju u Kotoru i Dubrovniku. Iako su cijene ulaznica bile umjerene, publike je bilo veoma malo. Šteta što se nije našao niko da je prati na klaviru, primijetiće komentator u štampi, uz napomenu da je Zetskome domu taj instrument nedavno poklonila knjeginjica Olga, ćerka knjaza Danila I Petrovića. U okviru programa proslave 400 godina crnogorskoga štamparstva i izdavaštva, češki violinista Josef Karbulka je za visoke goste 18. jula 1893. godine 48 Aрхивски записи priredio veoma uspio koncert u Zetskome domu. Josef Krabulka, profesor Carske konservatorije iz Praga, koji se potpisuje kao virtuoz knjaževskoga dvora crnogorskoga će desetak godina kasnije tražiti dozvolu da knjazu Mirku posveti svoje djelo ,,Kompozicija za violinu i klavir“, što je crnogorski dvor odobrio sa zahvalnošću.5 Dok su 1896. godine radovi na potpunom završetku izgradnje i uređenja još bili u toku, u Zetskome domu će se ipak održavati koncerti, doduše umjetnika iz inostranstva. Sa svojim horom (članovi veoma različitoga uzrasta) na Cetinje je došla ruska umjetnica, kćer još slavnijega oca, Nadežda Dimitrijevna Slavjanska i početkom aprila dala dva koncerta u Zetskome domu. Na prvome koncertu, koji je počeo i bio završen crnogorskom himnom, pozorišna sala (još potpuno neuređena) bila je puna publike. Na drugome koncertu sala nije bila tako popunjena, zbog, kako se napominje, visine cijena ulaznica.6 Ruski umjetnici će oduševiti vladajuću familiju i biti pozvani da treći koncert daju u samome Dvoru. Koncertu na Dvoru su, pored domaćina, prisustvovali predstavnici stranih zemalja u Crnoj Gori i pozvani domaći uglednici. Vjerujemo doduše da poziv ruskim umjetnicima sa crnogorskoga dvora nije motivisan isključivo umjetničkima razlozima. Početkom septembra 1896. godine, u Zetskome domu gostuje operski pjevač Stevan Deskašev. U izvođenje programa na koncertu Deskašev će uključiti i domaće snage. Za pratnju na klaviru angažovan je profesor Robert Tolinger, uz saradnju mjesnoga seksteta pod upravom kapelnika F. Vimera. Napomenućemo ovđe da se iz računa o nadoknadi za angažovanje i troškovima,7 koji je plaćen iz državne kase nekoliko godina ranije (maj 1890. godine), vidi da je tada na Cetinju postojao pjevački sekstet koji su činili: František Vimer, Fran (Filip) Jergović, Milo Martinović, Dušan Jovanović, Božo Novaković i Špiro Ognjenović. Ne

5 DACG, UD-1902, Fas.: 53, br. 1504. Vidi: DACG, UD-1904, fas.: 61, om.: Akta bez broja i datuma. 6 Za samo jedan „bilet od loža u Zetski dom za koncert N. Slavjanske“ iz dvora je 1. aprila plaćeno 8 fijorina (DACG, UD-1896, fas.: 32, Om.: Rashodi Našljednika, Ov.: april, br, 30). Ra- nije smo vidjeli da je pri gostovanju pozorišnih trupa za najskuplja mjesta u ložama plaćano po 3 fijorina. Na Cetinju je te godine, smatramo vrijednim pomenuti, prema popisu učinjenom radi utvrđivanja potrebnih količina vode (kapacitet vodovoda), živjelo 2300 stanovnika i 166 vojnika, a grad je za godinu dana posjetilo 18.368 lica. (DACG, UVC-1896, fas.: 12, Om.: mart, br. 238). 7 DACG, UD-1890, fas.: 11, br. 27. za Deskaševa je nekoliko godina ranije u ,,Glasu Crno- gorca“ napomenuto da je prvi tenor Budimpeštanske kraljevske opere. Deskašev je dolazio na Cetinje još 1891. godine kada ga je, kako piše Zastava (br. 148, str. 2), knjaz Nikola odlikovao. О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 49 možemo, međutim, pouzdano tvrditi da se, kada je u pitanju mjesni sekstet koji je učestvovao na koncertu Deskaševa, radi o istim ličnostima. Na koncertu Deskaševa svirala je i Crnogorska vojna muzika. Lože i śedišta u parteru su, kako bilježi štampa, bili rasprodati. Poslije Cetinja, Stevan Deskašev je otputovao za Podgoricu da bi tamo, te kasnije i u Nikšiću priredio koncerte. U Zetskome domu je 24. juna 1899. godine održao koncert Žarko Savić, dvorski operski pjevač koji je lijepo ime stekao na njemačkima pozornicama: ,,uz prijateljsko sudjelovanje g. Nelibe“, mladoga člana dvorskoga orkestra (violina). ,,I glas i vještina g. Savića izazivali su burno pljeskanje“. Koncertu je prisustvovala i Knjaževska porodica.8 Kosta Travanj, rodom iz Vršca, ,,učitelj srpske škole u Sarajevu, čuveni srpski tenorista, izučeni koservatorista“, došao je na Cetinje pred Petrovdan 1901. godine i najavio koncert u Zetskome domu. Na Petrovdan (29. jun) K. Travanj je pjevao na liturgiji u manastirskoj crkvi na Cetinju, a uveče je ,,imao čast da na velikom soare u Dvoru otpjeva više komada, gdje je bio nagrađen aplauzima“. Prema plakatu sačuvanome u dvorskoj arhivi u subotu veče (30. VI), Travanj je dao koncert u Zeskome domu ,,uz dobrovoljno sudjelovanje knj. dvor. vojne muzike“. Nastup Koste Travnja pratio je na klaviru Davidek.9 ,,Šteta što kuća nije bila punija.“ napomenuće štampa uz komplimente o nastupu mladoga pjevača koji je namjeravao da poslije školovanja u Zagrebu kod Zajca nastavi usavršavanje u Milanu. Sa Cetinja K. Travanj je otišao u Kotor, sa namjerom da dalje nastavi sa koncertima u Dubrovniku i Splitu kako bi prikupio sredstva radi nastavka školovanja. Ovo gostovanje na Cetinju zabilježio je i novosadski ,,Branik“.10 Prvi tenor slovenske opere u Ljubljani, Stanislav Orzelski, moli u pismu 1904. godine knjaza Nikolu za dozvolu da kao podanik i bivši ruski vojnik ,,priredi par opernih večeri“ u ,,dičnoj zemlji sl. Crnogoraca“. Uz molbu šalje i umjetničku

8 Glas Crnogorca, XXVIII/1899, br. 26, str. 3. Mostarska ,,Zora“ (br. 8, str. 315) piše da je 1896. godine knjaz Nikola odlikovao ordenom knjaza Danila I (IV strepen) Žarka Savića, operskog pjevača u Frajburgu. 9 NMCG-BAO, NI, kut.:1901/I, br. 219. Ovo je jedan o rijetkih sačuvanih plakata na ko- jemu u zaglavlju stoji oficijelni naziv pozorišta: KNJAŽEVSKO CRNOGOSKO POZORIŠTE U ZET. DOMU. sa crnogorskim državnim grbom u sredini natpisa (između riječi crnogorsko i pozorište). 10 Glas Crnogorca, XXXI/1901, br. 27, str. 4, Ibidem, br. 28, str. 3. Vidi: ,,Branik“, XVII/1901, br. 78, str. 3. 50 Aрхивски записи biografiju11 u kojoj ističe da je pjevao u Operama u Pragu, Zagrebu i Ljubljani, te da je pjevajući pred srpskim kraljem Aleksandrom odlikovan ordenom Sv. Save (IV stepen). Pod naslovom ,,Opersko veče“, ,,Glas Crnogorca“ je za 8. jul 1906. go­ dine najavio gostovanje solista carske opere u Petrogradu Konstantina Terenćevića Serebrjakova (bas) i Nikole Matvjejevića Sofonova (lirski tenor) sa gospođicom Lidijom Konstantinovnom Serebrjakovom (sopran) u Zetskome domu. U najavi se ističe da će koncert trajati od 8½ do 10 ura. Program ove operske večeri u Zetskome domu su, kako se napominje u prikazu ,,sastavljali proizvodi ruske muzičke vještine“. Dvorana Zetskoga doma je bila puna publike koja je oduševljena nastupom burno pozdravila ruske umjetnike. Śutradan ,,na opšti zahtjev“ ruski umjetnici su priredili još jedan koncert, poslije kojega su primljeni na Dvor, đe su ,,koncertrirali pred svima članovima uzvišene Knjaževske porodice i mnogima za tu priliku naročito pozvanima gostima“.12 Opersko veče priredio je 6. juna 1907. godine Marko Vušković (bariton), ,,član opere u Vircburgu (Würzburg) u Bavarskoj, kojega je na klaviru pratila Vinka Dipin. Za program te večeri, kada su se čule kompozicije Verdija, Vagnera, Čajkovskog, Leonkavala..., kaže se u štampi da je bio ,,odličan, upravo umjetnički“ izveden. U štampi će biti posebno istaknuto: ,,Njegovo pjevanje ,Credo‘ iz Otela“.13 U Zetskome domu je 27. jula 1908. godine priredio koncert Vasilj Bo­ žinov, virtuoz na violini. O Božinovu štampa donosi da je po završenom kon­ zervatorijumu nastupao u Petrogradu, Zagrebu, Splitu i Zadru.14

1.2 Muzička društva

Krajem septembra 1890. godine, na Cetinje će stići Italijansko pjevačko društvo koje predvodi gospođa Gerstorft, da bi davalo svoje produkcije u Zetskome domu. Italijanskome društvu je, na zahtjev ministra prosvjete Jovana Pavlovića, Uprava varoši Cetinje smanjila naplaćeni iznos takse za nastup sa 50 na 10 fijorina.15

11 ,, ...dozvoljavam si u kratko moj curriculum vitae označiti.“ DACG, UD-1904, fas.: 61, Om.: Akta bez broja, sređena po datumu (6. IX). 12 ,,Glas Crnogorca, XXXV 1906, br.27, str. 3. Ibidem, br. 28, str.3. 13 ,,Glas Crnogorca, XXXVI 1907, br. 26, str. 3. 14 ,,Cetinjski vjesnik“, I 1908, br. 9. str. 4. 15 ,,DACG, UVC-1889/1890, fas.: 2, Om.: 1890, br. 20 (novi arh. br. 98 ). О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 51

Rođendan prijestolonasljednika Danila Aleksandra je svečano obilježen 1893. godine. Na veče praznika (16. VI), poslije sviranja Crnogorske vojne muzike u dvorskoj bašti ,,u kojoj su gosti čašćeni raznim pićem“, Beogradsko pjevačko društvo je priredilo koncert u Zetskome domu. Koncert je u 9 sati započeo pjesmom knjaza Nikole ,,Onamo, onamo“, a čitav program se sastojao iz srpskih i ruskih kompozicija.“ Više pjesama je na zahtjev publike ponovljeno (koncert je trajao do 11,30 ura). Koncertu je prisustvovao ,,cio Dvor“, dok se u štampi za diplomatsku ložu kaže da je bila prepuna. Poslije koncerta, za 40 članova Pjevačkoga društva naručena je bačva bire.16 Śutradan je knjaz Nikola primio predstavnike Pjevačkoga društva i odlikovao nekoliko članova Ordenom za nezavisnost Crne Gore Danilo I među kojima i Đoku Stanojevića, predsjednika društva, i horovođe Stevana Mokranjca (V stepen). ,,Glas Crnogorca“ će zabilježiti da je na Cetinju, tokom svadbenih sve­ čanosti knjaza Mirka Petrovića i Natalije Konstantinović 28. i 29. juna 1902. go­­dine, pred visokima gostima nastupalo Muzičko društvo mandolinista ,,Savoja–Petrović“ iz Rima (Società Musicale Mandolinistica Romana Savoja- Petrovich) pod upravom Benita Leonia. Povodom vjenčanja knjaza Mirka italijansko društvo će predati naročitu kompoziciju nastalu upravo za tu priliku. Društvo ,,Savoja-Petrović“ je lijepo primljeno na Cetinju i za svoje nastupe dobilo dosta komplimenata.17 Sve ovo će nešto kasnije podstaći Benita Leonija da se, poslije uspješnoga koncerta ovoga društva u Rimu 4. januara 1903. godine, obrati knjazu Nikoli, još jedanput istakne nastup na Cetinju, ljubazno zahvali na prijemu i zamoli ga da mu, povodom toga angažovanja i postignutih uspjeha u Rimu, dodijeli adekvatno crnogorsko odlikovanje. Krajem aprila 1907. godine, ,,Glas Crnogorca“ je, uz poziv na brojnu posjetu, najavio gostovanje Akademskoga pjevačkoga društva ,,Balkan“ iz Zagreba, čiji se dolazak na Cetinje očekivao ,,između 12 i 25 maja“. Datum gostovanja je kasnije utvrđen za 17. maj, a Društvo će se zadržati jedan dan duže na Cetinju radi upoznavanja sa znamenitostima. Uz ovu najavu pomenuta su mjesta u kojima je, ili će poslije Cetinja, društvo ,,Balkan“ nastupati. Poslije

16 Društvo je došlo na Cetinje iz Kotora gdje je istog dana doputovalo brodom. ,,Glas Crnogorca“, XXII/1893, br 25, str. 2. DACG, UD-1893, fas.:14, Om.: oktobar, br. 3. 17 DACG, UD-1903, fas.: 55, br. 69. Uprava dvora je 17. jula 1902. godine podmirila trošak boravka italijanskih muzičara sa 592,22 kruna (DACG, UD-1902, fas.: 53, br. 698.). Kod Pera Gašića boravilo 19 italijanskih muzičara od 25. VI do 3. VII 1902. godine (DACG, UD- 1902, fas.: 53, Om.: sređeno po datumu, b.b.). 52 Aрхивски записи njihovog nastupa (23 člana) u Zetskome domu, publika je, kako stoji u štampi, bila oduševljena: ,,Slušali smo i čitali najbolje kritike o ovom društvu, ali nas je opet iznenadila ona vještina i preciznost u pjevanju...“. Śutradan je za društvo priređen banket u Grand-hotelu (Velika lokanda) kojemu je prisustvovalo 70 osoba.18 Društvo je na Cetinju dočekao odbor koji će po njihovom odlasku, na ime troškova banketa (355,40 kruna), dočeka i boravka, podnijeti Ministarskom savjetu račun na 541,50 kruna (preko 28 napoleona u zlatu).19 Gostovanje diletantskoga tamburaškog zbora iz Dubrovnika, kojim je rukovodio ,,poznati kapelnik Čižek“ najavljeno je za nedjelju 6. maja 1907. godine. Prihod od ulaznica, čije su cijene uz najavu objavljene, za nastup tamburaša iz Dubrovnika namijenjen je kao prilog dobrotvornima fondovima na Cetinju. Orijentalni putnički klub iz Lajpciga (Leipzig) priredio je u Zetskome domu 26. maja 1908. godine dobrotvorni koncert u korist podizanja dječje bolnice na Cetinju. U najavi koncerta je istaknuto da će učestvovati ,,gospođica Ana Ajzele, pijanistkinja iz Lajpciga i prof. Vitez Julije Klengel, kapelnik i profesor na Kralj. Konservatorijumu u Lajpcigu“. Na koncertu je, pored najavljenih umjetnika, takođe zapaženo pjevanje gospođe Marte Pfajfer uz pratnju na klaviru dr Štajera. Pored na koncertu prikupljenoga iznosa od 303,92 krune, dr V. Štajer je kao prilog dao 1200 kruna, a gospoda Vinč i Valter još 200 kruna u ime uprave Orijentalnog putničkog kluba.

2. Produkcija putujućih muzičara i družina -kapela

Osnovni motiv dolaska jednoga broja putujućih muzičara u Crnu Goru prvenstveno je bio ostvarivanje zarade, a povodi su mogli biti razni: od prethodno stečenih iskustava i saznanja tokom boravka u suśedstvu do održavanja većih svečanosti i javnih manifestacija na Cetinju. Naravno, kod ovako formirane skupine muzičkih gostovanja u Crnoj Gori, mogu se, od slučaja do slučaja, konstatovati velike razlike u kvalitetu muziciranja, koji se kreće u dijapazonu od samoukih, jednostavnih nastupa do skladnoga notalnoga orkestriranja, doduše uvijek van koncertnoga oblika i pozorišta Zetski dom. Neki od ovih muzičara bi poslije nastupa na Cetinju nastavljali gostovanje po Crnoj Gori izvodeći svoje programe u drugima gradovima. Gostovanja navodimo hronološki, onako kako

18 ,,Glas Crnogorca“, XXXVI 1907, br. 20, str. 3, Ibidem, br. 22, str. 3 i Ibidem br. 23, str. 4. 19 Odbor za doček Društva ,,Balkan“ su činili: M. M. Dedović, J. Hajduković, L. I. Brkić, S. Šušnjar i M. Cerović (DACG, MS-1907, fas.: 3, br. 112). О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 53 smo konsultujući izvore mogli evidentirati dolaske muzičara, te njihove nastupe i programe date u Knjaževini Crnoj Gori. Pregled ćemo početi jednim podatkom iz arhivskih fondova van vremenskoga okvira odabranoga za posmatranje koji, međutim, ukazuje na odnos vlasti prema putujućima muzičarima. Ministar unutrašnjih djela, aprila 1884. godine, upitao je svoje podređene službe u Nikšiću zašto su zabranili jednome italijanskome muzičaru da svira u tom gradu jer ,,to se obično nezabranjuje niđe“ i pozvao ih da mu izdaju dozvolu.20 Iz konsultovane arhivske građe može se vidjeti da je dvorska uprava isplaćivala skromne nagrade putujućima muzičarima kada bi svirali pred Dvorom. Tako je 4. II 1892. godine, po nalogu knjaza Nikole, dato 2 fijorina jednome putujućemu muzičaru ,,te je svirao pred Dvor“.21 Vijesti o velikoj proslavi na Cetinju 1893. godine, koje su objavila i mnoga inostrana glasila, doprinijeće da prema Crnoj Gori krenu putujući muzičari i muzičke družine. Iz pisama Josifa Urbana, šefa muzičke družine iz Praga, Ministarstvu unutrašnjih djela (6. i 23. aprila 1893. godine) vidimo da je imao problema sa lokalnim vlastima pri nastupima u Nikšiću i kasnije Podgorici, iako je dobio dozvolu da tri mjeseca može nastupati po unutrašnjosti Crnu Gore. Iz Ministarstva unutrašnjih djela pišu vojvodi Šaku Petroviću u Nikšić da je Urbanu dozvoljeno da svira po varošima ,,dokle se bude pošteno vladao. Naredi da se rečenome ne brani da svira a vi odredite rok dokle.“ Nešto kasnije (20. maja), Urban je ponovo tražio intervenciju Ministarstva, ovoga puta i velikoga vojvode zetskoga, knjaza Mirka, radi nastupa 14 dana u Podgorici. Urban napominje da je sa svojom grupom u Crnoj Gori već dva mjeseca, da su poslije Nikšića pośetili Ostrog četiri dana te da su se istrošili, pa traži dozvolu za sviranje kako bi zaradili za put jer namjeravaju da otputuju iz Knjaževine. U isto vrijeme dozvolu da nastupa po unutrašnjosti Crne Gore međutim, Ministarstvo nije dalo Vasiliju Grguru, muzičaru takođe iz Praga, premda se molbom obraćao čak i knjazu Nikoli lično.22 Sredinom 1895. godine, uz uobičajenu dozvolu lokalne vlasti, na Cetinju će svoje programe izvoditi putujući muzičari.23 Odobrenje je dato 16. jula, pred rođendano prijestolonasljednika Danila Aleksandra. Na večeri uz Veliku trpezu

20 DACG, MUD-1884, fas.: 37, br. 224. 21 DACG,UD-DK, br. 69, red. br. 31. 22 O muzičkim družinama vidi: DACG, MUD-1893, fas.: 70. br. 356. i 408. Ibidem, fas.: 71. br. 503, 505 i 638. 23 DACG, UVC-1895, fas.: 10, br. 440. 54 Aрхивски записи na Dvoru 1896. godine nastupali su ,,srpski svirači“ i dobili honorar od 100 fijorina.24 Upravi Dvora se 27. XI 1897. godine iz Kotora obratio Sándor Laka moleći za dozvolu da ,,visokoj familiji pokaže vještinu svog muziciranja“, pa ako mu dozvole da ga telegrafski izvijeste.25 Iste, 1897. godine ,,jednome talijancu te je svira u malu kuću“, po nalogu knjaginje Milene dato je 5 fijorina.26 Svirač iz Češke, Jozef Novotni, tražio je juna 1897. godine dozvolu od Uprave varoši Cetinje da ,,svoj zanat može slobodno u ovoj varoši vršiti“. Iako je dokument oštećen, vidi se da je dobio dozvolu od opštinskih vlasti.27 Opštini Cetinje se 1897. godine obratio i Vencel Georg za dozvolu da može ,,pjevački i svirački zanat“ obavljati nesmetano u gradu.28 Vencel Gregor je ponovo došao na Cetinje o Petrovdanu 1900. godine i boravio sa svojom trupom dva mjeseca. Ovo doznajemo iz molbe koju je poznati cetinjski ugostitelj Nikola M. Knežević pisao opštinskoj upravi 19. novembra 1901. godine, tražeći dozvolu da ovo društvo može nastupati u njegovom lokalu tokom zime. Knežević se u molbi poziva na prošlogodišnji boravak svirača na Cetinju i ističe: ,,To je društvo dosta skromno“.29 Iste godine Alija Gušić i Miet Dukić mole Opštinsku upravu na Cetinju ,,da ni da dozvolu zanimati se našim radom muzikanskim i pjevačkim.“30 Troškovi funkcionisanja Dvora na Cetinju i računi Ministarstva ponekad ukazuju i na nastupe pjevača. Tako je 1. jula 1898. godine iz Ministarstva finansija plaćena (3,58 fijorina) večera za8 pjevača, dok 16. avgusta iste godine, iz dvorske kase: ,,Po zapovjedi knj. Mirka dade se jednom italijancu sviraču tambure“ 9,52 fijorina (1 napoleon u zlatu).31 Kako je otišao neplativši dug za boravak (33,98 fijor.), znamo da je na Cetinju 1899. godine nastupao Jovan Izer – muzikant. Za namir duga (u zalogu) ovaj muzikant je ostavio ,,violin i 43 komada nota“.32 Od Ludvika Gregorija

24 DACG, UD-1896, fas.: 32 Om.: rashodi Našljednika, Ov.: avgust, br. 12. 25 DACG, UD-1897, fas.: 36, Om.: novembar, br. 2042. 26 DACG, UD-1897, fas.: 33, Om.: Rashodi familije za januar, br. 10. 27 DACG, OVC-1897, fas.: 14a (25), br. 353. 28 DACG, UVC-1897, fas.: 14, br. 408; DACG, UVC-1897, Fas.: 14, br. 534. 29 ,,Društvo će prebivati kod mene sa kvartirom i sve će biti, kao i prije u svojemu redu...“ (DACG, UVC-1901, fas.: 40, bb, 19. XI). 30 DACG, OVC-1897, fas.: 14 (24), br. 318. 31 DACG, MF-1898, fas.: 163, om: jul, br. 2; odnosno: DACG, DK-1898, br. 77, avgust, red br. 123. O istom: DACG, UD-1898, fas.: 38, Om.: rashodi za avgust, br. 123. 32 DACG, UVC-1899, fas.:18, Om.: Akta 38−599, br. 196. О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 55 opštinska uprava Cetinje je oktobra 1899. godine naplatila 7,50 fijorina ,,za sviranje sa sviračicama u ovoj varoši za 5 dana...“ Istoga mjeseca te godine naplaćeno je 3 fijorina od Ilije Salije, horovođe muzičkoga društva za datu dozvolu da tri dana može svirati u gradu. 33 U vrijeme svečanosti povodom ženidbe prijestolonasljednika Danila, od 14. do 23. jula 1899. godine na Cetinju je boravio orkestar iz Mađarske (osam muzičara), pod rukovodstvom Aleksandra Horvata (Horváth).34 U pismu crnogorskom dvoru koje je poslao iz Dubrovnika, po odlasku sa Cetinja, Horvat o nastupima za vrijeme svadbenih svečanosti veli: ,,Na 27. jula igrah sa svojim orkestrom pri ulazu Visoke Nevjeste, pri svadbenom polasku u crkvu i pri povratku Visokog para. Na 28. i 29. igrah u vrtu pred palačom, na 29. jula pak još i pred palačom do ponoći, a na 30 jula se je uz zvuk moje umjetne igre u palači do ponoći izvršio prekrasan ples.“ (datumi u pismu su po novom kalendaru) i traži veću nagradu (koliko Knjaz odluči) za svoj trud jer smatra da već dobijenih 200 fijorina nije nagrada sasvim adekvatna uloženome trudu. Nije nam poznato da li je odgovoreno na pismo Horvata. U Baru su, avgusta 1899. godine, svirale dvije muzike sa broda ,,Izmir“ ,,koje su se takmičile u revnosti, za vrijeme ručka, da nas naizmjenično očaravaju svojim harmoničnom zvucima“, kako će u svojim putopisima zabilježiti knjaz Nikola. Osman Kojić, Hercegovac sa društvom, obratio se 4. septembra 1900. godine Opštinskoj upravi Cetinje, kako bi dobio ,,dozvolu, da možemo svirati u ovoj varoši“. U molbi Kojić naglašava da su on i njegovo društvo siromašni, pa da ne bi molili opštinu za pomoć, traže dozvolu da sviraju i zarade za put. Opštinska uprava je Kojiću dozvolila ,,za pet dana sviranje, za koje je uplatio za dozvolu f.[ijorina] pet “.35 Svirač Salko Duranović moli upravu varoši da mu, zbog slaboga ma­ terijalnoga stanja, dozvoli sviranje na javnima mjestima po gradu. Poslije kon­ sultacije Mitropolije, koja je odgovorila: ,,Opće crkvenoposno pravilo nedo­ zvoljava nikakva zabavna djela u tečaju časnih velikih posti“ – Uprava varoši Cetinja nije izdala odobrenje.36

33 DACG, UVC-1899, fas.: 23, bb. 34 NMCG, BAO, Nikola I, Kut.: 1899, br. 142. Vidi: DACG, UD-1899, fas.: 42, Om.: Rashodi svadbe Prijestolonasljednika, br. 15/VII. 35 DACG, UVC-1900, fas.: 26, br. 1991. 36 DACG, UVC-1901, fas.: 33, br. 433. 56 Aрхивски записи

Burlini Guglialnio, Italijan iz Udina, došao je sa ćerkom ,,koja je šćela da predaje na pijanoforte“ u Crnu Goru početkom 1902. godine. No, kako na Cetinju nije mogla naći posla, opštinska uprava je nju i njenoga oca pomogla sa 10 kruna.37 Iz dvorske kase 6. VII 1902. godine isplaćeno je Đoku Vasiću, muzikantu s društvom 30 kruna što je ovaj potvrdio priznanicom.38 Iste 1902. godine, tokom ljeta, na Cetinju je predavao muziku Italijan Alberto Alberti. Držao je časove iz dva instrumenta violine i pianoforta.39 Alberti je i nekoliko godina ranije držao časove na Cetinju. Iz jednoga neplaćenoga računa vidimo da je na ljeto 1898. godine časove violine naplaćivao ,,50 novčića na uru“. Bilježimo dolazak na Cetinje i Italijana Andreje Mozela, kojemu je 29. IX 1903. godine, uz naplaćenu taksu od 8 kruna, opštinska uprava dala dozvolu da može ,,za četiri dana u ovoj varoši raditi sa fonografom“.40 Ilustrovanje gostovanja muzičara, muzičkih kapela i društava u Crnoj Gori završavamo molbom koju je krajem 1909. godine nadležnoj vlasti podnio Petar Jovanović, svirač iz Srbije (srez Mačvanski, okrug Podrinjski, opština Zminjak, rodno mjesto Duvanište) tražeći dozvolu da mjesec dana svira na Cetinju sa svojima drugovima.41 Poslije konsultacije sa Oblasnom upravom, opštinska vlast je 23. decembra 1909. godine dala dozvolu da Jovanovićeva grupa može svirati do 10. januara 1910. godine, s tim da za svaki dan sviranja plati taksu od 2 perpera.

3. Wiener Waldhorn-club na Cetinju

Crnogorska periodika je posvetila znatnu pažnju dolasku i boravku muzičkoga društva ,,Wiener Waldhorn-club“ (Bečki klub lovačkoga roga) na Cetinju početkom maja 1902. godine. U ,,Glasu Crnogorca“ (27. aprila) najavljen je dolazak muzičkoga društva iz Beča, čiji je predśednik Karl Celner (Karl Zellner) dvorski savjetnik ,,...a članovi otmjeni i ugledni ljudi, koji radi svoga zadovoljstva

37 DACG, UVC-1902, fas.: 51/52, br. 115. 38 DACG, DK-1902, br. 84, red, br. 646. 39 DACG, UVC-1902, fas.: 47, br. 1486. vidi i: DACG, UVC-1902, fas.: 51−52, br. 115. 40 Fonograf (izum Edisona iz 1877. g.) preteča gramofona, odnosno magnetofona (DACG, UVC-1903, fas.: 64, br. 198). 41 Sa Jovanovićem su bili i: Rajko Sremčević, Stanko Jovanović, Svetozar Jovanović, Dra- gan Jovanović, Ljubomir Jovanović, Kosta Dimitrijević i Stojan Vasiljković. (DACG, UVC-1909, fas.: 84, br. V-1909-521). О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 57 njeguju ovu lijepu umjetnost“. U istom broju lista najavljeni su i nastupi društva: ,,... doći će u subotu 4 og maja na Cetinje. – Sjutra dan 5-og, u 11 sati iz jutra, svirati će pred Dvorom pozdravnu fanfaru, koja je posvećena Nj. Kr. Visočanstvu Gospodaru, poslje čega će biti primljeni u audijenciji. U veče istoga dana, dati će jedan koncert; a sjutradan drugi i posljednji. Jedan od ove dva koncerta biti će u Dvoru, a drugi u Zetskom Domu,....“ U najavi je posebno naglašeno da se koncerti priređuju u dobrotvorne svrhe (za sirotinju).42 Objavljene su, za domaće prilike, i nešto veće cijene ulaznica za koncert u Zetskome domu: gornje lože 7 fijorina, donje 5, parter 1 i 0,70 f. te galerija 0,50 fijorina i na kraju napomenuto: ,,S obzirom na humanitarnu svrhu ovog koncerta, i na umjetničku vrijednost ovog kluba, koji je u muzikalnom Beču stekao sebi veliko ime, nadati se je, da će publika u velikom broju ovaj koncert posjetiti.“ Poslije koncerta održanoga u Zetskome domu (neđelja, 5. V), Bečko društvo će dobiti laskave komplimente u crnogorskoj štampi: ,,naša publika čestim aplauzima davala je izraza svojemu zadovoljstvu“ i dalje: ,,Neđeljni koncerat ostati će našoj publici za vazda u prijatnoj uspomeni.“ Na koncertu, koji je u Zetskom domu pratio Svijetli dvor, pozorište je: ,,...bilo do posljednjeg mjesta zauzeto najodabranijom publikom...“. Treba reći da je na koncertima Bečkog društva uzeo učešća i domaći orkestar pod upravom kapelnika Františeka Vimera. Opštinska uprava se u štampi javno zahvalila Wiener Waldhorn-cluba na prilogu koji je kao čist prihod od koncerta u Zetskome domu dobila za sirotinju.43 U priznanici, koju potpisuje Jošo Martinović, blagajnik opštine, stoji: ,,Potpisani primio sam za upravu Opštine var. Cetinja kr. (360) trista šesdeset. Od upravitelja ,,Zetskoga doma“ G. profesora Mirka Mijuškovića, kao prilog za sirotinjsku kasu, prihodovan na zabavi koju je priredilo Bečko umjetničko društvo 5 maja ov. god. U korist sirotinje.“44

42 Glas Crnogorca, XXXII/1902, br. 17, str. 4.“ 43 Glas Crnogorca, XXXI/1902, br. 18, str. 4. Uporedi: Ibidem, br. 19. 44 DACG, UVC-1902, fas.: 51/52, br. 55. u istom smislu je i zabilješka člana opštinske uprave J. Baltića (DACG, UVC-1902, fas.: 53, Om.: isplata nezav. nov. dok, b.b.). Interesantno je da u zahvlanici objavljenoj u štampi koja je datirana tri dana kasnije stoji iznos od 340 kruna. Ovo može da dođe otuda što je naknadno, poslije nastanka pomenutih dokumenta (5. i 6. V) dostavljen račun za još neki trošak koji opterećuje održanu zabavu pa je morao biti isplaćen i tako je čisti prihod smanjen. 58 Aрхивски записи

Śutradan, po koncertu datom u Zetskome domu, Bečko društvo je pri­ mljeno u audijenciju na Dvoru, da bi isto veče priredilo koncert u dvorcu Prijestolonasljednika Danila Aleksandra. Tokom zvanične audijencije, knjaz Nikola je odlikovao članove društva.45 Pošto je predśednik društva, dvorski savjetnik K. Celner već imao Orden za nezavisnost Crne Gore Danilo I trećega stepena, ovom prilikom je dobio knjaževu sliku sa posvetom. Kako navodi ,,Glas Crnogorca“, crnogorska odlikovanja su dobili: ,,Dvorski sekretar Adolf Ulrajh III. stepen Danilova reda; g. Rudolf Nauman, fabrikant, g. H. Votava, profesor bečkog koservatorija, dr. Amand Kaspar Vesin i L. Puš dvorski računovostveni revident IV. stepen; Josif Šaler fabrikant V. stepen; gg. Karl Der, fabrikant glasovira, Karl Kunc fabrikant, Karl Štolc, kontrolor narodne banke, Osvald Varmut član dvorskog orhestra, H. Erlih fabrikant, A. Mikiska član orhestra dvorske oper i H Sabatil član orhestra Rajmundova pozorišta u Beču zlatnu medalju ,Za revnost‘.“ Bečko muzičko društvo je otputovalo sa Cetinja u utorak 7. maja 1902. godine. Početkom 1902. godine, Wiener Waldhorn-club je dopisom46 obavijestio crnogorsko Ministarstvo inostranih djela o svojoj namjeri da početkom maja u okviru turneje (muzičko putovanje) pośeti i Knjaževinu Crnu Goru. Kako bi željeli da na Cetinju daju jedan koncert u humanitarne svrhe i drugi na crnogorskome Dvoru, mole za mišljenje knjaza Nikole i vremenu koje bi njemu najviše odgovaralo. Ministarstvo inostranih djela je u odgovoru obavijestilo Bečlije da će ih Knjaz sa zadovoljstvom primiti kada dođu u Crnu Goru.47 U konsultovanima arhivskima fondovima nijesam uspio pronaći orginalno pismo iz Beča. Međutim pregledajući arhivsku građu iz fondova Državnoga arhiva Crne Gore, koja se odnosi na vrijeme nekoliko godina poslije ovoga gostovanja, naišao sam na sadržaj ovoga pisma na njemačkome jeziku otkucanoga na pisaćoj mašini. Pri vrhu prve stranice (desno) naznačeno je pisano rukom da se radi o kopiji (Copie) dopisa. Držimo da sadržaj ovoga dokumenta prevedenoga na crnogorski jezik zaslužuje da se pruži na uvid čitaocima.

45 Glas Crnogorca, XXXI/1902, br. 18, str. 3. 46 Pismo je poslato 10. januara po novom kalendaru (28. XII 1901. g. po starom, važećem u Crnoj Gori). Odgovorno je 8. I 1902. godine (po julijanskome kalendaru) odnosno 21. I 1902. godine po gregorijanskome kalendaru. 47 DACG, MID – 1902, fas. 96, br. 51. О музичким гостовањима у Књажевини Црној Гори (1889-1910) 59

3. 1 Pismo (prijevod kopije) Wiener Waldhorn-club

(Copie) Vaša ekselecijo ! Bečki Valdhorn klub (Der Wiener Waldhorn- Club), udruženje profesionalaca i amatera za valdhorn (lovački rog, lovstvo), čiji je zadatak da njeguje literaturu o valdhornu, i da se stara o slušanosti valdhorn muzike, odlučio je prošle godine da sredinom maja 1902. godine realizuje jedno koncertno putovanje u Bosnu i Crnu Goru. U Sarajevu će se izvesti prvi humanitarni konert pod pokroviteljstvom supruge državnoga ministra Kalaja. Da bismo ukazali na odanost njegovome kraljevskome visočanstvu crnogorskome knjazu Nikoli I, velikome pjesniku crnogorskoga kjaževskoga trona, naš klub, koji je izvodio koncert i njegovome visočanstvu caru Francu Josefu, namjerava da organizuje koncert na crnogorskome dvoru, koji bi bio posvećen krajevskome visočastvu. Na koncertu bi trebalo da budu zastupljene kompozicije za svačiji ukus: kompozicija princa Mirka; kompozicije drugih istaknutih kompozitora, kao i različite srpske narodne pjesme. Narednoga dana klub planira da održi humanitarni kocert u Kraljevskome pozorištu, a prihod bi bio namijenjen Cetinju – u humanitarne svrhe. Bečki Valdhorn klub se obraća Vašoj Ekselenciji sa sljedećom molbom: 1. Naša namjera je da na Cetinju organizujemo kocert na dvoru i jedan humanitarni koncert. Termin bi bio sredinom maja 1902. godine. Otuda se ljubazno obraćamo njegovome visočanstvu crnogorskome knjazu Nikoli I; 2. Želimo, dalje, da pitamo njegovo visočanstvio da li je spreman da prihvati našu namjeru da se koncert održi na dvoru. 3. U koje vrijeme će njegvo visočanstvo rezidirati na Cetinju. 4. Da li bi njegovo visočanstvo, uopšte, bilo saglasno da nas primi sredinom maja 1902. godine i 5. Molimo da razmotrite našu molbu i budete ljubazni da nam Kraljevsko pozorište stavite na raspolaganje. Pošto Bečki Valdhorn klub treba pripreme za putovanje da završi najdalje do kraja februara 1902. godine, molimo Vašu Ekselenciju da nas obavijestite o cijenjenoj odluci njegovoga visočanstva knjaza crnogorskoga Nikole I . 60 Aрхивски записи

Vašoj ekselenciji se unaprijed najljepše zahvaljujemo na uloženome trudu. Sa izrazima dubokoga poštovanja,

Predśedništvo Bečkoga Valdhorn kluba

Predśednik Djelovođa Carl Zellner m.p. Dr. Vésin m. p. Hofrechnungarath in Sr. Majestät Revident d. österr.ungar. Bank Commandeur des fürstl. mont. u. Doctor der Rechte. Danilo – Ordens.

Adresa: Wien I. Habsburgergasse 1.

Sr. Excellenz Herrn V u k o t i t s Fürstl.mont. Ministers Aeussern C E TT I N J E Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 61

UDK 94(497.2+497.16) „1903/1905”

Dr Snežana RADOEVA Vojna akademija „Georgi Rakovski“, Sofija

DIPLOMATSKI ODNOSI BUGARSKE I CRNE GORE U OČIMA DIMITRA RIZOVA (1903 -1905)1

Rezime: U članku se razmatraju odnosi između Bugarske i Crne Gore u periodu 1903 – 1905. godine, kada je diplomatski agent na Cetinju bio Dimitar Rizov. Naglasak je stavljen na njegovom doprinosu proširenju bilateralnih veza i naporima da se postigne jedinstvo između balkanskih zemalja.

Ključne riječi: Dimitar Rizov, bugarsko - crnogorski odnosi.

THE DIPLOMATIC RELATIONS BETWEEN BULGARIA AND MONTENEGRO THROUGH DIMITAR RIZOV’S EYES

Abstract: The article discusses the relationship between Bulgaria and Montenegro inthe period 1903 - 1905, when the diplomatic agent in Cetinje was Mr.Dimitar Rizov. The emphasis is placed on the contribution of D. Rizov to expand bilateral relations and to achieve unity between the Balkan countries.

1 Dimitar Rizov je istaknuti pedagog, revolucionar, novinar, političar i diplomata. Njegovo učešće je imalo direktnu vezu sa značajnim istorijskim događajima u post-oslobodilačkoj Bugarskoj. Učestvovao je u vojnoj i političkoj pripremi ujedinjenja Kneževine Bugarske i Istočne Rumelije 1885. godine, razvijao aktivnu političku karijeru kao poslanik u dva saziva obične narodne skupštine (1886, 1901) i u Trecoj Velikoj narodnoj skupštini (1886-1887). Od 1897. je započeo svoju dugogodišnju diplomatsku karijeru, kojom dosljedno ispunjava misiju bugarskog predstavnika u Skoplju (1897-1899), Cetinju (1903-1905), Beogradu (1905-1907), Rimu (1908-1915) i Berlinu (1915 -1918). – Vidi: Radoeva S., Dimitar Rizov - od Bitolja do Berlina (1862 -1918), Sofija, 2014. 62 Aрхивски записи

Keywords: Dimitar Rizov, Bulgarian - Montenegrin relations.

Summary: The official relations between Bulgaria and Montenegro date back to 1879, when the Bulgarian state started up its independent foreign policy activities. The diplomatic relations between the two countries are established at the end of 1896 and, according to the made mutual decision, Bulgaria opens a diplomatic agency in Cetinje. The period from 1903 to 1905 happens to be the most fruitful for the bilateral cooperation. Then Dimitar Rizov is the Bulgarian diplomatic agent there. D. Rizov stands up for his concept that national problems could be solved if the Balkan states change the way they manage their relations and be led by the common interests in the liberation of their fellow-countrymen suffering under the domination of the Sultan. His diplomatic drilling with Serbian politicians lead to signing the Bulgarian-Serbian treaties of 1904 and in his capacity of a Bulgarian diplomatic agent in Montenegro he is responsible for involving Montenegro in the treaty. Dimitar Rizov plays a key role in the process of establishing the shared understanding between the Balkan states.

Formalni odnosi između Bugarske i Crne Gore datiraju iz 1879. godine, kada mlado bugarsko knjaževstvo postavlja temelje diplomatskog sistema i započinje samostalni vanjsko-politički život. Ovo je postalo moguce poslije 17. aprila 1879. godine, kada Prva Velika narodna skupština bira princa Aleksandra Batenberga za knjaza Bugarske. Na inicijativu bugarske strane u septembru iste godine, u crnogorsku prijestonicu Cetinje je poslat poručnik Todor Uvaliev da prenese ličnu poruku prijestolonasljednika Aleksandra I knjazu Nikoli, u kojoj ga je obavijestio o svom pristupanju na presto. Uprkos pokazanim namjerama bugarskog knjaza da posjeti Crnu Goru tokom 1881. godine, posjeta je ostvarena dvije godine kasnije - na proljece 1883. g.2 Svoja blagonaklona osjecanja prema Bugarskoj iskazuje i sam knjaz Nikola povodom prelaska bugarskog prijestolonasljednika Borisa u pravoslavlje i priznavanjem knjaza Ferdinanda za zakonitog monarha Knjaževstva tokom 1896. godine. Ovaj vladarski dijalog je trajao skoro dvije decenije, kao i uspjesi bugarske diplomatije u zvaničnim odnosima Knjaževine Bugarske sa Crnom Gorom. Inicijativa za uspostavljanje diplomatskih odnosa između dvije zemlje potekla je sa Cetinja. Predlog je poslao Mitar Bakic, po nalogu ministra vanjskih poslova Gavra Vukovica 17. februara 1896. godine preko bugarskog poslanika u Carigradu Petra Dimitrova. Nekoliko dana kasnije, M. Bakic je izvijestio da bugarska strana

2 Vujović, D., Francuski dokumenti o crnogorsko - bugarskim odnosima 1879 – 1912, Istorijski zapisi, XVIII/1965, knj. XXII, sv. 2, str. 330-333. Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 63 toplo pozdravlja prijedlog, ali traže reciprocitet u predstavništvima. U skladu sa „slabim materijalnim mogucnostima Crne Gore“, Bugarska je pristala da se koristi posredovanje crnogorskog predstavnika u Carigradu koji će „tri puta godišnje, po petnaest dana da boravi u Bugarskoj“. Knjaževstvo dobija privilegiju da „daju čin i zvanje‘‘ svome predstavniku na Cetinju po sopstvenoj želji.3 Poslije ovih pokazatelja dobrodošlice i naglašenog uzajamnog uvažavanja, krajem 1896 godine Knjaževina Bugarska otvara diplomatsko agentstvo na Cetinju i postavlja Spasa Konstantinoviča za diplomatskog agenta. Na zvaničnoj ceremoniji u dvorcu, koja se održala 4. januara 1897. godine, on uručuje knjazu Nikoli akreditivna pisma i lično pismo od knjaza Ferdinanda. Svečani prijem S. Konstantinoviča potvrđuje da crnogorski vladar ne pridaje važnost “formalnostima“ da je bugarski predstavnik faktički akreditovan u državnoj ravni, na mjesto koje ima rang ministra vanjskih poslova. Crna Gora ne nalazi za “veliku potrebu“, misleći na materijalne rashode, da akredituje svog predstavnika u Bugarskoj.4 Novi pokazatelj bugarsko-crnogorske bliskosti bila je posjeta knjaza Ferdinanda I prijestonici Cetinje tokom avgusta 1898 godine, dok iskazana namjera od strane knjaza Nikole da uzvrati posjetu 1902. godine, ostaje neostvarena.5 Početak XX vijeka bilježi novu etapu međudržavnih odnosa Bugarske i Crne Gore, u kojima je prednost imala politika zbližavanja, nastala iz blagonaklonog ambijenta za postizanje sporazuma na Balkanu. Značajno mjesto u procesima jedinstva balkanskih država, kroz taj period, zauzima bugarski diplomata Dimitar Rizov (1862-1918). Odluka vlade dr Stojana Daneva, u proljeću 1903. godine, da zamijeni bugarskog diplomatskog agenta u Crnoj Gori Spasa Konstantinoviča, Dimitrom Rizovim, nije slučajna. Rizov je imao direktne veze sa situacijom u Makedoniji, kao i dvogodišnje iskustvo trgovačkog agenta u Skoplju (1897- 1899). Ta pozicija mu je davala mogućnost da se upozna sa procesima na Balkanu i da sagleda perspektivu bugarske politike u odnosu na makedonsko pitanje. Uporedo sa tim, još kao poslanik u Jedanaestoj narodnoj skupštini tokom 1901. godine, on više puta izkazuje mišljenje da Bugarska treba da bude

3 Raspopović, R., Diplomatska predstavništva stranih država i njihov značaj za spoljnopolitičke odnose Crne Gore, Istorijski zapisi, XLVII/1994 / 1-2, str. 20. 4 Mateev, М., Istorija diplomatskih odnosa Bugarske i Crne Gore, Sofija, 2005, str.. 545; Raspopović, R. Op. cit., str. 21. 5 Ilijeva, I. Vojni aspekt u političkim odnosima između Bugarske i Crne Gore 1878 – 1900, Vojnoistorijski zbornik, 2012, br. 2, str. 59 – 60; Vujović, D., Pоs. cit., str. 347 – 355. 64 Aрхивски записи inicijator reformi u Makedoniji. Kao preduslov za uspješnu realizaciju tog političkog zadatka bilo je i definisanje odnosa sa Rusijom i susjednim balkanskim državama.6 Bez obzira što su predlozi Rizova za zbližavanje odnosa sa Srbijom i Crnom Gorom u početku izgledali kao da ne dolaze u pravom momentu, zbog komplikovanih međusobnih odnosa nastalih iz različitih viđenja sudbine evropskih teritorija Osmanske imperije, oni postaju priznati i prepoznati, jer su vodili promjenama i jedinstvenom djelovanju. Osim toga, novom pravcu u odnosima na Balkanu doprinose i nove aktivnosti Rusije i Austro-Ugarske, što je bio rezultat promjene njihovih strategijskih interesa, zbog realne opasnosti od tursko-bugarskog konflikta.7 Dimitar Rizov, bez problema, dobija agreman od crnogorske vlade, kako izvještava u šifrovanom telegramu njegov prethodnik Spas Konstantinovič Ministarstvu vanjskih poslova i vjera (MVNRi).8 To predstavlja osnovu po kojoj je postavljen za diplomatskog agenta u Crnoj Gori, ukazom knjaza Ferdinanda br. 16 od 1. maja 1903. godine.9 Novopostavljeni bugarski predstavnik je stigao na Cetinje 10. juna iste godine, gdje saznaje za predstojeće putovanje knjaza Nikole “u inostranstvo“. Stara se da “izdejstvuje“, preko ministra vanjskih poslova Boža Petrovića Njegoša, vanrednu privatnu audijenciju kod knjaza. Dimitru Rizovu je, uistinu, ukazana velika čast i biva primljen izuzetno ljubazno od strane knjaza Nikole. Još pri prvom kontaktu bili su saglasni da je “put ka jedinstvenom sporazumu“ između Srbije, Bugarske i Crne Gore “otvoren“. Pored toga, Vlada Crne Gore izražava i želju da se susretne sa knjazom Ferdinandom za vrijeme predstojećeg putovanja po Evropi, da bi “razmijenili mišljenja o toliko važnom u ovom trenutku pitanju“. 10 Otsustvo knjaza Nikole uzrokovalo je da se svečana ceremonija uručenja akreditovanog pisma dogodi dva mjeseca kasnije – 11. avgusta 1903. godine. U prigodnom govoru Rizov podvlači svoju značajnu misiju u Crnoj Gori “kao prijatnu obavezu da održava i ojačava plemenite bratske veze, koji srećno vežu dva srodna naroda, kao i harmoniju koja se osjeća i živi na dvorovima u uzajamnim osjećanjima poštovanja, prijateljstva i srdačne povezanosti“.11

6 Stenografski dnevnici ХІ ONS, 10-o zas. od 9 marta 1901, с. 216 – 219. 7 Gručarov, St., Bugarska na pragu dvadesetog vijeka, Politički aspekt, 1986, str. 242 – 267. 8 CDA, f. 339к, op. 1, a.е. 12, l. 4. 9 Državne novine, br. 129, 17. jun 1903, str. 4. 10 NBKM-BIA, f. 266, а.e. 39, l. 42. 11 CDA, f. 176к, оp. 1, а.е. 1899, l. 70 – 71, 101 – 104. Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 65

Istovremeno, dok D. Rizov započinje svoju karijeru na Cetinju, Balkan je uzdrman vijestima o ubistvu srpskog kralja Aleksandra I Obrenovića i njegove supruge Drage. Svoja razmišljanja o razlozima koji su doveli do tragedije, on opširno opisuje u pismu knjaza Ferdinandu 15. juna 1903. godine.12 U njemu opisuje uzroke koji su doveli do beogradske tragedije i obraća pažnju ka važnijem pitanju – kakva će biti srpska politika prema Bugarskoj novoizabranog kralja Petra Karađorđevića i nove Vlade Srbije sa Radikalnom strankom. U tim razmišljanjima, Rizov dolazi do zaključka da novoizabrani kralj i oficirski kor mogu da preduzmu dejstva protiv Makedonije, želeći da demonstriraju heroizam i spremnost ka vojnim podvizima. Po njegovom mišljenju, ovakvu moguću reakciju srpske strane bugarski političari treba da zaustave predlogom sporazuma između Bugarske, Srbije i Crne Gore. U istom smislu je, pred Rizovim, knjaz Nikola dao i svoje mišljenje, da nakon uklanjanja dinastije Obrenović sa političke scene nema prepreka za bratske odnose među balkanskim državama.13 Bugarski diplomata je predstavio knjazu Ferdinandu ideju o balkanskom ujedinjenju, dajući do znanja da razumije njegovo sudbonosno značenje i ogromnu odgovornost nosioca bugarske državne politike, koji treba da preduzme “pravovremene odgovarajuće mjere“.14 Kao što se i moglo pretpostaviti, dešavanja u Makedoniji su bila centralna tema razgovora, prilikom sastanka D. Rizova sa knjazom Nikolom na koji je bio pozvan tokom avgusta 1903. godine. Sva pažnja je bila usmjerena na neuspjeli Ilindenski ustanak i dolazak turske vojske u Makedoniju, kao i na aktivnije uključivanje Austro-Ugarske. Izazvan konstatacijom bugarskog diplomatskog agenta da provejava ravnodušnost ka događajima u Makedoniji, knjaz Nikola odgovara: ”Naprotiv, ja pratim sa nesmanjenim zanimanjem dešavanja u Turskoj”. Dalje, tokom razgovora priznaje da nema ličnih niti dinastičkih ambicija prema Makedoniji, zbog koje zauzima ulogu posmatrača, ali će “pažljivo” pratiti događaje, iskazujući sumnju da je Bugarska u stanju da sama riješi ovaj problem. Međutim, “udružene Bugarska, Srbija i Crna Gora mogu izvesti na bojno polje 500 000 vojnika koji bi uz odgovarajuću podršku Rusije, Francuske, Italije, možda i Engleske, mogli da razriješe makedonsko pitanje, da li diobom ili u smislu dobijanja autonomije“. Što više, knjaz Nikola izražava spremnost da

12 NBKM–BIА, f. 266, а.е. 39, l. 36 i sl. 13 Isto, l. 41. 14 Isto, l. 42. 66 Aрхивски записи odmah započne pregovore, u slučaju da bugarski vladar da Rizovu neophodna “punomoćja i upute“. 15 Dimitar Rizov, slažući se sa mišljenjem crnogorskog knjaza, a imajući u vidu suzdržanost u odnosima između srpskog kralja i knjaza Nikole, preporučuje Ferdinandu I da Bugarska preuzme inicijativu u dogovoru između tri balkanske države.16 Po njemu, bugarska diplomatija treba da ispita razumijevanje, nezavisno od toga da li je iskreno i moguće, zato što će takvom politikom nestati prepreke koje vode dobrim odnosima, a Bugarska će tim postupkom “odbaciti sa sebe odgovornost“ od neuspjeha i nepostizanja dogovora. Knjaz Ferdinand prima izvještaj od strane bugarskog predstavnika na Cetinju sa velikim interesovanjem i čestita “na blistavoj državničkoj vještini“.17 Iz knjaževe kancelarije mu nalažu da napravi procjenu ruske pozicije i mogućnost dobijanja saglasnosti za autonomiju Makedonije. Očigledno da Vlada u Bugarskoj ne očekuje jasan odgovor, naročito nakon pisma septembra 1903. godine. koje je upućeno bugarskom diplomatskom agentstvu na Cetinju, u kome se postavlja i drugo pitanje: ako Rusija podrži rješavanje makedonskog pitanja diobom te oblasti, da li se zna koju teritoriju će dobiti svaka od tri zemlje?18 Dimitar Rizov nastoji da približi gledišta Bugarske i Crne Gore prilikom susreta sa knjazom Nikolom početkom oktobra 1903. godine. Bugarski diplomata postavlja konkretna pitanja, koja imaju za cilj da otkriju na kojim osnovama je moguć savez između tri države. Knjaz Nikola nedvosmisleno pokazuje svoja očekivanja i inicira predlog da Bugarska formuliše principijalnu osnovu budućeg sporazuma i da odmah nakon dogovora Bugarske, Srbije i Crne Gore zatraže odobrenje i blagoslov Rusije.19 Iz uslova, koje je postavio knjaz, postaje jasno da na Cetinju vide svoj ulazak u trostrani dogovor samo uz unaprijed dobijeno odobrenje Rusije. Takođe pristaju (no to nije bilo realno skorije očekivati), na mogućnost da Makedonija dobije autonomiju, ako je Rusija saglasna i sa tim predlogom. Knjaz Nikola naglašava, da se razumijevanje može postići diobom Makedonije i da Crna Gora ima pretenzija ka Staroj Srbiji i Albaniji i u tom slučaju predlaže očuvanje status quo-a, prije svakog dogovora sa Bugarskom. Sve ovo podstiče Rizova na nova razmišljanja, odnosno da bugarska diplomatija

15 Isto, f. 178, ІІ В 8121. D. Rizov za Ferdinanda І. Cetinje, 25. avgust 1903. 16 Isto. 17 Isto, ІІ V 8118. Šifrovani telegram od knjaza u Sofiji za D. Rizova. Sofija, 12. оkt. 1903. 18 Isto, ІІ V 8120. Kancelarija tajnog knjaževng kabineta za D. Rizova. Sofija, sept. 1903. 19 Isto, ІІ v 8119. D. Rizov za knjaza Ferdinanda I. Cetinje, 2. okt. 1903. Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 67 usmjeri pažnju na zbližavanje sa Srbijom, zato što crnogorski knjaz “nije u stanju da samostalno izvede ni jedan krupan politički korak“.20 Početkom 1904. godine, knjaz Nikola je iskren pred Rizovim i kaže da je osnovni problem za postizanje trostranog sporazuma velika samouvjerenost knjaza Ferdinanda “da Bugarska sama može da završi sve“, kao i njegova dvolična politika prema Rusiji. Crnogorski knjaz je spreman da govori o spornim pitanjima prilikom direktnog susreta sa Ferdinandom i pokazuje izuzetnu zainteresovanost za dešavanja na Balkanu. On čak i pretpostavlja da će doći do vojnog konflikta, zbog čega ima namjeru da organizuje u Podgorici “vojno- građanski miting sa učešćem svih državnih činovnika“.21 U isto vrijeme, dok knjaz Nikola pokazuje sumnju u iskrenost bugarske politike prema Rusiji, postaje očigledno da odnosi između Cetinja i Beograda počinju da se poboljšavaju. Konkretan primjer je posjeta jednog od najuticajnijih srpskih poslanika - Đurića prijestonici Crne Gore koji je, po mišljenju Rizova, upućen sa zadatkom da istraži mogućnost obostrane saradnje.22 Diplomatska aktivnost Srbije nailazi na razumijevanje na Cetinju, a kako primjećuje Rizov, crnogorski knjaz “aktivno radi na postizanju dogovora sa jednom od dvije zemlje, ako već ne može sa obije istovremeno“.23 Nova inicijativa srpskih vlasti, daje povod bugarskom diplomatskom agentu na Cetinju da analizira situaciju i formuliše zaključke. U pismu knjazu Ferdinandu od 7. januara 1904. godine, on razvija tezu da ako se rusko-austrijska reformska akcija u Makedoniji24 završi neuspjehom, a Evropa to ne sankcioniše kao na Kritu, može se očekivati novi razvoj događaja u Makedoniji, koji mogu prouzrokovati novi bugarsko- turski konflikt. Jedino je sigurno da balkanske države u tom slučaju neće ostati po strani, pri čemu je za Bugarsku veoma važan stav Srbije. Zato on smatra korisnim unaprijed napraviti sporazum sa Srbijom, da bi se znala tačna uloga iste u sporu između Bugarske i Turske. Osim toga, uvjeren je da će nestabilnost srpske države i potreba da se konsoliduje na unutrašnjem 20 Isto. 21 Isto, ІІ V 8117. D. Rizov za Ferdinanda I. Cetinje, 7. januar 1904. 22 Isto. 23 Aleksić, L., O srpsko-crnogorskim pregovorima o savezu 1904 – 1905 godine, Istorija XX veka : zbornik radova, I, 1959, str. 328. 24 Riječ je o Mjurštetskom reformskom projektu, dogovorenom na susretu ruskog cara i austro-ugarskog imeratora, u prisustvu ministara vanjskih poslova grofa Vladimira Lamsdorfa i grofa Agenora Goluhorskog u septembru 1903. g. u austrijskom gradu Mjurštegn. Cijela sadržina dokumenta. – Vidi: Siljanov, Hr., Oslobodilačke borbe Makedonije,T. 2, Sofija, 1983, str. 42-43. 68 Aрхивски записи planu, doprinijeti da njena spoljna politika povodom makedonskog pitanja bude popustljivija. Stoga preporučuje da se iskoristi ovaj momenat kao odgovarajući za postizanje uzajamnog sporazuma.25 Dimitar Rizov dijeli svoja razmišljanja i predstavlja rješenja bugarskom knjazu, ali je kategorično protiv dogovora sa Srbijom koji bi bio baziran na podjeli Makedonije. Zaključke Rizova, da interesi države nalažu razumijevanje sa Srbijom, odobrava i pokazuje i bugarski vojni ataše u Beogradu pukovnik Hristofor Hasapčiev.26 Dakle, Dimitar Rizov “osjeća“ promjene u međusobnim odnosima Srbije i Crne Gore. Bazirajući na tome svoja razmišljanja, u konfidencionalnom pismu za predsjednika vlade generala Rača Petrova od 21. januara 1904. godine, Rizov saopštava da je rezervisano ponašanje zamijenjeno u “druželjubivo“, a razlog za taj obrt su politički događaji na Balkanu i postupci Austrije. Izvještaj o pojačanom prevozu vojne opreme putem željeznice od strane Austrije, ili kako ih on naziva “opreznim austrijskim pripremama“ u reonu Bosne i Hercegovine, daju podstrek srpskoj strani da harmonizuje svoje odnose sa susjednom Crnom Gorom. Tokom zime 1903. godine, na Cetinje dolazi specijalni izaslanik srpskog kralja sa zadatkom da “otvori put“ za približavanje. Sljedeći korak Beograda za postizanje vojnopolitičkog sporazuma sa Cetinjem je posjeta ađutanta kralja Petra I, potpukovnika Generalštaba Borivoja Dragaševića.27 Srpski gost je primljen na dvoru u svečanoj audijenciji, ali važniji dokaz ozbiljnosti njegove misije je posjeta Podgorici i Nikšiću, koji su jedni od “glavnijih vojnih punktova Crne Gore“.28 Ova dešavanja, kao i činjenica da se srpsko rukovodstvo pribojavalo austrijskih postupaka na Balkanu nakon započetog Rusko-japanskog rata 8. marta 1904. godine, naveli su bugarsku diplomatiju na početak razgovora o savezu sa Srbijom. Oni su i predloženi rukovodiocu diplomatskog agenstva u Beogradu pukovniku Hristoforu Hesapčievu i Dimitru Rizovu.29 Izbor Rizova je odgovarajući zbog njegove bliskosti sa ministrom vanjskih poslova i vođom Radikalne partije Nikolom Pašićem, kao i sa predsjednikom Skupštine Acom Stanojevićem. To je bila prilika da u ličnim razgovorima sa dva predstavnika 25 NBKM–BIA, f. 178, ІІ V 8117. 26 Hasapčiev, Hr., Služba za Bugare u inostranstvu. Vojno- diplomatska sjećanja (1899 – 1914 г.), Sofija, 1993, str. 54. 27 CDA, f. 339k, оp. 1, a.e. 13, l. 1 – 2. 28 Isto, f. 176k, op. 1, а.е. 2102, l. 1 – 2. 29 Isto tamo, f. 339k, оp. 1, а.е. 14, l. 1; Popov, R., Po pitanju političkih odnosa između Bugarske i Srbije tokom 1904 g. – V: Studia balcanica, 1972, Vol. VI. Balkanska istraživanja ХХ v., str. 222 – 223. Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 69 vlasti, provjeri njihova razmišljanja kao i stavove beogradskih političkih krugova o postizanju saglasnosti. Kratka posjeta “privatnog karaktera“ D. Rizova Beogradu počinje 7. februara 1904. godine. Vođeni vladinim uputstvima, Hristofor Hesapčiev i Dimitar Rizov pripremaju projekat za usaglašavanje, koji su predložili 7. marta 1904. godine izabranim predstavnicima srpske strane, Savu Grujiću i Nikoli Pašiću. U “smjernicama“ koje je pročitao Rizov - kako piše Pašić u pismu srpskom diplomatskom predstavniku u Sofiji Jovanu Jovanoviću. “u kratkim crtama su pomenute sve tačke, koje treba da sadrži ugovor“.30 Pojedine tačke preliminarnog teksta imaju miran karakter i ističu jedinstvenu politiku čuvanja teritorijalne cjelovitosti dviju država, zaštitu Makedonije, Stare Srbije i Jedranske oblasti od strane vojne umiješanosti, podrška Mjurštetskom reformskom projektu. Sadržaj ugovora dat je na odobravanje dvijema vladama, a nakon što je Rizov dobio i pismeno punomoćje, 27. marta započinju i zvanični pregovori. Saveznički ugovori, javni i tajni, su potpisani 30. marta 1904. godine.31 Sljedećeg dana, Dimitar Rizov, pukovnik Hristofor Hesapčiev, general Sava Grujić i Nikola Pašić stavljaju potpise na dogovoreni dokument.32 U sljedećem koraku bugarska diplomatija se ponovo oslanjala na djelovanje Rizova. U svojstvu diplomatskog agenta na Cetinju, on mora da završi misiju uključenjem Crne Gore u razgovore. U međuvremenu Bugarska i Srbija postižu saglasnost o načinu upoznavanja knjaza Nikole sa potpisanim “zajedničkim (prijateljskim) ugovorom“, planirajući da se to desi istovremeno kada se bude i dostavio tačan prevod ugovora na bugarski i srpski jezik. O toj saglasnosti Rizov je informisan ne samo sa bugarske strane, već i u specijalnom pismu srpskog ministra vanjskih poslova Nikole Pašića. U njemu se traži od Rizova da ne komentariše sadržaj ugovora sa srpskim posrednikom dr Jakovom Nenadovićem i sa crnogorskim ministrom vanjskih poslova Gavrom Vukovićem, jer je objašnjenje lično za crnogorskog knjaza.33 Prema instrukcijama koje dobija u Sofiji od knjaza Ferdinanda I i od predsjednika vlade Rača Petrova, pri povratku na Cetinje Rizov treba da izbjegava susrete sa knjazom Nikolom do dolaska posebno za to odabranog čovjeka iz

30 Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903 – 1914, knj. 1, sv. 2, str. 183 – 184. 31 Hesapčiev, Hr., Pos. sč., str. 94 – 101. 32 Isto, str. 104 – 106; Arhiv, Srpska akademija nauka i umjetnosti (АSАNU), 14387/9863. 33 CDA, f. 339k, оp. 1, a.e. 14, l. 4; Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903 – 1914, knj. 1, sv. 2, str. 445 – 447. 70 Aрхивски записи

Srbije. Nezavisno od toga, Rizov nije mogao da odbije ljubazni knjažev poziv i sretne se sa njim. Razumije se, knjaza Nikolu je zanimalo što se desilo između Bugarske i Srbije, ne skrivajući razočarenje zbog činjenice da do dolaska srpskog opunomoćenika treba da ostane u neizvjesnosti, ali u isto vrijeme cijeni lojalnost bugarskog diplomate. Na opšte žaljenje i pored uvjeravanja Nikole Pašića, sekretar kralja Petra I dr Jakov Nenadović kasnio je više od očekivanog.34 Kao što je bilo predviđeno i usaglašeno u dogovoru između srpskog i bugarskog rukovodstva, dvojica posrednika - Jakov Nenadović i Dimitar Rizov posjećuju knjaza Nikolu istog dana, ali u različito vrijeme. Susret se desio 15. juna 1904. godine.35 Dimitar Rizov izvještava Sofiju o ozbiljnim propustima u organizaciji, koji su doveli do niza “konfuznih situacija“. On tada i ne dobija ugovor na bugarskom, a Jakov Nenadović odigrava ulogu običnog kurira, koji nosi zapečaćeni koverat sa, za njega, nepoznatim sadržajem, koji je adresiran na ministra vanjskih poslova Gavra Vukovića, a ne na knjaza Nikolu. Osim frustracije i ozlojeđenosti, po mišljenju Rizova, kod knjaza Nikole se rodila i sumnja da je tekst Partnerskog ugovora između Bugarske i Srbije samo dio tajnog i značajnijeg dogovora između dvije države. Za nastajanje sumnji kod crnogorskog rukovodstva on se lično uvjerio prilikom sastanka sa knjazom Nikolom, prethodno “ne vidjevši“ vjerodostojnost i tačnost dokumenta poslatog iz Beograda.36 Da bi uklonio nastalo nepovjerenje, Rizov ne propušta priliku da uvjeri crnogorskog knjaza da su vladari dviju država saglasni u namjeri “da održavaju mir i status quo na Balkanskom poluostrvu, pomagajući svim mirnim sredstvima da realizaciju Mjurštetski reformski program i da će pri svakoj novoj situaciji se dogovarati i usaglašavati predstojeće postupke“37. O prirodi srpsko-bugarskog ugovora Rizov razgovara sa ruskim diplomatskim predstavnikom na Cetinju A. Šteglovom, koji izražava nevjericu u postignuti dogovor bez učešća trećeg slovenskog vladara na Balkanu. Predstavnik Petrograda ne odobrava ni činjenicu što dogovoreni dokument još uvijek nije dostupan Rusiji, a crnogorski knjaz je samo upoznat “sa informacijama i smjernicama“. Rusija podržava, bez zvaničnog učešća, zbližavanje Bugarske

34 NBKM-BIA, f. 266, a.e. 25, l. 42a. 35 Isto, f. 178, ІІ 8116; Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903 – 1914, knj. 1, sv. 2, s. 447. 36 NBKM–BIA, f. 266, a.e. 25, l. 42а – 45а; CDA, f. 339k, op. 1, а.e. 13, l. 7 – 10. 37 НБКМ–БИА, ІІ В 8116. Д. Ризов до Фердинанд І. Цетине, 20 юни 1904. Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 71 i Srbije i odlično je upoznata sa rezultatima pregovora između dvije države, zahvaljujući izvještajima svog diplomatskog agenta u Sofiji Jurija Bahmetijeva. 38 Zbog razjašnjenja situacije Rizov izvještava Šteglova da potpisani dokument u svojoj osnovi sadrži klauzule koje se tiču samo dvije susjedne države, ali mogu biti osnova za buduće dogovore, “pri čemu se neće propustiti da se potraži savjet od knjaza Nikole“.39 Razgovori sa ruskim diplomatom ga dovode do određenih zaključaka, koje iznosi u pismu knjazu Ferdinandu I od 20. juna 1904. godine. Na prvom mjestu ističe svoju uvjerenost da u Petrogradu ne vjeruju u cjelosti bugarskom vladaru i očekuju “igre“ sa njegove strane. Ukoliko Bugarska počne da se odaziva takvim “igrama“, to će u Rusiji jednostavno smatrati neoprostivom izdajom. Vođen takvim saznanjima, Rizov preporučuje da Rusija bude što brže upoznata sa potpisanim ugovorom sa Srbijom, zato što bi svako buduće kašnjenje bilo protumačeno sa ruske strane kao zadržavanje i isčekivanje rezultata rata na Dalekom istoku. 40 I pored uloženog napora Rizova, nevjerica knjaza Nikole ka politici Bugarske i Srbije rezultira prekidom pregovora između Cetinja i Beograda. U izvjesnoj mjeri, ali za kratko, to se odražava i na bliske kontakte između bugarskog diplomatskog predstavnika i knjaza Nikole. Tokom oktobra 1904. godine, Rizov je pozvan od strane knjaza na “šetnju kolima u okolinu prestonice“. U toku izleta obojica komentarišu zahlađenje odnosa između Srbije i Crne Gore.41 Odnose dvije zemlje odslikava i činjenica da crnogorski vladar ne prisustvuje komemoraciji kralju Petru, a odlaže i posjetu Bugarskoj.42 Krajem 1904. godine, svi događaji svjedoče da je priključenje Crne Gore srpsko-bugarskom ugovoru/savezu u to vrijeme bilo nemoguće. Postojanje ozbiljnih nesuglasnica mađu vladama tri države po pitanju sudbine Makedonije, kao i neke druge protivrečnosti, prekidaju dugogodišnje napore za postizanje zajedničkog djelovanja balkanskih država. Nasuprot neuspjelom pokušaju sklapanja ugovora između tri države, to­ kom sljedeće 1905. godine pažnju bugarskom diplomatskom agentu na Cetinju

38 NBKM–BIA, f. 266, а.е. 25, l. 42а – 45а; Statelova, E. i dr. Istorija na Bugarska diplomatija 1879 – 1913, Sofija, 1994, str. 338 – 339. 39 NBKM–BIA, f. 266, а.е. 25, l. 42a – 45а. 40 NBKM–BIA, f. 178, ІІ В 8116. 41 CDA, f. 339к, оp. 1, а.е. 13, l. 55; Popor, R., Sur les relations politiques entre la Bulgarie et le Montenegro (1903 – 1905). – Etudes Historique. Vol. VI, 1973, p. 276. 42 Statelova, E. i dr. Pos. sč., s. 343. 72 Aрхивски записи su privukli dokazi, koji ilustruju nastupajuću promjenu u vanjskoj politici Vlade Crne Gore. Ona je okrenuta ka uspostavljanju što bliskijih kontakata sa Austro- Ugarskom i neskrivene simpatije ka Turskoj.43 Kao što se nazire u povjerljivom izvještaju Rizova od 12. aprila 1905. godine za ministra vanjskih poslova, predviđanja su “da će crnogorski knjaz uložiti sav svoj napor i da će koristiti bilo koji izgovor, samo da se priblizi Austriji“, što se i potvrđuje kroz srdačnu i veoma prisnu posjetu predstavnika austrijskog orijentalnog udruženja na Cetinju i misije crnogorskog ministarstva finansija L. Mijuškovića u Beču.44 Precizniji izvještaji Rizova Ministarstvu vanjskih poslova na početku 1905. godine, daju potpunu sliku dešavanja i razloge koji su doveli do nestabilnosti u odnosima balkanskih država. Njegova lična razmišljanja dovode do ocjene da je srpska vlada obuzeta nevjericom prema bugarskom knjazu i rukovodstvu, a za to im daje pravo uvjerenje da on podržava dva opoziciona lista - “Opoziciju“ i “Narodni list“, kao i da podržavaju bugarske čete koji rade protiv Srba u Skopskoj oblasti. Srpskoj nevjerici i nepovjerenju doprinose i poslednja putovanja bugarskog knjaza Ferdinanda I za Berlin i London.45 Nestabilan karakter međusobnih balkanskih odnosa se potvrđuje i u novim informacijama, kojima je Rizov raspolagao, a tiču se obnovljenih kontakata između Srbije i Crne Gore. Prvi korak ka zbližavanju je potpisani trgovački ugovor između dvije zemlje, kao posljedica posjete generala Sava Grujića crnogorskoj prijestonici 3. aprila 1905. godine. Srpski ministar vanjskih poslova se susreo sa svim uglednim činovnicima, a primljen je i u svečanu audijenciju na dvoru knjaza Nikole gdje doživljava posebne počasti. One, po mišljenju Rizova, daju posjeti “poseban politički kolorit a sve u duhu pune solidarnosti između dvije bratske države“. Rizov nema sumnji “da je glavna tema razgovora bilo makedonsko pitanje“ i usaglašavanje daljih mjera i dejstava koje će preduzeti dvije vlade, nezavisno od bugarske pozicije, a mjere mogu biti preduzete na njenu štetu. To znači da rješavanje makedonskog pitanja ima neposredne veze sa postizanjem srpskih nacionalnih ciljeva.46 Informacija koju je poslao Rizov o posjeti Grujića Cetinju, zainteresovala je knjaza Ferdinanda I, koji traži od bugarskog diplomatskog agenta iscrpan izvještaj o misiji srpskog generala i analizu položaja Crne Gore i njenih odnosa sa Srbijom, Italijom, Austrijom i Turskom.47 43 CDA, f. 339к, оp. 1, а.е. 17, l. 15. 44 Isto, а.е. 17, l. 48 – 49; а.е. 16, l. 32 – 33. 45 Isto, а.е. 17, l. 16. 46 CDA, f. 176k, оp. 1, а.е. 2381, l. 4а – 6. 47 Isto, f. 339к, оp. 1, а.е. 15, l. 7. Дипломатски односи Бугарске и Црне Горе у очима Димитра Ризова 73

Dimitar Rizov je bio siguran u politički karakter Grujićeve misije. Dokaze za to nalazi i u predstojećim “zajedničkim postupcima za zaštitu opšte-srpskih interesa“ i to “srpskog i crnogorskog predstavnika u Carigradu“. Njihov protest upućen ambasadorima Rusije i Austrije je povodom deklaracije ministra vanjskih poslova Italije Tomaza Titonija u parlamentu, da “albanska područja, koja ulaze u sastav tri makedonske oblasti, trebaju biti odvojena iz njih i prisajediniti ih postojećoj Albaniji”.48 Dinamični diplomatski razgovori između dvije države nijesu doveli do pozitivnog rezultata i prekinuti su padom vlade Nikole Pašića tokom maja 1905. godine.49 U isto vrijeme, knjaz Nikola, makar i u šaljivoj formi, pokazuje pred Rizovim namjeru da još iste godine posjeti Bugarsku. Od prethodnog nepovjerenja između njih dvoje nema ni traga, tim prije što se bugarski diplomata ženi sa Crnogorkom Bosiljkom Vukovom.50 Na prijemu u dvorcu, početkom maja 1905. godine, knjaz Nikola je iznenadio Rizova, koji se spremao da ide na svadbeno putovanje sljedećom izjavom “Uradićeš ti jedan krug“ (Tu Rizov prekida svoje pisanje, da bi objasnio kako mu se knjaz obraća sa “ti“ u običnom, a sa “vi“ u službenim razgovorima). Znaš šta?... „ Čim se vjenčaš i kreneš na svadbeno putovanje, telegrafisaćeš svom Knjazu, da želim da mu uzvratim posjetu. A tebi je dužnost da mi se pridružiš na tom mom putovanju, to je jasno, da će ti biti naređeno da prekineš svoje svadbeno putovanje. Na taj način ja ću ti prekinuti svadbenu idilu“. Prije nego što je sapštio novost Sofiji, Rizov se sreće sa knjazom Nikolom da bi se uvjerio u ozbiljnost njegovih namjera. Uprokos uvjeravanju crnogorskog vladara, da je “čvrsto riješio“ da posjeti Knjaževinu Bugarsku iste godine, Rizov ostavlja rezervu na tu mogućnost za ostvarivanje posjete u nastupajućim mjesecima.51 Istovremeno, u šifrovanom telegramu od strane premijera i ministra vanjskih poslova i vjera generala Rača Petrova, Dimitar Rizov je obaviješten da je njegov mandat u Crnoj Gori završen i ukazom od 11. maja 1905. godine je imenovan za diplomatskog agenta u Beogradu.52 Do njegovog odlaska u srpsku prijestonicu prošlo je dva mjeseca, za koje vrijeme njegov prethodnik pukovnik Hristofor Hesapčiev završava pregovore o trgovačkom ugovoru između Buga­

48 Isto, f. 176к, оp. 1, а.е. 2364, l. 20; а.е. 2381, l. 16, 17. 49 Popov, R. Op. cit., p. 282. 50 CDA, f. 1434к, оp. 1, а.е. 13, l. 1 – 2. Pismo Natalije Karavelove za D. Rizova. Beograd, 22. januar 1905. 51 Isto, f. 176к, оp. 1, а.е. 2380, l. 2 – 3. 52 Isto, f. 339к, оp. 1, а.е. 15, l. 12. 74 Aрхивски записи rske i Srbije. Dana 14. jula 1905. godine ministar Račo Petrov potvrđuje da Rizov treba da traži oproštajnu audijenciju i da pođe na novu dužnost.53 Dimitar Rizov ostaje na toj dužnosti do kraja 1907. godine i, ako je suditi po izvještajima zaposlenih, u Bugarskom diplomatskom agenstvu u srpskoj prijestonici, on ulaže sav svoj napor ka zbližavanju Bugarske i Srbije, a za vrijeme njegove službe, agenstvo se pretvorilo u “Klub srpsko-crnogorske kolonije”54. Nekoliko godina kasnije Rizov je odigrao najvažniju ulogu u pregovorima za potpisivanje srpsko-bugarskog ugovora 29. februara 1912. godine, koji se pretvorio u osnove vojnopolitičke koalicije Balkanskog saveza. Njegova bliskost sa kraljem Nikolom i sa vodećim političarima je motiv da učestvuje u približavanju Crne Gore ka balkanskom sporazumu, iako je za to bio zvanično opunomoćen bugarski predstavnik na Cetinju Nedeljko Kolušev. 55 Na kraju, treba istaći da uprkos neuspjehu u naporima za ujedinjenje među balkanskim državama u periodu 1903-1905. godine, misija bugarskog diplomatskog agenta Dimitra Rizova u Crnoj Gori možeda se ocijeniti kao uspješna. Njegovi postupci doveli su do produbljivanja veza i veoma su adekvatni političkoj situaciji na Balkanu i stanju u međunarodnim odnosima. Osnovna prepreka za postizanje razumijevanja u tom periodu su bili dijametralno suprotni pogledi na rješavanje sudbine Makedonije - autonomija ili podjela. I nakon svog mandata na Cetinju, Dimitar Rizov nastavlja da ulaže napore na zbližavanju balkanskih država koje su se tokom jeseni 1912. godine bile članice Balkanskog saveza.

53 Isto, l. 19, 21. 54 NBKM–BIA, f. 717, оp. 1, а.е. 60, l. 93. 55 Gešov, Iv., Balkanski savez: sjećanja i dokumenti, Sofija, 1915, str. 29 – 30. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 75

UDK 528.9:1

Sreten ZEKOVIĆ

NORMATIVNA DEFINICIJA KARTOGRAFIJE I FILOZOFIJA KARTOLOGIJE

Sažetak: Razmatra se karta kao predmet, a ujedno i kao śedok i opažajno śedočanstvo i činjenički dokaz o saznajnoj i drugoj vrijednosti kartografije. Karta śedoči: po sebi o sebi i kao “śedok vremena i prostora”. Naglašava se vremenska (istorijska) i prostorna (prirodna) dimenzija karte i kartografije i njihovo konkretno neraspu(p)čivo jedinstvo (razlika) koje se neosnovano u(raz) dvaja, o čemu se govori u poglavlju o filozofiji kartologije. Govori se i o kartografskoj interesantnosti i zastupljenosti “istorijskog prostora” Crne Gore u kontekstu imperijalnih interesa i sfera velikih sila i njihovoj vrijednosno-političkoj ocjeni kartografskog materijala. Cilj rada je kritički odnos prema kartografijiji i njeno preimenovanje u kartologiju i rabotarenje filozofije kartografije.

Ključne riječi: kartologija, karta kao “śedok prostora i vremena”, filozofija kartologije.

NORMATIVE DEFINITION OF CARTOGRAPHY AND PHILOSOPHY OF CARTOLOGY

Abstract: We consider the map as an object, and also as a witness and testimony of perceptual and factual evidence of cognitive and other values of cartography. Map testifies itself and is testified by itself as “a witness of time and space.”It underlines the time (historical) and spacial (natural) dimension of maps and cartography and their concrete unity umbilicaly connection which is separated without a reasonable excuse as discussed in the section on philosophy of cartology.It also discusses the interest for cartographic representation of “historical territory” of Montenegro in the context of imperial interests and spheres of major powers and their political assessment of valuable cartographic material. The aim of the paper is critical attitude towards cartography and its renaming in cartology and dealing with the philosophy of cartography. Keywords : cartology, map as a “witness of space and time” philosophy of cartology. 76 Aрхивски записи

I

Karta kao “śedok prostora i vremena” i vizuelno śedočanstvo o njenoj saznajnoj i drugoj vrijednosti

Opštija i suštastvenija definicija kartografije

Opštija i potpunija definicija kartografije je da je nauka o istoriji, načinu izrade i proučavanja, upotrebi, namjeni, svrsi i čuvanju karata kao zasebnog njenog predmeta, što joj je omogućilo da se (istorijski) konstituiše kao samostalna posebna nauka, a njihova raznovrsnost čini ga (i) manifestno složenim, u njegovim modalitetima – različitim oblastima i modusima – različite namjene i svrhe. Predmet kartografije - karta nije samo njen “raison d’etre”, nego ujedno i ilustrativniji “śedok vremena i prostora” i neposredno (opažajno) śedočanstvo o njenoj saznajnoj (istinitosnoj) i imperijalno-oslobodilačkoj drugoj vrijednosti. Ova definicija kartrografije1 ne navodi se da bismo ponavljali osnovne i osnovačke pojmove o njoj, već da njome naglasimo razloge njenog (re) definisanja koje ćemo dalje obrazlagati.

Obrazloženje definicije

Karta nije samo predmet kartografije nego ujedno i ilustrativni “śedok vremena i prostora” i opažajno śedočanstvo o njenoj saznajnoj i drugoj vrijednosti. Ona je po sebi vizuelno predmetna forma i sadržaj koja dvostruko śedoči: po sebi o sebi i kao “śedok vremena”, zašto ne i prostora, zajedno “istorijskog prostora”. I kao “nemušti śedok”, osvjedočava se svojom opažajnošću (i) iz “prašnjave ropotarnice istorije” (arhe-vremena) i zavičajnog arhe-prostora. To znači, da ovdašnje svjedoči o (svom) “vremenu u prostoru” i/li o (svom) “prostoru u vremenu” odnosno “istorijskom prostoru”, tj. o društveno-istorijskim i ukupnim uslovima u kojem je nastala, uslovljena, a tijem i konkretnije, cjelovitije i korekciono, odnosno kritičko śedočenje i o samoj sebi u određenom vremenu (povijesti) i prostoru (prirodi, teritoriji i njenim granicama).

1 Odnosi se i na definiciju kartografije u: Opća Emciklopedija, Jugoslavenski zavod, 4 (Iz- Kz), Zagreb, 1978, 293. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 77

Karta kao predmet, śedok, śedočanstvo i činjenički dokaz

Mapa je ujedno: i predmet izučavanja i materijalni izvor, viševrsni śedok2 (činjenička osnova) i neposredno (opažajno) śedočanstvo i činjenički dokaz3 saznajne vrijednosti (i/li istinitosne vrijednosti: istinitosti, neistinitosti i mjera) i drugih vrijednosti kartografije, naročito vrijednosno-imperijalne (osvajačke), na jednoj, i nasuprot njoj narod(nos)no-nacionalno-oslobodiilačke, na drugoj strani. Mapa je po sebi čulni (vidni) predmet i sadržaj o kojem se rasuđuje činjeničkim sudovima. Kao predmet kartografije ima dimenzijuvremena i prostora, odnosno njihovog konkretnog jedinstva, a preko svoje ilustrativne opažajnosti odnosi se na stvarnost prostora (prirode) i stvarnosno određenog vremena (istorije povijesti). Zbog toga karta svjedoči dvostruko: ona je śedok po sebi o sebi (koji śedoči svojom očitošću o sebi i isvojoj istoriji), na jednoj, i “śedok prostora i vremena”, na drugoj strani. Uopšte je uobičajenija sintagma “śedok vremena”, a neističe se i “śedok prostora”, što već upućuje na nadređenost vremena (istorijske dimenzija) i na zaturanja primarne dimenzije karte – prostora. Neposredno čulno śedočenje karte o prostoru odnosi se na prirodnu okolinu i širinu uglavnom zvanu “teritorija”, kao prirodna prostornost po sebi (protežnost, rasprostrtost, pasivna statična prirodna datost, “res extensa”)4 preovlađujuće shvatana bez i nezavisno od vremena. 2 Sima Ćirković je naslovio svoje saopštenje Svedočenje karte u Uvodu zbornika Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama, Beograd, 1991, 136-138. 3 U logici i naučnoj metodologiji śedočanstvo se određuje: “Skup razloga na osnovu kojih je neko uvjerenje prihvaćeno naziva se svjedočanstvo”, odnosno razlozi kojima se obrazlaže neko tvrđenje; utvrđivanje “istinitosne vrijednosti” tvrđenja, suđenja (istinitost, neistinitost i mjera nji- hova, a dokazuje se śedočanstvom od kojih je za pozitivnu nauku najvažnije i najviše prihvaćeno neposredno ili čulno, ono koje se poziva na opažanje. 4 Od početka novovjekovlja, već sa R. Dekartom, oštro dualistički se totalitet stvaranosti u sebi udvaja i protivstavljeno razdvaja na dvije osnovne supstancije: “res cogitans” (misleća stvar, stvar koja misli, mišljenje, svijest, duh, misleće Ja) i “res extensa” (protežna stvar, prostor, ob- jekat) prvoj se shvata kao aktivnost, subjekt, a druga je mramorna statičnost, pasivni objekt na ko- jeg se djeluje i koji se spoznaje. Sva novovjekovna metafizika zaključno sa Hegelovom filozofijom i savremena filozofija se u śenci Hegelove “supstancije kao subjekta”, koja daje primat subjektu u vremenu, razdvajajući ga od objekta, prirode koja se uglavnom svodi na pasivni prostor, na “res extensu”. Rečena razdvojenost prirode (prostora) i ljudske povijesnosti (vremena) prisutno je i u razdvojenosti i suprotstavljanju motskih principa: apolonskog i dioniskog pri čemu je, i po ocjeni F. Ničea, apolonska nadređenost i prevlast nad dioniskim, osnovna karakteristika gotovo cijele istorije civilizacije, naročito srednjovjekovlja i novovjekovne metafizike. 78 Aрхивски записи

Śedočenje karte o vremenu je o ljudskoj povijesnoj istoriji i sopstvenoj istoriji (kartografskoj disciplini) u društveno-istorijskim i ukupnim uslovima u kojim je ona nastala, uslovljena i ishodovana. U tom toku i uslovima postajala je sve konkretnije, cjelovitije i kritičkije śedočenje i o samoj sebi, svojoj i povijesnoj istoriji.5 Znači, i pored njihovoga razdvajanja, suprotstavljanja i međusobnog podređivanja i nadređivanja, prostor i vrijeme, prostorna i vremenska dimenzija su nerazdvojno konkretno jedinstvo u karti i kartografiji, odnosno kartologiji. Dublji razlozi opšteg razdvajanja i razilaženja, razvođenja i ontološkog atributskog (o)posebljavanja (kao osamostaljenih i samostalnih atributa) i sučeljavanja, odnosa i nadređivanja prostora i vremena su u imperijalnoj povijesti i/li istoriju civilizacije (građanskog društva). 6

Kontroverze sintagme “istorijski prostor”

Iz navedenih dubljih saznajnih i uopšte naučnih razloga, zbog kojih se (i) istorija i povijest (kao i ostale humanističke nauke) bitno i primarano razumiju kao “povijesno vrijeme”, u dimenziji vremena, a zanemurije se sam prostor(nost) ili im ostaje samo kao neki “nužni ostatak” ili “drugobiće” (Hegel) koje vrijeme omogućava i konstituše, “apstraktni preduslov”, “nužna pretpostavka”, “bitni ostatak po sebi”, kao sama “nužnost” za osvajanje, “gospodarenje prostorom”, 5 Potrebno je praviti razliku pomeđu povijesti i istorije kao što se to čini u filozofiji i u hrvatskoj terminologiji. Povijest, povijesnost je filozofska kategorija u filozofiji istorije, a Hrvati imaju više termina: povijest, povijesnica, historija. Povijest i povijesnost se odnosi na vrijeme opštenito kao stvaranje ljudske povijesti, a istorija i kao objektivni tok i kao određena posebna nauka je proces unutar te svjetske ljudske povijesti. Ta razlika nam omogućava da shvatimo da je vrijeme ljudska kategorija i da teče od razvoja čovjeka kao generičkog (rodnog ) bića,odnosno ljudske vrste, a takođe i razliku između ljudske povijsti i civilizacije,, može se reči, imperijalne civilizacije koja je bivstveno u raskoraku, razlazu sa prvom i osvajačka spram prirode. Zbog dvosmislenosti samog (ustanovljenog) pojma istorija koji se odnosi i na objektivni tok istorije i na nauku o tom istorijskom procesu, dao sam i koristio kovanicu istoriologija koja ujedno pravi i razliku između istoriografije (kao prvog, osnovnog stupnja razvoja istorije kao nauke) i potpunije istorije kao nauke. Viđi o tome: Sreten Zeković, Moj jezikovnik – rječnikovnik i pojmokovnik, Institut za crnogorski jezik i jezikoslovlje, Cetinje, 2012, str. 68 i 177. Prijethodno obrazloženo u knjizi Crnogorski jezik u 90 po(d)uka i vježbi, Crnogorska prijestonica, 2004, 253. Inače je ta kovanica korišćena u gotovo svim njegovim knjigama i tekstovima. 6 Viđeti o tome: Sreten Zeković, Iskustvena osnova septadno-oktadnog (o)kretanja, muzičke oktave, dijalektike i mita o Ananke, Arhivski zaisi, br. 2/2013, Državni arhiv Crne Gore, 114, 116, 120,122-126. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 79

“pobjedom nad prirodom”. Zato se uobičajeno podrazumijeva i navodi samo da je karta “svjedok vremena”, i uopšte nešto drugo, pa se često samo kaže “promijenilo se vrijeme”, “promjena vremena”, “promjena u vremenu”. Ovo i pored toga što se ujedno i neraspu(p)čivo “mijenja i prostor”, i da su promjene i zbivanja i “u prostoru” i “na prostoru”. Pri tome se, kada je riječ o karti, ispušta da je baš ona eklatantan primjer par excellence nerazdvojivosti vremena i prostora i da je ona “svjedok vremena i prostora”, odnosno prije “svjedok prostora i vremena”, bolje reći, njihovog konkretnog jedinstva (razlika).

“Istorijski prostor” – istorija (vrijeme) podređuje prostor

Uglavnom se u istorijskoj literaturi ipak javlja sintagma “istorijski prostor” koja samo podrazumijeva latentni i pasivni prostor u smislu “ovremenjenog prostora”, u istorijskoj (vremenskoj) dimenziji,7 a ne ujedno i u značenju “oprostorenog vremena”, u prostornoj (prirodnoj) dimenziji, kao “prostorna povijest”, kao “povijest samog prostora”, povijest i istorija kao prirodno-istorijska datost i tok. Ovo je nepoznanica u istorijskim humanističkim (društvenim) naukama što je ishod toga da je, još uvijek, prevlašćujuća imperijalna povijest i istori(olog)ija za koju je „prirodni prostor“ samo ili bitno osvojena, prisvojena (otuđena) omeđena teritorija za eksploataciju, a preko ili posredstvom nje i za potuđenje i prisvajanje ljudi radi očuvanja i daljeg proširenja prostora imperija. Toga radi se vrijeme i u sintagmi “istorijski prostor” primarno tretira u istoriografsko-povijesnoj nadređenosti prostoru, odnosno njegovoj podre­ đenosti; kao da i vrijeme nije u određenoj “prostornoj povijesti”, u određenom prostoru, odnosno njihovom jedinstvu. No, ova se sintagma upotrebljava i u nejasnom i nedosljednom njenom cjelovitom kontekstualnom značenju: crnogorski “istorijski prostor kojemu je vrijeme bilo veoma malo naklonjeno”.8 Ovđe se iz “istorijskog prostora” posebno izdvaja neko njemu nadređeno i od njega nezavisno (apsolutno), Kronovo “sudbinsko” vrijeme, kao da ono nije ljudsko povijesno, istorijsko vrijeme. Crnogorskom narodu u tom zlovaktu nije bilo naklonjeno ni vrijeme ni prostor, ali ga je prirodni prostor spašavao od “imperijalnog vremena”. Takav odnos je samo ishod staroga udvajanja, razdvajanja i suprotstavljanja prostora i vremena.9 7 Akademik Branko Pavićević, recenzija u Istorijsko-geografski atlas Crne Gore XVI – XX vijek, II izdanje, Unireks, Nikšić, str. 7. 8 Isto. 9 Vidjeti fusnotu 4 u ovom radu. 80 Aрхивски записи

Monopol “istorije i geografije” nad kartama i kartografijom?

No, i pored toga, karte i njihov značaj, saznajna i ostala vrijednost se najneposrednije vežu za istoriju i geografiju, pa se kaže da “su značajne ne samo za istoriju i geografiju nego i za druge nauke”,10 što je česta, gotovo uobičajena formulacija, a prisutna je i bez ovog dodatka “i drugih nauka”. To podrazumijeva primarnost predmetne veze karte sa istorijom i geografijom i predistoriju njenog samokonstituisanja kao nauke. Iako je ovakav odnos prema kartama dobrim dijelom opravdan, jer je kartografija i istorijskom (vremenskom) i prostornom dimenzijom zaista tijesno, prisno svezana za istoriju i geografiju. No, i pored toga, to je i njena predmetna i saznajna posebnost, pa bi ipak trebalo profundirano promisliti da li je ona njihovo “pravo na istorijski rezervat”. Upitno je: da li se zbirka karata (atlas) može nasloviti Istorijsko-geografski atlas ili bi ga trebalo prenasloviti, možda, Stare karte, kartografski prikaz, kartografski atlas...11 U istom smislu i kontekstu ostavljam upitnim: da li je dovoljno ispravno imenovati i nasloviti zbirku karata Istorijsko-geografski atlas bilo koje zemlje ili regiona, a da se pri tome ne razaberu, ne razluče i ne identifikuju njihovi modaliteti i modusi u odnosu na kartografske, naročito kad je riječ o starim kartama koje nijesu ili ne bar potpuno po namjeni i svrsi isključivo istorijske i geografske ili samo jedne ili druge (“istorijske karte” ili “geografske karte”)? Da li se i kako one uopšte mogu isključivo prisvajati za jednu nauku i monopolisati je za nju?! Đe je osnova za to u starim kartama, npr za “geografske karte” istrgnuto izdvojene od “istorijskih karata”, kad se zna da su “svakako u onom stoletnom koračanju ruku pod ruku, u povezanosti i uzajamnosti kartografije i istoriografije” i da je “ranija kartografija, međutim, u dugom periodu bila ’istorijska’ utom smislu što je istoremeno prikazivala i staro i novo, i ’antičko’ i ’moderno’” te i da će “istoriografija ostati zavisna od kartografije svoga vremena, ali još više od one prošle i prevaziđene i koja je zbog toga postala nezamenljiv izvor”12. I dalje, u kritičkom odnosu prema autentičnosti (vjerodostojnosti) karata potrebna je ista ona kritičnost kao i za ostale (verbalne) istoriografske izvore te i poznavanje njenog mjesta u kartografskoj tradiciji, odnosu prema ranijim kartama i

10 Prof. dr Jevto M. Milović, Predgovor u Istorijsko-geografski atlas Crne Gore XVI – XX vijek II izdanje, Unireks, Nikšić, str. 4. 11 Isto, naslov na spoljnoj strani, a na unutrašnoj je ispod navedenog na tri strana jezika napisano Atlas (geografske karte Crne Gore). 12 Sima Ćirković, isto, 11. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 81 nastojanja da se podaci dopunjavaju.13 Ista upitnost se odnosi i važi i za naslov Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama.14 Vjerovatno zbog toga neki autori izbjegavaju takve i nalične formulacije, pa traže drugačije, npr. Crna Gora i Bugarska na karti Evrope.15

Karta i kartografija se ipak primarno čulno (vidno) odnose na prostor (prirodu)

Karta je primarno neposredni čulno-ilustrativni odnos prema prostoru, percepcija i predstava o prostoru (prirodi kao rasprostrtosti, protežnosti, predme­ tnosti, objektivnoj stvar/nost/i) u određenom vremenu, odnosno ljudskoj povijesti i njom posredovana (uslovljena i određena). Po svojoj čulnoj opažajnosti, ona je predmetno opipljiva, a vrijeme je nečulna nepredmetnost, pa je neopipljivo, pa ga upravo predmetna prostornost posredno čini predmetnim, stvarnim, postojećim u određenom prostoru, neposrednom, konkretnom jedinstvu prostora i vremena, ljudi i prirode. Znači, ipak karta i kartografija primarno i supstancijalno ukazuju na prirodni prostor, na prirodu, iako u imperijalno ovremenjenom prostoru, odnosno zauzetom prostoru ili omeđenoj teritoriji. To upadljivo podsjeća i opominje na prirodno-istorijski tok, proces i saznanje o njemu koje je gotovo posve zatureno i ignorisano novovjekim i savremenim poimanjem i osmišljavanjem povijesti i istorije kao društveno-istorijskog procesa i/li istorije civilizacije.16 U tom smislu, mapa je neposredni spoj prostora i vremena, prirod(n)e i ljudske povijesti, jedinstvo razlika kategorija prostora i vremena, njihova osebujna sinteza posebnosti. U njoj se na izrazit način sažima oprostorenost vremena i ovremenjenost (vremenitost) prostora. Kratko, sintetizuje prostornu i vremensku dimenziju

13 Sima Ćirković, u Uvodu zbornika Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama, Beograd, 1991, 136-138, 7. 14 Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama, SANU, Beograd, 1991. 15 Katalog izložbe karata Crne Gore i Bugarske, suizdavači Državni arhiv Crne Gore na Cetinju i Glavna uprava državnih arhiva Bugarske, Sofija, 2009 (predgovor i selektori Srđan Pejović i Dimitar Stojmenov). 16 Kod nas su samo povijest i istoriju poimali kao prirodnoistorijski proces akademik prof. dr B. Đurđev i autor ovog rada, s tim što je Đurđev prirodnu dimenziju shvatio posve statično, datu kao takvu, jednom za svagda, nepromjenjljivu, dakle bez prostorne (prirodne povijesti). Autor je obrazložio i tezu o „jednoj jedinstvenoj nauci o prirodi i ljudima“. Viđeti fusnotu 22 u ovom radu. 82 Aрхивски записи ljudske stvarnosti kao njene dvije uslovljavajuće i posredujuće strane. Stoga je predmetno i metodski i prirodna i humanistička (društvena) nauka. Svojom predmetno-prostornom stranom (dimenzijom), ipak primarnim odnosom, više je okrenuta na predstavljanje strukture, ucjelovljen odnos sastojaka, sastavnih elemenata, znači, strukturalno i strukturalistički upućena.17 Svojom vremenskom dimenzijom više je upućena na čovjekovo povijesno društveno biće i njegovu saznajnu i vrijednosnu uslovljenost.

II

Interdisciplinarna kartografija na putu ka kartologiji i filozofiji

Međusobna interdisciplinarnost ne isključuje samostalnu posebnost kartografije do kartologije

Predmetno samokonstituisanje kartografije kao samostalne posebne nauke zna da se dovede u pitanje, osporava, drugačije tretira, svodi na “pomoćnu disciplinu” (u tehničkom smislu), “sluškinju” drugih posebnih nauka (najviše istorije i/li geografije ili neke druge nauke), umjesto da im budepomoćnica, nauka od koje se traži i dobija pomoć.18 To što ona ima granične dodire, dodirne, ukrsne i produžene tačke, međusobnu vezu i povezanost sa drugim naukama, odlika je samo njene predmetne raznovrsnosti, a time i mnogovrsne interdisciplinarnosti. Interdisciplinarnost kartografije podrazumijeva, naravno, i obrnutu i povratnu (re)interdisciplinarnost drugih nauka u odnosu na nju, već i time što je ona i ishod znatnog dijela drugih nauka. U tome ne možemo ignorisati ni njihovu ni njenu posebnu predmetnu i metodsku samostalnost i interdisciplinarnost. Najčešće se i kaže da su karte (kao i planovi, bakrorezi, gravure, crteži) “značajni za istoriju, geografiju, filologiju i druge nauke”, ali se rjeđe ili ne pominju

17 Iako se riječ struktura prevodi kao sastav, struktura nije običan sastav sastojaka, već je uređeni, cjeloviti sastav sastojaka, sastavnih elemenata. 18 Viđeti i uporediti: Sima Ćirković, Svedočenje karte u zborniku o izložbi karata Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama, Beograd, 1991, 13. Ćirković ovdje razmatra ovo u odnosu na istoriju. Elaborirajući taj odnos istoriografije i kartografije zaključuje: “Upotreba kartografskih izvora mora, dakle, polaziti od kartografskog nasleđa, pa je zbog toga istorija kar- tografije pomoćna istorijska nauka ne u tehničkom smisu reči, već u smislu discipline od koje se traži pomoć” (isto). Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 83 etimologija, lingvistika, etnologija, etnogeneza, ekologija, ekonomija, fiziokratska teorija, sociologija, politikologija, teorije naroda, nacije i države, estetika (po njihovoj ukrašenosti, ukusu i ljepoti) i druge nauke, ali i druge vrste saznanja i mudrosti (filozofija, umjetnost)19.

Paradoks imena kartografija i njeno preimenovanje u ekstenzografiju ili kartologiju

Naziv geografija – zemljopis (opis zemlje) nominalno je skladan i adekvatan svom predmetu proučavanja. Međutim, kartografija je samim imenom paradoks u odnosu na njen objektivni predmet proučavanja, jer prevod ove složene riječi je opis karte, umjesto opisa prostora (omeđenog prostora, teritorije, prirode) na koji se karta odnosi, pa bi skladniji njen naziv bio opis prostora ili ekstenzografija. No, obzirom na rečeni nominalni paradoks, odnosno neskladnost i neadekvatnost naziva kartografija u odnosu na predmetnost karte i predmetnu složenost kartografije, na njenu razgranatu obostranu, dvosmjernu interdisciplinarnost i njenog statusa samostalne posebne nauke, te i sačuvanja (zadržavanja) njenog usta(nov)ljenog imena karta kao neposrednog predmeta ove nauke, kartografija je konačno miritala (zaslužuje) da se adekvatnije preimenuje u kartologiju.

Međuodnos kartologije i sociologije, politikologije, teorije o narodu, naciji, njihove etnogeneze, i državi

Kartografski prostor(nost) se, iako nepotpuno, javlja i koristi i u sociologiji, teoriji naroda, nacije i države, u politici samo kao fiksirana teritorija“ ” (podložna za unutrašnje i vanjsko osvajanje i oslobađanje) koja čini jedan od ospoljenih, opredmećenih sastavnih i konstitutivnih činilaca istorijskog društvenog bića naroda i nacije u smislu “svoje teritorije”, državnim granicama omeđena i zaštićena kao državni prostor za koji je mapa, naročito zvanično-državna, značajan dokaz. I ovo je primjer da se za obrazlaganje mape nužno uvodi (i) vremenska, odnosno istorijska dimenzije određenog prostora, zapravo, da je ona svojevrsno jedinstvo prostorne (prirodne) i vremenske (istorijske) dimenzije; znači, kao nužne strane jedinstvene ljudske stvarnosti u jedinstvenoj ljudskoj povijesti i povijesnoj praksi.

19 Ovo se razlikuje, jer postoje i druge vrste saznanja koje nijesu nauka, a izvan njih je i umetnost i na poseban način filozofija. 84 Aрхивски записи

Kartografija kao kartologija veoma je interesantna za filozofiju i obrnuto

Primarnom upućenošću karte na prostor(nost) i strukturalni odnos prema njemu, kartografija je mogla uticati i na lingvistiku da stvori lingvistički strukturalizam koji je znatno uticao na strukturalizam u sociologiji, drugim naukama, u teoriji književnosti i postmoderne filozofske pravce. U tom smislu je vrlo interesantna za filozofiju ne samo ontološki (radi osnovnih kategorija prostora i vremena i njihovog odnosa), nego i zbog ekstrapolacije20, njenog strukturalnog područja i metoda proučavanja u horizont onih savremenih filozofskih pravaca koji su davali ontološki primat prostoru, nasuprot ukupnom novovjekovnom i savremenom izvođenju svega događanja i saznanja, i samog prostora iz vremena (povijesti) kao primarnog uslova same mogućnosti njegovog postojanja. Suprotno takvom dugo preovlađujućem filozofsko-ontološkom sta­ jalištu javio se i u savremenoj, postmodernoj filozofijitrukturalizam s koji vrši zaokret ka primatu prostorne strukturalnosti povijesnoga progresa. I on, kao i ostali savremeni pravci, vrši destrukciju filozofije i kulture moderne, odnosno novovjekovlja21 i pripravlja poststrukturalizam, odnosno postmodernu. Znači, kartografja može biti značajna i veoma zanimljiva i za filozofiju kao posebnu vrstu saznanja i/li mudrosti. Tijem se, naravno, veže i za aktuelnu ekonomiju, ekologiju, a preko njih i na druge oblasti.

III

Imperijalna ideološko-politička vrijednost karte i kartografije (“istorija prirode i ljudi”)

Već sam naveo da karta śedoči o sebi i njenoj prostorno-vremenskoj istinitosnoj vrijednosti, a sada dodajem da śedoči i o njenoj imperijalnoj ideološko- političkoj vrijednosnoj komponenti, odnosno osnovi. U njoj se razaznaje unutrašnje razilaženje, razdvajanje, neusklađenost, kolizija i sukobljenost vremena i prostora, istorijske i konkretno prirodne dimenzije, 20 Ekstrapolacija je prenošenje metode iz jednog područja proučavanja na drugo područje, kao što je to primjer lingvističog strukturalizma u filozofski i drugi strukturalizam, ili kao što je Vilhem Diltaj prenio hermeneutiku (metodu tumačenja) iz teorije književnosti u svoju filozofiju života, da bi izbjegao shvatanje bića kao umrtvljenog prostora, “izgled stvari”, njihov opis. 21 Francuz De Sosir, Klod Levi Stros i Mišel Fuko. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 85

„imperijalnog prava (jačega)“ na tuđi prostor, izvan svega, i oslobodilačkog „prirodnog (neotuđivog) prava“ na svoj „istorijski prostor“ i slobodu u njemu. Dosta lako se prepoznaje: i otuđenje i razotuđenje, nužnost i sloboda, osvajanje (gospodarenje) i oslobađanje, prisvajanje (otimanje) i vraćanje sebi, imperijalna i odbrambena prisutnost i komponenta. U imperijalnoj istori(olog)iji primarno se iskazuje i vrednuje njena imperijalna komponenta i vrijednost što se reflektuje i u ovdašnjem odnosu prema kartografiji odnosno kartologiji. Sve to govori da smo u „zatvorenom krugu“ imperijalne istorije osvajanja i eksploatacije prirode kojoj se stalno javlja i njena nesavladiva antiteza i „osveta“. Tako nas i kartologija vodi na prepoznavanje tragične udvojenosti i suprotstavljenosti povijesti i prirode, a tim i do najtemeljnijih filozofskih problema koji najozbiljnije ukazuju na potpunu krizu ove imperijalne istor(iolog)ije i na granicu izdržljivosti samog opstanka prirode, a tijem i ljudi. Kao jedinstvo vremenske (istorijske) i prostorne (prirodne) dimenzije je “istorijski prostor” i “prostorna istorija”, “istorija prirode” i “istorija ljudi”, kratko, “istorija prirode i ljudi”, odnosno jedinstveni prirodnoistorijski razvoj.22 To zajedno čini njihovu “srođenost” (“srodnost”, “rodnost”, zajedništvo, zaje­ dnicu, humanizovanu ekologiju zavičajnosti) u kojoj jasno treba razlikovati onu imperijalno-državnu, ideološko-političku od oslobodilačkog etnosa i etosa sro­ đenost ljudi i prirode, ljudske zajednice na prirodnom tlu.23

Imperijalno-vrijednosni pristup u prikazivanju karata i “istorijskog prostora” Crne Gore

Stoga se i u kartografskoj, kao i drugoj ocjeni razvoja kartografskih prikaza nijesmo dovoljno oslobodili imperijalno-vrijednosne komponente u prosuđivanju

22 Tako sam u knjizi Filozofija nacije upravo zborio o “jedinstvenom prirodnoistorijskom procesu” i o “jedinstvenoj istoriji prirode i ljudi” u kojoj jedinstvo “istorijskog prostora” i “pros- torne istorije” stvaraju posebite likove ljudske zajednice, narode i nacije. To je nasuprot Hegelo- vom, Lukačevom i drugom shvatanju po kojem je priroda vazda u drugom, “rezervnom planu”, kao “drugobiće”, “biće van sebe”, bez slobode, koja se ostvaruje tek u duhu očišćenom od nje i posve savladane, pobijeđene u apsolutnom duhu čiji je hod naprijed vrtanje samom sebi, tj apso- lutnoj ideji. Po Đerđu Lukaču je čak i priroda socijalna kategorija, što je pod uticajem Hegelove dijalektike po kojoj je razvoj duha (djelovanje duha na prirodu kao “drugobića”) povijesnost čiste socijabilnosti. 23 Tako se stvaraju narodi i nacije kao prirodnoistorijske zajednice (Viđeti: Sreten Zeković, Filozofija nacije, NIO Pobjeda – OOUR Izdavačka djelatnost i promet, Titograd, 1985. 86 Aрхивски записи kartografskog nasljeđa. Radi toga se pod „istorijskim prostorom“, odnosno “prostornom istorijom” Crne Gore i kartografskim prikazima preovlađujuće podrazumijeva i prepoznaje samo stvarni i/li formalni imperijalni status i stanje, tj. kao dio teritorije (prostornosti) osvajača; a ne njena prijethodna ni kasnija ni današnja istorijska prostornost i/li konstantnost “prostorne povijesti”. To je bitno imperijalna istor(iolog)ija i njen imperijalni pristup i postupak.24 Tako se kartografska djela, materijal i prikazi osvajača o tim osvojenim oblastima Crne Gore (primorje i ostalo) ne smatraju da se odnose na Crnu Goru, već samo na onaj njen suženi „istorijski prostor“ koji je i od kada faktički i formalno bio slobodan i nezavisan, na podlovćensku Crnu Goru (nepotpunu Gornju Zetu). Ta imperijalna istor(iolog)ija i sa njom kartografija ignoriše i postojeći držav(otvor)ni, reminiscirajući ga retroaktivno kao nekadašnji imperijalni prostor i čak i danas ga prepoznaju kao osnovu konstituisanja “više različitih društava” u ramu jedinstvenog državnog prostora, što je potencijalna tendencija za ponovno njegovo imperijalno razbijanje i čerečenje. Na djelu je rearhaizacija imperijalnog vrednovanja. Toga radi su rijetki primjeri u pristupačnoj nam kartografskoj i istoriografskoj literaturi, oslobođeni imperijalnog vrijednosnog pristupa, koji i kartografske predstave neoslobođenih oblasti Crne Gore prikazuju i tretiraju kao kartografske prikaze Crne Gore. To su atlasi i objavljene karte prof. dr Jevta M. Milovića, Državni arhiv Crne Gore na Cetinju, CNB na Cetinju, njihovo razvrstavanje i bibliografija o njenim kartama), a od stranaca studija prof. dr Milorada Pavića Prilog spoznavanju kartograskog prikazivanja crnogorske obale,25 u kojem bez zazora daje značajan doprinos istoriografiji Crne Gore i upućuje na preostalo neistraženo i neobjavljeno mnoštvo kartografskih prikaza Crnogorskoga primorja za kartografiju Crne Gore.

Imperijalno rastrzani “istorijski prostor” Crne Gore i njegova rekognacija

Uzgredno ukratko podśećam na taj imperijalno rasčerečeni „istorijski prostor“ Crne Gore i njegovo rekogniranje u kartografiji i istoriografiji. Sve do najezde Turskog carstva na Balkan, postojalo je jedinstveno teritorijalno, državno i narodno biće Crne Gore koje je, manje-više, uvijek

24 To se odnosi i na raniju njenu povijestnicu u antici i srednjem vijeku, nemanjićki period. 25 Arhivski zapisi, Državni arhiv Crne Gore, Cetinje, 2007, 23-31, . Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 87 zahvatalo matični prostor u međama ovdašnje Crne Gore, počev od Prevalisa, Duklje i Zete. Sa osvajačkim širenjem Turske carevine u 14. vijeku, pojedini djelovi (oblasti) Crne Gore padaju pod tuđinsku vlast: tursku, mletačku, austro- ugarsku, francusku, srpsko-despotsku, posebno onu 1918. Ostala je nepokor(e) na, kao država-Matica, slobodna podlovćenska Crna Gora ili, kako je naziva vladika-gospodar Vasilije Petrović, „slobodni crnogorski principat“ koji nastavlja neprekidnost dukljansko-zetsko-crnogorske države na rečenom suženom prostoru. Ostali djelovi Crne Gore ostali su izvan granica slobodnoga crnogorskog principata i vladikata, unutar carstava i jačih sila pod njihovom državnom vlašću. U tom smislu se može uslovno govoriti o „slobodnoj Crnoj Gori“ i „turskoj Crnoj Gori“, „mletačkoj Crnoj Gori“, „austrougarskoj Crnoj Gori“, „srpskoj Crnoj Gori“, jer su bile „provincije“ („zemlje“) tih osvajačkih država.26 To, međutim, ne znači da to nijesu prostori Crne Gore,27 niti da su Crnogorci „donji i gornji narod“ (Donja i Gornja Zeta). Nijesu Boka, Primorje, Brda, Vasojevići tuđinski, izvanjski krajevi, no crnogorski („Crnogorsko primorje“, „Crnogorska Brda“, “Crnogorska Hercegovina”) još neoslobođeni djelovi viševjekovne države i naroda Crne Gore.28 To je dobro znao i knjaz Danilo I Petrović kada je svoj Zakonik imenovao Zakonik Danila I. knjaza i gospodara slobodne Crne Gore (bez onoga čestog dodatka “i Brda”)29 Takođe, na septembarskom sastanku Crnogorske skupštine 1799. izglasane su instrukcije narodnom poslaniku Nikoli

26 Isto onako kao što se piše i govori o “turskoj Srbiji”, “austrijskoj Srbiji”, “austrijskim Srbi- ma”, “austrijsko-ugarskim Hrvatima”, “mletačkoj Hrvatskoj”, “mletačkim Hrvatima”,”mletačkoj Albaniji” i sl. 27 Kao što su imperijalno otuđeni prostor Srbije, Hrvatske i sl. prostor Srbije i Hrvatske. 28 Čak je i islamizirani Skender-beg Crnojević sebe smatrao naśljednikom očinske zemlje (“zemalja”) i potpisivao se “sandžak crnogorski i svoj dioklecijanskoj zemlji gospodar” (Encik- lopedijski leksikon, Mozaik znanja, Istorija, 622). U Cetinjskom ljetopisu, u glavi Rodoslovlje Crnojevića navodi se: “Vladali su Crnojevići najprije Zetom, Krajinom, Šestanima, Brdima, Crnom Gorom i Primorjem” (dr Božidar Šekularac, Crnogorski anali ili Cetinjski ljetopis, 2. prevedeno izdanje, IIC Cetinje, Cetinje i Obod Cetinje, 1996, 165) O tome je i pojka u Cetinjskom listu: “Crnagora od Kotora, sva do Brda i do Skadra Ivan-begom oglašena, manastirom proslavljena”(isto, 17) 29 Dr Jovan Bojović u svom izdanju (naknadno pronađenog Zakonika) originala je utvr- dio da je to originalni naslov i da se u tome i u mnogo drugih navoda razlikuje od onoga koji je štampao u Novom Sadu M. Medaković (Zakonik knjaza Danila...Titograd, 1982) 88 Aрхивски записи

Ćirkoviću za njegovo zastupanje crnogorskih interesa kod ruske vlade. U „artikuli” se ukazuje na pravo Crne Gore na izgubljene teritorije, a u 3. se traži od ruske vlade puna podrška za ispunjenje crnogorskog zahtjeva o vraćanju „gerbaljske komunitade i drugije tri komunitadi: Majina, Brajića i Pobora“, budući da se radi o posjedima „bivšega vladateljnoga princa našega Ivana Crnojevića“. I ostali vladari Crne Gore, mitropoliti i glavari češće i rado su se pozivali na granice (i testament) koje je odredio Ivan Crnojević. Podśetimo i da je vladika-grospodar Danilo imao crkveno-vjersku jurisdikciju i na Primorju i u Brdima.

Kartografija Crne Gore u službi i sukobu imperijalnih interesa i sfera velikih sila

Interesantni strateški i geopolitički položaj Crne Gore zadržan je i u novovjekovnoj Crnoj Gori, “od svud stiješnjenoj”, u trajnim aspiracijama i teritorijalnim pretenzijama većih i manjih imperijalnih sila. Ovo tim prije što od početka XVI vijeka,30 u viševjekovnoj “borbi neprestanoj” za svoj samoopstanak u slobodi (“zbjegu slobode”), uspijeva grčevito da sačuva svoju faktičku slobodu i nezavisnost i izgradi svoje domaće organe vlasti, omeđi i utvrdi svoje granice i državu. Tadašnja Crna Gore nije bila u granicama crnojevićke države, već dijelom ondašnje Gornje Zete, u slobodnom dijelu podlovćenske Crne Gore, neosnovano nazivane “Stare Crne Gore” kao da je ovaj istorijski prostor prije nje bio istorijska “tabula rasa” i “prazan prostor” i/li tuđi prostor. U stalnoj oslobodilačkoj borbi protiv Turske imperije uobličava se samosvojni narod crnogorski i njegova država. Akademik Branko Pavićević ukazuje da je već u 15. stoljeću u narodnom govoru i jeziku stranaca prihvaćen etnonim Crnogorac i da je narod ovog prostora više od tri stoljeća u oslobodilačkom pokretu protiv tuđina branio i odbranio to ime. Ističe i da je od prvih vjesnika nacionalno- političkog pokreta na Balkanu, crnogorski narod prvi na sebe obratio pažnju i nadu u oslobođenje kod sunarodnika u drugim balkanskim zemljama i u Evropi. I nazadna i napredna Evropa na vrijeme je zapazila značenje Crne Gore u razvoju južnoslovenskih nacionalnih pokreta. Nije bilo manjeg prostora, ni malobrojnijeg naroda sa tolikim istorijskim značenjem.31 Na drugom mjestu, povodom govora

30 Već 1500. g. Opštecrnogorski zbor na Cetinju odlučio se za trajnu borbu protiv Turske imperije i nepriznavanje njezine i druge vanjske vlasti. To izvještava prvi poznati pismeni pomen mletačkog hroničara Marina Sanuda (Sazdanje Cetinja, 1984, 60). 31 Branko Pavićević, Petar I Petrović Njegoš, Pergamenat, Podgorica 1997, 43-44. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 89 o kartografiji u Crnoj Gori, isti autor kaže: “Već u drugoj polovini XVIII stoljeća Crna Gora je ušla u evropsku istoriju kao politički pojam”32 koji je označavao jednu zemlju u stalnom oslobodilačkom pokretu protiv Turske. Nastaće prava utrka Rusije i Austrije oko toga čiji će uticaj biti veći u ovoj maloj zemlji. Učešćem Crnogoraca u borbi protiv Napoleonovih trupa u Boki Kotorskoj i Dalmaciji (1805, 1807. i 1813-1814) pojačaće se i uticaj Francuske, a zatim i Engleske. Sve je to imalo uticaja i na kartografiju Crne Gore.33

IV

Filozofija kartologije

Preko prostora do primata (obezvrijeđene) prirode, njenog “neodrživog opstanka”, ekologije, ekonomije, fiziokratije, demografije i filozofije kao opšte mudrosti

Sve prijethodno rečeno podrazumijeva vrlo osebujnu obostranu interdisciplinarnost kartologije, njen značaj u nauci i saznanju uopšte. Svojom predstavnom (geometrijskom) prostornošću i odnosnom objektivnom predmetnošću, kartologija primarno upućuje na prostor, odnosno na prirodu. To znači da ukazuje na jednu evidentnu, uvijek prisutnu datost (opšti “činjenični postulat”) da je “Priroda Majka svega” i “nužan uslov” (i) “borbe za (samo) opstanak ljudske vrste”, za njen “održivi opstanak” u vječitoj “razmjeni (i raspodjeli) materije između ljudi i prirode” koja u krajnjem i primarno stvara,

32 Isto, str. 7. 33 Većina francuskih izvještaja, putopisa, opisa i sl. iz Napolenove ere sačinjeni su u fizio- kratskom duhu i shvatanjima. Sljedstveno tome, većinu izvještaja prate i odgovarajuće karte Crne Gore od kojih je kod nas najpoznatija pukovnika Vialle de Somiera. Najizrazitiji fiziokrata među navedenim je Lujo Matutinović (Srđan Pejović, O učešću Crnogoraca u opsadi Dubrovnika 1806, Arhivski zapisi br.2/2013, Cetinje) Viđi u: Lujo Matutinović: Istorijski, geografski, politički, civilni i vojni ogled o Ilirskim provincijama i Crnoj Gori, sa geografskom kartom područja oko Neretve i oko Dubrovnika, bivše Mletačke Albanije, Crne Gore te primorja tih krajeva; Zagreb, 2009, Školska knjiga. Uporedi sa fusnotama 43 i 53 i poglavljem: Osmišljena reafirmacija i renesansa fiziokra- tizma. 90 Aрхивски записи proizvodi (pri-daje)34 i onaj “bitni preostatak”, ujedno i naizmjenično i “višak” (izobilje) i “manjak” (nedovoljstvo);35 ako se (“neparnim parnjenjem”) uravnoteži i izravna, onda je i sklad između ljudi i njih i prirode, a suprotno tome uslovljava onaj u njoj “sveopšti polemos”,36 “sukob (borbu) suprotnosti”.37 Ova prosta očigledna činjenica bila je sve više zaturana i ignorisana sa sve većim optimizmom, “vjerom u racionalnost” razvoja ove civilizacije, sve do njenog primicanog sumraka, tzv. “kraja istorije”. Tada je apokaliptična tragika njene dijalektike “osvetnički” prinuždila da se ona više ne tretira (samo) kao arhaika, zaostalost, anahronizam, etnički i drugi konzervativizam, animalni biologizam i uopšte vulgarni redukovani naturalizam, regresivna anticivilizacijska, antiglobalistička pojava i tendencija, amiški rezervat i bogoslovsko-vjersko apokaliptičko i eshatološko vrijednosno prosuđivanje, rezervisano za “popovanje” o “spasenju duše”, o “čoekobogu i bogočojku”, “filozofiranje” o “vrtanju prirodi” i “okretanju sebi i samospoznaji”. Iako odocnjelo, izričito se sve više postavlja duboko životni imperativ temeljne upitnosti, bitnog nedovoljstva, preispitivanja i prevrednovanja civilizacijskog (neprijateljskog) odnosa prema prirodi kao “gospodarenju i pobjedi nad prirodom”. Taj epohalni imperativ sve neposrednije i životnije postavljaju ekologija, ekonomija, demografija, filozofija, umjetnost. One mnogo profundiranije i tragično opominjujuće ukazuju na katastrofalne, apokaliptičke i eshatološke pośljedice ove civilizacije za opšti planetarni “održivi opstanak” čovječanstva i same Zemlje. Konačno, na to ozbiljnije upozorava i savremena ekonomska nauka i ekologija, masovni(ji) demografski emigracioni procesi i “umjeravani, kontrolisano učestali lokalni ratovi”, blokovska, antiblokovska, reblokovska i

34 Priroda etimološki i znači pri-roda, rod, ono što sve rađa, stalno i iznova pri-rađa, stvara, proizvodi nešto novo, više, višak. Zato su je stari Grci i nazvali fizika (učenje o prirodi), a njenu unutrašnju stvaralačku (proizvodnu) snagu fizis, a kao njenu određenu zakonitost obnavljanja i logos. 35 Viđeti fusnote 6, 23, 24, 32, 35, 37, 43 i njima odgovarajući tekst. 36 Polemos je starogrčka riječ (odatle – polemika) i znači sukob, borba različitih mišljenja, razgovor, dija-log(os) različitosti kao subjektivna dijalektika i borba (rat) suprotnosti u svijetu. 37 Koju je jezgrovito, lakonski i slikovito iskazano formulisao stari Heraklit, još u začetku povijesne civilizacije “osvajanja i pobjede nad prrodom” čiji se kraj rastrzano i bolno “osvetnički” privršava u našem vremenu, našoj epohi. Taj “sveopšti rat suprotnosti” profundirano genijalno je proživljeno i pjesnički doživljeno i stvaralački oživotvoreno iskazao i naš Njegoš iz perspektive crnogorske tradicionalne naturalizovane zajednice, u kojoj se još zadržao nepostvareni odnos između ljudi i prirode i između samih ljudi, u vremenu pred sumrakom heroja. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 91 vjersko-fundamentalistička podjela svijeta. Sve ozvučenije to iskazuje da je uzrok i razlog tzv. “globalne (svjetske, sistemske) ekonomske krize” u temeljima same ove civilizacije, prije i s vrhu svega, njene raspodjele dobara i s njom spupčenog odnosa prema prirodi. Ukazuje se da ova (temeljno nastavljana antropokratska i imperijalna) civilizacija razvodnjeno privršava u sumrak svoju pretpostavku: “znanja, slobode i privređivanja kao gospodarenja i pobjede nad prirodom”, dakle, ne oslobodilački no imperijalni neprijateljski odnos prema prirodi. Zato je i nazivam imperijalna povijest civilizacije u najširem smislu riječi i značenju za razliku od imperijalne istor(iolog)ije u užem smisli imperijalne istorije osvajanja drugih naroda i njihovog prostora, odnosno istorije imperijalnih sila i sfera i istorijske nauke o njoj (što je bio predmet prijethodnog III poglavlja u ovoj radnji).38 Tom “globalističkom (imperijalno-integralističkom i apstraktno- niveli­ stičkom) kriznom procesu” javljaju se razni likovi dioniskoga negodovanja, amiške autarhičnosti i izolovanosti od civilizacije, oslobodilačke reakcije, antiteze, antinomije i idejne deskrukcije, gotovo opšte prihvaćenog nadgornjavanja emocionalne nad racionalnom stranom svijesti (naročito kao kriterija odlučivanja u ljubavi i drugim međuljudskim odnosima), pokreti hipika i sličnih, modusi spontaniteta i iracionalizma, renesanse religioznosti i srednjovjekovnog univerzalizma i fundamentalizma (kao reakcija na civilizaciju koja u bitiju razura sve te vrijednosti i svetinje). Kao logičan i prirodan ishod svega toga javlja se i reafirmacija fiziokratizma. Sve to razgrađuje, podlokava, podriva taj rečeni (lažni) totalitet (imperijalne, antropokratske) istorije civilizacije koja je, kao takva, jednostrana, do maksimuma zaoštrila, potpuno razdvojila i suprotstavila saznajnu (i naučnu stvarnosnu) vrijednost –istinu od opšteljudskog (humanističkog), etičkog i dugog vrijednosnog prosuđivanja (saznajnih i drugih vrijednosti, saznajnih i vrijednosnih sudova).39 Opšta ideologija tog razdvajanja i nepomirljivog antitetičkog odnosa stvarnosti i vrijednosti je prevlašće “filozofije” pozitivizma i pozitivistički shvaćene nauke. Čak se u ime “tamne pozadine znanja” (K. Marks) te civilizacije i njene jedine gospodarski insrumentalizovane gnoze (spoznaje) u službi Čoekokrate, Čoekoboga kao jedine Istine (simbolično zaludnje /iz/gradnje neprivršene Vavilonske kule), “zabranjenog voća sa jabuke (takvog) saznanja”, i rasprostranjene planetarne siromaštine, češće razumno opominjujuće oglašava i sadašnji Papa sa vrlo korjenitim i temeljnim izjavama.

38 Viđi i uporedi fusnotu 40 u ovom poglavlju. 39 Viđeti reflekse i implikacije toga na našu pozitivnu nauku i tranziciono pravosuđe: Sre- ten Zeković, “Vrijednosi sud” u pravosuđu, CKK Cetinje i drugi suizdavači, 2015. 92 Aрхивски записи

Imperijalna podređenost prostora (prirode) vremenu (istoriji)

Filozofsko-povijesno osmišljavanje dubljih razloga

Dublji razlozi opšteg razdvajanja i razilaženja, razvođenja i ontološkog atributskog (o)posebljavanja (kao osamostaljenih i samostalnih atributa) i sučeljavanja, odnosa i nadređivanja prostora i vremena40 su u imperijalnoj istor(iolog)iji u širem smislu41, u epohalnom shvatanju “znanja i slobode kao gospodarenja ljudi nad prirodom”,42 koje je ujedno i gospodarenje nad “ljudskom prirodom” i čovjeka nad čovjekom.43 Ova imperijalna istori(olog)ija reminiscira i rekognira povijest (vrijeme) samo ili bitno kao antimaterinsko civilizacijsko protivstavljanje “Majci Pri-rodi” (ženskom principu) koja postaje samo predmetni prostor (teritorija) za osvajanje i eksploataciju što ishodi “nemogučnost obezbjeđenja ’održivog opstanka’”44 ljudi i prirode.

40 Viđeti o tome: Sreten Zeković, Iskustvena osnova septadno-oktadnog (o)kretanja, muzičke oktave, dijalektike i mita o Ananke, Arhivski zaisi, br. 2/2013, Državni arhiv Crne Gore, 114, 116, 120,122-126. 41 Autor ovog rada je napisao knjigu Imperijalna istor(iolog)ija, CKK Cetinje, 2012, koju je primijenio i aktualizovao na “istorijski prostor” Crne Gore. Viđeti fusnotu 37. 42 Na početku novog vijeka Fransis Bekon (1561-1626) grandomansko-optimistički usk- likuje: “Znanje je moć”. Tijem se stvara sasvim novi, drugačiji epohalni odnos prema spoznaji i pragmatističko-prakticističko, pozitivističko i utilitarističko shvatanje istine po kojem “istina nije radi istine” već radi i u službi gospodaranja nad prirodom. Znanje i istina postaju sredstvo razd- vojeno od svojega unutrašnjeg cilja (telosa). To je, nasuprot starogrčkom poimanju “znanja radi znanja”, “istine radi same istine”, po sebi, koja je u sebi nosila ujedno i nerazdvojno i saznajnu i etičku (ljudsku) vrijednost. To se u novom vijeku sasvim razbija, razdvaja i među se suprotstav- lja. 43 Tome je autor ovog rada posvetio knjigu Na raskršću bogočojka i čoekoboga, CKK. Cetinje, 1994. To je zapravo predstavljanje ljudske povijesti kroz borbu čovjeka za potpuno osvajanje, prisvajanje i iskorišćavanje prirode; koji sebe stavlja kao jedini apsolut, bezuvjetan, u osmišljavanju smisla svog bivstva posve nezavisan i od prirode i kao takav Samo-Tvorac sebe i tzv. “druge prirode” (društva), sam Bog - tzv. čoekobog naspram bogočojka (Boga Tvorca svega, izvan ljudi i prirode). 44 Ovu sintagmu, odosnu formulaciju, upotrijebio je u odnosu na (i)migracije Srđan Pejović u predgovoru za Poimenični protokol izdatih pasoša u Knjaževini Crnoj Gori (1879- 1883) knjiga II, Državni arhiv Crne Gore na Cetinju, 2013, str. 7. U potpunosti se iseljavanja stanovništva iz tadašnje Crne Gore ne mogu objasniti bez uporišta u fiziokratskim shvatanjima. Viđi: fusnotu 55 i poglavlje Osmišljena reafirmacija i renesansa fiziokratizma. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 93

Takav neprijateljski odnos prema “Majci Prirodi”, u savremenosti se privršava do “granice neizdržljivosti” (“neodrživog opstanka”) nezajažljivom mater-suicidnom (samo)uništavanju o kojem kao “sudnjem danu” izričito opominjujuće glasno govore i ne samo aktuelni ekolozi i ekonomisti nego i drugi uvaženi i značajni naučnici i institucije, pa i sadašnji Papa koji, čak, razlog globalne svjetske krize vidi i u nepravičnoj raspodjeli dobara među ljudima i da se u opštem obezdušenju kapitalizacije (nemilosrdnih robno-novčanih kapital-odnosa u trci za akumulacijom profita)ljudsko biće ne može tretirati kao roba.45 Razdvajanje, odvajanje i suprotstavljanje prostorne i vremenske dimenzije i uopšte prostora i vremena, čovjeka i prirode, prirode i ljudske povijesti (čija je posljedica i rečeno suprotstavljanje stvarnosti i vrijednosti, opšteljudskog vre­d­novanja i osmišljavanja stvarnosti) počinje stvarno(sno) i u kulturi opštenito sa građevin(ar)skom civilizacijom po kojoj i nosi naziv46 i njenom ka­ pitali(zami)zacijom. Ta imperijalna civilizacija, neprijateljska prema prirodi (zloupotrijebljeno nazivana i “druga /sagrađena/ priroda”), aktualno doživljava svoj vrhunac, iscrpljenost i kraj svoje istorije47 koja se zapliće u sopstvene

45 Upravo je roba bitna karakteristika građanske civilizacije koja je tek u novovjekom građanskom društvu postala “univerzlna i suštinska kategorija njenoga bića”, osnovna ekonom- ska vrijednost, koja određuje i sve druge vrijednosti, bolje reći, obezvređuje ih u toj civilizaciji. Znači, Papa je zapravo udario u sam temelj te civilizacije. Kada je riječ o obezdušenju u global- noj trci profiterstva, radi analogije i upoređenja, da podśetim što je pisao o tome Karl Marrks: “Duša kapitaliste je duša Kapitala” (“Kapital”), što znači da je nezajažljiva beskrajnom akumulaci- jom kapitala i profiterstva. Uz to je i njegova ocjena: “Novac je postao vrhovni Bog, koji ne trpi pored sebe ni jednog drugog Boga” (“Manifest KP”). “Buržoazija nije ostavila između čovjeka i čovjeka nikakvu drugu vezu osim golog interesa, osim bezdušnog ’plaćanja u gotovu’. Ona je u ledenoj vodi sebičnog računa utopila svete drhtaje pobožnog zanosa, viteškog oduševljenja, malograđanske sentimentalnosti. Ona je lično dostojanstvo pretvorila u prometnu vrijednost i na mjesto bezbrojnih poveljama priznatih i izvojevanih sloboda stavila jedinu besavjesnu slobodu trgovine”...”Ona je sa svih dotad uvaženih profesija, na koje se gledalo sa strahopoštovanjem, skinula svetiteljski oreol. Ona je ljekara, sveštenika, pjesnika i naučnika pretvorila u svoje plaćene najamne radnike. Ona je sa porodičnog odnosa zderala dirljivi sentimentalni veo i svela ga na čisto novčani odnos... Sve što je čvrsto i ustaljeno pretvara se u dim, sve što je sveto skrnavi se..”. (isto). U tome je dubinski razlog evolucije do savremene dominacije pozitivizma (pragmatizma, utilitarizma) i pozitivističkog razdvajanja stvarnosti i vrijednosti, saznajne vrijednosti – istine i neistinitosnih (nespoznajnih) ljudskih vrijednosti. 46 Od riječi civitas, civis – grad, građanin, grad-utvrđenje, grad-država, otuda i naziv civili- zacija i/li građanska civilizacija i društvo. 47 Odocnjeli zagovarači “kraja istorije” (Fukujama, Sudar svjetova) ne razlučuju nam je li to kraj ljudske povijesti ili kraj imperijalne građanske civilizacije (građanske istorije i/li društva) 94 Aрхивски записи antinomije “loše beskonačnosti”, tj. odlaganja konačnog (okončanog) u ilu­ zorno beskonačno(st). Zato se i zove “loša beskonačnost”; još više, što se lažno predstavlja za vječnost, pa je ujedno i “loša vječnost” i “lažna vječnost”. Jer, lažno hoće da zamijeni i “pokrije” sam totalitet ljudske stvarnosti i njen kvalitet, iako je samo jed(i)na strana ljudske povijesti, i to apstraktno kvantitativno i statično diskontinuirano “vaviječno rajsko odlaganje”, odnosno obmanjivanje, privid i iluzornost tzv. (linearne jednosmjerne) progresivnosti (takve imperijalne) istorije, matematizirane u pojmu beskonačnosti (beskrajnosti) ∞. U tako jednostrano shvaćenoj imperijalnoj istoriji i istoriologiji, samo kao jed(i)noj strani ljudske povijesti beskrajnog aproksimativno nedodirljivog “progresivističkog raja” (uvijek “s onu stranu” postojeće stvarnosti i prirode), oslobođenje i gospodarenje, (p)otuđenje i razotuđenje, sloboda i nužnost, napredak (progres) i povratak sebi (regres) stalno se (o)kreće u “spiralnoj osmici i osmičenju” putem na gore (iznutra i spolja) i putem na dolje (iznutra i spolja) koji se mimoilaze u neukrštenom, nefiksiranom “lebdećem središtu” razilazanog prepoznavanja, (ot)pozdravljanja i rastavljanja oba (puta),48 a nikada njihovoga sjedinjenja, kako ih vidi G. Hegel u svom razvijanju dijalektičke negacije kao prevazilaženja, nadilaženja, a ustvari nadvlašćivanja istog u “lošoj vječnosti”.49 To nije čud(n)o kada se u novovjekoj i savremenoj filozofiji, već od R. Dekarta,50 potpuno udvajaju i odvajaju prostor i vrijeme pri čemu je prostor apsolutno podređen vremenu koje ga osvaja u imperijalnoj istor(iolog)iji kao “lošoj beskonačnosti” i pričinu “loše vječnosti”. Priroda se svodi samo na prostor, kao “drugobiće”51 (otuđeno biće kojim treba što više ovladati), koje koja bolno otvara mogućnost horizonta nove ljudske povijesti (ljudske zajednice), drugačije “razmjene materije između ljudi i prirode” i raspodjele među ljudima. Bez ove određenosti rečeni (po)mod(er)ni glasnogovornici “kraja istorije” ostaju samo ideolozi glorifikacije i ovjekovječenja ove trošne imperijalne civilizacije infinitum kao “loše beskonačnosti” i “lažne vječnosti”. Viđeti: Sreten Zeković, Arhivski zapisi, isto, podnaslov Prolegomena za novu ontologiju – bivstvo je “vječno neponovljivo (o)kretanje” naspram “loše beskonačnosti” u “lošoj i lažnoj vječnosti”, str. 111. 48 To sam grafičkom ilustracijom prikazao u tzv. “spiralnoj osmici i osmičenju” na vanjskoj korici knjige Na raskršću bogočojka i čoekoboga, da bih i na taj način istakao tu njenu osnovnu tezu. 49 O totalitetu i beskonačnosti, odnosu i razlici viđeti: E. Levinas, Totalitet i beskonačnost, Veselin Masleša, Sarajevo, 1976. 50 Viđeti fusnotu 4 u ovom radu. 51 “Razvoj ideje u prostoru”,” biće van sebe”, otuđeno biće, nesloboda, nužnost, proizvod vremena, odnosno djelovanje duha na prirodu, ishod povijesti u kojoj se duh oslobađa “prirodne nužnosti” i postaje bivstvo “po sebi i za sebe”, “subjekt kao supstancija” (Hegel). Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 95 vrijeme (povijest) ovremenjava, konstituiše kao svoju predmetnost za osvajanje, prisvajanje, gospodarenje, kao “drugu (izgrađenu) prirodu” bez iskonske prirode, kao čisti socijabilitet. Stvara se pričin ispunjenosti totaliteta i njegovog pretvaranja u apsolut kao “loša vječnost”, u Apsolutnu Ideju – apsolutnu idejnost imperijalne građanske civilizacije u kojoj se ostvaruje filozofija i sloboda. To je “apstraktni totalitet”, već i tijem ne samo što je zaturio, sveo prirodu na apstraktni kvantitativni pasivni statički prostor nego i zato što je posve obezvrijedio, uzeo joj ulogu samosvojnog bića i aktera u ljudskom životu, potpuno otrgnutog i podređenog ide(ologi)ji imperijalne istor(iolog)ije. Takav “apstraktni totalitet” je sekularizovana, čovjekoboška meta-fizika “čiste socijabilnosti”, natprirodnog i neprirodnog socijabiliteta (bez prirode). Takav totalitet je laž-nost koji se sam po sebi iznutra, cjelovito zapliće, a filozofija i kultura, pa i pojedine nauke, danas naročito ekonomija, religija i bogoslovija, na razne načine ga destruiraju, destregaju i obesmišljavaju, obezvređuju, temeljno ukazuju na njegovo nedo­ voljstvo, opštenito ga destregavaju, razuraju. O prijethodno rečenom śedoče aktuelna zbivanja i pojave: 1. vrlo proro­ čanski opominjujuća ukupna ekološka katastrofa, 2. oživljeno rezaoštravanje blokovske politike koja nije samo u klasičnoj formi Istočnog i Zapadnog bloka, već i po drugim modalitetima, 3. u vezi sa prijethodnim je i rearhaizacija vjerskijeh fundamentalizama, a u vezi s tijem (naročito kao reakcija na siromaštvo i na sve više obezdušujuće robno-novčane kapital odnose u kojima je “duša kapitaliste duša kapitala”) i produbljivanje podjela po religioznoj osnovi i rearhaizacija srednjevjekovne religioznosti, i 4. po značaju i prvo vidljivo ispoljavana tzv. globalna (svjetska, sistemska) ekonomska kriza, znači, svjetska kriza koja je zapravo kriza imperijalne građanske civilizacije.52 Znači, “spiralna osmica i osmičenje” je simbol (o)kretanja puteva tragike dijalektike same imperijalne povijesti, neprijateljske i prema ljudima i prirodi, koja stvara veliku i daljinsku iluziju beskonačnog trajanja i ostvarivanja sreće blagostanja.53

52 To je ono što je Karl Marks nazivao kriza građanskog društva, pod kojom je podrazu- mijevao ukupnu građansku istoriju, a ne kako su ga isti marksisti tumačili samo kapitalističkog društva, jer su i socijalizam i kapitalizam samo različti oblici, drugobiće građanske istorije i društva u kojem je “roba njegova univerzalna kategorija društvenog bića” (Đerđ Lukač). 53 Sreten Zeković, Iskustvena osnova septadno-oktadnog (o)kretanja, muzičke oktave, di- jalektike i mita o Ananke, isto, 111, 112,113, 141 i 142. Inače je autor ovi svoj originalni simbol “spiralne osmice i osmičenja obrađivao u više svojih knjiga i štiva: Filozofija, muzika, mit – pla- tonska apolonizacija tragičnog dionisizma, Filozofija nacije (1982), Filozofija nacije (1985), Muzi- 96 Aрхивски записи

Prema tome, razdvajanje, odvajanje i suprotstavljanje prostorne i vemenske dimenzije i uopšte prostora i vremena, čovjeka i prirode, prirode i ljudske povijesti nije samo nedovoljstvo dosadašnje kartografije i/li istoriografije, nego su razlozi u još neosviješćenom “bitnom nedostatku” ljudske povijesti, njene civilizacije, a najviše savremene, spoznaje, kulture i nauke čiji ishod apokaliptično prijeti i opominje na samouništenje života i Zemlje, naročito sve više samoosviješćavanog u ekonomiji i ekologiji.

Vrtanje prirodi zasluženog mjesta

Ignoriše se ili se “zaboravlja” da, kad se govori o stvarnosti, riječ je o “ljudskoj stvarnosti” (svijetu) u ljudskoj (svjetskoj) povijesti u kojoj su ljudi i priroda, vrijeme i prostor dvije strane jedinstvene djelatne proizvodnje ljudske stvarnosti i povijesti kao jedinstva ljudi i prirode, kao dovršavanje naturalizma čovjeka i humanizma prirode, naturalizacije čovjeka i humanizacije prirode54 U implikaciji ovog opšteg filozofskog stajalištanaturalističkog humaniza i humanističkog naturalizma u konkretnim realnim odnosima ljudi u imperijalnoj istoriji, a posebno imajući u vidu paradigmu tradicionalne crnogorske zajednice i njenu borbu za samoopstanak u slobodi, skovao sam sintagme za novi oblik naturalizacije ljudi i humanizaciju prirode, a da to ne bude klasični vulgarni naturalzam i njegove biologističke varijante koje su se javljale kao klasične u sociologiji i politici, u čijoj osnovi je tzv. teorija faktora po kojoj se društvo objašnjava svođenjem na “jedan bitni i odlučujući faktor”. Uzor mi je bio i Njegoševa prva kritika socijal- darvinizma uzdignutog na “imperijalno pravo jačega”: Vuk na ovcu svoje pravo ima / ka tirjanin na slaba čovjeka. /Al’ tirjanstvu stati nogom za vrat, / dovesti ga poznaniju prava, / to je ljudska dužnost najsvetija”. Takav oblik novog naturalizma nazvao sam: Socio-generički darvinizam, Darvinizam “čiste socijabilnosti” i ljudski sociodarvinizam ili socio-darvinizam ljudske vrste,55 po kojem se borba za opstanak bitno dopunjava u borbi za ljudski samoopstanak, za samoopstanak u slobodi. ka Anankinog vretena (1991), kao i u Arhivskim zapisima (isto), u Prosvjetnom radu i drugim člancima. 54 Na tome sam insistirao u knjizi Filozofija nacije čiji je podnaslov upravo Dijalektičko- naturalistički humanizam ili dijalektičko-humanistički naturalizam, NIO Pobjeda, Izdavačka djelatnost i promet, Titograd 1985. 55 Viđeti: Sreten Zeković, Moj jezikovnik – rječnikovnik i pojmokovnik, Institut za crnogo- rski jezik i jezikovlje, Cetinje i Crnogorski kulturni krug Cetinje, 2012, str.116 i 117. Takođe su ove sintagme objašnjavane u autorovoj knjizi S onu stranu moći i vlasti, CKK Cetinje, 2007. Нормативна дефиниција картографије и филозофија картологије 97

Kasnije sam čuo jedan novi pokušaj da se stara, gotovo zaboravljena, ekonomsko-socijalna teorija fiziokratizam reafirmiše u rečenom sklopu i kontekstu davanja prirodi zasluženog mjesta koje joj je odavno oduzeto.To je učinjeno u kontekstu globalne ekonomske krize i katastrofalnih ekoloških posljedica kao temeljno, načelno i dosljedno primjenjivanje privrednog principa održivog razvoja u privredi. Naravno, to nije stari jednostrani i površni fiziokratizam, već njegova renesansa i cjelovitija reafirmacija, koja, zanago, mirita da se reaktuealizuje.56

Osmišljena reafirmacija i renesansa fiziokratizma

U takvom sveopštem kontekstu “globalno neodrživog opstanka” i “neodrživosti razvoja privređivanja” javljaju se i osmišljeni pokušaji renesanse i prevrednovanja, odavno gotovo i istorijski, zaturenog fiziokratizma.57 Ovaj pokušaj ne samo da ima smisla, logike i opravdanja, nego se i nameće kao životna reakcija, antiteza i alternativa ne samo merkantilizmu nego i predominantnom primatu industrijskog privređivanja nad poljoprivredom i ekonomskoj globalnoj (svjetskoj) krizi koja ozbiljno dovodi u pitanje “održivost opstanka” i ljudi i same prirode, do čega je dovela primarna industrijska proizvodnja koja stvara “višak” kao profit nezajažljivom eksploatacijom prirode (prirodnog bogatstva). To je vrtanje čovjeka sebi, svojoj ljudskoj prirodi i samoj prirodi radi sigurnije reprodukcije života. Reafirmacija fiziokratizma u rečenijem uslovima je gotovo prirodni izraz “borbe za ljudski opstanak”. Ovaj (ob)lik i način “vrtanja prirodi” i skladnosti s njom nije romantičarski, umjetnički zanos i apstraktno filozofski eros, čisto teorijski, već najneposredniji i najživotniji njegov izraz primarne životne potrebe “održivog opstanka” i iskonske i racionalne svijesti za “životom u skladu sa prirodom” koji se do kritičke tačke otuđio od nje, odvojio i neprijateljski joj se

56 Viđeti i uporedii fusnote 32 i 43. Riječ je o mom prijatelju Srđanu Pejoviću, profundi- ranom intelektualcu, rasterećenom dogmatizma, šablona, autoriteta, sa očitim talentom za živi neposredni dijalog iz raznih oblasti, vrlo dobrom sagovorniku i iz oblasti koje nijesu njegova uža struka. S njim češće vodim uspješne, korisne i inspirativne razgovore koji mi znatno pomažu da izoštrim i provjerim svoja mišljenja (razmjenu mišljenja i iskustva). 57 Od grčke riječi fizis - priroda i krateo – vladam. pa je to vladavina i primat poljoprivrede u privredivanju, jer je priroda jedini izvor bogatstva, a poljoprivredni rad jedini proizvodni rad zato što se odvija neposredno u prirodi i priroda s njim neposredno djeluje na stvaranje viška proizvoda, koji je dar prirode, a ona garant “održivog opstanka”. Ostali radovi su sterilni. Viđi fusnotu 20. 98 Aрхивски записи suprotstavio. To je, zanago, “osveta” prirode za njeno bjesomučno uništavanje, a nužna potreba ljudi da živi u skladu s njom i da uspostavi prijateljski odnos sa njom. Svijem tijem je razumljiva i sve veća povezanost i interdisciplinarnost kartologije i ekologije, ekonomske nauke, fiziokratizma, demografije, arheologije, geologije i naravno umjetnosti, teologije, religije i sintezički filozofije, čija je mudrost odavno znala da i samo bivstvo ove povijesti civilizacije ishodi znanje, nauku i tehniku kao sredstvo za zloupotrebu protiv prirode i čovjeka. Албанија у годинама Другог светског рата 99

UDK 94(496.5) „1941/1945”

Dr Мarijana STAMOVA Institut za balkanistiku, Bugarska akademija nauka, Sofija

ALBANIJA U GODINAMA DRUGOG SVETSKOG RATA

Sažetak: Status quo na Balkanu, postignut Versajskim mirom poništen je u toku Drugog svjetskog rata. Od svih balkanskih država Albanija je bila ta koja je prva okusila novi poredak koji su osmislili Hitler i Musolini i uz njihovu pomoć ispunila svoj nacionalni program, ujedinjenje albanskog naroda i uspostavljanje albanskog identiteta na Balkanu. Tih godina „Velika Albanija“ je bila ratno čedo i nije dobila međunarodnu potporu. Kraj rata je značio napuštanje ideje nacionalnog jedinstva albanskog naroda. Država Albanija vratila se u okvire istih granica koje su joj određene poslije Prvog svjetskog rata; veliki dio albanskog naroda ostao je tada van granica svoje zemlje.

Ključne riječi : Balkan, Versajski sporazum, Drugi svjetski rat, Albanija „Velika Albanija“, Hitler, Musolini.

ALBANIAN DURING THE SECOND WORLD WAR

Abstract: The status quo of the Balkans, reached by the Versailles system of peacetreaties, was destroyed in the course of the Second World War. From all the Balkanstates Albania was thefirst to experience the new order of Hitler and Mussoliniand with their help accomplishedits national program, precisely с the unificationof the Albanian people and establishment of an Albanian identity in the Balkans.In these years “Greater Albania” was a wartime creature, which did not getinternational recognition. The end of the war also put to rest the idea of a nationalunification of the Albanian people. The Albanian state again had its boundariesestablished after the end of the World War I; a large part of the Albanian populationwas left outside of these borders.

Key words: The Balkans, Versailles system, Second World War, Albania, “Greater Alba­nia”, Hitler, Mussolini. 100 Aрхивски записи

Zakašnjelom stvaranju nezavisne albanske države tokom 1912. godine, u poređenju sa ostalim balkanskim državama, prethodio je pokret albanskog preporoda krajem XIX i početkom XX veka. U njegovoj osnovi kriju se istorijski koreni programskog maksimuma albanskih preporoditelja, koji su preko Programa Prizrenske lige (1878–1881) i Peći (1889) plasirali ideju o ujedinjenju svih Albanaca u ranijim vilajetskim okvirima1. Istovremeno, posle kratkog zatišja u albanskom pokretu za nezavisnost, pojava takozvane “Mladoturske” revolucije u Osmanskoj imperiji 1908. godine, dala je novi podstrek njegovom daljem razvitku. Bitoljski kongres u novembru 1908. godine predstavnika svih delova albanskih zemalja i albanskih kolonija u inostranstvu, obnavlja ideju za nezavisnost Albanije, takođe u granicama Skadarskog, Kosovskog, Bitoljskog i Janinskog vilajeta. Uoči Prvog balkanskog rata, oktobra 1912. godine, Komitet za odbranu Albanaca, koji je formiran u Skoplju 1910. godine, šalje apel svim Albancima da se suprotstave deobi teritorija Otomanske imperije koje su bile naseljene većinom albanskim življem, u korist ostalih balkanskih država2. Izlaz iz ove neizvesne situacije, stvorene uspesima Balkanskog saveza tokom oktobra i novembra 1912. godine, albanski prvaci rukovođeni Ismailom Kemalijem, nalazili su u stalnim konsultacijama sa političkim krugovima Beča i Rima. Tek kada su dobili neophodne garancije Austro-Ugarske i Italije, 28 novembra 1912. godine u Valoni, pred 83 delegata iz svih krajeva zemlje, Ismail Kemali je podigao zastavu nezavisnosti, tzv. “zastavu Skenderbeg”. Nezavisnost Albanije priznata je na Međunarodnoj konferenciji u Londonu 29. jula 1913. godine, a kasnije potvrđena na Konferenciji ambasadora Velikih sila u Firenci 17. decembra 1913. godine. Preporukom Versajske mi­ rovne konferencije, sazvane da bi se ozvaničio kraj Prvog svetskog rata između pobednika i pobeđenih, 9. novembra 1921. godine organizuje se još jedna konferencija ambasadora Velikih sila u Londonu. Na njoj je, konačno, potvrđeno postojanje albanske države.

1 Južna Albanija sa Epirom i Janinom; Severna i Srednja Albanija sa Skadrom, Tiranom i Elbasanom; Makedonija sa Debrom, Skopjem, Gostivarom, Prilepom, Velesom, Bitoljem i Ohri- dom; Kosovo sa gradovima Peć, Đakovica, Prizren, Mitrovica, Preševo, Novi Pazar, Priština, Gnjilane, Kumanovo i Sjenica. 2 Balkanski savez u kojemu su članice bile Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska imao je svoje interese, pa su, tako, u Skadar ušla vojska Crne Gore, srpska vojska je preko Kosova, Make- donije i srednje Albanije usmerena ka Draču, dok su Grci zauzeli Đirokastro. Албанија у годинама Другог светског рата 101

No, time albanski pokret o stvaranju teritorijalne i etničke Albaniju nije realizovao svoje ranije zamisli. Kosovo i Metohija su ostali u okviru Kraljevine Jugoslavije, stvorene 1918. godine, a Severni Epir je ostao u okviru Grčke. U periodu između dva rata često je dolazilo do velikog antagonizma. Jugoslavija je sebe smatrala pobednicom u Prvom svetskom ratu, pa se tako i ophodila prema susednim zemljama, naročito prema Italiji koja je pokazivala pretenzije prema Albaniji. Priznavanjem svoje pune dominacije na osnovu političkih i vojnih sporazuma iz druge polovine 30-tih godina, Italija je pripremala teren za stvarnu okupaciju Albanije3. Istovremeno, albanska vlada sa kraljem Zoguom, pored reformi koje sprovodi na unutrašnjem planu, vodi politiku ostvarivanju prava albanske manjine van njenih teritorija, tj. u Jugoslaviji. Emigracijom kralja Zogua iz Albanije 6. aprila 1939. godine, samo dan pre okupacije, okončan je jedan karakterističan period u kome su se vodile neuspešne reforme orijentalne uprave u Albaniji i njihova zamena zapadnim reformama4.

Italijanska vojna invazija u Albaniji, započela je 7. aprila 1939. godine i direktno se povezuje sa tadašnjim aktuelnim planom o stvaranju “Novog poretka” njemačkog lidera Adolfa Hitlera i italijanskog Benita Musolinija u Evropi i u svetu5. Taj dugo pripremani korak Italije, pored vojnostrateških, imao je ekonomske svrhe. Dva lidera su se dogovorila da Italija preduzme inicijativu delovanja u Sredozemnom moru6. U pravcu vojnih i političkih priprema, 16. aprila 1939. godine italijanski parlament u Rimu doneo je zakon kojim je kraljevskoj tituli “Kralj Italije i imperator Etiopije” dodan i naziv “Kralj Albanije”. Viktor Emanuel III je prihvatio ovaj predlog koji je dolazio iz Tirane. Svoje kraljevske nadležnosti u odnosu na Albaniju, Viktor Emanuel III je ostvarivao preko svoga vicekralja sa sedištem u Tirani. Na tu poziciju je postavljen Frančesko Jakomini7. Tako

3 Коматина, Бранко, Југословенско-албански односи 1979–1983, Београд, 1995, стр. 14. 4 Борозан, Ђорђе, Југославија и Албанија у двадесетом вијеку.– У: Југословенска др- жава 1918–1998, ИСИ, Београд, 1999, стр. 208. 5 Skendi, Stavro, Albania (East – Central Europe under the Communist), London, 1957, p. 9. 6 Аврамов, Смиља, Геноцид у Југославији у светлости међународног права, Београд, 1992, стр. 199. 7 Isto, стр. 200. 102 Aрхивски записи je, pored personalnog saveza, počeo proces administrativnog ujednačavanja i na privrednom, političkom i vojnom planu, čime dolazi do kraja albanska nezavisnost. Izgradnja “Novog poretka” nadopunjava se 21. aprila 1939. godine, kada se formira i albanska fašistička stranka. Juna 1939. priprema se i donosi novi ustav. Sva prava i ukupna vlast prenesena je u ruke kralja, dok država Albanija dobija status konstitucionog člana monarhije Savojske dinastije8. Italijanski cilj kojim je Albanija trebala da bude most na Balkanu za kontorolu zaliva i Bliski Istok, poklapao se sa ciljem albanskih nacionalista na planu ideje stvaranja velike Albanije. Nadali su se da bi ta ideja mogla ujediniti sve Albance i time konačno rešiti albansko pitanje. Italijanski ministar spoljnih poslova, grof Ćano, je 21. aprila 1939. godine u svom dnevniku zapisao da bi se italijanska politika trebala baviti i pitanjem Kosova i Metohije, a time bi se podupro iredentistički problem na Balkanu9. Postojanje mnogobrojnog albanskog stanovništva bio je veliki problem Kraljevine Jugoslavije. Prema nekim autorima, krivci za taj problem su bili sami rukovodeći krugovi u Beogradu u periodu između dva rata. U nacionalnom, kulturnom, političkom i ekonomskom smislu, Albanci su se nalazili u najtežem stanju od svih ostalih nacionalnih manjina Kraljevine Jugoslavije. Kao potvrda se mogu navesti nekoliko primera. Naime, u periodu između dva svetska rata albanska nacionalna maninja nije imala nijednu školu na svom maternjem jeziku, nije postojalo čak nijedno albansko kulturno-umetničko društvo. Nezadovoljstvo Albanaca na Kosovu i Metohiji povećavalo se politikom kolonizacije srpskog stanovništva iz ostalih krajeva zemlje. Ali i politika represija prema albanskom stanovništvu na Kosmetu primoravala je Albance da traže izlaz u emigracijama. Ta emigracija, koja je o sebi govorila da je napredna emigracija, uglavnom je bila neprijateljski nastrojena prema jugoslovenskoj monarhiji, pa su Italijani i Albanci u samoj Albaniji vešto koristili antijugoslovensku propagandum i ne samo u tom periodu. U vezi s tim je bio značajan angažman kosovske emigracije sa strane italijanskih obaveštajnih službi kako bi postigla potpuni kontrolu nad Albanijom, ali i kako bi se oslabila jugoslovenska pozicija na jugu10. Ozakonjenjem italijanskog

8 Skendi, St. ....,p. 18. 9 Фолић, Милутин, Окупациони систем и колаборација на Косову и Метохији 1941– 1945 – У: Други свјетски рат – 50 година касније, ЦАНУ, Подгорица, том І, 1995, стр. 562. 10 Avramovski, Živko, Prilog pitanju italijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme Minhenske krize i okupacije Albanije. – Istorijski glasnik, Beograd, broj 2–3, 1964, 123–124. Албанија у годинама Другог светског рата 103 prisustva na Balkanu preko prisustva u Albaniji, povećane su nade albanskih upravljačkih krugova u Tirani, kao i među emigrantskim krugovima sa Kosova i Metohije o stvaranju “Velike Albanije”, gde su ušli kako je već pomenuto i Severni Epir (na albanskom Čamerija), Zapadna Makedonija, Istočni deo Crne Gore, kao i Kosovo i Metohija. Kapitulacijom Jugoslavije aprila 1941. godine, posle napada sila Osovine, stvorena je nova teritorijalna situacija. Podela Jugoslavije bila je jedan od uslova realizacije “Novog poretka” jugoistočne Evrope11. Ubeđeni da je nastupio čas kada će, uz pomoć Italije i Nemačke, planirane teritorije ući u sastav “Velike Albanije”, svi Albanci su uglavnom stali na stranu okupatorskih snaga. Vodeća lica albanskog nacionalizma, kao na primer Bedri Pejani, Rexep Mitrovica, Ibrahim Đakova i Rexep Krasnići istakli su poznate političke stavove o stvaranju etničke Albanije12. Istovremeno, predvodnik i vidni predstavnik “velikoalbanske kauze” Mustafa Kruja13 u Kraljevskoj akademiji u Rimu, propagirajući “prirodni i istorijski karakter Velike Albanije”, istakao je da će posle pobede Sila osovine i uspostavljanjem fašističkog poretka, Musolini i Hitler osigurati nacionalnu slobodu albanskom narodu i obezbediti stvaranje nacionalne države koja će sa najvećim etničkim granicama biti u sastavu Italije. Katolička crkva se, takođe, aktivno uključila u propagiranje “Velike Alba­ nije”. U knjizi “Albanija i Albanci”, Marin Sirdani podržava stanovište Mustafe Kruje da “Velika Albanija” može postati realnost jedino voljom Musolinija i Hitlera. Takođe tvrdi da etnička Albanija mora obuhvatiti četiri turska vilajeta – Janinski, Skadarski, Bitoljski i Kosovski, dok bi se Crna Gora morala svesti na one granice koje je imala do Berlinskog kongresa14. Tokom cele 1941. godine, albanska i italijanska štampa popularizovali su fašističku Italiju kao oslobodioca i ujedinitelja svih Albanaca. Slavljena je i nazivana “ocem” novostvorene “Velike Albanije”. Zatim su 21–22. aprila vlade Italije i Nemačke potpisale Bečki sporazum o deobi ranijih teritorija Kraljevine

11 Ненезић, Драган, Југословенске области под фашистичком Италијом 1941–1943. Планови и последице, у: Други свјетски рат – 50 година касније, ЦАНУ, Подгорица, том І, 1995, стр. 503. 12 Борозан, Ђ., Велика Албанија : поријекло, идеје, пракса, Београд, 1995, стр. 316– 317. 13 Član rukovodstva Kosovskog komiteta od decembra 1941. do januara 1943., premijer kvislinške vlade Albanije. 14 Фолић, М. ...., стр. 562. 104 Aрхивски записи

Jugoslavije i Kraljevine Grčke. Kosovo je bilo podeljeno na tri zone. Talijani su dobili najveći deo: Prizrensku kotlinu, Metohiju, centralni deo Kosova, delove Nerodimlja i Gornjeg Pomoravlja. Nemci su okupirali Kosovsku Mitrovicu, Vučitrn i Podujevo. Bitno je da su stavili ruku na rudnik “Trepča”. Bugari su uspostavili vlast u Kačaniku, Sariničkoj župi, a sa Talijanima su podelili deo Nerodimlja i Gornjeg Pomoravlja15. Pod italijanskom vlašću potpali su zapadni regioni Makedonije sa gradovima Tetovo, Kičevo, Gostivar, Debar i Struga u kojima bilo dosta albanskog življa16. Malo više od dva meseca nakon što je albanska vojska okupirala delove Makedonije, Crne Gore, Kosova i Metohije i Severnog Epira, proklamacijom Musolinija od 29. juna 1941. godine, sva prava koja su proizlazila iz vojne okupacije prenijeta su albanskoj vladi u Tirani17. Već 12. avgusta 1941. proklamacija je bila potvrđena Ukazom br. 246 italijanskog kralja Viktora Emanuela III. Njime je potvrđeno da Albanija ili takozvana “Velika Albanija” ima ulogu protektorata u koji su ušle Kosovo i Metohija, zapadni deo Makedonije sa Tetovom, Gostivarom, Kičevom, Debrom i Strugom, Crna Gora sa oblastima oko Bara i Podgorice i Sandžak18. Tako je italijanski okupator na svoju stranu pridobio Albance, deklarišući se kao njihov spasilac i realizator ideje o ujedinjenju Albanaca na Balkanu u jednu državu. U administrativnom smislu, politička vlast i upravljanje regionima data je Visokom komesarijatu za Kosovo, Debar i Strugu. Njime je rukovodio Fejzi Alizioti u ulozi ministra kvislinške albanske vlade. Zvanični jezici su bili albanski i italijanski. Do avgusta 1941. godine, u novim tzv. “oslobođenim oblastima”, odnosno oblastima bez same Albanije, sa strane albanskih kvislinga formirane

15 Бошковић, Бранко, Страдања и прогони Срба и Црногораца са Косова и Метохије током Другог свјетског рата, у: Други свјетски рат – 50 година касније, ЦАНУ, Подгорица, том І, 1995, стр. 588–589. 16 Борозан, Ђ. Велика Албанија ...., стр. 309. Виж и. Батковски, Томе, Великоалбан- ската игра во Македонија (Илегални здруженија-вооружени одметнички групи, илегални организации и илегални групи, создадени од позициите на албанскиот национализам во Ма- кедонија во периодот 1945–1987 година), Скопје, 1994, стр. 36. 17 Аврамов, См., ...., стр. 200. Videti još: Борозан, Ђ., Западна Македонија, Косово и Метохија у концептима териториалне и етничке Албаније. – У: Војно дело, Београд, бр. 3, 1998, стр. 53. 18 Фолић, М., ...., стр. 561. Videti još: Лагатор, Шпиро., Квислиншке војне формације у Црној Гори 1941–1945 – У: Други свјетски рат – 50 година касније, ЦАНУ, Подгорица, том І, 1995. Албанија у годинама Другог светског рата 105 su tri prefekture (okružne oblasti): Prizrenska, Prištinska i Debarska. Kasnije, 22. septembra 1941. godine, formirana je i Pećka prefektura. Sama prefektura imala je zadatak da rukovodi administracijom i sudovima, prosvetom, kulturom i drugim institucijama, kao i privredom. Pored vojne i policijske vlasti, kojima je rukovodila italijanska vlada, u februaru 1943. godine zakonom je formirana i žandarmerija sa funkcijom administrativne i političke policije, koju su do tada obavljali kraljevski karabinjeri. Na pozicijama oficira, podoficira i žandarma postavljani su uglavnom Albanci19. U delovima okupiranim sa strane Nemačke na Kosovu, Nemačka je organizovala svoju vlast uredbom od 6. avgusta 1941. godine. Predviđeno je da se Kosovsko-mitrovački okrug sastoji od sledećih srezova: Kosovska Mitrovica, Novi Pazar, Vučitrn i Podujevo. Ali, u decembru 1941. godine, kvislinška vlada Milana Nedića je usvojila novu uredbu o podeli Srbije, koja je predvidela malo drugačiju administrativnu deobu na srezove, okruge i opštine. Tako je raniji Mitrovački srez podeljen na Vučitrnski, Novopazarski, Podujevski i Raški srez. U ovim srezovima vlast su, osim u Raškom srezu, imali Albanci. Nemci su, takođe, žandarmerijsku vlast formirali od Albanaca sa komandantom Bajazitom Boletinijem, koji je bio istaknuti predstavnik “velikoalbanske” kauze. Čak je na žandarmskim uniformama bio utisnut grb sa likom Skenderbega, srednjevekovnog albanskog vođe. U nemačkoj službi delovalo je oko 1000 žandarma – albanskih dobrovoljaca.20 Posle kapitulacije Jugoslavije, aprila 1941. godine, vođen je pravi rat na Kosovu oko rudnika “Trepča”. Albanci nisu prihvatali da Kosovsko-mitrovački okrug bude sastavni deo okupirane Srbije. U vezi s tim, posle kapitulacije Jugoslavije, grupa od 60 Albanaca na čelu sa Bedrijem Pejaniem razmestila se u Kosovskoj Mitrovici. Prema srpskim istraživačima, većina među njima su bili predstavnici Kosovskog komiteta i nekoliko emigranata koji su između dva rata radili na realizaciju plana “Velike Albanije”. Od kraja aprila do početka avgusta, oni su uspeli da organizuju albansku kvislinšku vlast i žandarmeriju u Kosovskoj Mitrovici. Ali nemačka vojna uprava, da bi istisnula Italiju iz tog regiona, povezala se sa srpskim kvislinškim snagama i na taj način osigurala eksploataciju rudnika “Trepča”, koji je bio potreban za nemačke vojne ciljeve. Rudnik je pokrivao 33% neophodnih potreba olova, cinka i dr. ruda.21 19 Videti: Фолић, М. ...., стр. 564–565. 20 Isto, стр. 566. 21 Isto, стр. 566–567. 106 Aрхивски записи

Ideju o “etnički čistom” Kosovu sa Albancima zastupali su kako Italija, tako i Nemačka. Ta je politika bila rezultat i samog geografskog položaja Kosova, ali pre svega njegovim rudnim bogatstvom. Da bi ostvarila svoje ciljeve i proširila uticaj na Moravsko-vardarsku dolinu, kao i dominaciju na strategijskom putu ka Solunu, Italija je vešto koristila ulogu Albanaca. Međutim, takvi megalomanski zahtevi nisu bili prihvaćeni od strane Nemačke. Interesi Berlina su bili drugačiji, pa su Nemci sprečavali ovakve ambicije Rima. S druge strane, Albanci su radili na ostvarenju svojih ciljeva uz pomoć Italije i Nemačke. Nadali su se da mogu ostvariti svoje ambicije pomeranja granica ka Skopju, Vranju i Novom Pazaru22. Osim albanskog pokreta o stvaranju “Velike Albanije”, pod okriljem sila Osovine, u to vrijeme se pojavio još jedan pokret među Albancima koji je, takođe, imao svoje nacionalističke tendencije, a to je pokret “Bali Kombetar”. On je bio usmeren ka tom cilju, uz protifašističke okupatore, a protiv narodnooslobodilačke borbe, odnosno pokreta NOB-e. Nalazio je podršku u nekim zapadnoevropskim državama koje su i ranije podržavale takve ideje. Organizacijom “Bali Kombetar” (Nacionalni front) koja je stvorena krajem 1942. godine, rukovodili su Mithad Frašeri, Skender Mučaj, Hasan Dosta i Vasili Andoni. Ova balistička organizacija stupila je u kontakte sa britanskom obaveštajnom službom od koje je bila podržana da stvori organizovanu mrežu u samoj Albaniji i u delovima okupirane Jugoslavije pod italijanskom vlašću. Balisti su pokušali da se predstave kao jedini legitimni pokret među Albancima sa obe strane jugoslovensko-albanske granice, pa su se obraćali svim Albancima bez razlike na njihova politička ubeđenja i religijsku pripadnost, pozivali na suprotstavljanje okupatorskim vlastima i na stvaranje Velike Albanije u tim “etničkim” granicama23. Druga organizacija otpora protiv fašizma u Albaniji bio je oslobodilački pokret, odnosno “Nacionalno-oslobodilački pokret” (NOP), koga su vodili ko­ mu­nisti. Na stvaranju Komunističke partije Albanije (KPA), 8. novembra 1941. godine u Tirani, vidnu ulogu su imali oba emisara Josipa Broza Tita u Albaniji, članovi oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju, odnosno Miladin Popović i Dušan Mugoša.24 Neki albanski istraživači smatraju da su iza fasade NOP-a Jugoslavije, komunisti pripremali gradjansku revoluciju za socijalno oslobođenje. Ipak u razvitku tog komunističkog pokreta na teritorijima ranije Kraljevine 22 Борозан, Ђ., Велика Албанија ...., стр. 329–331. 23 Батковски, Т. …., стр. 39–40. 24 Skendi, St. …., str. 19–20. Албанија у годинама Другог светског рата 107

Jugoslavije, svoje su mesto, bez sumnje, imale i oblasti sa albanskim življem. Na tim teritorijama stvorena su tri komiteta KPJ – za Kosovo i Metohiju (koju su Albanci nazivali Dukađin), za Makedoniju i za Crnu Goru, Boku i Sanžak. Mada sa mnogo peripetija, oni su odigrali vodeću ulogu u nacionalno-oslobodilačom pokretu tih oblasti25. O razvoju događaja na frontovima, odnosno o sudaru snaga Osovine sa snagama saveznika, 1943. godina se pokazala kao veoma značajna. Za Italiju i italijanske vojne snage nastupile su teški momenti njihovog opstanka na Balkanu. Tako, posle kapitulacije Italije 8. septembra 1943. godine, Nemačka je reokupirala ranije “italijanske” teritorije u Jugoslaviji, Grčkoj i Albaniji. To su i one teritorije koje su sačinjavale tzv. “Veliku Albaniju”26. Međutim na Kosmetu, zapadnoj Makedoniji i istočnoj Crnoj Gori situacija se nije bitno promenila. Nemačka je na reokupiranim teritorijama produžila svoju politiku prema stvaranju i postojanju “Velike Albanije” sve do kraja rata. Ostala su nemačka obećanja o ostvarenju nacionalnih interesa Albanaca, čime je ona štitila svoje interese i tako održavala njihovu lojalnost. Posle desanta američko-engleskih trupa na Siciliju od 10 – 17. jula 1943. godine, saveznici su narodnoslobodilačkom pokretu, preko britanske vojne misije u Tirani, naložili pritisak na “Bali Kombetar” da se između njih uspostavi saradnja protiv fašističkog okupatora. Predstavnici obe organizacije su 2. avgusta 1943. godine u mjesto Mukaj, blizu Tirane, posle kompromisa kojeg su napravili, saglasili su se da ujedine dejstva u stvaranju zajedničkih komiteta, formirajući i tzv. “Komitet o nacionalnom spasu Albanije”27. Jugoslovenski emisari su u to verovali, pa su oštro kritikovali albanske delegate govoreći da su oni potpali pod uticajem nacionalista i odbacivali stvaranje komiteta kao vrhovnu vlast u borbi za nacionalno oslobođenje. Već u septembru 1943. godine, albanski komunisti su prihvatili odluke jugoslovenskih komunista i počeli napade protiv “Bali Kombetara”. Kao jedno od najdelikatnijih pitanja o privlačenju albanskog naroda za učešće u narodnooslobodilačkom ratu Jugoslavije, pa i Albanije, u toj fazi razvitka borbe, ostalo je nacionalno pitanje. U svojoj nacionalnoj politici, KPJ ističe ne samo socijalno već i nacionalno oslobođenje, ravnopravnost naroda i 25 Nasi, Lefter, The Special Features and Results of the Anti – fascist National Liberation War in Kosova.– In: The Truth on Kosova, Tirana, 1993, p. 199. 26 Борозан, Ђ., Велика Албанија ...., стр. 342. 27 Skendi, St., ….,str. 21. 108 Aрхивски записи njihovo pravo na samoopredelenje28. Kritikujući ujedinjenje Albanije uz pomoć pomenutih sila fašizma, kao i projekte “Bali Kombetara”, “Legaliteta” i “Druge Prizrenske lige”, koje su se stalno pozivale na etničku i veliku Albaniju, Enver Hoxa, iznosi koncepciju KPA za Albaniju posle rata sa sledećim zaključkom: “Mi nismo ni za veliku ni za malu Albaniju, već smo jedino za Albaniju koja kao država i nacija predstavlja jedinstvenu celinu”29. U analizi britanske ambasade u Beogradu od 7. aprila 1945. godine konstatovano je i sledeće: “Čini se da rukovodstvo NOB u Albaniji priznaje da je Kosovo i Metohija deo jugoslovenskog NOP-a, jer je u leto 1944. godine Enver Hoxa otvoreno priznao da je Kosmet, tačnije narodnooslobodilačka vojska Kosova i Metohije deo NOP-a Jugoslavije, te da Kosmet pripada sferi Titovih uticaja”30. Posle uspostavljanja vojne saradnje izmedju narodnooslobodilačkih fron­ tova, maršala Tita i Envera Hoxe su od leta 1944. godine imali zajednička dejstva, a naročito u ostvarivanju vojnog plana na Kosmetu, kada su srpske formacije dejstvovale u Prištini u Gnjilanu, a albanske jedinice u Đakovici i Prizrenu. Posle teških bitaka sa jedinicama odstupajuće nemačke vojske na severu, tokom oktobra i novemra 1944. godine, krajem novembra Kosovsko-metohijska oblast je u potpunosti oslobođena. Oslobođenjem Tirane, takođe u novembru 1944. godine, maršal Tito i jugoslovenska štampa su pozdravili “vojnu saradnju jugoslovenske i albanske armije u borbi protiv fašističkih osvajača”31. Status quo na Balkanu, postignut Versajskim sistemom mirovnih ugovora, bio je napušten tokom Drugog svetskog rata. Od balkanskih država, Albanija je prva osetila plodove “novog poretka” Hitlera i Musolinija, jer je smatrala da je ostvarila svoje nacionalne ideale. U toku rata kosovski problem je dobio radikalno rešenje stvaranjem “Velike Albanije”. Taj se problem instititucionalizovao kada su Albanci Kosova aktivno uzeli učešće u tadašnjem jedinstvenom alban­ 28 Hadri, Ali., Nacionalni i politički razvitak Albanaca u Jugoslaviji. – Pregled, Sarajevo, br. 4, 1970, str. 495. 29 Борозан, Ђ., Западна Македонија..., стр. 55. Videti još: Стамова, Марияна, Албан- ският проблем на Балканите : Исторически корени и съвременни измерения, стр. 108. – В: Сборник “Етномалцинствени проблеми в югоизточна Европа през 90-те години на ХХ век и евроатлантическата интеграция на България, Албатрос, София, 2001. 30 Pleterski, Janko, Narodnooslobodilačka Borba na Kosovu i pitanje antifašizma. – U: Kosovo : Prošlost i sadašnjost, Beograd, 1989, str. 115. 31 Cibal, F. O. 371/48 090, Southern (Albania), 1945, Albanian-Yugoslav Relations, p. 11. Албанија у годинама Другог светског рата 109 skom korpusu. U okviru sprovođene politike o etnički čistim teritorijama, denacionalizacijom i iseljavanjem drugih pripadnika nacija osim Albanaca, izgrađivala se i koncepcija “teritorijalne i etničke Albanije”. U tim godinama ona je, međutim, bila kvazi država stvorena sticajem samih ratnih događaja koja nije bila medjunarodno priznata, a negirali su je i neke albanske političke stranke i pokreti. Uspostavljanjem novog mirovnog sistema poslije 1945. godine, albanska država je bila ponovo u granicama uspostavljenim krajem Prvog svetskog rata, kada je deo albanskog stanovništva opet ostao izvan granica komunističke Albanije. Tako su propali napori na očuvanju nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Albanije, odbijanjem vlade SAD i Velike Britanije da priznaju režim u Tirani. Stoga je bila neophodna pomoć i koordinacija dejstava sa Jugoslovenskom narodnom armijom Josipa Broza za pobedu nad balističkim antikomunističkim pokretom i prozapadno nastrojenim formacijama. Zbog toga je albanska KP, na čelu sa Enverom Hoxom, bila prinuđena da posle završetka Drugog svetskog rata ne stavlja na dnevni red i ne pokreće veoma aktuelno pitanje kome će pripadati Kosovo i Metohija, kao i pitanje većih prava albanske manjine u “Titovoj Jugoslaviji”. 110 Aрхивски записи Прилог картографији Црне Горе 111

UDK 528.9(497.16)

Danijela RADULOVIĆ

PRILOG KARTOGRAFIJI CRNE GORE

Sažetak: U radu se govori se o kartografskoj interesantnosti i zastupljenosti “istorijskog prostora” Crne Gore u kontekstu sfera velikih sila i njihovoj imperijalnoj ocjeni kartografskog materijala. Prati se “istorijski prostor” Crne Gore od IV do XX vijeka, posebno u razdoblju antike, srednjevjekovlja i novovjekovlja, s naglaskom na prve i ostale domaće karte. Ključne riječi: strani kartografski prikazi Crne Gore, domaća kartografija Crne Gore.

CONTRIBUTION TO THE CARTOGRAPHY OF MONTENEGRO

Abstract: This work discusses cartographic attractiveness and representation ofthe Montenegrin “historic spaces” in the context of the Great Powers spheres of influence and their imperial assessment of the cartographic material. It gives an overview of the “historic space” of Montenegro between the 4th and 20th century, esp. in Ancient, Medieval and Modern Ages, placing special emphasis on the earliest and subsequent domestic/local maps. Keywords: Foreign cartographic presentation of Montenegro, national cartography of Montenegro.

Kritički pristup, autentičnost i mjesto izvora u kartografskoj tradiciji

Posmatrana u prostorno-vremenskoj, odnosno istorijskoj dimenziji, kao jedinstveni „istorijski prostor“, na pitanje saznajne vrijednosti i autentičnosti, vjerodostojnosti kartografskih izvora primjenjuje se istorijski kritički pristup 112 Aрхивски записи ili istorijska kritika kao i na narativne, verbalne izvore, poduprte opažajnošću prostorne predmetnosti. Zato je preduslov kritičke upotrebe karte poznavanje njenog mjesta u kartografskoj tradiciji, odnosu prema ranijim kartama i nastojanja da se podaci dopunjavaju.1

Kartografska interesantnost “istorijskog prostora” Crne Gore od IV do XX vijeka

Prostor Crne Gore je zastupljen na najstarijim poznatim kartografskim djelima u razdoblju od IV do XX vijeka. Razlog takve zastupljenosti je u njenom geografskom položaju koji je uvijek bio strateški važan, a time i interesantan za kartografska djela.2 O strateškoj važnosti geografskog položaja Crne Gore svjedoči i zamišljena “Teodosijeva linija” koja je označavala granicu između (razdvojenog) Zapadnog i Istočnog Rimskog carstva (koja se od 395.g. nijesu ujedinila), provučena preko Crne Gore. U antičkom i feudalnom dobu Balkansko poluostrvo bilo je poprište stalnih borbi, nemira i naglih političkih promjena i nestajanja pojedinih država, u sjenci sukoba Zapada i Istoka. Upadom Osmanlija u 14. vijeku, Balkansko poluostrvo i šira okolina većim dijelom postaje teritorija Turskog carstva. Interesantni strateški i geopolitički položaj Crne Gore zadržan je i u novovjekovnoj Crnoj Gori, “od svud stiješnjenoj”, u trajnim aspiracijama i teritorijalnim pretenzijama većih i manjih imperijalnih sila, što će uslovljavati i određivati i kartografske prikaze uopšte, naročito “istorijski prostor” Crne Gore sve do početaka domaće kartografije početkom i sredinom XIX vijeka.

Kartografski “istorijski prostor” u antici i srednjem vijeku i njegov refleks na Crnu Goru

Ptolomejeve karte iz II vijeka n.e. čine predstavu o svijetu tadašnje rimske kartografije. Preko Vizantije dospjele su u Evropu, gdje su proučavane i štampane u vremenu renesanse. U izdanju iz 1513. g., između 27 karata, na petoj i devetoj mapi predstavljene su i oblasti današnje Crne Gore. Takođe su predjeli

1 Sima Ćirković, u Uvodu zbornika Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kar- tama, Beograd, 1991, 136-138, 7. 2 Katalog izložbe karata Crne Gore i Bugarske, suizdavači Državni arhiv Crne Gore na Cetinju i Glavna uprava državnih arhiva Bugarske, Sofija, 2009 (predgovor i selektor Srđan Pejović). Прилог картографији Црне Горе 113

Crne Gore prikazani na rimskoj putnoj karti (itinerar) iz IV v., u obliku svitka od pergamenta, pod nazivom Tabula Pointegriana, koji je otkriven je u XIII v.3 Istoričar Ferdo Šišić je u svojoj knjizi Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara kao prilog stavio tri karte na kojima je prikazan prostor Crne Gore sa rimskom toponomastikom.4 U srednjem vijeku kartografija je dvojno usmjerena. Uglavnom dominira sholastičko-crkvena predstava svijeta sa geocentričnim prikazom zemlje, zvane sa dva grčka slova T-O karte. U njima je svijet prikazan u krugu, opkoljen okeanom, a kopno je podijeljeno na tri dijela: Aziju, Evropu i Afriku. Osim u zapadno- hrišćanskom svijetu, postojale su i u istočno-arapskom. Na drugoj strani, iz praktičnih potreba trgovine i pomorstva, javljaju se i svjetovne karte. Krajem XIII v. pojavljuje se kartografsko djelo Insulle Archipelagi (Arhipelagska ostrva) iz 1420. godine od C. Buondelmontija i sadržajno je uobličilo ovu vrstu karata, u kojima su pored kartografskog predstavljanja ostrva uključeni i priobalni djelovi i pisani tekst o trgovačkim i ekonomskim prilikama i istorijat odnosnog kraja. I pored rečenog edukativnog karaktera, izolari su bitno kartografski prikazi.

Novovjekovni kartografski “istorijski prostor” Crne Gore

Crnogorska obala, kao sastavni dio istočnojadranske obale, bila je u svim istorijskim razdobljima značajna za talasokratije u strateškom i navigacionom smislu, kao što je Venecija, pa je prisutna u posebnoj produkciji venecijanskih portolana, izolana, izolara ili atlasa od XIV do XVIII vijeka. O crnogorskoj obali i njenoj važnosti za Mletačku republiku, iz tog razdoblja postoje brojna svjedočanstva među kojima su djela Giuseppe Rosaccio i Vincenza Marije Coronellia. Djela Coronellia sabrana u širem opusu i u obimnijem djelu sa dugim naslovom, poznato kao mali izolar. To je period iz druge polovine XVII i prvih decenija XVIII vijeka koji se uglavnom poklapa sa periodom Morejskog rata, dobrim djelom vođenog na Crnogorskom primorju. Iz tog vremena datira njegovo djelo Mali izolar (prvo izdanje 1688.). U njemu je crnogorska obala predstavljena sa 22 karte, plana i veduta. U karti K-1 jasno se uočava Bokokotorski zaliv. Sljedeća karta prezentira crnogorsku obalu u cjelini i u sklopu šireg regiona. U K-3, uz djelove Dalmacije,

3 Srđan Pejović, isto. 4 Ferdo Šišić, Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara, Naklada školskih knjiga, Za- greb, 1925. 114 Aрхивски записи

Dubrovačke Republike prikazano je čitavo današnje Crnogorsko primorje. I u drugim Coronellievim djelima je Topografski prikaz Boke Kotorske (K-3) koja se “odlikuje velikom minucioznošću i preciznošću”.5 Na tragu ove karte su i prikazi Boke Kotorske (K-5 i K-6) u kojima se može jasno pročitati njen naziv : Kotorski kanal s Herceg Novim i ostalim mjestima. U ostalim kartama su prikazi ostalih gradova Crnogorskog primorja, izvan Boke Kotorske, sve do Bara i Ulcinja. Na kraju, dr Milorad Pavić zaključuje da je Coronellievim radovima na području kartografisanja učinjen značajandoprinos u vjerodostojnom prikazivanju prostora, ali i da taj fond ostaje za mnogo veće istraživanje u kartografiji. Zbog prijethodno navedenih razloga, Crna Gora i u onom okupiranom i onom slobodnom dijelu bila je višestruko interesantna i za kartografsko prikazivanje od strane evropskih sila, ali i iz istih razloga nije bila još u moći da stvara sopstvenu i državnu kartografiju.

Prve domaće karte Crne Gore

Karta Petra I Svetog, prva domaća i sa ćiriličnim toponimima na narodnom jeziku

Prvo je Dušan D. Vuksan pisao da je na Cetinju boravio 1829. g. poljski slavista Andžej Kuharski (1795-1862) i naglasio: “Žao nam je, što je ponio i mapu Crne Gore, koju je izradio mitropolit Petar I. Danas bi ona bila za nas dragocjena kao jedan dokaz više bistrine i uma mitropolita Petra I”.6 Tragom ovog Vuksanovog zapisa, Ljubomir Durković – Jakšić navodi da je godinama tragao za tom odnešenom kartom Petra I Svetog i da je konačno u mogućnosti da je prikaže.7 Prikazao je u navedenom radu uz koji je, radi upoređenja, objavio fotokopije nekoliko karata Crne Gore i Petra I. Elaborira da su se gospodari Crne Gore najradije pozivali u međugraničnim sporovima na granice koje je odredio Ivan Crnojević, na koje se oslanjao i mitropolit Petar I u pregovorima sa susjedima 1817. g., pa i za svoju kartu Crne Gore,8 te da je

5 Dr Milorad Pavić, Prilog spoznavanju kartograskog prikazivanja crnogorske obale, Arhivski zapisi, Državni arhiv Crne Gore, Cetinje, 2007, 23-31, 26. 6 Zapisi, Cetinje, 22, 1939, 99. 7 Ljubomir Durković Jakšić, Mitropolita Petra I Petrovića karta Crne Gore, Glasnik Etno- grafskog muzeja knj.II, Cetinje, 1962, 301-304 sa fotokopijama raznih karata i fotokopija karte Petra I 8 Poziva se na V. M. G Medaković, P.P. Negoš, Novi Sad, 1882, 82,83. Прилог картографији Црне Горе 115

Kuharski boravio na Cetinju kod Petra I šest dana 1829. g. gdje je koristio Biblioteku Mitropolije. Na mapama Crne Gore, koje je posjedovao kod sebe Kuharski, Vladika Petar I je dao niz primjedbi, i tom prilikom mu ustupio svoju kartu, o čemu je Kuharski zabilježio ovo: “Držim ja za znak osobitog blagovolenija naklonosti i povjerenja što me je obdario mapom od Crne Gore, koju je sam načinio. Zaista ovaj je gospodin u svakom prizreniju veliki muž, kao što će se u budušte iz njegovih djela viditi”.9 Pretpostavlja se da je ova poklonjena karta Crne Gore dospjela u Biblioteku Odeskog univerziteta u kojoj je završio jedan dio zaostavštine Kuharskog. Na kraju konstatuje da je karta mitrpolita Petra I u prepisu slata u njegovo vrijeme u Beč, pa čak i docnije u vrijeme Njegoševo;10 da je poslata 1828. g. i Pavlu Šafariku u Novi Sad. Ona je sačuvana i nalazi se u Pragu,11 sada u Šafarikovoj zbirci karata (ŠSM 93 s. B 21) čiju su mu fotokopiju originalne veličine 65x45 cm dostavili poznati naučnici Čehoslovačke akademije nauka dr Karlo Kuhaža i dr Vaclav Začek i na kojoj je jasno obilježeno da je izradio Petar I Petrović Njegoš.12 Prikazivač ove kraće Durković-Jakšićeve studije, takođe u Glasniku etnografskog muzeja na Cetinju, Gavro A. Škrivanić, ocjenjuje da Petar I Petrović Njegoš ovim svojim kartografskim “djelom ulazi u istoriju jugoslovenske kartografije početkom XIX vijeka” i da je “ova karta utoliko značajnija što predstavlja, koliko nam je to do danas poznato, jedinstveni primjerak karte na kojoj su toponimi pisani ćirilicom na narodnom jeziku”. Dopunjava i to da “karta sadrži podjelu ondašnje Crne Gore na nahije, navedena su plemena i bratstva pojedinih plemena, kao i susjedne teritorije, koje nisu bile u sklopu tadašnje Petrove države. Ovakvim prikazivanjem teritorije Crne Gore i susjednih oblasti dat je koristan doprinos toponomastičkom saznanju koje je za nas novo”.

9 Umjesto pozivanja na izvor za ovaj navod, Ljubomir Durković Jakšić upućuje da će opširno pisati i o literaturi o boravku Kuharskog u Crnoj Gori u svom pripremanom radu u po- vodu hiljadugodišnjice osnivanja poljske države koja će se održati od 1961. do 1965. 10 Andrija Gavrilović, Vladika Petar I kao kartograf, Glas Crnogorca, Cetinje 12. IV 1914. 11 Osveta, 1895, 880. 12 Na donjem dijelu karte, na lijevoj strani, piše: Mappam honc ipse Mitropolita Petr. Petrović Negoš manu sua cokfecit; qua serius skrita, partim a S Milutinović, partima a P. Šafarik adjecta sumt”, na desnoj strani “ “Ex Archivo Metrop. Petri Petro(vić – kraj oštećen) misum peer Symeon. Milutinović Ano 1828”, a na rubu: “Gu Magaraševiću da preda Gu Šafariku u No- vom Sadu koi sočinjava ob (?) izu Landkartusviech’ Slavjanskiech arred (...?) ach”. Durković zaključno nesporno prevodi da je kartu izradio Petar I, ali nam ne djeluje da je ostalo precizno preveo dio koji se odnosi na pomen Sima Milutinovića i Šafarika. 116 Aрхивски записи

Škrivanić navodi da je Durković-Jakšić uz navedeni objavljeni rad dao kao prilog više karata i ovu Petra I Petrovića. Dakle, karta Petra I Petrovića Njegoša je prva domaća karta Crne Gore i prva u kojoj su toponimi pisani ćirilicom. To ukazuje da je ovo u “istorijskoj geografiji”, “istoriografskom prikazu karata” i “kartografskoj istoriji”istoriji ( karte kao kartografske discipline) propušteno ili ignorisano da se predstavi. Ujedno govori o premoći, prevlašću i svojatanju primata istorijsko-geografskog (ili geografsko-istorijskog) nad kartografskim, a i o njihovoj imperijalnoj idejnoj i ideološko-vrijednosnoj usmjerenosti i opredijeljenosti.13 Međutim, iako je na početku svog rada Lj. Durković naveo da je “godinama tragao za tom odnešenom kartom Petra I Svetog i da je konačno u mogućnosti da je prikaže”, ipak je nije priložio navedenom svom radu, pa nam ostaje nejasno zašto je nije objavio.

Ostale domaće karte

I Njegoš je naručivao za potrebe razgraničenja i priznanja suvereniteta Crne Gore karte od Filipa Vukovića (alijas Danila Kokotovića), koje se pominju u istoriografskoj i kartografskoj literaturi, ali se još ne zna njihova sudbina, pa još nijesu istoriografski posigurno utvrđene. Kao značajni državno-politički i drugi reformator Crne Gore, Njegoš je poklanjao posebnu pažnju i naporima da se Crna Gora što potpunije kartografski obradi. Pod imenom Filip Vuković, došao je sredinom 1840. godine u Crnu Goru Danilo Kokotović koji je postao Njegošev učitelj njemačkog jezika. Pored toga, Vuković se “pri crnogorskom praviteljstvu” bavio i crtanjem “topografskih karata”. Jednu takvu njegovu kartu objavio je Jevto M. Milović.14 Kartografi su ispustili ili ignorisali i posebno interesantnu kartu Crne Gore koju je sastavio Jan Vaclik 1859. godine (štampana, a urađena prije) koja je karta domaće provinijencije,15 većeg značaja, opštepoznata i nesporna, odnosno izrađena i naručena za diplomatske potrebe Crne Gore da predstavi svoje granice, koje su rezultat razgraničenja sa susjedima, a za potrebe Pariske konferencije. Naručio

13 To ćemo dalje istaći na primjeru: Janko Senđerđi, Kratak historijski pregled razvitka kartografiranja Crne Gore u XVIII-XX stoljeću, Geodetski list, Glasilo saveza geodetskih društava FNRJ Jugoslavije, Zagreb, 1955, god. IX (32) br. 7-10, str. 245-246. 14 Akademik Branko Pavićević, isto. 15 Srđan Pejović, Crna Gora i Bugarska na karti Evrope, isto. Прилог картографији Црне Горе 117 je i platio za potrebu države Crne Gore knjaz Danilo, kao i knjigu o suverenitetu Crne Gore od istog autora. Za istu potrebu je naručivao kartu Crne Gore i od Kovaljevskog i drugih stručnjaka. Ta karta je štampana, opštepoznata i postoji kao dokument u arhivi Narodnog muzeja na Cetinju i nije uopšte sporna njena vjerodostojnost.

Ostale karte Crne Gore strane provenijencije

Janko Senđerđi prvo ističe da Crna Gora do ujedinjenja 1918. nije imala svoju sopstvenu ni službenu kartografiju svoje teritorije, a zatim u razvoju kartografskih prikaza Crne Gore razlikuje dvije globalne faze: 1. kada je obrađivana u sklopu susjednih oblasti i zemalja ili u cjelosti Balkanskog poluostrva unutar Turske imperije i 2. kada je kartografski obrađivana kao zasebna cjelina, pa ih je zatim podijelio na 6 epoha.16 Iako nabijena i pokrivena iscrpnim bibliografskim i kartografskim izvorima, u osnovi ove studije je jedan imperijalni ideološko- vrijednosni stav koji se čini da ne odgovara stvarnom stanju, a takođe i njegov kartografski pristup da okupiranu teritoriju Crne Gore ne smatra kartografskim prikazom Crne Gore. Prva teza (da Crna Gora do ujedinjenja 1918. nije imala svoju sopstvenu ni službenu kartografiju svoje teritorije) nije baš tačna, jer je zanemarila ili ignorisala domaće karte koje smo naveli u prethodnom naslovu Prve domaće karte Crne Gore. Ovđe ćemo kratko ukazati samo na ideološko-političku vrijednosnu komponentu koja se krije u osnovi ove teze. Smatrajući da politika centralizma i unutarizma prve Jugoslavije podrazumijeva brisanje političkih, ekonomskih i kulturnih individualiteta, narodni poslanik u Narodnoj skupštini prve Jugoslavije isticao je: “Žalim što moram konstatovati, da prema ni jednoj od naših zemalja ta politika brisanja nije sprovedena sa toliko bezobzirnosti, sa kolikom je sprovedena prema Crnoj Gori. Politika brisanja Crne Gore i svega što je crnogorsko, inaugurisana 1918, a uzdignuta do visine državnog sistema Vidovdanskim ustavom, briše sve sa bezobzirnošću, čije su pobude vrlo mutne, a čije posledice daleko izmiču krajnjem pogledu i najvrednijih umova. Ali ko mari za posljedice! Glavno je da se Crna Gora briše. Ona se briše iz udžbenika istorije 16 Janko Senđerđi, Kratak historijski pregled razvitka kartografiranja Crne Gore u XVIII- XX stoljeću, Geodetski list, Glasilo saveza geodetskih društava FNRJ Jugoslavije, Zagreb, 1955, god. IX (32) br. 7-10, str. 245-246. 118 Aрхивски записи naših zemalja, briše se sa istorijske karte, briše se i iz administracione strukture naših zemalja. Na administrativnoj karti naše države zaludu ćete tražiti Crnu Goru, nje nema čak ni kao oblasti...!” 17 Takođe, iako je rečena podjela u načelu J. Senđerđia opravdana, suviše je šematizovana i neprecizna, jer se u tu šemu ne uklapa stvarno stanje. U prvoj podijeljenoj grupi nije odgovarajuća formulacija “u cjelosti Balkanskog po­ luostrva unutar Turske imperije”, jer je na izložbi karata Bečkog arhiva izložena i karta “Nr ¼ Das Osmanisch Reich von der Mitte des 14. Jahrhunderis bis 1699” u kojoj je Tursko carstvo obilježeno zelenom bojom čitavom svojom širinom, a Montenegro je kao “ostrvce” izdvojeno istom bojom kao i ostale samostalne evropske države. Prema tome, nije Crna Gora prikazana “u cjelosti Balkanskog poluostrva unutar Turske imperije”. Ova mapa prikazuje stanje turskih osvajanja i izložena je na Bečkoj izložbi Die Turken vor Wiene (1983).18 U njegovom kartografskom prikazu nema već rečene karte Jana Vaclika koja bi trebala da je navedena u “3. epohu od 1856. do Berlinskog kongresa 1878. godine”. Nema ga ni u bibliografiji kartografije tog perioda. U “1. Epohi = konac XVIII. vijek, t.j. prvi ozbiljniji pokušaji za teritorije Crne Gore”. Međutim, sa sve većom samostalnošću i izdvojenošću Crne Gore u odnosu na Otomansko carstvo već tokom XVII, XVIII i XIX vijeka, na kartama je često Crna Gora prikazivana zasebno, čak i na turskim.19 Već od početka XIX v. na većini karata različite provinijencije biva pri­ kazana Crna Gora kao zasebna cjelina. Dolaskom Francuske na obale Jadrana pojačava se interes ove sile za Crnu Goru kao strateški veoma značajnog prostora. Za prostor Crne Gore se iz istih razloga interesuju Rusija, Austrija i Engleska. Rezultat takvih težnji bili su, osim karata, i raznovrsni izvještaji, putopisi, opisi i sl. koji su bili znatno potpuniji od dotadašnjih (sadržavali su podatke o stanovništvu, teritoriji, običajima, ustanovama, religiji, privrednom životu, itd). Naravno, u većini slučajeva bili su usmjereni ka opisivanju vojne i

17 Stenografske bilješke Narodne skupštine, vanredni saziv, 3. jun 1925, str. 492-493. Na ukupno brisanje kao palimpsesta (imperijalno brisanje i ponovno pisanje istorije) u toku čitave hiljadugodišnje istorije Crne Gore ukazivao je i dr Radoslav Rotković u više svojih knjiga. A također i prof. Sreten Zeković. Na citirani navod ukazuje i akademik dr Đorđe Borozan. 18 Objavio je kod nas dr Radoslav Rotković, Kratka ilustrovana istorija crnogorskoga na­ roda, Grafos, Cetinje, 1966, 69. 19 Srđan Pejović, isto. Прилог картографији Црне Горе 119 privredne sposobnosti Crne Gore. Iako su saopštavani podaci neprecizni, bili su predstavljani sistematično i prikupljani na terenu.20 U prvoj polovini XIX vijeka nastalo je nekoliko karata Crne Gore, počevši od one Napoleonovog pukovnika Vijale de Somijera, ruskog inženjera Jegora Kovaljevskog, karte zapovjednika Kotora grofa Teodora Karačija do egiptologa Džona Gardnera Vilksona. Naročito su iz više razloga značajne, ali manje predstavljane karte francuskih stručnjaka. Viala de Sommijerovo Istorijsko i geografsko putovanje u Crnu Goru u kojoj iznosi jednu bitno istinitu ocjenu da je Crna Gora uveliko nastradala “zbog gladnih godina i stalnih sukoba sa Turcima”. To upućuje na dvostruku trajnu borbu Crnogoraca: za životni opstanak u skučenom prirodnom postoru, na jednoj, i ujedno na njihovu borbu za opstanak u slobodi, na drugoj strani. Vrlo je interesantan i za istoriografiju važan spis Luja Matutinovića (da­ lmatinskog majora u francuskoj službi) Istorijski, geografski, politički, civilni i vojni pogled o ilirskim provincijama i Crnoj Gori, sa geografskom kartom područja oko Neretve i oko Dubrovnika, bivše Mletačke Albanije, Crne Gore te Primorja tih krajeva. U trećem dijelu ovog obimnog rada pod naslovom Političko i vojno stanje Boke Kotorske i bilješka o Crnoj Gori iznosi značajno svjedočanstvo o Crnogorcima za razliku od drugih francuskih prikaza. U poglavlju Kratak vojni pogled na Crnu Goru i na narav njezinih stanovnika piše o djelovanju i ratnom moralu Crnogoraca u sukobima sa Napoleonovom Francuskom. Uputio ga je lično Napoleonu I i može se smatrati “prvorazrednim i autentičnim dokumentarnim svjedočanstvom, nastalim iz pera visokog francuskog oficira, koje i danas dobija na značaju zbog toga što je u domaćoj savremenoj istoriografiji nepoznato ili zanemareno, jer nije korišćeno kao izvor za navedeni period”.21 Iz ovog rada citiraću sljedeći stav koji oponira onim koji su prisjećanjem pisali i govorili o napadu Crnogoraca i Rusa na Dubrovnik 1806. u odnosu na napad u posljednjem JU-ratu na Dubrovnik: “Sjećamo se da su žene još nedavno, kad su Crnogorci udruženi s Rusima zauzimali Dubrovnik koji su Rusi opljačkali i opustošili, došle u njihov logor i tražile njihovu pomoć i zaštitu od okrutnosti tih divljaka na sjevera...”.

20 Srđan Pejović, O učešću Crnogoraca u opsadi Dubrovnika 1806. godine, Arhivski za- pisi, br. 2/2013, Državni arhiv Crne Gore, Cetinje, 2013, 225. Autor navodi sažet, ali precizan i jasan pregled više takvih interesovanja za Crnu Goru francuske provenijencije. 21 Srđan Pejović, isto, 229 i 230. Navodi da je publikovana na hrvatskom jeziku 2009. g. u izdanju Školske knjige iz Zagreba. 120 Aрхивски записи

Prema Crnoj Gori bile su usmjerene francuska, ruska i austrijska karto­ grafija, a u jednom periodu i Engleska. Osamostaljivanje i teritorijalno širenje granica Crne Gore bilo je praćeno radom međunarodnih komisija za razgraničenje i utvrđenje granica. To je bila prilika da stručna lica i topografski oficiri doprinesu tome. Njihovim radom nastalo je više karata Crne Gore. Među prvim takvim samostalnim kartama je Maps of Montenegro, štampana u Londonu 1836. godine. Autor te mape je inženjerijski oficir Nikola Milošev od Vasojevića, a u London je došla posredstvom engleskog funkcionera sa Jonskih ostrva, pod suverenitetom Engleske. Već 1836. je i karta grofa F. F. Karaczaya Karta zemlje Crne Gore (razmjer 1:288.000). Iz 1853. godine su i dvije rukopisne karte u Ratnom arhivu u Beču22 . Akademik Branko Pavićević posebno naglašava značaj i važnost karte o državnom razgraničenju Bečke Monarhije i Crne Gore (1837-1841), ovjerene potpisima Njegoševim i Šalerovim iz 1841. Ovim dokumentom je snažno potvrđen državno-pravni identitet Cne Gore i legitimnost njenih organa vlasti, zaključuje B. Pavićević.23 Iz ovoga razdoblja značajne su još dvije geografske karte Crne Gore. Prvu je izradio 1838. godine poznati ruski geograf, učenjak, putopisac i diplomat Jegor Petrovič Kovaljevski. To je bilo prilikom njegovog dolaska u Crnu Goru kao kapetana, po preporuci Štaba korpusa rudarskih inženjera i po naredbi Nikolaja I, da četiri mjeseca provede u Crnoj Gori sa zadatkom da ispita mineralna bogatstva ove zemlje. Na Njegošev zahtjev je izradio kartu Crne Gore. Drugu geografsku kartu izradio je austrijski pukovnik Karačaj koja je u kartografskom pogledu nešto preciznija od one Kovaljevskog. Značajna je i geografska karta koju je usvojila međunarodna komisija za crnogorsko-tursko razgraničenje 1859. godine, naročito zato što je Turska imperija uporno i po svaku cijenu osporavala međunarodni suverenitet Crne Gore sa pozivom na svoje, turske kartografe, među kojima je najistaknutiji Hadži Kalfa, koji su Crnu Goru (Karadag) prikazivali kao sastavni dio Otomanskog carstva, naravno, samo na osnovu njegove jednostrane imperijalne volje. Na crnogorskoj strani su bili predstavnici Rusije, Austrije i Engleske koji su se pozivali na faktičku slobodu i nezavisnost Crne Gore i u odnosu na tursku vlast. Ovo je tipičan primjer da

22 Vrijedno bi bilo provjeriti je li riječ o one dvije pomenute karte Petra I koje je slao u Beč, a kasnije i u Njegoševo doba. 23 Akademik Branko Pavićević, Recenzija u Istorijsko-geografski atlas Crne Gore XVI – XX vijek, II izdanje, (priredio dr prof. Jevto M. Milović), Unireks, Nikšić1993, 7. Прилог картографији Црне Горе 121 je kartografija, naročito primjenjivana na crnogorski “istorijski prostor”, kao materijalno predmetna objektivna i precizna nauka, stalno bila opterećena imperijalno-istorijskom vrijednosnom komponentom, odnosno osnovom. Član Komisije za razgraničenje Crne Gore (1859-1860), engleski po­ ručnik Sittwell, izdao je u Londonu Map of Montenegro (1:200.000). Njemački geograf H. Kiepert objavio je 1852. godine u Berlinu kartu Das Furstentum Montenegro (1:500.000), Bečka kuća Artaria izdala je 1861. godine Paulinijevu Carta di Montenegro (1:300.000). Ruski kapetan P. Bikov, na osnovu sop­ stvenih topografskih radova, izdao je u Petrogradu 1868.g. Karta knjaževstva Černogorskogo.24 Na osnovu topografske građe koju su prikupili austrijski oficiri i građe iz komisije za razgraničenje 1856-1860. izradio je i izdao u Beču bečki Vojnogeografski institut specijalnu kartu Crne Gore. Topografski biro ruskog generalštaba izradio je u Petrogradu 1878. Karta Černogoriu, ali nije objavljena, već je kasnije upotrijebljena pri izradi karte P. Rovinskog 1889. godine. Nićifor Dučić priložio je u svojoj studiji Crna Gora25 jednu preglednu kartu sa označenim državnim granicama iz 1500, 1796, 1820. i 1860. godine,26 a Spiridom Gopčević u svojoj knjizi Montenegro und Montenegrinen (izdate u Beču 1877. godine) priložio plan Cetinja sa istaknutim javnim zgradama (1:4000). Objavljeno je više karata nastalih kompilacijom starijeg kartografskog materijala, u kojima je zajedno prikazivana Bosna, Hercegovina, Srbija i Crna Gora, a u nekima dodata i Albanija. Poslije Berlinskog kongresa, austrijska i ruska zvanična kartografija organizovano određuju astronomske tačke, postavljaju trigonometrijske mreže i više geodetskih snimanja Crne Gore. Sve je to doprinijelo da Crna Gora tada dobije savremenu, tačniju, naučno utvrđenu osnovu za topografske karte. Iz njih se u Petrogradu i Beču sastavljaju razne specijalne, pregledne i tematske karte. Osnovne ruske i austrijske radove koriste i drugi, tako da je do kraja vijeka izašlo mnogo karata Crne Gore u Berlinu, Rimu, Beogradu i u drugim mjestima. Krajem vijeka, pridružuju im se njemački, italijanski i srpski naučnici.27

24 Ova karta je korišćena u Crnoj Gori kao školska zidna karta. 25 Objavljena u Glasniku srpskg učenog društva u Beogradu 1874. godine. 26 Ova karta iz 1820. moguće je da ima vezu sa onom navedenom Petra I Petrovića Njegoša. 27 Prethodne podatke koristili smo od Željka Škalamera, Kartografija Srbije i Jugoslov- enskih zemalja od XVII do XIX vijeka, u zborniku Srbija i susedne zemlje na starim geografskim kartama, Beograd, 1991, str. 136-138. 122 Aрхивски записи Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 123

UDK 327:94(497.16) „17”

Mr Bogdan SEKULIĆ

CRNA GORA U OČIMA EVROPSKIH SILA ZA VRIJEME ŠĆEPANA MALOG

Sažetak: Pojava Šćepana Malog u Crnoj Gori izazvala je burne reakcije prvenstveno među državama crnogorskim susjedima, ali i šire. Od Petrograda do Beča i Pariza samozvani car Šćepan Mali izazivao je živo interesovanje i znatiželju da se pronikne u njegovu zagonetnu ličnost. Kod Crnogoraca on je dočekan kao spasilac, a narodi Balkana su u njemu vidjeli oslobodioca od turskog jarma. Samo su Turska i Venecija u njemu vidjele opasnost i tokom cijele njegove vladavina radile na njegovom uklanjanju iz Crne Gore. U Rusiji njegova pojava smatrana je skandalom i prvo su pokušali da ga razotkriju, ali su na kraju bili prinuđeni da sa Šćepanom sarađuju. Ključne riječi: Crna Gora, Šćepan Mali, Turska, Venecija, Rusija, međunarodni odnosi, Istočno pitanje.

MONTENEGRO IN THE VIEW OF THE EUROPEAN POWERS DURING STEPHEN THE LITTLE

Abstract: The appearance of Stephen the Little in Montenegro caused strong reactions primarily among Montenegrin neighbouring states and beyond. From St. Petersburg to Vienna and Paris, a self-styled emperor Stephen the Little aroused lively interest and curiosity to penetrate in the enigmatic personality. Among the Montenegrins he was greeted as a savior, and the peoples of the Balkans saw him as a liberator from the Turkish yoke. Only Turkey and Venice saw him as a danger and throughout the whole period of his rule have been acting on his removal from Montenegro. In Russia, his appearance was considered a scandal, and at first they tried to compromise him, but in the end were forced to cooperate with him. Keywords: Montenegro, Stephen the Little, Turkey, Venice, Russia, international relations, Eastern question. 124 Aрхивски записи

Uvod

Pojava Šćepana Malog u Crnoj Gori izazvala je veliku buru u Evropi toga doba i natjerala je velike sile da više pažnje obrate na Crnu Goru, malenu balkansku zemlju skučenu između Osmanskog carstva i Mletačke Republike. Njegov dolazak zatekao je crnogorsko društvo u stanju haosa, u kom su vladali plemenska samovolja i razjedinjenost, krvna osveta, konstantne pljačke, otimačine i brojne druge nesreće. Nepostojanje bilo kakve sekularne vlasti, jer su se ugasili prvi pokušaji osnivanja opšteg suda, znatno je doprinijelo takvom stanju, a crkvena vlast pod vođstvom vladike Save, nije imala snage da se izbori sa svim nedaćama zemlji. U takvoj situaciji Crnogorci su prihvatili jednu nepoznatu ličnost, izvanjca lažnog identiteta, više kao izbavitelja iz svih ovih nevolja koje su ih snašle, nego kao ruskog cara ili od neba poslanog mesiju. Preuzimajući svjetovnu vlast, Šćepan Mali je sredio prilike u zemlji učinivši prvi diskontinuitet u vladavini vladičanskog doma Petrovića. Vlast Šćepana Malog se nije zasnivala na sili; ona je počivala na spontanoj volji naroda da se zavede red i mir. I dok je to stanje trajalo, njegov uticaj je bio za čuđenje. Donosio je odluke koje nikada niko prije njega u istoriji Crne Gore nije donosio. Ipak, te odluke nije donosio sam, već uz saglasnost crnogorskih glavara i Opšteg narodnog zbora, koji se, u šest godina koliko je Šćepan proveo na vlasti, sastajao 25 puta.1 Možda i najvažnija institucija koju je ustanovio je Sud kao prvi nadplemenski organ vlasti, koji će kasnije predstavljati nukleus moderne crnogorske države. Možemo reći da nije bio reformator koji je svojim mjerama zahvatio duboko u društveni život jednog naroda, jer su ga objektivni uslovi samog crnogorskog društva u to vrijeme ograničavali i sputavali, ali je učinio dovoljno da se i danas spominje po mnogo čemu dobrom i naprednom. Vješto skrivajući svoj identitet, Šćepan je znao da iskoristi prilike i narodnu nevolju. Često se, kako bi utvrdio svoj položaj u Crnoj Gori, pozivao na Božju volju i posebnu misiju koja mu je od neba bila povjerena u ovim krajevima.2

1 Mijat Šuković, Rezultati vladavina Šćepana Malog, njihov istorijski značaj i vrijednost, Zbornik radova Traganje za istinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str.25. 2 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda,tom II, Cetinje, 1992, str. 200. Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 125

Reakcije na pojavu Šćepana Malog

Njegova pojava automatski je izazvala uznemirenost crnogorskih susjeda, Turske i Venecije. Iako su i same bile suprotstavljene u pogledu crnogorske teritorije, dolazak Šćepana Malog i njegovo predstavljanje za ubijenog ruskog cara, ujedinilo je dvije sile da zajedno rade na njegovom svrgavanju sa vlasti i protjerivanju iz Crne Gore, kako bi spriječili dalje širenje ruskog uticaja. I dok su Mlečani spletkama i intrigama pokušali da se riješe Šćepana, Turska je pokušala da problem otkloni silom i jednim opštim napadom na Crnu Goru 1768. godine. Tada se Crna Gora, kao i bezbroj puta ranije, našla u teškoj situaciji. Ma­ la zemlja, zatvorena granicama Turske i Mletačke Republike sa svih strana, teško je disala, a sem Rusije, evropske zemlje nijesu imale interesa da joj priteknu u pomoć, jer su Turci na ovom balkanskom prostoru dugo dominirali. Crnogorcima je jedino preostajalo da radi opstanka pružaju natčovječanski otpor napadačima. Ipak, ujedinjeni pod novom sekularnom vlašću uz pomoć odreda iz brdskih plemena, Crnogorci su uspjeli da zaustave turski pohod koji je bio stigao do Čeva. Uspješna odbrana zemlje od neprijatelja doprinijela je učvršćenju Šćepanove vlasti u narodu i jačanju svijesti o potrebi jedinstva četiri nahije i Brda u cilju čuvanja slobode i stvaranja jedinstvene i nezavisne države. Prednosti jedinstva i zajedničkog pružanja otpora su jasno i nedvosmisleno ukazale crnogorskom narodu i njegovim prvacima na potrebu postojanja jedne ličnosti koja će biti sposobna da iznese svojim autoritetom takav projekat. Napuštanje „teokratije-anarhije“ i stvaranje jedinstvene, jake i centralizovane sekularne vlasti podrazumijevalo je postojanje ličnosti koja će biti prihvatljiva svim plemenima, što je značilo da mora svoj autoritet crpsti van plemenskog okvira. Ovakvu ličnost, crnogorski glavari pronašli su u travaru iz Maina, Šćepanu Malom, kojeg su zbog uspostavljanja njegovog nadplemenskog karaktera proglasili nestalim ruskim carem Petrom III. Jedina institucija koja je od samog početka predstavljala opoziciju Šćepanu i njegovoj vlasti bila je Mitropolija cetinjska, na čelu sa vladikom Savom Petrovićem. Osjetivši se ugroženom od stvaranja sekularne države i nametanja nove ličnosti za vladara Crne Gore, crkva je učinila sve kako bi ocrnila Šćepana i suzbila njegovo djelovanje, pa čak i kasnije, u vrijeme Petra II, vladičanska politika je bila da se u najvećoj mjeri potisnu djela Šćepana Malog. Pojava Šćepana Malog samo je produbila i zaoštrila već postojeći sukob unutar crnogorskog društva između teokratske i laičke vlasti ili kako se to još 126 Aрхивски записи naziva „crnih“ i „crvenih“ kapa.3 Uzdignut na volji glavara i naroda, koji je vapio za unutrašnjom stabilizacijom i uređenjem prilika u Crnoj Gori, Šćepan Mali je za kratko vrijeme uspio da učini puno stvari, najviše na konsolidaciji crnogorskog društva, što se do njegove pojave smatralo nemogućim. Njegov uspjeh leži u činjenici da je uvijek osluškivao volju naroda i prema tome se ravnao u donošenju svojih odluka. Šćepan Mali u Crnoj Gori uvodi režim, čak njegovu vladavinu možemo nazvati despotizmom, ali je svojim talentom uspio da prepozna, izdvoji i razumije potrebe naroda i djeluje u pravcu suzbijanja svih negativnih pojava u crnogorskom društvu “… Otkad je Šćepanova uprava u Crnoj Gori, omanjile su se likvidacije, mučka ubistva, noćna davljenja, kamenovanja preljubnica, jedan pop je nedavno oprostio svojoj popadiji; nema pljačke, nema krađe i prekrađe plijena, nema uništavanja usjeva, vađenja tek proniklog sjemena iz baštine … Evo se … iz svijeta u Crnu Goru svakodnevno vraćaju izbjegli Crnogorci, oni što strknuše u svijet za vrijeme petrovićke nepravde, petrovićkog pregonjenja na ljude, od prijekosti vladika i vladičinih rođaka, od kupovine boljih ograđa, vrtača, proplanaka, šumaraka i šuma za male pare, a niko kao Petrovići, bili vladike i gospodari, bili samo Petrovići iz istog korijena, ne zna da koristi veliku ljudsku nevolju kad se za obraz i komad hljeba prodaje sve što je najbolje u kući i imanju! … Dobro je da se Šćepan pojavio. Neka i Crna Gora vidi da se može živjeti i biti država i bez Vladikata, da vladavina teokratije, bili okolo Turci ili ne bili, nije državna prilika ni za jednu evropsku zemlju. Neka se Šćepan pojavio, neka je uspostavio red, mir, zakonitost i državne obaveze. Vidjeće Crnogorci da Država i Crkva nijesu isto, nigdje pa ni u Crnoj Gori!”4 U ličnosti Šćepana Malog oličena je potreba Crnogoraca za državom i uređenim sistemom i pravilima života kako bi išli u korak sa ostalim narodima Evrope, a to što je njegova tvorevina od početka bila tiranska i rigidna u sprovođenju donešenih pravila, treba razumjeti, jer je samo na taj način mogao da sprovede svoje zamisli u djelo, a i ostale mnogo veće i starije države Evrope jednako su bile despotske koliko i Šćepanova Crna Gora.5 Vjerovatno i jedini način da se Šćepan Mali nametne crnogorskom narodu i izgradi autoritet dovoljno moćan da iznese teret reformi, kao čovjek sa strane i došljak u Crnu Goru, bilo je pozivanje na neki strani autoritet i titulu.

3 Sreten Zeković, Šćepan Mali pomeđu „crnijeh i crvenijeh kapa“ – sekularizacija i otpor, Zbornik radova Traganje za istinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str. 34. 4 Jevrem Brković, Skotna vučica, Daily press – Vijesti, Podgorica, 2009, str. 544 – 547. 5 Mijat Šuković, Rezultati vladavina Šćepana Malog, njihov istorijski značaj i vrijednost, Zbornik radova Traganje za istinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str. 31. Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 127

U tu svrhu najpodesnija je bila ličnost tragično stradalog ruskog cara Petra III. Poistovjećujući se sa likom ruskog, pravoslavnog cara, Šćepan odlučno nastupa pred narodom Crne Gore, ali to izaziva podozrenje evropskih dvorova, među na kojima uspijeva da izazove uskomešanost zbog nesagledivih posljedica ukoliko bi se dokazale njegove tvrdnje. Ovdje treba primijetiti da Šćepan, kada se obraća i staje pred crnogorski narod, sebe predstavlja kao vladara jednovjerne zemlje, kao ličnost toga doba i vremena i ne pokušava da se poziva na ranije dinastije koje su vladale na ovim prostorima, Crnojeviće ili Nemanjiće. U tome se još jednom ogleda njegov otklon od dotadašnje crkvene vlasti i njene propagande koja počiva na čuvanju kosovskog mita. Njegova pojava nagnala je evropsku diplomatiju da žižu svojih interesovanja okrene ka Crnoj Gori zbog toga što je postojala mogućnost da neka od sila radi svojih ciljeva iskoristi i njega i crnogorski narod za akcije mnogo većih dimenzija na Balkanu. Glas o pojavi ruskog cara u Crnoj Gori daleko je odjeknuo među porobljenim narodima Balkana, koji su povjerovali da je možda došao trenutak za njihovo oslobađanje od turskog jarma. Oni su sa priređenih skupova poručivali da će, ako je pravi ruski car, svi redom pristati da prolivaju krv za njega, Crnu Goru i Rusiju. U crnogorskom narodu se osjećalo previranje. U nekim selima u okolini turskih gradova Skadra, Podgorice do Elbasana, svi su bili uvjereni da je Šćepan ruski car. Čak i u Grčkoj se znalo da je ruski car u Crnoj Gori. Veliko interesovanje za pojavu Šćepana Malog zavladalo je i u Dalmaciji. Već su 1767. godine kaluđeri mnogih pravoslavnih bogomolja po Dalmaciji organizovali slanje pomoći Šćepanu Malom. Ta saradnja se nije prekidala sve do kraja njegovog života. Takođe, bilo je pojedinaca i grupa sa juga Srbije, iz Vojvodine, Srema i Ugarske, a i sa Kosova i iz Metohije, koji su odlučili da dođu da vide ruskog cara Šćepana Malog. Ljudi iz prizrenske i pećke crkvene eparhije vrijednim su poklonima darovali Šćepana. Sve oči od Jadranskog do Egejskog mora bile su uprte prema Crnoj Gori i „ruskom caru”.

Mletačka reakcija na pojavu „lažnog cara“

Dok su se evropski dvorovi bavili pitanjem crnogorskog samoproglašenog „cara“, Šćepan Mali se trudio da održi mir sa susjedima. Njemu je mir bio potreban kako bi završio sa konsolidacijom crnogorskog društva, a bio je svjestan da bez unutrašnje sloge ne bi mogao da se odupre napadu ni Turske ni Venecije. Takođe, bilo mu je stalo da održi dobre odnose sa Rusijom kao pravoslavnom 128 Aрхивски записи zemljom. Među prvim njegovim zapovijestima je i ona o očuvanju mira i života u slozi i prijateljstvu sa susjednim državama.6 Venecija, na čijoj se teritoriji prvi put pojavio Šćepan Mali, imala je razloga da prva reaguje, no to je uradila dosta panično, uskomešano i prilično nepromišljeno. U Republici svetog Marka vjerovali su da je Šćepan ličnost koja je namjerno ubačena u Crnu Goru od strane neke sile, najvjerovatnije Rusije, kako bi došlo do opšteg ustanka balkanskih naroda. Kako je i sama bila pred kraj svog istorijskog puta, Mletačka Republika, zahvaćena krizom i unutrašnjim podjelama, nije bila spremna na novi rat sa Osmanskom carevinom. Zbog toga je htjela da po svaku cijenu spriječi bilo kakav ustanak na Balkanu, plašeći se da bi neka druga sila mogla da njime rukovodi i da izvuče korist iz situacije nakon njegovog završetka. Pored toga što je Šćepan Mali radio na očuvanju mira sa susjedima, Venecija se bojala njegovog uticaja na Crnogorce i okolna plemena i htjela je da kontroliše situaciju. U početku je pribjegla svojim oprobanim metodama i pokušala je da otruje Šćepana Malog. Kako to nije uspjelo, mletački Senat se riješio na vojno rješenje kako bi pacifikovao Crnu Goru i istjerao „lažnog cara“ iz nje. Krajem oktobra 1768. godine započeo je napad mletačke vojske na posjede Pobora, Maina i Budve u pravcu visoravni prema Stanjevićima i brdu Sv. Spasa, Mogrena i Vrela. Vojskom koja je krenula na Crnu Goru komandovao je Zuan Zuasta, kome je Senat dao velika ovlašćenja i proizveo ga u čin generalisimusa. Kao pomoć dodijeljen mu je grof Karl Vircbuški – general u službi Austrije. Međutim, Šćepanove reforme su već bile uzele maha i ujedinjeni Crnogorci su pružili žilav otpor mletačkoj vojsci. Uhvativši neprijatelja na planinskom terenu na kome su se mnogo bolje snalazili, Crnogorci su pod komandom Šćepana Malog uspjeli da potuku Mlečane, tako da je austrijski general zaista bio uvjeren da je protiv sebe imao ruskog cara Petra III. Pao je u takvo očajanje da je zatražio da se povuče i nesto kasnije je umro u Padovi od bijesa i bola. Mletački vojnici su bili potpuno savladani, a evropska i svjetska javnost je dugo o tome pisala. Mlečani taj poraz nikada nijesu zaboravili. Ovo je natjeralo Veneciju da promijeni taktiku i uradi ono u čemu je bila najbolja – posluži se spletkama i intrigama kako bi uklonila Šćepana sa vlasti u Crnoj Gori. Takođe, Senat je bio prinuđen da se obrati Turskoj u rješavanju ovog problema. Preko svog baila u Carigradu Đustinijanija, Venecija je obavijestila osmanske vlasti da će „uskratiti svaki saobraćaj i po­

6 Radovan Radonjić, Saga o Šćepanu, Zbornik radova Traganje za istinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str. 64. Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 129 moć Crnogorcima, a takođe spriječiti bjegstvo glavnim krivcima.“7 Time je uspostavljeno savezništvo Mletačke republike i Otomanske imperije protiv Crne Gore i Šćepana Malog. Dvije sile u susjedstvu Crne Gore prešle su preko svojih nesuglasica i međusobnih podozrenja kako bi stali na put djelovanju lažnog cara. Dok se Šćepan Mali istinski trudio da održi mir, osmanske vlasti, preko svojih graničnih pašaluka, pokušavale su da saznaju više o njemu i njegovim namjerama. Kao i Mlečani, Turci su vrlo brzo došli do zaključka da moraju vojno intervenisati u Crnoj Gori. Međutim, Porta nije nikako odustala od odluke da se Šćepan uhvati živ i preda Turcima. Uzrok tome je, prema saopštenjima iz Carigrada, da će se ubrzo oko Šćepana Malog okupiti porobljeni narodi Balkana pod turskom vlašću i da iza njega stoji neka evropska sila. Sultan je tražio samo Šćepanovu glavu. I za tu glavu spremio je najveći ratni pohod protiv Crne Gore.

Osmanske reakcije na Šćepanovu vlast u Crnoj Gori

Međutim, ni sultanov ferman, ni zapovijesti strogog komandanta vojske beglerbega Rumelije, da se uhvate Šćepan Mali i patrijarh Brkić, da se u brdskim plemenima i na Cetinju podignu utvrđenja i da se sve muško stanovništvo pogubi, nijesu pokolebali Crnogorce. Prema mletačkim izvještajima, Turska vojska je brojala oko 100000 ljudi, a crnogorski glavari potvrđuju da na granicama sa Crnom Gorom nije pristiglo više od pedeset hiljada turskih vojnika. Prema turskom ratnom planu, Crnu Goru je trebalo napasti sa tri strane: od Nikšića prema Ozrinićima, od Podgorice prema Lješanskoj nahiji i preko Skadarskog jezera prema Crmnici. Uz sve ovo pripremljeno na mapama u turskom štabu, vođa turske najezde, beglerbeg Rumelije još jednom je pozvao Crnogorce da predaju Šćepana, patrijarha Brkića i još šest glavara. U protivnom, zaprijetio je da će sve sasjeći – što je god crnogorskih glava. Crnogorci su i ovom prilikom prećutno odbili turski ultimatum i prihvatili neravnopravnu borbu. Glavnina crnogorske vojske, pod komandom Šćepana Malog, zasjela je da brani prolaz kroz Ostroški tjesnac. Početkom septembra 1768. godine, turska vojska je započela napad i uspjela da razbije glavninu Šćepanove vojske prema Ostrogu i ona se morala razbježati. Turci su se ulogorili kod Spuža i odlučili da napadnu pleme Bje­ lopavlića i Martiniće. Nastalo je teško stanje u crnogorskoj vojsci, jer su Turci

7 Đorđe Borozan, Crna Gora i Dubrovnik u vrijeme Šćepana Malog : magistarski rad, Beograd, 1976, str. 45 – 48. 130 Aрхивски записи primorali i ostala plemena da nastave plaćanje harača. Poslije Katunske nahije i Ozrinića, Turci su napali Crmnicu i spalili selo Godinje, ali su tada izgubili mnogo vojske. Sledećih dana pala je kiša, stvorilo se neprolazno blato i Turci su se zapleli u uvale i šikare. Zapali su u bespuće. Sa strane i iz pozadine ih je napadala crnogorska vojska, pa su morali da računaju na velike žrtve i pokolj. Crnogorci su potpuno porazili tursku glavninu i zarobili njihovu ratnu opremu. Uspjesi Crnogoraca protiv Turaka bili su veliki, ali sve to nije moglo da zaustavi tursku vojnu silu koja je pripremala opšti pohod na Crnu Goru. Međutim, na drugoj strani u tom trenutku izbio je rat sa Rusijom i Osmanska carevina je bila prinuđena da povuče svoje trupe iz Crne Gore. Ipak, nametanje harača nekim brdskim plemenima proglasila je za svoj uspjeh.

Reakcije ruskog dvora na pojavu Šćepana Malog

Položaj Crne Gore dodatno je komplikovao i negativan stav Rusije prema Šćepanu, koji su se trudili da ga na svakom koraku diskredituju. U odgovoru na pismo vladike Save, ruski ambasador u Carigradu Obreskov potvrdio je vladici da je car Petar III ubijen 1762. godine i da ne može biti riječi o njegovoj pojavi u Crnoj Gori. To je ohrabrilo starog vladiku, koji je već i sam bio povjerovao da ima posla sa ruskim carem, da krene u akciju diskreditovanja Šćepana Malog. Međutim, njegova reakcija je došla kasno jer je Opštecrnogorski zbor u Ćeklićima 30. IX 1767. godine, već proglasio Šćepana za gospodara Crne Gore, pa se na vladičine argumente nijesu ni okretali.8 S tim ciljem, dvor u Petrogradu poslao je u misiju u Crnu Goru svog predstavnika Georgija Merka sa jasnim i detaljnim instrukcijama kako bi razotkrio i onemugućio Šćepana Malog u daljem djelovanju. Crnogorskim glavarima je bilo zaprijećeno da će ukoliko nastave da podržavaju Šćepana Malog ostati bez ruskog pokroviteljstva i svake materijalne pomoći. Ova ruska akcija sa oprezom je dočekana od strane Mlečana koji su spriječili Merkov dolazak u Crnu Goru. Ruski poslanik pokušao je da preko Dubrovnika proslijedi Crnogorcima gramatu carice Katarine Velike, ali je i taj pokušaj propao zbog opreza mletačkih vlasti.9 Propast ove misije dala je krila Šćepanovoj vladavini u Crnoj Gori. Podozrenja i međusobna sumnjičenja među

8 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda,tom II, Cetinje, 1992, str. 201. 9 Đorđe Borozan, Crna Gora i Dubrovnik u vrijeme Šćepana Malog : magistarski rad, Beograd, 1976, str. 52. Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 131 silama upletenim u problem Šćepana Malog doprinijela su da „lažni car“ dobije odriješene ruke i prostor za ostvarivanje svojih zamisli i reformisanje crnogorskog društva.10 Rusija je nastavila da se interesuje za prilike u Crnoj Gori u cilju ostvarenja svojih političkih ciljeva. Novi rusko-turski rat nametnuo je ruskoj diplomatiji potrebu da računa na pokrete balkanskih Slovena. Carica Katarina imala je plan da uništi Osmansko carstvo i za ostvarivanje te ideje bio joj je potreban uticaj na balkanske Slovene. U čitavom tom procesu uloga Šćepana Malog bila je značajna, ali i problematična. Rusija je brzo shvatila da, iako je riječ o samozvancu, upravo Šćepanovo predstavljanje za ruskog cara, predstavlja taj krucijalni kohezivni elemenat u crnogorskom društvu. Ovo je primoralo Rusiju da okrene svoju politiku prema Crnoj Gori i Šćepanu Malom. Po zamislima grofa Orlova, miljenika carice Katarine Velike, Crnogorci su bili ključan faktor u podizanju opšteg ustanka protiv turske vlasti na Balkanu. To je podrazumijevalo i prihvatanje Šćepana Malog kao gospodara Crne Gore jer je njegov uticaj sezao daleko preko njenih granica. U tu svrhu ruska carica Katarina otpremila je u Crnu Goru novu diplomatsku misiju koja je nosila njenu novu gramatu u kojoj je pozivala Crnogorce i ostale okolne narode u boj protiv Osmanlija. Čovjek kojem je bila povjerena ta misija bio je general Georgije Vladimirovič Dolgorukov.11 On se iz italijanske luke Sinigalje 4. VIII 1769. zaputio u Crnu Goru i nakon sedam dana plovidbe stigao u Čanj. Odatle se zaputio ka manastiru Brčeli, a zatim nastavio ka Cetinju.12 Na Cetinju Dolgorukov je tražio od glavara da uhapse Šćepana Malog i da se organizuju radi priprema za ustanak. Iako su crnogorski glavari izašli u susret ruskom predstavniku, Opštecrnogorski zbor je presudio drugačije. I pored optužbi za lažno predstavljanje i saznanja da on zaista nije car Petar III, crnogorski narod ga je izabrao za svog gospodara i dalje je bio voljan da mu se pokorava. Javno iskazana narodna volja ubijedila je i ruskog generala Dolgorukova da je obračun sa Šćepanom bespotreban, kao i njegovo uklanjanje iz Crne Gore. Koliko je uticaj Šćepana Malog među crnogorskim narodom bio veliki, toliko je bio beznačajan na međunarodnom planu i time potpuno bezopasan po ruske interese na Balkanu. Umjesto proganjanja samozvanca i njegovog javnog razotkrivanja, Dolgorukov je bio prisiljen da tijesno sarađuje sa

10 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda,tom II, Cetinje, 1992, str. 202. 11 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda,tom II, Cetinje, 1992, str. 206. 12 Isto. 132 Aрхивски записи

Šćepanom na ostvarenju svojih planova i da ga uvažava kao ozbiljnog političkog činioca u Crnoj Gori, ali i šire. Ruski delegat bio je prinuđen da čovjeku kojeg je došao da uhapsi, preda patent i uniformu ruskog oficira. Ipak, Dolgorukov nije uspio u svojoj namjeri i povukao se sa svojom pratnjom iz Crne Gore, mada se u pismu Orlovu hvali da mu je povjerena misija uspjela, jer je zadržao okolne turske paše da se pridruže glavnim turskim snagama na frontu u Moldaviji.13 U Petrogradu su bili nezadovoljni rezultatima koje je postigao knez Dolgorukov, pa su u Crnu Goru poslali još dva predstavnika Stevana Sredakovića i Marka Vojnovića, u odvojenim misijama kako bi ponovo zadobili podršku Crnogoraca u zajedničkoj borbi protiv Turaka. Ova činjenica upućuje na to da je ruskim planovima za proširenje na Mediteran ključni faktor bio ustanak slovenskog i drugog pravoslavnog stanovništva protiv otomanske vlasti. U ovim planovima Crna Gora je imala istaknuto mjesto kao jedina slobodna teritorija odakle je bilo moguće započeti operacije i dalje ih koordinirati. Ali ni ove misije, kao ni Merkova, nijesu uspjele da dođu do Crne Gore zbog podozrenja Mletačke republike.14 Misija kneza Dolgorukova u Crnoj Gori znatno je uticala na autoritet i vlast Šćepana Malog. Pored izglasanog narodnog povjerenja od strane Zbora, nestalo je onog vela misterioznosti kojeg je brižljivo gradio oko sebe i svoje zagonetne ličnosti. Prokazan kao varalica i samozvanac, Šćepan Mali se povukao u manastir Brčeli gdje je boravio posljednjih godina života. Umjesto aktivne uloge u rusko- turskom ratu, Šćepan se opredijelio za miroljubivu politiku prema Turcima zbog nedostatka sredstava za vođenje rata, a ionako nije ratovanju bio vičan. U nekoliko ustanaka raje u Grčkoj nije pokušao da sarađuje sa ustanicima i nije pokazivao puno interesa za njih.15 Ipak, od 1771. godine nastoji da održava dobre odnose sa Rusijom.16 Ponovo se okrenuo unutrašnjoj konsolidaciji i poboljšanju uslova života u Crnoj Gori. Njegova zamisao je bila da izgradi put kroz Crnu Goru kako bi olakšao komunikaciju među plemenima i život običnih ljudi. U tome ga je spriječio incident koji mu se desio prilikom probijanja puta i zbog čega je ostao invalid.

13 Đorđe Borozan, Crna Gora i Dubrovnik u vrijeme Šćepana Malog : magistarski rad, Beograd, 1976, str. 58. 14 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda,tom II, Cetinje, 1992, str. 209. 15 Đorđe Borozan, Crna Gora i Dubrovnik u vrijeme Šćepana Malog : magistarski rad, Beograd, 1976, str. 58. 16 Radovan Radonjić, Saga o Šćepanu, Zbornik radova Traganje za istinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str. 64. Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 133

Reakcije ostalih evropskih zemalja na pojavu Šćepana Malog

Pojava Šćepana Malog u Crnoj Gori uskomešala je evropsku diplomatiju toga doba. Pored država koje su direktno bile uključene u situaciju sa samozvanim carem i ostale države su pokazale interes za njegovu pojavu. Među prvima je bila Austrija, koja iako je u to doba imala granicu daleko od teritorije Crne Gore, sve više okreće glavu ka Balkanu u kome vidi prostor za svoje širenje. Pojava ličnosti kao što je Šćepan Mali svakako nije odgovarala njenim interesima, jer se smatralo da je on osoba instruisana od strane neke strane sile, prvenstveno Rusije. Šćepan Mali i njegovo djelovanje u Crnoj Gori remetilo je planove Austrije, čija diplomatija se zanosila mišlju da u saradnji sa Rusijom okonča tursku vladavinu u Evropi i sa njom izvrši novu podjelu Balkana.17 Ostali evropski dvorovi na pojavu Šćepana Malog gledali su kao na još jedan kuriozitet daleko na Istoku. Ponovno pojavljivanje već prežaljenog cara Petra III natjeralo je ostale sile da izvrše nove kalkulacije u svom diplomatskom računu kako bi što bolje odgovorile na novonastalu situaciju. Pojava carske ličnosti u buntovnim provincijama Osmanskog carstva prijetila je da razbukti oganj rata u ovom dijelu Evrope i pokrene nešto što će kasnija diplomatija nazivati Istočnim pitanjem, dvije decenije prije nego što je to zamislila ijedna evropska sila. U tih nekoliko prvih godina Šćepanove vlade, Crna Gora se našla u žiži evropskog interesovanja. Sa druge strane, miroljubiva politika Šćepana Malog nametala je obavezu da se balansira između velikih sila, kako onih u neposrednom susjedstvu, tako i ostalih. Politika crnogorskih vladika, koja se zbog istovjernosti oslanjala isključivo na Rusiju, više nije bila održiva. Ratoborna Rusija tražila je podizanje ustanka protiv Otomanske imperije, a Šćepan Mali je uviđao da jedino održavanjem mira na granicama može učvrstiti svoju vlast i konsolidovati prilike u Crnoj Gori. Tek ujedinjena i potpuno društveno reformisana i zaokružena Crna Gora mogla je dalje pomišljati na davanje otpora Turskoj i oslobađanje okolnih plemena. Ovakvo stanje je uvidio i knez Dolgorukov i zbog toga njegova misija nije uspjela kao ni planovi Rusije da iz Crne Gore pokrene talas opšteg slovenskog i pravoslavnog ustanka protiv Osmanlija. Upravo u vrijeme Šćepana Malog i prema njegovim zamislima počinje prvo otvaranje Crne Gore prema zapadnim zemljama. Zbog neprijateljstva sa Mletačkom Republikom izbor je pao na Austriju koja je još jedina imala interese u ovom dijelu Evrope. Kasnije crnogorska istoriografija 17 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda,tom II, Cetinje, 1992, str. 210. 134 Aрхивски записи je ove pokušaje proglasila greškom koja nije „imala težih posljedica po Crnu Goru“.18

Zaključak

Smrt vladike Vasilija Petrovića Njegoša u Rusiji 1764. godine, stvorila je u crnogorskom društvu potrebu za jednom jakom ličnošću. Vladika Sava, kao koadjutor, nije bio ličnost koja je mogla da se nosi sa svim teškoćama crnogorskog društva. Ovakve prilike stvorile su povoljno tle za pojavu ličnosti kakav je bio Šćepan Mali. Ono što je Šćepan Mali zatekao u Crnoj Gori nije bilo kako mnogi tvrde „egzotično stanište primitivnih gorštaka“, već jedna funkcionalna plemenska zajednica u kojoj „individualne slobode nijesu u opreci sa socijalnom kohezijom, koje i bez pisanih regula imaju valjano uređen pravni život“.19 Ipak, društvene sile koje su držale tu socijalnu koheziju na okupu, slabile su iz dana u dan zbog nedostatka ličnosti koji bi je održavao. Uvidjevši ove prilike i vrlo dobro shvativši potrebe naroda, Šćepan je ušao među Crnogorce. Na početku kao običan travar u Mainama, na obodu crnogorske teritorije, a ipak dovoljno blizu da prati sva dešavanja unutar Crne Gore, nametnuo se svojom vještinom i smirenim stavom. Međutim, da bi uspio da prigrabi vlast u Crnoj Gori, Šćepanu je bilo potrebno nešto više od učenosti i zagonetne anonimnosti. Uz pomoć Teodosija Mrkojevića proglasio se za cara Petra III znajući da mu je to jedina šansa za postizanje autoriteta među Crnogorcima. Njegovo dolazak u Crnu Goru naveliko je odjeknuo širom Balkana, a pročulo se za pojavu samozvanca i među evropskim dvorovima. Šćepanova pojava izazvala je paniku među susjedima Crne Gore, Veneciji i Turskoj, ali i stvorila neugodnu situaciju na ruskom dvoru. Odjednom Crna Gora se našla u fokusu interesovanja evropske diplomatije i svi su željeli da proniknu u identitet samozvanog cara. Prve reakcije na ustoličenje Šćepana Malog u Crnoj Gori bile su kao što smo već spomenuli panične i njeni susjedi su pokušali da vojnom intervencijom otklone opasnost i uhvate Šćepana. Iako nije bio vičan oružju i vjerovatno malo toga znao o vojnoj taktici, Šćepanu Malom je pošlo za rukom da odbije početne napade i Mlečana i Turaka na Crnu Goru. Ovo je podiglo njegov 18 Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetin- je, 1947, str.152-153. 19 Radovan Radonjić, Saga o Šćepanu, Zbornik radova Traganje za istinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str. 70. Црна Гора у очима европских сила за вријеме Шћепана Малог 135 autoritet u narodu, ali i među ostalim pokorenim narodima evropskog dijela Otomanske imperije. Političke i diplomatske okolnosti među silama, a posebno rat Rusije sa Turskom, onemogućio je Osmanlije da se konkretnije angažuju po pitanju Crne Gore i uklone Šćepana Malog sa vlasti. Takođe, rat je natjerao Rusiju, koja se od početka njegove vladavine trudila da ga diskredituje kao varalicu, da sarađuje sa Šćepanom kako bi ostvarila svoje planove o slovenskom ustanku protiv Turske. Ali, misija kneza Dolgorukova je propala jer Crna Gora nije imala sredstava da vodi dugotrajan rat protiv Otomanske imperije. Osnovni cilj Šćepanove vladavine bila je konsolidacija crnogorskog društva i izgradnja državnih institucija. Za postizanje tog cilja bio mu je potreban mir na granicama bez uplitanja stranih faktora u unutrašnje poslove Crne Gore. Spoljna politika Šćepana Malog bila je podređena ostvarivanju tog cilja. Opasni susjedi Turska i Venecija su u tome u vidjeli opasnost po sebe i svoje pozicije na jadranskoj obali. To ih je natjeralo da sklope, mada nevoljno, savez protiv Crne Gore i sarađuju u uklanjanju lažnog cara sa Cetinja. Kako nijesu uspjeli da vojnom intervencijom slome Crnogorce i maknu Šćepana sa vlasti, pribjegli su drugim metodama kako bi okončali njegovu vladavinu. Konačno 22. oktobra 1773. godine pošlo im je za rukom da se oslobode Šćepana Malog, koga je na spavanju ubio njegov potplaćeni tjelohranitelj. Crnogorci su ožalili smrt svog gospodara na njima svojstven način. Šćepan Mali, samozvani car, sahranjen je u crkvi sv. Nikole u Brčelima gdje mu je podignuta grobnica 4 stope visoka, prekrivena crvenom svilom, a iznad nje su stalno gorjele svijeće.20 Vladavina Šćepana Malog, iako kratka, predstavlja upečatljivu epizodu u crnogorskoj istoriji, ne samo u XVIII vijeku, nego uopšte. Brzinom koja je zbunila sve njegove savremenike, Šćepan Mali je uspio da ujedini crnogorska plemena, iskorijeni krvnu osvetu, spriječi pljačke i pohare i osnuje prve institucije nadplemenske vlasti koji će kasnije predstavljati nukleus i orjentir za uspostavljanje organa moderne crnogorske države. Takođe, značajna stavka njegove vladavine, mada malo potencirana od strane crnogorske istoriografije, je i to da on predstavlja diskontinuitet u vladavini kuće Petrovića. Kao svjetovni vladar podigao je ugled guvernadurskom domu Radonjića i odvojio državne i crkvene poslove. Ovaj čin predstavljaće paradigmu crnogorskog društvenog života još dugo godina nakon njegove smrti, tokom vladavina vladika Petra I 20 Čedomir Bogićević, Crnogorski Likurg – Šćepan Mali, Zbornik radova Traganje za is- tinitim životopisom Šćepana Malog, Podgorica, 2010, str. 22. 136 Aрхивски записи i Petra II. Iako je sav trud Šćepana Malog bio usmjeren na podizanje državnih institucija u Crnoj Gori i u spoljnoj politici ostavio je dosta traga. Njegovom pojavom, malena Crna Gora, ratnički logor u balkanskim planinama, našla se u središtu interesovanja velikih evropskih sila. Tako je Crna Gora postala važan činilac i faktor preko koga se nije moglo preći u diplomatskom i vojnom smislu kada bude pokrenuto Istočno pitanje krajem XVIII vijeka. Уредба о канцеларијском пословању органа државне управе 137

UDK 930.25:025.4

Из архивске теорије и праксе

Srđan PEJOVIĆ

UREDBA O KANCELARIJSKOM POSLOVANJU ORGANA DRŽAVNE UPRAVE – problem klasifikacije dokumenata –

Sažetak: Rad se bavi analizom načina organizacije i obavljanja kancelarijskog poslovanja organa državne i lokalne uprave. Analizirana je zakonska regulativa koja uređuje ovu oblast, a posebno je izdvojena Uredba o kancelarijskom poslovanju. Problem klasifikacije istaknut je kao osnovni uzrok nedosljedne evidencije i registracije dokumentacije. Ključne riječi: klasifikacioni znak, registracija, decimalna klasifikacija, Uredba, kancelarijsko poslovanje.

DECREE ON OFFICE OPERATIONS OF STATE ADMINISTRATION BODIES - the problem of classification of documents –

Аbstract: This paper deals with the ways of organizing and performing office records management of state and local government. We analyzed the legislation that governs this area and among them is separated a Regulation on office rec.management. The problem of classification of the documents is highlighted as the main cause of inconsistent recording and registration of documents. Keywords: classification sign, registration, Decimal Classification, Regulation, Office records management.

Uvod

Kancelarijsko poslovanje kod stvaralaca, odnosno držalaca, potrebno je razmotriti i pojasniti kako u formalnom, tako i u suštinskom, odnosno strukturnom kontekstu. Naime, tekuća praksa u ovoj oblasti ukazuje na brojne nedorečenosti, 138 Aрхивски записи nesnalaženja, nedostatke i nedosljednosti. U formalnom smislu potrebno je odrediti značaj, mjesto i ulogu svih subjekata, a prvenstveno stvaralaca1, odnosno podjelu odgovornosti, obaveza i prava u pogledu dokumentacije koja nastaje kao rezultat njihovih poslovnih aktivnosti u kontekstu zakonom određene funkcije. Obavljanje kancelarijskog poslovanja i čuvanje dokumentacije, koja je izraz poslovnih funkcija pojedinačnog stvaraoca, može značiti samo puko udovoljavanje formalnim zahtjevima, ako suštinski odnosno strukturno ne zadovoljava potrebe, cilj i namjenu opšteg konteksta, prvenstveno u pogledu korišćenja i trajnog čuvanja. Taj opšti kontekst podrazumijeva obavljanje arhivske djelatnosti2. Arhivska djelatnost je pojam koji podrazumijeva cjelovit i integralan skup aktivnosti i postupaka sa registraturskom i arhivskom građom, koje su usmjerene na njeno trajno čuvanje i zaštitu, u najširem smislu te riječi, a sve to u funkciji njenog korišćenja, na temelju prava i očekivanja građana. Ono što uključuje sve činioce i na čemu se zasniva arhivska djelatnost, izraz je samog smisla, odnosno svrhe i cilja djelatnosti i predstavlja njenu programsku osnovu3. Ukoliko nijesu ispunjeni uslovi u bilo kom segmentu (izuzimajući korisnike), odnosno ako se ne vrše određeni poslovi iz arhivske djelatnosti koji su stavljeni u nadležnost i djelokrug rada, tada je nemoguće obezbijediti javni nadzor nad dokumentacijom, odnosno zabilježenom informacijom/ama koje ona sadrži, a samim tim i pravo na korišćenje.

Zakonska regulativa koja uređuje arhivsku djelatnost

Zakonska regulativa predstavlja zakonski okvir za obavljanje arhivske djelatnosti u punom značenju tog pojma. Zakonskom regulativom uređena su najbitnija pitanja od načina organizacije arhiva (ili mreže arhiva), pojma i definicije arhivske građe, prava i obaveza stvaraoca i imaoca arhivske građe i registraturskog materijala, do obavljanja kancelarijskog (arhivskog) poslovanja,

1 Uloga držalaca je nešto drugačija, jer po pravilu ne učestvuju u izvornom oblikovanju dokumentacije, odnosno u evidentiranju i registrovanju, potom sadržinskoj odradi i otpremanju. 2 Ovaj pojam je uveden u zakonodavnu tradiciju usvajanjem Zakona o arhivskoj djelat- nosti (Sl. list SRCG, br. 11/1978). Viđi u: dr Mile Bakić, Crnogorsko arhivsko zakonodavstvo, Podgorica, 2009. 3 Srđan Pejović: O potrebi donošenja novog zakona o arhivskoj djelatnosti u Crnoj Gori; Arhivski zapisi 1-2/2008, str. 53-80. Уредба о канцеларијском пословању органа државне управе 139 kao što je izvršena i podjela odgovornosti za obavljanje ovih poslova. Propise koji uređuju ovu oblast, prema načinu nastanka i usvajanja, možemo podijeliti u dvije grupe: - propisi koji predstavljaju arhivsko zakonodavstvo. - propisi koji se odnose na stvaraoce arhivske građe, a pripadaju grupi tzv. nearhivskih propisa. Temeljni okvir za obavljanje arhivske djelatnosti čini arhivsko zako­ nodavstvo koje je skup zakona i pravnih propisa koji uređuju pitanja očuvanja,­ korišćenja i zaštite arhivske građe i organizacije arhiva u državi. Osnovni zakonski akt koji uređuje arhivsku djelatnost u Crnoj Gori je Zakon o arhivskoj djelatnosti (Sl. list CG, br. 49/10 i 40/11). Na temelju ovog zakona donijet je niz propisa koji se odnose na stvaraoce, odnosno držaoce registraturske i arhivske građe koji spadaju u arhivsko zakonodavstvo i donose ih arhivske vlasti.4 U grupu tzv. nearhivskih propisa spadaju prvenstveno zakoni koji uređuju određene oblasti (npr. sudstvo, finansije i računovodstvo, prosvjetu, državnu upravu, itd.) i donose ih nadležna tijela državne ili sudske vlasti5. U ovu grupu spadaju još i podzakonski akti (uputstva, pravilnici, uredbe i sl.) kojima se pobliže razrađuju pitanja i način postupanja sa propisanim evidencijama i dokumentacijom koja nastaje radom pravnih ili fizičkih lica.

4 Pravilnik o sadržaju i načinu izrade liste kategorija registraturske građe i načinu odabi- ranja i predaje arhivske građe državnom arhivu (Sl. list CG, br. 58/11); Pravilnik o evidencijama u arhivima (Sl. list CG, br. 41/11); Pravilnik o uslovima i načinu korišćenja arhivske građe (Sl. list CG, br. 41/11); Pravilnik o vrsti i stepenu stručne spreme, programu i načinu polaganja stručnog ispita i stručnim zvanjima za vršenje poslova konzervatorske, muzejske, bibliotečke i arhivske djelatnosti (Sl. list CG, br. 22/12 i 26/12); Pravilnik o bližim uslovima za obavljanje djelatnosti specijalnog arhiva (Sl. list CG, br. 41/11) 5 Zakon o državnoj upravi (Sl. list CG, br. 38/03, 22/08 i 42/1 9; Zakon o državnom tužilaštvu (Sl. list CG, br. 40/08 i 39/11); Zakon o elektronskom dokumentu (Sl. list CG, br. 05/08 i 40/11); Zakon o elektronskom potpisu (Sl. list CG, br. 41/10, 73/10 i 40/11); Zakon o informacionoj bezbjednosti (Sl. list CG, br. 14/10); Zakon o inspekcijskom nadzoru (Sl. list CG, br. 76/09 i 57/11); Zakon o opštem upravnom postupku (Sl. list CG, br. 32/11); Zakon o pečatu RCG i pečatima državnih organa (Sl. list CG, br. 73/10 i 40/11); Zakon o računovodstvu i reviziji (Sl. list CG, br. 69/05, 80/08 i 32/11); Zakon o slobodnom pristupu informacijama (Sl. list CG, br. 68/05, 73/10 i 40/11); Zakon o sudovima (Sl. list CG, br. 5/02, 49/04, 22/08 i 39/11); Zakon o tajnosti podataka (Sl. list CG, br. 14/08, 41/10 i 40/11); Zakon o zaštiti kul- turnih dobara (Sl. list CG, br. 49/10 i 40/11); Zakon o zaštiti neobjavljenih podataka (Sl. list CG, br. 16/07 i 73/08); Zakon o zaštiti podataka o ličnosti (Sl. list CG, br. 79/08 i 70/09). 140 Aрхивски записи

Konkretno, u ovoj grupi propisa za nas su najinteresantniji propisi koji uređuju način obavljanja kancelarijskog poslovanja organa državne uprave, službi organa države Crne Gore, kao i organa opština, glavnog grada i prijestonice, te preduzeća, ustanova i drugih pravnih lica, kada vrše javna ovlašćenja. Osnovni propis koji uređuje ovu oblast je Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list CG, br. 51/11)6. Ovu Uredbu trebalo je da prati o odgovarajuće Uputstvo za sprovođenje, ali kako ono još nije donijeto, na snazi je Uputstvo za izvršavanje Uredbe o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list RCG, br. 1/93 i br. 42/98), koje je pratilo staru Uredbu (Sl. list RCG 61/92). Iako smo naveli uslovnu podjelu zakonske regulative koja uređuje arhivsku djelatnost na arhivsko i nearhivsko zakonodavstvo, radi se o komplementarnim propisima koji su donijeti u cilju integralne zaštite arhivske građe. Arhivsko zakonodavstvo pripada domenu i u nadležnosti je arhivskih vlasti. Usmjereno je na obezbjeđenje javnog nadzora nad arhivskom i registraturskom građom kod stvaralaca, odnosno držalaca. Prvenstveno se ovo odnosi na defi­nisanje obaveze trajnog čuvanja (arhiviranja), izlučivanja bezvrijednog registraturskog materijala, korišćenja, popisivanja i opisivanja građe, sve do pre­ daje nadležnom arhivu. Sa druge strane, navedeni nearhivski propisi koje donose nadležna tijela državne ili sudske vlasti, načelno uređuju pitanja načina evidentiranja i registracije dokumentacije (klasifikacija), rokova čuvanja (operativne vrijednosti) i organizacije kancelarijskog poslovanja. Istakli smo Uredbu o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list CG, br. 51/11) zbog velikog broja stvaralaca (prevashodno javne uprave) i široke primjene. Naime, njome se uređuju pitanja kancelarijskog poslovanja za sve organe državne uprave, organe lokalne samouprave, kao i druga pravna lica kada vrše prenijete ili povjerene poslove državne uprave.

Mjesto i uloga stvaralaca (držalaca) registraturske i arhivske građe

Stvaraoci, odnosno držaoci (registrature) arhivske građe u nastajanju (tj. registraturske građe) vrše sljedeće poslove iz oblasti arhivske djelatnosti: evidentiranje registraturskog materijala po pravilima kancelarijskog poslovanja,

6 Srđan Pejović, Stevan Radunović: Kancelarijsko poslovanje : skripta. Уредба о канцеларијском пословању органа државне управе 141 njegovu klasifikaciju i redovno arhiviranje, čuvanje registraturskog materijala u sređenom i bezbjednom stanju, odabiranje arhivske građe iz registraturskog materijala, izrađuju popise i opise registraturskog materijala i arhivske građe, čuvaju arhivsku građu od oštećenja, nestajanja i uništenja do predaje Arhivu, daju podatke o registraturskoj građi Arhivu radi informacija o arhivskoj građi, obavljaju redovno izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala uz kontrolu Arhiva, vrše predaju arhivske građe Arhivu nakon isteka roka predviđenog Zakonom. Svi ovi poslovi pripadaju arhivskom, odnosno kancelarijskom poslovanju koje obavljaju stvaraoci, a koje je propisano i arhivskim i nearhivskim zakonodavstvom, kako je već navedeno. Važećim arhivskim zakonom je definisano da su prava i obaveze stvaralaca, odnosno držalaca, u pogledu zaštite registraturske i arhivske građe istovjetna. Takođe, arhivska i registraturska građa uživa zaštitu propisanu ovim zakonom bez obzira u čijem vlasništvu se nalazi i da li je evidentirana. Registraturska i arhivska građa smatraju se dobrima od opšteg interesa koja su van prometa, osim u slučajevima i pod uslovima koji su propisani zakonom. Ova zakonska načela slijede principe koji su sadržani u zakonodavnoj arhivskoj tradiciji Crne Gore poslije Drugog svjetskog rata, počev od Opšteg zakona o državnim arhivima FNRJ7, odnosno Zakona o državnim arhivima NRCG8. Suštinski to znači da obaveze stvaralaca, odnosno držalaca arhivske građe u pogledu njenog čuvanja, nijesu novina u arhivskom zakonu koja je nametnuta voluntaristički. Naprotiv, te obaveze su izraz jednog osmišljenog i u zakonodavnoj tradiciji ukorijenjenog principa sveobuhvatne zaštite registraturske i arhivske građe. Svaki pojedinačan stvaralac, a posebno u javnoj upravi, obavljajući kance­ larijsko poslovanje sa registraturskom građom (arhivska građa u nastajanju) u obavezi je da dokumentuje svoje funkcije, a posebno je dužan da čuva dokumentaciju, odnosno registratursku i arhivsku građu do predaje arhivu, te na taj način obavlja arhivsku djelatnost u okviru svojih prava i obaveza. Iako su mjesto, uloga i funkcija stvaralaca, odnosno držalaca registraturske i arhivske građe načelno određene i nijesu se bitno mijenjale u arhivskoj zakonodavnoj tradiciji Crne Gore duže od šest decenija, stanje registraturske

7 Sl. list FNRJ, br. 12/50. 8 Sl. list NRCG, br. 27-28/51. 142 Aрхивски записи i arhivske građe kod stvaralaca odnosno držalaca nije zadovoljavajuće iz više razloga.9 Jedan od uzroka ovakvog stanja, iako ne najpresudniji, je tekuća praksa i način obavljanja kancelarijskog poslovanja organa državne i lokalne uprave, kako nas upućuju analize.10

Kancelarijsko poslovanje organa državne i lokalne uprave

Najsažetije rečeno, kancelarijsko poslovanje obuhvata sve radnje sa aktima od njihovog nastanka (ili prijema), preko operativne funkcije (rješavanja), arhiviranja (odlaganja) do predaje arhivu. U duhu pozitivnih propisa, pojam kancelarijskog poslovanja podra­ zumijeva sljedeće poslove: primanje, pregledanje, raspoređivanje, evidentiranje i dostavljanje u rad akata, odnosno predmeta; administrativno-tehničko obrađivanje akta i predmeta; otpremanje akata; razvođenje akata; arhiviranje predmeta; čuvanje arhiviranih predmeta; izlučivanje bezvrijednog registratur­ skog materijala i predaja arhivske građe nadležnom arhivu; praćenje ostvariva­ nja prava, obaveza ili pravnih interesa građana i pravnih lica i drugih stranaka u postupku pred organima državne uprave.11 Cilj i svrha organizovanog kancelarijskog poslovanja je da se omogući pristup, korišćenje i čuvanje dokumentacije koja ima trajnu vrijednost i značaj. Značaj organizovanog kancelarijskog poslovanja za samu registraturu je višestruk, a najvažnije je da ona može da dokumentuje poslovne funkcije u određenom vremenskom trajanju. Naime, dobro organizovano kancelarijsko poslovanje predstavlja jednostavan informacioni sistem za pretraživanje doku­ mentacije, jer je pravilno organizovana (evidentirana, razvrstana, označena i odložena) dokumentacija jednostavna za pretraživanje i korišćenje.12 Iako je ovaj pojam jasno definisan i u arhivskoj teoriji i pozitivnim propisima u Crnoj Gori, u tekućoj praksi su prisutni problemi u tumačenju i shvatanju ovih

9 Snežana Pejović, Srđan Pejović, Smiljana Radusinović, Izvještaj o stanju arhivske djelat- nosti u Crnoj Gori, Podgorica, 2006. 10 Isto. 11 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave. 12 Jozo Ivanović, Klasifikacija i organizacija dokumentacije, Stručni ispit za zaštitu i ob- radu arhivskog gradiva, Priručnik, HDA, Zagreb, 2008, str. 58. Уредба о канцеларијском пословању органа државне управе 143 poslova kod stvaraoca (registratura), što uzrokuje i pogrešnu praktičnu primjenu propisa. 1. Naime, kancelarijsko poslovanje se najčešće shvata kao onaj dio poslova koji obuhvata prijem i operativnu obradu akata: primanje, pregledanje, raspoređivanje, evidentiranje i dostavljanje u rad, do njihove administrativno - tehničke obrade (tzv. svršeni predmet). Ovo predstavlja kancelarijsko poslovanje u užem smislu, jer se zanemaruje čitav niz postupaka sa građom sve do predaje arhivu, kako rekosmo, uprkos jasno definisanom pojmu, odnosno pravima i obavezama. 2. Ne uočava se razlika između poslova koji se odnose na formalnu obradu dokumenata (koji obavljaju opšte službe) i poslova koji se odnose na njihovu sadržajnu obradu (koji obavljaju stručne službe). Kancelarijsko poslovanje nije vezano za sadržajnu obradu spisa i nema pravni, upravni ili drugi učinak. Ono se odnosi, dakle, samo na formalnu obradu dokumentacije koja nastaje u registraturi i sastoji se od registracije, razvrstavanja, praćenja kretanja i odlaganja (pohranjivanja i čuvanja) do predaje arhivu. Vođenje stručne dokumentacije (npr. upis u matične knjige, razne registre, dosijee i sl.) ne svrstavamo u kancelarijsko poslovanje, jer se ne odnosi na formalnu nego stručnu obradu (najčešće sa određenim pravnim značenjem).13 Iako su u praksi evidentna, navedena pogrešna shvatanja nijesu jedini razlog koji utiče na nezadovoljavajuće stanje registraturske i arhivske građe kod stvaraoca. Naprotiv, ima ih više, ali smo se u ovom radu usredsredili na način obavljanja kancelarijskog poslovanja organa državne i lokalne uprave, a posebno na klasifikaciju dokumentacije. Navedeni uzroci za posljedicu imaju nezadovoljavajuće stanje registra­ turskog materijala i arhivske građe kod stvaralaca, odnosno tijela državne i lokalne uprave.14 Sprovođenje mjera organizovanog kancelarijskog poslovanja i obezbje­ đenja uslova za čuvanje i smještaj registraturske građe u državnoj i lokalnoj upra­vi je nekonzistentno i parcijalno sa izraženim stepenom šarolikosti. Uslovi smještaja kod većine registratura nijesu povoljni ni sa aspekta prostornih kapaciteta, načina smještaja građe i uslova kondicioniranja i fizičke zaštite.

13 Srđan Pejović, Stevan Radunović, Kancelarijsko poslovanje : skripta. 14 Snežana Pejović, Srđan Pejović, Smiljana Radusinović, Izvještaj o stanju arhivske djelat- nosti u Crnoj Gori, Podgorica, 2006. 144 Aрхивски записи

Najčešće se u praksi dešava da samo operativni dio registraturskog materijala uživa pažnju i kakav-takav smještaj. Pitanje pohranjivanja, odnosno čuvanja i zaštite registraturskog materijala i arhivske građe (pošto se završi operativni ciklus - stručna obrada, odnosno kada postane operativno svršen predmet) u najvećem broju slučajeva nije riješeno, iz razloga što većina registratura nema obezbijeđene minimalne tehničke i smještajne uslove za čuvanje dokumentacije do predaje arhivu. Posebno je važno istaći da najveći procenat dokumentacije nije na propisan način registrovan i evidentiran prilikom nastajanja, odnosno registraturska i arhivska građa nije klasifikovana u skladu sa propisima (UDK klasifikacija), pogotovo u periodu od 1992. godine. Razlozi koji dovode do ovakvog stanja registraturske i arhivske građe kod stvaralaca - tijela državne i lokalne uprave, su sljedeći: a) dokumentacija se ne evidentira i registruje prilikom nastajanja (ili prijema) na propisan način – ne klasifikuje se po UDK sistemu; b) akta se prate (i to prilično nedosljedno i parcijalno) samo u toku sadržinske obrade. U jednom broju registratura ni ovaj postupak se ne primjenjuje integralno, pa ne postoje evidencije o kretanju akata u toku obrade; c) za akta koja su obrađena, odnosno koja se odlažu i čuvaju, u najvećem broju slučajeva ne postoje bilo kakve evidencije koje omogućavaju pretraživanje u svrhu korišćenja; d) u najvećem broju slučajeva (čak i kada postoje evidencije) doku­ mentacija je odložena bez ikakvog reda i nasumično, u provizornim i neuslovnim prostorijama, pa je pristup i korišćenje onemogućeno; e) praktično ne postoji odgovarajući i nužni arhivski depo, shodno potrebama pohranjivanja dokumentacije koja nastaje radom stvaraoca; f) ne sprovodi se sistematski i kontinuirano postupak izlučivanja bezvri­ jednog registraturskog materijala i njegovog uništenja.

Klasifikacija dokumentacije

Klasifikacija dokumentacije ustrojava evidentiranje akata kako bi se ispunili cilj i svrha kancelarijskog poslovanja, a to je olakšano pretraživanje i korišćenje.15 Sistem klasifikacionih oznaka je logički i hijerarhijski sistem koji

15 Marijana Todorović Bilić, Sistemi klasifikacije dokumenata, Glasnik., br. 6/2014, str. 23-28. Уредба о канцеларијском пословању органа државне управе 145 je zasnovan na alfabetskim, numeričkim i alfanumeričkim kriterijumima koji se utvrđuju klasifikacionim planom.16 Klasifikacioni plan daje prikaz hijerarhijskih odnosa i veza među organizacionim jedinicama stvaraoca i na osnovu njega se stvara struktura dokumentacije. Bitno je napomenuti da je pravilna primjena plana klasifikacije neophodna za sistem kancelarijskog poslovanja i da su sve pisarnice i arhive obavezne da ga primjenjuju. Za tijela državne i lokalne uprave u Crnoj Gori je u primjeni sistem univerzalne decimalne klasifikacije od 1992. godine.17 Do uvođenja ovog sistema klasifikacije u Crnoj Gori, primjenjivan je najjednostavniji sistem numeričke klasifikacije dokumentacije.18 Donošenjem Uredbe o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave 1992. godine predviđeno je da se „svi akti i predmeti u kancelarijskom poslovanju obavezno klasifikuju po materiji koja je po decimalnom sistemu svrstana u deset glavnih grupa.“ Ovu Uredbu pratilo je i odgovarajuće Uputstvo za sprovođenje. Sastavni dio Uputstva čini i klasifikacija prema sadržini materije. Deset glavnih grupa raščlanjene su na grupe (dvocifreni znaci) i na podgrupe (trocifreni znaci) prema srodnosti i obimu pojedinih poslova obuhvaćenih glavnim grupama. Ovo je predstavljalo novinu u sistemu klasifikacije dokumentacije koja je usmjerena na standardizaciju evidentiranja akata u javnoj upravi. Suštinski to je značilo da sadržaj određenog akta određuje njegovo mjesto u klasifikaciji, odnosno klasifikacionu oznaku bez obzira kod kog tijela lokalne ili državne uprave je akt nastao ili je primljen. Uprkos jasnoj i primjenjljivoj Uredbi i precizno razrađenom Uputstvu, ovaj sistem klasifikacije dokumentacije od samog početka nije zaživio.19 Bilo je pokušaja njene primjene u nekim tijelima uprave, ali je to, po pravilu, bilo fragmentarno i privremeno. Upravo u ovoj činjenici leži osnovni uzrok nezadovoljavajućeg stanja registraturske i arhivske građe kod stvaralaca. Teško je utvrditi razloge zbog kojih sistem klasifikacije nije praktično primjenjivan i

16 Isto. 17 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list RCG, br. 61/92); Uputstvo za izvršavanje Uredbe o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list RCG, br. 1/93 i br. 42/98). 18 Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave (Sl. list SRCG, br. 3/1970); Uput- stvo o načinu kancelarijskog poslovanja organa uprave (Sl. list SRCG, br. 7/1970). 19 Snežana Pejović, Srđan Pejović, Smiljana Radusinović, Izvještaj o stanju arhivske djelat- nosti u Crnoj Gori, Podgorica, 2006. 146 Aрхивски записи olako je zanemaren. Nažalost, propuštena je prilika da se pravilnom primjenom klasifikacije dokumenata stvori pretpostavka za obavljanje kancelarijskog poslovanja u cilju olakšanog pretraživanja i korišćenja dokumentacije nastale radom državne i lokalne uprave. Posljedica tekuće prakse jeste da postoji ogromna količina registraturske i arhivske građe nastale u periodu od 1992. godine koja nije klasifikovana na propisani način. Ona je evidentirana numeričkim oznakama koje ne znače ništa u pogledu omogućavanja bilo kakvog pretraživanja i korišćenja, osim nasumičnog (ponekad su numeričke oznake izražavale i hijerarhijsku strukturu stvaraoca). Praksu ne/primjene klasifikacije dokumentacije ilustrovaćemo na primje­ ru Državnog arhiva Crne Gore, koji je organizovan kao organ državne uprave i ima arhivska odjeljenja u svim gradovima Crne Gore. Naime, u okviru svoje djelatnosti Državni arhiv pruža usluge korisnicima arhivske građe u javno-pravne, dokazne i naučne svrhe. U cilju ostvarenja svojih prava, korisnici podnose zahtjev za korišćenje arhivske građe nadležnom arhivu. Izuzev jednog slučaja, zahtjevi za korišćenje arhivske građe nijesu klasifikovani shodno pomenutim propisima i vlada šarolikost od odjeljenja do odjeljenja. Dakle, zahtjev za korišćenje arhivske građe u bilo kom arhivskom odjeljenju u Crnoj Gori morao je biti klasifikovan prema sadržini materije u glavnu grupu 0 - društvo, državno uređenje, uprava, grupu 06 - organizacija upravnog poslovanja, podgrupu 067 - poslovanje sa dokumentacionom građom… Nakon identifikacije klasifikacione oznake po sadržini materije dodaju se zadnje dvije cifre godine nastanka pomoću kose crte (/). Sastavni dio klasifikacione oznake je i numerička oznaka koja odražava hijerarhijsku strukturu organizacionih jedinica (01, 02, 03…) kojoj je priključen i broj iz upisnika ili djelovodnika pod kojim je zahtjev zaveden (1- n ). Tako bi ispravna klasifikaciona oznaka zahtjeva za korišćenje arhivske građe izgledala npr. 067/15 – 01/100. Poput navedenog primjera, klasifikacija dokumentacije prema sadržini materije generalno se ne primjenjuje u tekućoj praksi kod tijela državne ili lokalne uprave, izuzev sporadično za neke vrste dokumentacije (Upravna inspekcija, upravni nadzor). Donošenjem Uredbe o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list CG, br. 51/11), stanje u ovoj oblasti, kao ni tekuća praksa se nijesu Уредба о канцеларијском пословању органа државне управе 147 bitnije promijenili. Za razliku od prethodne jasne i primjenjive Uredbe i detaljno razrađenog Uputstva, nova Uredba nije najjasnije uredila sistem klasifikacije dokumentacije što može da doprinese, već prisutnoj konfuziji u shvatanjima i primjeni. Naime, samo na jednom mjestu (čl. 6) spominje se uzgredno „klasifikacioni znak koji predstavlja brojčani znak predmeta prema sadržini“. To je nedovoljno, jer se ne može pouzdano razabrati da li je u primjeni univerzalna decimalna klasifikacija prema sadržini materije ili se od nje odustalo. Postojećim nedoumicama doprinosi i činjenica da nije donijeto Uputstvo predviđeno članovima 18, 19 i 20 navedene Uredbe. Kako Uputstvo nije donijeto, izvjesno je na snazi Uputstvo za izvršavanje Uredbe o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave (Sl. list RCG, br. 1/93 i br. 42/98), te se klasifikacija dokumentacije mora obavljati po njegovim odredbama. Ranije smo naveli da je najveći problem u obavljanju kancelarijskog poslovanja ne/ primjena, odnosno pogrešna primjena klasifikacije dokumenta­ cije prema sadržini, što dovodi do pogrešnog načina evidentiranja dokumenta­ cije. Time je svako pretraživanje i korišćenje otežano i uslovljeno nekim drugim faktorima. U svijetlu navedenih okolnosti, uslova i prakse, teško se može obezbijediti pristup i korišćenje ovog dijela registraturske i arhivske građe. Ona nije podesna za preuzimanje od strane nadležnog arhiva ne samo iz razloga što se nalazi u nesređenom stanju, već prvenstveno što nije klasifikovana na propisani način. U slučajevima kada se preuzme tako nesređena arhivska građa, njen poredak je nemoguće rekonstruisati ( princip prvobitnog reda) bez poznavanja načina organizovanja dokumentacije – klasifikacije. Po pravilu je necjelovita, bolje reći fragmentarna, što dodatno komplikuje poslove sređivanja. Suštinski to za arhiviste predstavlja izuzetno težak zadatak, jer je skoro nemoguće iz „prvobitnog nereda“20 rekonstruisati njen autentični poredak.

20 Vladan Vukliš, Princip provinijencije teorija i praksa, Glasnik…6 / 2014, str. 11-23. 148 Aрхивски записи Стручна група за архивски опис (ЕГАД) 149

Claire Sibille de GRIMOUARD

STRUČNA GRUPA ZA ARHIVSKI OPIS (EGAD)

ICA je odabrala stručnu grupu za arhivski opis krajem 2012. godine i zadužila je za razvoj konceptualng modela za arhivske opise koji bi pomirili i integrisali četiri postojeća ICA standarda za opis. Ovaj rad će imati za osnovni cilj razvoj konceptualnog obrasca koji odražava međunarodni konsenzus na planu arhivske struke i koji dovodi arhivsku zajednicu u poziciju da u potpunosti iskoristi sve mogućnosti koje joj pružaju postojeće i nove komunikacione tehnologije, računajući tu i mogućnost da rade kooperativno unutar, kao i van granica postojeće arhivske zajednice. EGAD grupu na čelu sa Danijelom Pitijem (Institut naprednih tehnologija Univerziteta u Šarlotsvilu –SAD) čine stručnjaci za arhivski opis i opisne standarde. Članovi su birani iz medjunarodne arhivske zajednice na osnovu njihove dokazane stručnosti u oblasti arhivskih opisa. Takođe smo postavili na ICA website detaljnu prezentaciju našeg projekta dajući izvore koji mogu biti interesantni i relevantni (pogledati : www.ica. org/13851/egad-resources. egad-resources .html), ali ovo treba shvatiti kao dinamičan i razvojni dokument. Namjeravamo dodati spisku sve korisne resurse koji budu privukli našu pažnju. Danijel Piti, Viktor da Fonseka, Grečen Guegen i Kler Sibil – su koautori jednog članka na engleskom pod naslovom “Prema međunarodnom konceptualnom obrascu za arhivske opise” koji je preveden na portugalski, španski, francuski i arapski jezik. Engleska verzija se pojavila u listu Američki arhivist (tom 76. br.2 jesen/zima 2013, 566-583), a takođe se može naći na website ICA EGAD. 150 Aрхивски записи

SASTANCI I METODOLOGIJA RADA

ICA PCOM (programska komisija) opredjeljuje skromna sredstva za organizovanje sastanaka stručne grupe - licem u lice. Prvi sastanak je održan neposredno prije prve godišnje konferencije ICA u Briselu 19-21 novembra 2013. godine. Na tom sastanku stručna grupa je razgovarala o temeljnim principima arhivskog opisa: provenijenciji, poštovanju fondova i poštovanju prvobitnog redosljeda. Iz diskusije je bilo jasno da, dok su arhivisti generalno saglasni po pitanju principa, kulturne i jezičke razlike predstavljaju poteškoće da se usaglase oko definicija. Stoga je stručna grupa odlučila da reafirmiše osnovne principe time što će se složiti da se razlike javljaju prilikom opisa informacije sadržane u dokumentu i konteksta i da je takav opis izrađen rukovodeći se osnovnim načelima. Na sastanku u Briselu, takođe, je odlučeno da stručna grupa realizuje dva projekta. Prvi će biti Ontologija na visokom nivou koja će smjestiti arhivske opise i širi okvir opisa kulturnog nasljeđa, a isto tako obezbijediti formalna sredstva za međusobno povezane arhivske opise sa srodnim opisom kulturnog nasljeđa. Drugi projekat će biti arhivski Konceptualni model, koji nas upućuje kako treba opisati arhivski materijal. Prvi projekat će formalno biti izražen W3C standardom Web ontološkim jezikom (OWL), dok će drugi predstavljati dokument koji inkorporira definicije i tekstualna objašnjenja strukture i ključnih komponenata arhivskog opisa, kao i dijagrame koji će pomoći njihovom boljem razumijevanju. Glavni izazov će biti da se obezbijede sredstva za pristup i povezivanje četiri postojeća ICA standarda sa Konceptualnim modelom kako bi arhivska zajednica mogla izvršiti prelazak na reformulisanje arhivskih opisnih standarda. Na sastanku su formirana četiri tima: Principi i Tehnologija; Ontologija; Konceptualni model; i Sekretarijat i nastavili su rad preko listserv-a i tele­ conferencing-a. Sljedeći sastanak licem u lice biće u Gironi, Španija oktobra 2014, odmah nakon Godišnje konferencije. Preliminarni izvještaj Stručne grupe / Ekspertske grupe biće prezentovan na konferenciji.

S engleskog prevela : Žana Tassan Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 151

UDK 930.25(497.5)

Документи и сјећања

Горан Ж. КOMAP

ВАЖНА АКТА ТОПАЉСКЕ КОМУНИТАДИ ИЗ АРХИВА ХРВАТСКЕ АКАДЕМИЈЕ ЗНАНОСТИ И УМЈЕТНОСТИ

Сажетак: Овим прилогом пружа се неколико ћириличних аката Топаљске комунитади засноване на одлуци млетачког дужда Јована Корнера 14. јула 1718. године, који представљају молбе управа комунитади млетачким властодршцима у провинцији Далмацији и млетачкој Албанији, као и упутства посланицима комунитади у посланствима провидурима и млетачким „инквижитурима“. Такође, пописи домаћина у неколико западних села Топаљске комунитади настали у првој години живота комунитади (1719). У овом раду се, на тај начин, придружују ови пописи попису села Кути из 1719. године, који смо већ објавили на страницма „Записа“. Архивска документа која се овдје доносе налазе се у неколико оригиналних свезака Топаљске комунитади које је са Топле средином 19. вијека у Загреб однио Иван Кукуљевић Сакцински. Данас се свеске чувају у Архиву Хрватске академије знаности и умјетности гдје сам их добио на увид. Свеске се налазе у одличном стању1. Овим прилогом се, уколико постоји, пружа транскрипт службене забиљешке на корици, а затим садржина самог акта. Прилог је подијељен у двије цјелине, при чему се у првом дијелу доносе транскрипти аката комунитади, а у другом пописи домаћина из 1719. године.

Кључне ријечи: Топаљска комунитад, посланици, Млетачка република, пописи домаћина.

1 И овом приликом, захваљујем Управи Архива Хрватске академије знаности. 152 Aрхивски записи

ПРВИ ДИО

1. 1718-1739. Либро од комунитади топаљске држава Новска. Прокуре пособне учињене инбашадурим кад су слати по комунита у Венецију и друге копије

Писмо главара новске краине (државе Новске) од 22. маја 1718. године генералном провидуру Алвизе Моченигу III којим моле да се допусти препорука и пролаз њиховим депутатима ка млетачком Сенату. Они носе молбу за оснивање комунитади. Такође, одлучно одбијају Стјепа Бечића за главара, као и Ђура Каића. Молбе подупиру чињеницом недавног одбијања херцеговачког паше од Царина и Зубаца.

Пресвијетлому и преузвишеному господину и господару Алвизу Моцинигу трећему провидуру зенералу од оружија, от Далмације и Арбаније.

Јест неколико бремена како смо послали и справили наша четири брата инбашадуре да пођу у Млеције за наше потребе и препоручили вашему преузвишеному госпоству с вашом моћи и помоћи да и(х) пропутите с вашом препоруком до преведрога Сената како су и о(д) другије краина ишли и бити препорчени и пуштени имали помиловање од преведрога Сената. И јуздали смо се да и наши инбашадури неће бити заустављени будући од превијерне и поштене краине и вазда на служби с оружјем у руках у свака доба. Разумјели смо да ваше преузвишено госпоство попратило је двојицу с вашијем препорукам до вашега преузвишенога брата да би извадили лишенцију да пођу поклонити се преведрому Сенату како смо и(х) и справили и припоручили Г(оспод)у: Б(ог)у: и њиову преузвишеном госпоству. Уздамо се да нећемо ни ми грђи од другије бити чинећи поштење сваки дан преведрому принципу. И уздамо се имати милост принципску ипомиловање. И опета ви преузвишени господине молимо свиколици инокупно сердари, кнезови, војеводе, харанбаше, баријактари и наша краина и препоручујемо ти наше инбашадуре да и(х) пропустите да пођу поклонити се преведрому принципу с вашом препоруком како ви Г(осподин) Б(ог) учи// [На врху листа уз лијеву ивицу печат цркве Светог Спаса и седам малих печата Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 153

главара, кнезова и војвода Драчевице у окомитом низу. При дну, + Кнез Драшко Саблић] и Свети Марко. Знајући њиово преузвишено госпоство и пасаније рати и садање нашу храброст и пролиће крви и нештеђењенашега живота, а све за славу преведрога принципа. И били смо и прије послали једну књигу нашијема инбашадурима да је предаду вашему преузвишеному госпоству поради Стијепа Бечића. Ми га нећемо с нами ни пред нами ни за нашега заповједника никаква, нити ће бити посли принципови опра(в) љени како требује ни част наше краине како је досле била. Разумјесмо да је у Млеције казао наше поштење за себе и с нашом крви направља своје после и прикажује што смо ми учинили да је он учинио. Он је за нама ишао а није пред нами. Нека прикаже оно што је без нас учинио поштења и на које мјесто, а када је с анми ходио, нијесмо тога виђели јунаштва што прикажује саде. Него те преузвишени господару молимо, њега овамо не шаљите ако хоћете да је ова краина у миру и ју служби принциповој како је до сада била. Ми имамо нашије сердара и главара који су и ју прву рат и садању обслуживали заповједи принципове и биле су темељито обслужене наредбе и посли принципови, а биће и ју напредак ако Бог да. Ево и сада паша херцеговачки бијеше скупио неколико хиљада војске да удари на поште от Царина и Зубаца. И ми свиколици од наше краине он час пођосмо за дочекати га како смо вазда и на једно мјесто// [седам малих печата у окомитом низу] и на друго и када је разумио како га чекамо с веселијем срцем и с помоћи Божијом, врну се натраг и војску распусти. А држимо да ће ви бити писао преузвишени господин сопрапровидур Дона како је било. И преузвишени господине, мореш нам вјеровати одисто да је био ође Стијепо Бечић у ову потребу, ми не бисмо с њиме пошли ни један од наше краине, већ ако он по себи, а ми по себи с нашом краином, а с наредбом и заповједи преузвишенога сопрапровидура. Зато преузвишени господине авизајемо те да га нећемо, ни(ти) га амо шаљите да послије не бисмо ми криви били ако би се што догодило, те не би заповиједи биле обслужене што би било заповиђено за корист принципову. Разумјели смо да је учињен јоште на ову краину гувернадур Ђуро Каић и мирита поради поштења његове покојне браће што су прикаживали и ђе гоћ су били будући на ову малену краину совраите(н)денте и гувернадур и наши сердари и кнезови које имамо и који боље умију владати није од потребе друзије, нити је корист принципова, нако штета. Ми више поднијет не моремо и чекамо од њиова преузвишенога 154 Aрхивски записи

госпоства добри глас и обрадовање поради што ви молимо и препоручујемо.

Из државе Новске [кв] 22 мађа [ ] 1718// [три мала печата у окомитом низу. Арамбаша Иван Павлов; Кнез Ђуро Лучић...]

Књига од краине Новске с мухурима послата п(реузвишеном) г(осподину) п(провидуру) ђенералу о(д) Далмације Алвизу Моценигу трећему; за зафаљење ђе је послао два инбашадура у Млетке да изваде лисенцу поћ за посланике очите за своје после и комунита, и да не оће Стијепа Бечића з главара свога у Новом нипошто. Такоођер ни Ђура Каића, свем овије нашије главара што и(х) имамо. И како смо се скупили и пошли на поште од Зубаца и од Царина и с нашим јунаштвом оглашенијем, препао се паша ерцеговачки и није смио удрит на исте поште2.

2.

Збор Топаљске комунитади састављен од по десет представника свих села о послању Риста Бошковића на Сенат поводом неких нових дажбина

С(лава). Г(осподу). Б(огу). на= 13= Новембра =1790= сербски у Нови на Топлoј

Бист данас скупљен цијели Збор кап(ета)н и суђе о ове превјерне комунитади уједно и заједно с главарима и старјешинама од свијех села ове державе. И дође по десет људи од свакога села. У све састадоше се Но- 150- по допуштенију преу(звишено)га: и преу(звишено)га: Николе Лонга садашњега провидура од ове пијаце у церкви (Свето)га Вознесенија Христова на Топлој мјесто обичајно Сабора исте комунитади, а то за одлучити и напредовати како наслеђује и проча.

2 Архива Хрватске академије знаности, III c 10/II, лист 5: На корици: „1718-1739. Либро од комунитади топаљске држава Новска. Прокуре пособне учињене инбашадурим кад су слати по комунита у Венецију и друге копије.“ Ова књига садржи и важна акта на италијанском, а то су допис млетачким властима за допуштење за слање депутације: „Копиа што смо презентали најприје у Шенат за имати лишенцију“ – лист 1-2; као и: „Копиа од дукале из Шената што су писали ђенералу за имати лишенцију“ – лист 3. Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 155

Будући од госпоцке власти скоро одлучена дација од ове пијаце и державе од годишта шест Ристу Бошковићу реченоме Цотовићу, и само сада доллази у познању ови подложени и превјерни народ да у капитулима у штампу -1787- наоди се приметнута једна нова и тешка дација именовата трентежим и ађунте и други нови агравии који приђе нијесу били; И више речени капитули били су послати од госпоцке заповједи у много либрета да се објаве и раздјеле назад три године да буде у познаније свакоме, а стали су покривени до сада од министра ове пуплике фишкал камаре за његово тајно угледање; И зато ови потребни народ не будући био у познанију од госп(о) цке: наредбе није могао приђе одлучити да проси госпоцку= милост да дигне ову велику нову теготу, за коју ни једна госпоцка: корист одвише не улази у госпоцку скрињу, него јоште са мање него је улазило од саме обичајне дације. Зато одлучује се на овоме Збору по превјернијема кап(ета)ну: и суђама од ове угледане ком(унита)ди: и с осталијема старјешинама и главарима да у праветноме ђелу за принијети јакост у мноштву потребноме овога пука и на име његово да се поклоне умиљене и понижене велике молбе на ногами вазда поштовате високе милости нашега Прес(вијетло)га= Принц(и)па= да буде дигнута од...3

3.

Топаљска комунитад обавјештава Јока Јовића у Венецији о примитку његовог писма

С(лав)а Г(оспо)ду: Богу на: 2: новембра 1793: талиано Копиа За Венециу драгу г(осподи)ну; ка(пета)н(у): Јоку Јовићу

С овијем достојнијем брацкијем листом и свега сиромашкога пука докодимо вашој часној и добросердечному здравју за објавити како смо примили ваш милостиви лист за свега браства што сте свој краини писали с временом за нашу и вашу и свега браства част писати на :11: сетембра прошаствога и све смо ваше часно писаније разумјели што нам пишете да ви пошаљемо наша и ваша превелеђја и свега браства од ове часне кому(нитад)

3 Архива Хрватске академије знаности, III c 10/II, лист 16, стр. „а“ 156 Aрхивски записи

и, Ми бисмо млого жудјели да вам моремо послати, али бивши сада у великом труду: с нашијем и вашијем коншиам кому(нитади) рисанској, тако се јоште није смирило до сада. И тако, ако се не би уберзо смирило, с первијем окажиони шљемо вашему гос(пост)ву: све наше карте и остало што нам заповидите зашто се бојимо да нама не би заискао наш преу(звише)ни: г(осподи)н: про(видур): штраорденарио наша провелеђја да му се умијемо приказати. И за мало времена имајте сутерпераније, пака ћемо ви послати сва наша привилеђиа. А што нам пишете да ви шиљемо другога брата, ми смо љубавни и ваше доброте и ваше часно настојаније братинско. А што пишете што сте примили у кап(етан)= Ника Ћетковића заради трентежима ми видимо да ви је млого труда ради ваше браће што настоите верху браће све части и тако ви се достојно остају жудећи ви свако добро с коијем остајемо чекајући ваш часни одговор ако ви не бисмо прије послали наше карте.

Јоко Сабљић ка(пета)н: од кому(нитади) И суђе и све старјешине желећи ви свака добра

Ово је либро било украдено. Избави га Јоа(в)анн Цвијетовић Кап(етан) од кому(нитади) года 18044

4.

1748. [6.] Либро. од. комунитади од Топле државе Новске. Копие од комесиони своијем посланицима

Током 1749. упућена је трочлана депутација у Млетке како би се комунитад одбранила од рушења вароши топаљске:

Ми ка(петан): и суђе од превијерне комунитади од Топле државе Новске и проча. Наређујемо и орденајемо ви, вами, нашијем посланицима суђа Ма­рко Ожеговић, ко(нте): Тодор Вујновић и ко(нте): Јово Жарковић у пре­узви­ 4 На стражњој корици у горњем дијелу Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 157

шеније г:г(осподе): синдика инквижитура у Далмациу, да поступите опра(в) љате ђела која су како ви одиздолу наређујемо и проча.

1- Предајте књигу од комунитади писану славенски запечаћену г:г(осподи): инквижитурима у Далмациу како дођете; 2- Предајте затијем, кад видите супљику од нас предату ви за обрану да не разваљују нам варош и ако видите с абокатом и регулајте се; 3- Потље предајте супљику што смо ви дали г:г(осоди): инквижитурима за газете да куре и да нам узимају за дециме и официу и за со по четири бећа како је ишла 4- Дајемо ви модел од супљика ако не бисте оправили у п(реузвишене): г:г(осподе). инквижитура пошљите нашему прокарадуру Марку Мирковићу да је преда у преузвишени Сенат преведром принципу за обрану од наше вароши како у њој 5- Дајемо ви три фоија инбијанко с нашијем комунскијем притиснута, а ово један ако ви устребује за обшта ђела у Далмациу, пишите упут Симеону Савинцу ђе се нађе да к вами дође и да знате што се ћини доље и оћете ли и како ћете поступити, јесу ли они што оправили. Ако узтребује срчано настојте како за најпотребнијем ђелом, а два за супљике ако узтребују за које имате рендити конат у што сте и(х) поарчили. Ако и(х) не поарчите, вратићете и(х) нам да и(х) разбућимо 6- За дацију мирности овому пуку, ако видите да је што ови проклам изашао за узрок дација, настојте питати је ли ко монтао, извадите копиу од ферте и како можете нека и(х) ко од наше комунитади монта сагласно комунитади и комунита ће се ујамчити, монтајте до триста дуката на годиште и како видите или да изађе на инканат опет; 7- Ако бисте нашли изишло икакво ђело од кога му друго за комунита која би била супротивна владању, браните комунита и проча. И за увјереније подписујемо се;

С Топле држава Новска на 4. фебрара 1749- по грчаски-

Вуковој Вуков ка(петан): од комунитади Игњатије Петровић суђа од комунитади 158 Aрхивски записи

Јово лакетић суђа од комунитади Марко Ожеговић суђа од комунитади Матије Мирковић суђа од комунитади Матије Јововић канзалијер од комунитади.5

Маја мјесеца исте године, за мандата капатена Вуковоја Вукова пошла је у Млетке нарочита депутација са задатком да поради на враћању епископије на Топлу. Посланици Игњатије Петровић и Јово Жарковић понијели су велику представку са подршком триста фамилија и тридесетшест кнезова за враћање православне епископије у провинцију:

5.

Упутство Топаљске комунитади посланицима који одлазе инквизиторима у Далмацију

Ми ка(пета)н: И суђе од превјерне комунитади од Топле државе Новске и проча. Наређујемо и ореденавамо вами, нашијем посланицима, кон(т)у суђи Игњатеу Петровићу и кон(т)у: Јову Жарковићу у п(реузвишене): г:г(осподе):г(осподе): синдика инквижитура о(д) Далмације и Арбаније, да пођете у Далмациу ђе и(х) нађете и да поступите и оправите ђела братинска коија и како ви одиздол наређујемо и проча. 1. Прво нађите оне главаре од оне краине који су били предали супљику за обшта ђела за владику и нађете (!) књиге у Задру у г(оспод)на Зорзи Габа које ви буде писао наш посланик и суђа атуали г(осподин): Марко Мирковић из Млетака, те како ви буде писао и како се договорите, владајте се. Ондај предајте нашу књигу креденцијалну с којом вас шљемо њ:њ(иховијем): п:п(реузвишењима): синдицим инквижитуром потље заједно и с онијем из Далмације уљезите пред њ:њ(ихова): п:п(реузвишенства): и предајте супљику за владику и на уста препоручите да нам учине милост писати у преузвишени Сенат добру информациун за допустити нам владику како је мољено и у

5 Архив ХАЗУ, III c 10/VI, лист 2. на предњој корици: „1748. Либро од комунитади од Топле државе Новске. Копие од комесиони своијем посланицима“. Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 159

супљици и проча. И дајемо ви два либра копије о(д) дукала и атестата једно, а друго копија о(д) дукаке (!) од 300- фамиља и 36 кнезова да се служите ако узпотребује, 2. Виђите ђе требује, молите се и оправљајте за прву супљику зарад газете за сох како Доња Далмациа од много доба и сада ужива, јест у њих стар Z 4:-, а у нас по дванајест, 3. Ако имате вријеме, што гоћ наповиђети и препоручите се за скалу како смо затворени о(д) свакуд Турци, Црногорци, Барбарези, ма злоба Репуплике Рагузинске за највеће ш(а)љући аспри велике митећи Турке, те ће је свуде по конфинима јестива пролазе, а нама не даду ни јестива, 4. За скаларе који су од комунитади на двор од града да не могу служити у сколаре, него да служе на конфине ђе је заповјед п:п(реузвишени): а газђани нека служе за сколаре како су и прије и проча. И за ова више речена ђела настојте и оправљајте како боље узморете и проча;

С Топле држава Новска на 17- мађа 1749- по грчаски

Вуковој Вуков ка(петан): од комунитаде Игњатије Петровић суђа од комунитади Јово Лакетић суђа од комунитади Марко Ожеговић суђа од комунитади Матије Мирковић суђа од комунитади Матије Јововић канзалијер од комунитади“6

6.

Током 1750. године Топљани су створили све услове за излазак пред млетачки Сенат у поводу питања православне епископије. О томе свједоче упутства посланику Марку Мирковићу

Ми ка(пета)н: и суђе атуали од превјерне комунитади од Топле државе Новске чинећи на име и осталије главара и старјешина и свега пука

6 Архив ХАЗУ, III c-10/ VI, лист 2 стр. „б“ 160 Aрхивски записи

од закона грчаскога православније Васточније цркве и Јеросалимске рода и језика славеносрбскога. С овом комешиони од комунитади наше и проча, наређујемо ви и орденајемо ви вами, г(осподину): атуали суђа Марко Мирковић наш колега и наш посланик на свем цијелом Збору изабрати да поспјешите и пођете у Млетке за наше опште ђело оправљати пред преведријем принципом и у преузвишени Сенат и сваки трибунал, колеђ и мађистрат ђе би било од потребе за нашега епискупа жуђенога. Како пише г(осподин): протопопа Димитрије Кричка из Венеције да су одговорили на наше молбе п:п(реузвишена): г:г(оспода): синдици инквижитури о(д) Далмације и Арбаније преузвишеном Сенату, како преузвишени Сенат послао је на њи(х) био информацион. И пише да идеш ти упут, и без тебе ђело да се не може оправити. Ми смо ти прије прокуру дали за владику, које ти исте и саде с овијем комешиуном потврђујемо с коијем си ово ђело почео. Ти ћеш настојати срчано и доспјети га с наредбом како ви одиздол дећаривамо и проча. 1- Прво. Ако нам допусти Г(осподин): Б(ог) и преведри принцип овом пуку грчаскога закона православнога јерусалимскога о(д) Далмације и Арбаније како је питато у супљици ради смјестити у прошењу да у дукали изиде како нам допустају епискупа овом пуку од закона грчаскога, рода и језика славено србскога саде за вазда у вјекове по наследију један по другоме да га пук избира оба чина црковни и мирски, главари и старјешине као у Греци преинциповој се постављају у Зенту, у Цафалуни и у Санта Маури и да не може чинити вижите и црковне церемоније и закон вас и пуплике фонциони без да га има нико напастовати и по овијем сада који би наследовали да не може никад бити инострани ни иноплеменик, већ прави судит принципов и наш родни патриот из провинције и цијеле епархије којом буде владати од закона грчаскога, рода и језика славено србскога, 2- Друго. Ето ти дајемо два имена свештеници постригом из нашега монастира Пресвете Богородице са Савине државе Новске, а то је г(осподин): отац протосинђел Партеније Павловић и г(осподин): отац протосинђел Нектарије Кузмановић који су обадва изкусни и часни, вазда своје житије проводили частно и поштено и који су достојни том степену за привести наше душе ка спасенију и вјерности нашем преведром принципу; Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 161

Те ако буде од ова два имена коиму драго облегаје се у писму Арсеније Милутиновић игуман више реченога монастира Савине за се и за братију и насљеднике свијем своијем добрима стојећијем и дигнућијем, садашњијем и дошаствијем да ће платит упут како ти пошљеш канбијал сваку работу што се поарчило и досле и осле до савршенога ђела како у овој и у оној првој књизи што је теби писао у Венецију од 17- јунија 1746- од које ви давамо копије. А Далматини писали су нам да не могу они ни чојека ни аспри за тога ђела како њиове њиове (!) књиге изговарају, од коије то дајемо копије, а уфамо пристаће сваком пристојноме ђелу. Ако ли не буде од ова два имена ни један, него ли који му драго други из Далмације, он игуман са братијеју и проча не разумије ни(ти) ће дат ни спенчати ништа, већ и оно што су спенчали и он и ми досле и вас арач да се упут плати нам од онога који буде станути, а који стане и буде нека и пенча и наоди ђе зна и може и проча.

Вуковој Вуков ка(пета)н: од комунитаде Игњатије Петровић суђа од комунитади Јово Лакетић суђа од комунитади Марко Мирковић суђа од комунитади Марко Ожеговић суђа од комунитади Матио Јововић канзалијер од комунитади

На 24- мађа 1750 талијано.

Предаде г(осподи)н: ка(пета)н: и суђе суђи Марку Мирковићу књиге које ће га служити за обште ђело у Млетке с коијем има оправити како ниже дећарива које су и колико и(х) је: Прво -1. Атестат у кому су два имена су д(в)а печата монастрскијем и братинскијем; 1. комешиун од комунитади како више копијат; 1. копиу од књиге матице у којој се облегао отац игуман да ће платити 2. копије од књига ка(пета)н: Ђура Мочиуне; 1. копиа од књиге коју је писала комунита Мочиуни; 1. копиа од облегациуна игумна Рафаила Бедова; 1. копиа од рецевуде од три монастира из Далмације су три печата. // Парачика -8-. Ове му књиге предадоше и рекоше да иде и да настоји да се ђело доспјева.7

7 Архив ХАЗУ, III c-10/ VI, лист 3, страна „а“ и „б“ 162 Aрхивски записи

7.

Упутство Топаљске комунитаи посланицима који одлазе генералном провидуру

Копиа

Ми ка(пета)н: и суђе од превјерне комунитади од Топле државе Новске, на име и осталије главара и старјешина и свега пука и проча:

Наређујемо и ореденавамо вами нашијем посланицима г:господину): ко(нт)е: ка(пета)н: Јово Жарковић и суђа Андрија Јововић да пођете у Далмациуу преуз(вишено)га: г(осподи)на: пров(иду)р(а): ђенерала от Далмације и Арбаније Францешка Диеда ђе гоћ га нађете да поступите и оправљате ђела братинска са свом вашом најбољом поимом која ви и како ви одиздол наређујемо::

1 Прво. Информишите се најприје за сваку работуи ко је код господара најфаворити и могући, те се препоручите и до кога је које ђело к њему идите 2: Друго. Предајте књиге преуз(вишено)га: сопрапровидура с коијем сте попраћени и за наше књиге креденцијалне преуз(вишено)м: ђенералу с коије(м) ће вас примити за наше посланике, пак нашу супљику за наше потребе за које вас шљемо која је супроћ неправица и новитади и глоба и увријеђенија у закон и у привилеђја што нам чине што нам чини (!) преуз(више)ни Лука Минио наш провидур од Новога и његов канзалијер Матио Валери, а то ато (!) мнозијем сиромасима од наше комунитади и проча. И са супљиком предајте ноту копије од сума од езама што су кому узимали и глобили. И од бутига предајте лисенције старе како су нам и прије свеђ бите8 (а и те) допуштате и проча 3: Треће. У што познате да је за час(т) и фајду комунитади наше оправљајте и да бисте обазнали икакву супротивштину од кога му драго да чини супроћ нашој комунитади и то да обраните с руком госпоцком и проча, и пођете супроћ кога му драго било ђело.. 4: Четврто. Ето ви дајемо либро у ц(р)веној оправи копије от дукала и превелеђа и атестата.. 8 Свакако погрешком прво слово: „б“. У намјери: „а и те“ Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 163

И сувише, ето ви дајемо за спензе и арач це(кина)=20= да спенчате овога пута ђе устребује зашто. И више ако што спенчате али у кога зајмите биће ви плаћено ка(д) дођете И што учините да сте добро учинили. И за увјереније подписујемо се:.

Марко Ожеговић капетан от комунитади Андрија Јововић суђа од комунитади Митар Цјетковић суђа од комунитади Гаврило Мандић суђа од комунитади, Ђукан Павковић подписах зањ не умијући од писати Сава Вујовић суђа од комунитади, Симо Вукадиновић подписах зањ по његову оредену не умијеући он писати

Сава Мирковић канзалијер од кумунитади9

8.

Упутство Топаљске комунитади посланицима који одлазе генералном провидуру

Копиа

С(лава): Г(осподу): Б(огу): на. 1. марча 1760. у вароши од Новога..

Комесиун на цијелом Збору и проча:, што се дава и наређује из официје наше цивил комунитади од Топле државе Новске вами нашијем атуалом капетану Марку Ожеговићу и суђами, суђи Андри Јововићу, суђи Дмитру Цјетковићу, суђи Гаврилу Мандићу, суђи Сави Вујовићу, саде, кад идете с часом добријем, како је наредио преко нашега преуз(вишенога): провидура од Новога преуз(више)ни: Франо Диедо провидур ђенерал от Далмације и Арбаније, те ако Г(оспо)д: Б(о)г: дарује на (з)дравје путовати у Далмациу у Задар ђе ли буде, те пред оном височајшом каригом од провинције, или ако би требовало и у Венецију, ђе гоћ буде за обшта ђела за које се плачемо, браните од мука, анчарија и новитади и проча што подносимо од карига и

9 Архив ХАЗУ, III c-10/IV страна 3 „б“ и 4 „а“ 164 Aрхивски записи

миништара како у нашијем молбам што смо предали ђе се чекало и проча, те у кратло питајте с умилитади правду нашега Пресв(ијетло)га: Принципа: и оправите како ниже и проча::

1 Прво, да смо слободни у нашем закону Источне цркве грчаскому како нам прс(т) угледате (!)10 дукале и провелеђа дећаривају што нам је за нашу вјерност и мирите наш Прев(е)д(р)и: Принцип: допустио и проча:: и да нас не педевшу кариге ни миништри неправедно и проча:: 2: Друго, за бутиге и за бетуле и за магазине уједно и заједно сви да могу стати отворени у дневи свечане, свен пет фешта: Соленије, Божић, Ускрсеније, Спасов дан, Троичин дан и Корпус Домине, за комод овога милиције и коншија од судита сусједније принципа што се купе на овој скали франкој без ни једнога агравиа провидурскога, него за свега ређимента провидурскога самом канзалијеру за лисенци(ј)у у писмо да ће свака бутига, бетула и магазин подједнако по газета дванајес, не веће, како је био вазда обичај и костум од како је ови град узет и проча:: 3: Треће, да нам је слободно под овијем ривам под градом и по свој овколини и држави грацкој купит и продат и искрцат и укрцат, нами и свакоме ком ми ми (!) продамо и у кога купимо без агравиа провидурскије ни једне, ни канзалијерскије лисенција, него само лаштину провидурову што да ореден на море капуралу на море за да лисенција укрцат и искрцат двије газете, не веће, како нам је вазда било од како је ова пијаца узета на никаквије изнова дација свен кру(в), вино и бекарије како је солито и проча-

И ово просите да нам изиђе у писмо декретато да нас осле не глобе ни предепшу с новитади све то већом кагиге ни миништри како су о(д) скора почели и проча

А ово долије сувише од горњега, ако бисте могли, оправите

Прво, за оно :14= пандура али сережана што је орденао преуз(више)ни: провидур ђенерал Контарини по г(осподину): сопраинтенденту Станиславу Буровићу прошенију како у књизи п(реузвишеног)а: сопрапровидура Болдунца се види од 27 децебра 1757= што је писао исто п(реузвишено)м: ђенералу, и ове да нам с једнијем декретом ослободи нас од овога непоштенога 10 У намјери: „преугледате“ Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 165

имена што нам није никад било прије и како ни друге комунитади не дају, а служимо П(реведро)га: Принц(и)па на три начина, с оружјем у руци, прво како краина бранимо ови град и на овом конфину служимо вазда, друго ка(да) се оће писати у роле олтрамарине волонтаријаменте, треће инкапите служићемо и с цернидам на наше краине, ма да су од комунитади наше од нас изабрати и војвода и сви офиицијали с платом и проча. 2:- Друго, за дециме што је краина дужна највећије поради ђе је газета по три беча учињена и губимо четврту има тридес година инцерка, ако је нове дужан да се наплаћују како је ореденао преуз(више)ни: ђенерал Контаринац у јесен, а за старе дугове од децима просите милост ко да по дециме и што може да и(х) не педепшу Езатор Мингони како је и прије и лањске године и проча. 3:е Ето ви једна нота у абоцу латински шћето зазвато осам поната што би били за фајду од комунитади и од комерција нашијем људма, а од некије смо и прије дали болентин, ма онђе све нијесу. Толико проучите и виђите или све, или које бисте могли да утврдите, ако би се могло и декретајте, ма су све потребне кад би се могло. Ту је просто уписато, ма ко услаже почетак и сврху смјестиће по начину како иде. 4:- Ето носите либро копиу од дукала провелеђа и атестата и с њом јоште књига из комунитади свакије што су потребне за исто обште ђело, те ђе која устребује служите се, али чувајте аспри што је одлучено и што се нашло у вас су, те настојте и оправљајте за сваку фајду и час од комунитади до савршенога ђела и проча. И за увјереније подписујемо се.11

9.

Одука Топаљске комунитади о избору замјеника Управе комунитади

Слава Г(оспо)ду Б(о)гу на 6. марча 1760 по грчаски у Новому

Састасмо се данас на Збору нашему у Топлој вароши од Новога у церкви Саборној С(ве)таго Вознесенија Хр(и)стова ми ка(пета)н и суђе атуали Марко Ожеговић кап(ета)н Андри(ј)а Јововић суђа од Топле, Сава Вујовић суђа од Мојдежа, Гаврило Мандић суђа од Пода, Митар Ћетковић 11 Архив ХАЗУ, III c- 10/VI, лист 4, страна „а“ и „б“ 166 Aрхивски записи

суђа од Бијеле и главари и старјешине и виши дио пука от ове комунитади за учинити вици кап(ета)на: и 2. вици суђе будући позвао преуз(више)ни г(оспо)д(и)н ђенерал Диедо нашега кап(ета)на: атуалога у суђе у Задар да дођу на његову обеденцу за одговорит што и(х) успита. Зато ми данас на Збору нашему да не остаје наша ком(унитад) без кап(ета)на: и суђа изабрасмо на цијелу Збору за вици кап(ета)на: Глигора Павковића будући исти предао бакету кап(ета)ну: Марку Ожеговићу и двије вици суђе Матије Мирковић и Марко Злоков на њиово мјесто за обслуживати г(о)споцке заповједи док се врате и(з) Задра кап(ета)н: атуали и суђе за узет њиов посес од кариге како су били и проча.

Сава Мирковић канзалијер од комунитади.-12

10.

Писмо Топаљске комунитади Јовану Стратимировићу. Даје се пуномоћ за заступање комунитади

Копија

На Млетке свијетлому и благородному и нашем благодјетељу брату и заштитељу г(осподи)ну: капе(тан) Јовану Јововићу од Стратимировића вијерному, избраному и сердачному краичнику и пр(ијатељу): поклон и поздрав брацка. Ми кап(етан) и суђе од комун(итади) Новске на име осталије главара и све власти од ние нам дато чинити за прокаратура од ове исте кому(нитад) и: пресвијетлога г(осподи)на: Јована Јововића од Стратимировића дајући му сву цијелу власт, да он, г(осподи)н: Јововић може приказати се на име све ове наше кому(нитад)и: на сваки суд и трибунал нашего премилостиваго цара и ћесара Франце(ш)ка Другога и од истога просити све оно што знати буде да је за боље нашу част и корист овога сиромашкога и вијернога пука ко(ј)и је својевољно искао бити у истога нашега Превијернога ћесара и милостивнога цара Францешка Другога, дајући му власт да не само што он може приказати се на сваки суд нашего цара и ћесара нашего Фр(аншеска): 12 Исто, лист 4, стр. „б“ и лист 5, стр. „а“ Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 167

Втораго: ма да може он другоме дати исте власт(и) и послати у Беч, ако он с његовом персоном не би могао поћи, обећајући ми ниже подписати да све оно што он узиште на име ове комунитади и што ли обећа да ћемо вијерно и твердо держати и испунити анулајући ми сваку другу прокуру и дац(ију) и разумуићу (!) да свака друга од ове не има имати снаге ниједне ни власти. И за увјереније подпишујемо се и постављамо наш печат братински.-

Ерцег: Нови: на: 20: јула сербс(к)и: 1798: деведесет и осам

Остоја Церногорчевић капе(та)н: о(д) кумунитади (!) Marco Comlenovich giudice dell com:d Бошко Квекић суђа от комунитади... Тодор Озринић суђа от комунитади

Глиго Петровић канз(алијер) от комунитади13

11.

Молба Топаљске општине Јовану Стратимировићу да заступа интересе општине у Бечу

М(јесто): П(ечата): С(ветога): В(ознесења): Х(ристова): на Топлој

У Млетке свијетлому и благородному г(осподи)ну и нашем брату и заштититељу г(осподи)ну: кап(етан): Јовану Јововићу от С(т)ратимировића вијерному изабраному и чистосердечному краичнику, поклон и поздрав и проча. Ево наш избрани и прави брате долазимо ми кап(етан): и суђе а на име свије старјешина и свега народа од наше комунитади, тебе молити и к вам приподати прво просити да опростиш овом невољному народу, и који ништа кривац није, за безумност и злоће од онизи који су ковали. И што сами себи нијесу пријатељи, ниђе нит тога бит за да се теби краина омрази и неправица чини. Али чиста твоија дјела, образ свијетао и поштење, посрамљује свакога

13 Исто, лист 6, стр. „а“ 168 Aрхивски записи

злодиеја, а нас ш њих, а теби цвијетла слава на ови свијет пред свакому, па ће и на оном пред Створитељем. Увјери се зато, дакле, хљубазни и уздани брате наш и добродјетељу, опрости и за зло добро враћати како ти је о старине и како си сам от твоје зелене младости твоје чинио и смилуј се на нас и на ову навољну краину, ако нећеш ни зашто, а ти ради хљубави Божије и ради имена свијех поштеније племена и здравија твојега помози нам, а биће ти од Бога намирено oд гудућја14 (в)р(е)мја и нас спознато з благодарности и проча.

Ми смо били отт све Боке перви подложити се его ћесарскому величеству и његову посланику кавал генерал Матија Рукавина с обећањем достојанијем бити во вијек како смо и свакому, за које исти генерал Рукавина издаде нам које ти обложено шљемо за владање. И сувише, обећа нам са заклетвом да ћемо бити слободни ми и наши насљедници наши да ће уживати него се под пропалшу републику млетачку уживало и млого боља провелеђија да ће нам бити подарено како нам је декретато преуз(вишени): г(оспод)ин: ђенерал Рукавина нашу елецион от трибунала како у овој нашој свој провинциио, А саде ево брате чуј (и) знај и виђи како се промијени друговачије да сам ко(нте): Луиђи Буровић би постављен за прешида и суда од све наше державе. Он сам судац рожден у овоме нашем мјесту и окољен од своје својте. А навластито чинио је авокат и бранитељ млогије од ове державе ко(ј)и по закону не могу бити од истога сама њиова бранитеља суђени. Ови сиромашки пук и главари свиколици моле вас и Богом заклињу да просите на име његово што би био дигнут ови судац, узрок очитије имали бисмо заплакати се супроћ истога Буровића и његова неправетнога владанија, ма познадијући да можемо бити од њега ослобођени и без познано објављати његово постављење неправетно и још у вријеме нашего својевољно подложђења било, нами је у познање да наш премилостиви ћесар јест праветни судац и да неће разликовати нас при осталој провинци(ј)и аквиштато имали би слиједити на један од ова два начина, или трибунал има бити постављен с четв (!) с четверицом од мјеста, или кад би имао бити један судац ваљало би да буде родни на двор од ове провинције. Питаније от ове јест праветно и угодно море бити нашему ћесару и свакијем начином бити ће умирен ови наш сиромашки пук. Ми брате не имамо кому другоме приступити ни ернога15

14 У намјери: „будућа“ 15 У намјери: „ни једнога“ Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 169

отечеству свому, a и цару истоме од тебе наћи и зато к теби припадамо како нашем брату добродјетељу депутату и главном прокуратуру от све наше краине. Молимо те и шаљемо ти наново прокуру подписату од све банкаде и кнезови с нашијем брат(с)кием печатом потверђена коју ћеш примити по нашем брату г(осподи)ну: суђи Бошку Квекићу, пак за Бога помози поћи и припани ђе год се тиче, ма управо пред цара нашего прикажи наше разлоге и обећања и наше немирно злосретно стање. Пођи сам, води дружине, чини све што сам знаш и како те Вишњи научи и братцку хљубав и с овом како и прокуром нашом, само немој да овако пропанемо да смо поругани гори о(д) другије краина. Ми уфамо у милост и у правицу ћесарску. Неће нас овако попустити ни на мање доћи што је преко његовије посланика нама обећано, нити ће пустити да мутни хљуди муте и немире вијерне и праве подложнике, нити ће нас учинити гори мимо друге краине и комунитади, него да смо помиловати и ослобођени и уређени уређени (!) како присто(ј)и слави и вјери ћесарској, пак и нами и нашој И брате ако се ти не примиш за ову скупну потребу и не припанеш к престолу и количну его ћесарскога величества, ми смо пропали. Мала корис(т) ћесару, а теби саму грије(х) на душу и с обје стране зашто сам можеш све спасти ако хоћеш. Ако нећеш, нијеси брат наш ни прави подложник Фр(ана): Втораго. И наново те молимо сви јединодушно, Богом кумимо, прими се и помози нам тако ти Бог помогао свуђ. При које(м) остајемо на службу и руку хљубимо. Подпишујемо се и печат братински постављамо.

Ерцег Нови на: 20: јулија сербс(к)и 1798:

Остоија Церногорчевић кап(етан): од кому(нитади) Марко Комленовић суђа од ком(унитади) Никола Јовановић суђа од ком(унитади) Бошко Квекић суђа од ком(унитади) Тодор Оздринић суђа од ком(унитади)

Глиго Петровић канз(алијер) од ком(унитади).16

16 Исто, лист 6, стр. „б“; лист 7, стр. „а“ и „б“ 170 Aрхивски записи

12.

Препис представке из 1757. године поводом узурпације сердарског положаја од стране Тодора Милошевића (Сердаревића)

Копиа

На: 5 децемвриа у Новоме года: 1757:

Пресвијетли и преузвишени г(осподи)н: сопрапровидур сједећи и проча:

Слушате разлоге на гласу изречене верху никнуте правде од стања старјешинс(т)ва, области у фунционе чисте, толико церковне, колико и пригодније, от овога сердара Тодора Милошевића од једне и от кап(етан) а: атуалога Глигора Павковића и суђа од кому(нитад)и: от Топле от друге и ништа мање од највишега дијела главара отд (!) ове державе, супротивници. И будући се приказале више речене стране ш њиовијем књигама и фондаментима от нас потанко, и с појмњом разабрате у које дошли смо у познање да се не чини ни један глас верху набадка отд (!) правде

у појму, зато његово преузвишење по преклонитој дукали од 14: лућа 1718: од преузвишенога Сената и соједињења терминациони ђенералова 14: отомбра: исте године које одлучују у расудитеље иста кому(нитад): от Топле саме персоне отд капетана, четири суђе и један кан(цалијер): и будући имали под око неке писма (!) повољније от первије сердара надарени на опријеђењу от атуалије главара од више именовате кому(нитади):

Зато његово преузв(ишењ)е: са области от карике и за узрок сокранити мир и дигнути згоде од спеназа у правдање и д.л здраве милости благодарне које се чека достојанства от сердара от краине како по терминациони од преуз(вишен)е: г(оспо)де: инквижитура от: 22: отомбра 1749: да буде отпуштен отт (!) више реченога искања више именовати сердар Тодор Милошевић, ни да може никада има у наприједак како таки долазити у ни једну више реченије и зазватије фонциона од комунитади. Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 171

Имајући се за исти узрок дати кап(етан): од овога обијема странама и парох од церкве С(ветога): В(азнесења): Х(ристова): на Топлој за њиово добро владаније и упућење. И биће једна копија прилијепљена у кући ђе (је) мјесто обичајно учинити зборове за највише испу (!) за највише испунито отлучење тако заповједајући и проча. Ђуштин Болдунац сопрапровидур

М(јесто): П(ечата): С: М: Иван Батишта Санфермо оттајник Марин Фонтана публик драгоман чиник од руке мени вјерне преписати, подписак и запечатик и пр(оча)

На: 20: отомб(ра): серб(ски): 1800: Данас извадик копио од верховне што сто(ј)и у церкву Светаго В(ознесења): Х(ристова): на Топлу

Глиго Петровић кан(залијер): отд кому(нитади)17.

17 Исто, лист 8, стр. „б“ и лист 11 (!), стр. „а“ 172 Aрхивски записи

ДРУГИ ДИО

Пописи неколико села новоосноване Топаљске комунитади

1719. OД ПОЧЕТКА КОМУНИТАДИ. НОТА МОКРИНЕ, МОЈДЕЖ, РАТИШЕВИНА СУСЋЕПАН, ТРЕБЕСИН. КОЛИКО ЈЕ КУЋА И ДУША. СУЂА ПЕРО ЛУЧИЋ.

1. Попис села Мокрине Топаљске комунитади

Слава. Г(оспод)у. Б(огу). 1719 мађа 14 Нота како су учинили на пет дијела државу колико је кућа и чељади што влада суђа Перо Лучић- Село Мокрине

1 Вук Косић пушкара 4 ђетића 1 жене 2 ђевојке 1 2 Никола Гуњарић 3 - 2 - 3 Симо Терзић пушкара 3 - 1 3 4 Ђуро Мерчић 1 1 2 - 5 Продан Кукавичић 1 - 1 1 6 Ђуро Ђуратовић 1 - 2 - 7 Вук Мерчић пушкар(а) 1 1 2 2 8 Станиша Петков 1 - 1 1 9 Стојан Вујанић 1 - 2 1 10 Вуица Радановић 4 1 3 1 11 Петар Радановић 1 5 1 1 12 Ђуро Драшков 1 - 1 - 13 Илија Вуков пуш(кара) 1 - 2 - 14 Бошко Николин 3 - 1 - 15 Вуко Иванов 2 - 1 1 16 Драгић Малешевић 2 2 2 - 17 Вук Милинков 2 - 2 2 18 Радуле Рађић 1 - 2 1 19 Петко Вукићевић 2 3 2 4 20 Вукадин Лепетић 4 4 2 5 21 Комлен капурал 1 - 2 1 22 Вукашин Милошев 1 1 2 2 23 Вучић Ћосовић 3 3 1 2 24 Јово Стојанов 1 1 1 2 Сума пушка 45 23 40 35 Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 173

Мокрине како инконтра- 25 Иван Перлаин пушкара 1 2 1 1 26 Михо Прлаиновић 1 - 2 - 27 Ђуро Гојковић 4 7 5 4 28 Стојан Ђурђевић 3 - 2 3 29 Лука Савин пушка(ра) 1 - 1 2 30 Раде Ђисин (!) пуш(кара)1 - 2 2 31 Сирота Јела - - 1 - 32 Ђуро Вујадинов 2 2 1 1 33 Михаило Вујадинов 2 2 1 - 34 Јово Радојев 3 2 1 2 35 Вукашин Миланов 3 - - 2 36 Петко Лепетић 3 - 2 1 37 Сирота Анђа Груичина - - 1 4 38 Никола Ћурић 2 - 1 1 39 Вук Пештић 1 1 2 - 40 Ђуро Радановић 2 1 1 1 41 Јово Лазаревић 3 - 2 4 42 Јован Бјелановић 1 - 3 3 43 Периша Перишић 2 - 2 - 44 Сирота Тодора - - 1 - 45 Сирота Комленија - - 1 - 46 Вукашин Милинков 2 - 1 2 47 Иван Петков 2 - 2 - 48 Михаило Милинков 2 2 1 2 Сума пуш(кара) 41 19 37 35 49 Марко Ђуров пушкара 2 1 1 2 Пошао у Турке 50 Петар Шуто 1 2 1 1 51 Раде Јањетковић 2 - 2 4 52 Сирота Јана - - 1 - 52 кућа старосјелаца- Пушкара 91 89 Ђетића 45 44 Жена 82 81 Ђевојака 73 71 Сума душа 291 1/51 бјати и аконтра 30 ноноемрија 17130 1 кућа депенати пушкара 2 ђетић 1 жена 1 ђе(војке) 2 Од овога је харанбаша Вук Косићн и харанбаша Ђуро Косић- Крешити 52 Кућа Ристо Рајковић 1 - 2 1 53 Вукашин Вукаиловић 1 1 2 1 174 Aрхивски записи

54 Лазар Божовић 1 1 1 - 55 Милутин ис Треби(ња) 1 1 1 3 56 Иван Рајовић пуш(кара) 1 - 1 118

2.

Попис села Требесин и Сушћепан

Слава Г(оспод)у. Б(ог)у 1719 мађа- 12

Нота како су учинили државу Новску комунитад на пет дијела – што влада суђа Перо Лучић куће чељади село Требесин-

1 Дука Јакшић пушкара 1 ђетића 1 жена 1 ђевојка 1 2 поп Никола Рајовић 2 2 2 2 3 Счепан Паликућа 2 1 2 2 4 Никола Рајовић 2 2 1 2 5 Петко Вуковић 2 4 2 3 6 Митар Милетин 11 1 2 - 7 Симо Топал 1 2 - 2 8 Вуко Роснић 1 - 1 - 9 Бошко Савин 2 3 2 1 10 Вук Радивојев 1 - 2 2 11 Петар Милин 1 2 1 - 12 Перо Видаковић пуш(кара) 2 - 2 1 13 Петко Вуков 2 1 1 1 14 Томаш Вуковић 1 1 1 2 15 Михаило Вуковић 1 2 1 1 16 Милутин Вуковић 1 - 1 2 17 Томаш Марков 2 2 1 - 18 Перо Лазарев 2 1 2 - 19 Михо Марков 1 1 1 2 20 Вукадин Вуковић пуш(кара) 1 1 1 2 21 Милош МИлин пушка(ра) 1 2 2 2 22 Јован Вуковић пушка(ра) 3 3 2 - 23 Милутин Вуковић пушка(ра) 1 1 1 - 24 Јован Лазарев 1 3 1 - 25 Лука Радованов 1 - 1 2 Сума 35 36 34 30 Село Требесин како инконтра 26 Тодор Вукавић (!) пушкара 1 - 1 - 27 Сирота Цвијета - - 1 -

18 Архив ХАЗУ, III c-10/III, лист 1-3 Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 175

28 Сирота Јела жене - - 2 - 29 Сирота Ћерана - - 1 - 30 Милиша Којовић 1 1 1 3 Сума пушкара 38 37 40 33

Село Сусћепан

1 Перо Лучић пушкара 3 1 2 3 2 Вучић Видић пушкара 2 - 1 2 3 Мато Сладојевић пуш(кара) 1 1 2 3 4 Трипко Шадовић 1 - 1 - 5 Марко Шадовић пу(шкара) 2 2 1 1 6 Нико Томанов пуш(кара) 1 2 2 1 7 Михат Мариновић 1 - 1 1 8 Сава Ковачић пушкара 1 - 1 - 9 Перо Гумуровић 4 3 3 5 10 Јован Ковач пуш(кара) 2 - 1 - 11 Драгутин Ковач 1 2 1 - У Доњу краину 12 Сироте Шакотића - 1 2 2 13 Сирота Продрикуће Стојанова - 1 1 - 14 Вуин Павлов 1 3 1 2 15 Михо Милутинов 2 1 2 - 16 Костадин Нинковић 2 - 2 2 17 Михо Шадовић 1 1 1 1 18 Сирота Јела - - 1 - 19 Сава Антуновић 1 - 1 2 Сума 26 17 27 25 Сусћепан како инконтра 20 Илија Антуновић 2 - 2 1 21 Сирота Маре - - 1 - 22 Михаило Скварица 1 - - - Куће Сусћепан пушкара 29 17 30 26 Село Требесин

30 кућа Пушкара 38 Ђетића мушкије 37 Жена 40 Ђевојака 33 /148 176 Aрхивски записи

22 кућа Сусћепан Пушкара 29 Ђетића малије 17 Жена 30 Ђевојака 26 /102

Од овога је харанбаша Перо Лучић

30 ноемрија 1730 Бати на Сусћепан 1 кућу у Доњу краину пушкара 1 ђетића 2 же(не)119

3.

Попис села Ратишевина

С(лава) Г(осподу). Б(огу). 1719 мађа 24 по србској

Нота како су раздјелили државу Новску на пет парти Преписујемо куће и чељад село Ратишевина што влада суђа Перо Лучић

1 Кнез од Ратишевине Драшко Сабљић пушкара 3 ђетића 3 жене 1 ђевојке 1 2 поп Филип 1 4 1 1 3 кнез Вуко Јовановић 4 3 1 4 Гаврило Јованов пуш(кара) 1 2 1 2 5 Петар Стојанов пушкара 1 - 1 - 6 Бошко Станић пушка(ра) 3 1 2 - 7 Ђуро Пиљуровић 1 1 1 5 8 Иван Пиљуровић 1 2 1 3 9 Јован Пиљуровић 1 - - 2 10 Јован Миловић 2 1 2 5 11 Радоје Николин пуш(кара) 2 - 2 4 12 Петар Познановић 4 5 3 6 13 Иван Митров пуш(кара) 1 1 1 3 14 Никола Радовић 2 2 2 2 15 Ђуро Радовић 1 1 1 2 16 Михат Савић 1 - 1 3 17 Петко Ђуриновић - 1 1 - 18 Ђуро Јованов пуш(кара) - 1 1 1 19 Вукашин Иванов 2 2 2 1 20 Милутин Мураловић 2 - 1 1

19 Архив ХАЗУ, III c- 10/III, лист 5 и 6 Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 177

21 Комлен Голо пуш(кара) 1 - 1 - 22 Јован Павлов 1 - - - 23 Јован Дучин 1 1 1 1 24 Раде Ђуров пушка(ра) 1 2 1 - Пошао у Далманцију Сума се 37 30 31 44 Ратишевина инконтра

25 Јован Чупковић пушкара 1 2 2 3 26 Сћепан Марков 2 2 2 3 27 Јован Бачановић 2 1 3 1 28 Дамијан Бачановић 1 1 2 - 6 6 9 7

28 кућа Ратишевина Пушкара 43 Ђетића 36 Жена 40 Ђевојака 51 Сума 170

Од овога је харамбаша Драшко Сабљић 30 ноемврија 1720 Бати поша и у Далмацију 1 кућа пушкар 1 ђетића 2 жена 120

4.

Попис села Мојдеж Топаљске комунитади

Слава. Г(оспод)У. Б(ог)у. 1719 сектемрија 7

Нота како су учинили на пет дијела државу колико је кућа и чељади што влада суђа Перо Лучић- Село Мојдеж

1 Вуко Вујов пушкар(а) 1 3 1 3 2 Бошко Брајовић 1 3 1 3 3 Иван Брајовић 11 1 2 2 4 Данојла Јованова сирота - - 1 1 5 Јово Котленичић 2 1 1 - 6 Никола Кецовић 2 2 2 1 7 Ђуро Кулиновић 2 4 3 6

20 Архив ХАЗУ, III c-10/ III, 7 и 8 178 Aрхивски записи

8 Вукашин Поповић 2 2 1 2 9 Јован Поповић 1 2 1 3 10 Поп Милан 1 1 1 5 11 Перо Попов 1 5 2 - 12 Сава Попов 1 2 1 1 13 Симо Попов 1 2 1 1 14 Стојан Ципанчић 1 3 1 3 15 Раде Слијепац 3 1 2 1 16 Јован Веселичић 1 1 1 1 17 Сирота Дафина жена - - 1 1 18 Вук Брајовић 3 3 1 2 19 Маре Милошева - 1 1 1 20 Јован Думовић 2 3 2 1 21 Лука Николин ђетић - 1 1 1 22 Сава Зорић пуш(кар) 1 1 1 1 23 Митар Бошков 1 3 1 2 24 Јован Берковић 1 3 1 3 25 Вук Миловић 2 1 2 1 26 Никола Миловић 1 4 1 1 32 55 34 45 Под Планином

1 Вуин Шиндик пушкара 1 3 2 - 2 Вуко Шиндик 1 1 2 - 3 Сава Ђуриновић 1 4 1 - 4 Ми(ј)о Мискин 1 2 1 3 5 Ми(ј)о Андрић 1 3 1 6 6 Јаков Краљевић - - 2 - 7 Јован Радојев 2 2 2 - 8 Перо Ђуранов 1 4 1 1 9 Јован Вујачић - 3 1 1 10 Илија Милић 2 - 2 - 11 Јован Перов пуш(кар) 1 - 1 2 12 Вујадин Перов 1 2 1 1 13 Милан Ђевеница 1 1 1 - 14 Вукашин Перов - 3 1 - 15 Перо Милић стар - 2 1 - 16 Драшко Милић 1 2 1 - 17 Милутин Ковач 1 - 1 3 18 Ката Николина - - 3 - 19 Драшко Вилов 1 2 1 3 20 Јела Николина сирота - 2 1 1 21 Михаило Паријез 1 - 2 - Важна акта Топаљске комунитади из архива Хрватске академије... 179

22 Стојан Миливојевић 1 3 1 1 23 Миливој Поробић 1 2 1 1 24 Вуко Кецојевић 1 2 1 3 25 Јован Велаш 1 2 1 2 26 Иван Симов 1 2 1 2 27 Вучко Јованов 1 - 1 - 28 Перо Вучетин - 2 1 1 29 Вукота Вуков 1 1 1 1 30 Симо Хумков старац 1 3 1 - 25 54 38 28 Преносим

31 Бошко Јованов пушкар(а) 1 2 1 2 32 Перо Јованов 1 3 1 1 33 Сћепан Вуков 1 1 1 2 3 6 3 5 Мојдеж 26 кућа у све Пушкара 32 Ђетића 55 Жена 34 Ђевојака 45 Сума душа 166

Подпланину 22- куће Пушкара 28 Ђетића 60 Женах 41 Ђевојака 33 Сума Мојдеж 328

Од овога харамбаша Вуко Вујов21

С(лава) Г(осподу) Б(огу) на. 25- мађа на- 1721 на Топлој

Нота како изнутра колико је кућа у осјеку мојдешкоме и мокринскоме кућа како изнутра -101- каде се саста сва комунита за виђети што су слати инбашадури у преузвишени Сенат и што су се заимале јаспри за њиове спензе

21 Архив ХАЗУ, лист IIIc- 10/III, 9-11 180 Aрхивски записи

што су потрошили и заимате у дивершијех како по шкритима и нотам и расјекосмо речени динар штох какоју парту пада Мојдеж и Мокрине цекина -40 Z 24:4, а танцаше капетана Николу да да у речене јаспри цекина -2-

Taдај бијау цекини пo Z 40

17 ђенара 1724 по српскому

Нота колико донијеше речена села и парта кнез Вуко Ву(ј)овић, Ми(ј)о Андрић Вукета Умковић Вук Косић и Ђуро Косић и сви сељани уједно дадоше – капетану од комунитади Николи Кецојевићу што је био дао у брацку реченије више цекина четрадес и либара двадесети и четири и солада четранајес – це(кина): 40 Z 24:14. Oво је дато капетану Николи Кецојевићу што је био заимао за потребу брацку што је слано у Млетке, а узе исти капетан Никола решту за испунити до четрадес и шес цекина од ијаспри штох предаде Перо Лучић капетану и суђами- - -

С(лава) Г(осподу) Б(огу) на 18 ђенара -1724 по срапском

Састаше се сви главари на вароши з господином капетаном и суђама у кући јединокупно рекоше да подјеле бандијере што су донесене из Млетака дао преведри принцип инбашадурима како у превелеђу и подјелише на парте и како која парта предаје ијаспри узимље бандијеру Мојдеж Мокрине капетан Никола Кецојевић, кнез Вуко Ву(ј)ов, Ми(ј)о Андрић, Вукета Умковић, Вук Косић, кнез Ђуро Косић и сви од иове парте ш њима уједно примише бандијеру и копље и ките како је и донесено и међу њима рекоше осташе на јаманету у г(оспди)на капетана Николе Кецојевића једну да сто(ј) и- - -

И ја војвода Јово Кецојевић авермавам горње писмо за Вука Ву(ј)ова не умијући он писати И ја Никола Косић авермајем горње писмо. И ја Ђуро Сћепанов подписах за Николу не умијући он писати22.

22 Исто, лист 16 Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 181

UDK 355.253(497.16) „1911”

Boban BATRIĆEVIĆ

NAREDBA MINISTRA VOJNOG “O PREGLEDU VJEŽBANJA PJEŠADIJSKIH I ARTILJERIJSKIH REKRUTA II KURSA I VOJNIH SLAGALIŠTA” jula 1911. godine

U domaćoj literaturi do sada nije posvećivano mnogo pažnje obrazovanju i unutrašnjem životu crnogorske vojske na početku XX vijeka. Većina autora samo je usputno obrađivala temu obrazovanja crnogorskih vojnika i uglavnom konstatovala da ono nije bilo na visokom nivou. Međutim, u periodu od 1910. do početka Balkanskih ratova crnogorska Vrhovna komanda činila je velike napore da svoju vojsku obuči i upozna sa tehnikama savremenog ratovanja, u zavisnosti od materijalnih mogućnosti kojima je raspolagala. Vojne vježbe, oficirski kursevi i probne mobilizacije vršene su redovno, uz detaljnu analizu nakon njihovog završetka. Veliku pomoć u školovanju crnogorskih vojnika, pružali su ruski oficiri koji su se nalazili na Cetinju. Nakon donošenja zakona o uređenju vojske, propisana su pravila koja su određivala način na koji će crnogorski građanin steći osnovna znanja iz vojne vještine. Upisivanje u vojsku obavljano je na sljedeći način: do 31. decembra one godine u kojoj navršava 16 godina starosti, mladić se morao prijaviti komandiru čete kojoj pripada radi upisivanja u spiskove za regrutsko vježbanje; do 12. juna iduće godine četni komandir, zajedno sa plemenskim kapetanom ili predsjednikom varoške opštine, sačinjavao je spisak doraslih za regrutaciju i slao ga komandi brigade, a ova divizijskoj komandi. Regrutske klase bile su obavezne da prođu dva regrutska vježbanja. Divizijske komande, prema rasporedu izvođenja nastave, 182 Aрхивски записи sačinjenom od strane Ministarstva vojnog, određivale su vrijeme i mjesto prijave regruta. Ako se nije prijavio na vrijeme, regrut se kažnjavao zatvorom o svom trošku i novčanom globom. Poslije priziva, prijavljeni upisnici su se podvrgavali ljekarskom pregledu, a primljeni regruti su polagali zakletvu i bili raspoređivani po rodovima i strukama prema naredbi Ministarstva vojnog. Nadzor nad nastavom vršile su divizijske komande. One su nakon pregleda davale iscrpne izvještaje, koji mogu pomoći cjelovitijem sagledavanju obučenosti vojnog potencijala Crne Gore. Jedan takav izvještaj predstavlja Naredba ministra vojnog od 15. jula 1911. godine koja možda najbolje odslikava stanje crnogorske armije. Naredba nosi naziv “O pregledu vježbanja pješadijskih i artiljerijskih rekruta II kursa i vojnih slagališta”, a potpisao je tadašnji ministar vojni, brigadir Ivo Đurišić. Dokument osvjetljava gotovo nepoznate djelove iz prošlosti naše vojske. Detaljnim uvidom, brigadir Đurišić okom iskusnog vojnog starješine, ukazuje na nedostatke u crnogorskoj vojsci. Njegova objektivna i oštra percepcija je veoma dragocjena za rekonstruisanje istorije crnogorske vojne sile, ali i da lakše shvatimo njen položaj uoči Balkanskih ratova. Opservirani su gotovo svi segmenti – od gimnastičke spreme i taktičkih sposobnosti, pa do unutrašnjeg života i ishrane vojnika. Dokument koji prilažemo naročito će značiti istoričarima svakodnevnice, istoričarima mentaliteta, ali i stručnjacima iz oblasti klasične vojne vještine. Pojedine informacije i formulacije iz ove naredbe navešće čitaoca na smijeh, ali kada se dublje analizira Đurišićeva kritika, shvatamo da poslovi na modernizaciji crnogorske vojske (koji su otpočeli intenzivnije 1910.) nijesu bili završeni do kraja. Ovaj dokument se čuva u Državnom arhivu Crne Gore, u fondu Ministarstvo vojno (Kabinet, 1911, fascikla 3).

Kraljevina Crna Gora Cetinje, 15. jula 1911. god. Ministarstvo vojno Kabinet ministra vojnog Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 183

NAREDBA M I N I S T R A V O J N O G Broj 3.

O pregledu vježbanja pješadijskih i artiljerijskih rekruta II kursa i vojnih slagališta

9., 11., i 13., t.m. zajedno sa g. g. Oficirima – Instruktorima Kralj. Crnogorske vojske, činio sam pregled vježbanja pješadijskih i artiljerijskih rekruta II kursa svih divizija, a također i vojnih slagališta. Prilikom pregleda pješadijskih rekruta primijećeno je sljedeće:

I. Strojna obuka

U opšte, u strojnom pogledu rekruti su obučeni dosta dobro. Odmah se primjećuje čisto vojnički izgled, samo što treba obratiti pažnju na bolju jedinačnu spremu rekruta; stav kod mnozine bio je neprirodno ukočen, pri pušci pak, mnogi su držali nepravilno lijevu ruku, koja treba u tom slučaju da bude slobodno spuštena na niže sa malo savijenim prstima; među tim kod većine rekruta lijeva ruka bila je neprirodno otegnuta a prsti ruke ispruženi i priljubljeni pri lijevom stegnu. Mnogi su pri kretanju nepravilno mahali lijevom rukom, izbacujući je mnogo naprijed i držeći prste raširene; lijeva ruka pri kretanju treba da se slobodno kreće oko tijela a ne naprijed, a prsti ruke treba da budu ne otegnuti, nego malo savijeni kao pri stavu „mirno“. Radnje s puškom izvršavale su se lijepo, no pri ovom mnogi rekruti kao da su kretanjem glave pomagali ovim radnjama, što nikako ne treba dozvoljavati; pri radnjama s puškom treba da se kreću samo ruke, ostali djelovi tijela treba da budu nepomični. U jednoj četi vojnici nijesu bili naučeni izvršenju komande „na ruku“; po komandi „na ruku“ rekruti su izvršavali radnju odgovarajući komandi „na borbu“. Okretanja i udvajanja redova vršeno je pravilno. Četna vježba u smaknutom stroju na kojima sam prisustvovao sa g. g. Oficirima – Instruktorima, većim dijelom vršene su dosta dobro. Korak je bio potrebite veličine i brzine; kretanja prirodna, spokojna, ravnjanje kako po frontu 184 Aрхивски записи tako i u potiljak dosta lijepo; prestrojavanja kao na mjestu tako i za vrijeme kretanja korakom izvršavala su se lijepo i vješto. Za vrijeme četnih vježbanja primijećeno je sljedeće: 1) Poslije kakve bilo radnje s puškom ili poslije kakvog prestrojavanja primjećivalo se i mrdanje u stroju; također čujao se govor za vrijeme prestrojavanja čete u kretanja. Smaknuti stroj je od velikog disciplinskog značaja i radi toga nikakvog glasa osim komande ne treba da se čuje na vježbanjima u smaknutom stroju; takođe ne smije biti nikakvog mrdanja niti kretanja bez komande. U slučaju nepravilnog ili netačnog izvršenja kakvog bilo prestrojavanja, nijedan od nalazećih se u stroju nižih činova, ne smije bez komande mrdati i kretati se, da popravi učinjenu pri prestrojavanju pogrešku; pogreške se popravljaju tek onda kada za to bude data potrebita komanda. 2) Mnogi četni komandiri za vrijeme vježbanja, davali su „voljno“ bez moje dozvole, a jedan, pošto je podišao k meni s raportom, odmah je komandovao „voljno“ mjesto da čeka moju naredbu i tek po njoj da otpočne vježbanja. Svi starješine treba da znaju, da u prisustvu pretpostavljenog ili starijega mogu davati komandu „voljno“ samo s njegovom dozvolom. 3) Pri prestrojavanjima čete u kretanju neki vojni komandiri davali su komande slabim glasom, što je prouzrokovalo nejednovremeno izvršenje komande, te se je prestrojavanje izvršavalo tromo a ne složno. Starješine ne treba da zaboravljaju da od načina davanja komande u smaknutom stroju zavisi i izvršenje iste; energična komanda izaziva i energično izvršenje, komanda pak data tromo i slabim glasom, koji ne mogu svi vojnici čuti, ne može izazvati ni složnog i jednovremenog izvršenja. Naravno, pri komandovanju ne treba odveć naprezati glas, nego ga treba odmjerati, prema veličini jedinice, koje se komanda tiče. Onaj koji komanduje vodom, treba da pojača glas onoliko koliko bi bilo dosta da ga samo vod čuje, a ne da viče da bi ga cijela brigada mogla čuti. 4) U nekim četama komande četnih komandira izvršavane su ne odmah nego sa nekim zatezanjem. Treba zahtijevati, da se svaka komanda u smaknutom stroju odmah izvršuje. Dobro očuvana jedinica izvršuje komandu mehanički – bez ikakvog zatezanja. 5) Za vrijeme kretanja mnogi četni komandiri zaboravljaju da odrede pravac kretanja, određujući samo stranu ravnjanja. Kada se ne označi pravac, kretanje ne može biti strojno, nego se uvijek dobijaju raskidi, a osobito u kretanju širokim frontom i po ispresijecanom zemljištu. Usljed toga u svakom Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 185 početku kretanja kao i po svakoj promjeni pravca kretnnja treba poslije komande „ravnjanje na tu i na tu stranu“, odmah komandovati „pravac na taj i taj predmet“. 6) Pri prestrojavanjima korakom iz razvijenog stroja čete u vodnu kolonu, u nekim četama zadnji vodovi nijesu brzo uzimali korak, što je činjelo, te je svaki vod imao zaseban korak a opšteg (zajedničkog) koraka u četi nije bilo. Uzrok ovoga bio je prednji vod, prema kojemu se je i izvršavalo prestrojavanje, a koji nije jako davao takt (korak)! U ovakvom slučaju treba iziskivati, da prednji vod jako udara takt (korak); tada će i zadnji vodovi moći odmah prihvatiti ga i prestrojavanje će se izvršiti strojno i odmjereno. 7) Prelazak iz razvijenog stroja u vodnu kolonu „trkom“ i obratno – kod većine četa izvršavalo se je nepravilno. Izvršenje je bilo tromo, ne „trkom“, nego trčećim korakom i po komandi vojnih komandira; među tim prestrojavanja „trkom“ treba da se vrše odmah po izvršenoj komandi četnih komandira hitro s najvećom brzinom, i bez ikakvih komanda vodnih komandira, - svaki vojnik treba da živo trči na svoje mjesto i da ga umije naći bez ikakvih upustava. Pri tome, prestrojavanja trkom treba da se izvršuju u potpunoj tišini. 8) U opšte, pri obučavanju u smaknutom stroju, treba uvijek imati pred očima, da je teško na našem zemljištu nalaziti velike ravnice, te radi toga vojnici treba da budu naučeni, da se složno i živo kreću i da dejstvuju u svakom smaknutom stroju a također i da se prestrojavaju iz jednog u drugi stroj na svakovrsnom zemljištu.

II. Taktička sprema za dejstvo u četnom borbenom poretku.

Pri spremanju za djejstvo u borbenom poretku kako pojedinih vojnika tako i jedinica, treba neprestano imati u vidu, da se sva vježbanja izvode u zavisnosti od okolnosti, u kojima bi se pojedinci ili jedinica nalazili za vrijeme pravoga boja. Treba vojnike navikavati da se svjesno i s razumijevanjem odnose prema svakome djejstvu koje preduzimlju, radi čega treba potpuno jasno da znaju kako cilj djejstva, tako i taktičke okolnosti u kojima se izvršuje jedna ili druga radnja. Na svakom taktičkom vježbanju vojnicima treba da se objasni: gđe je protivnik; kakve su njegove namjere šta radi u to doba; gađe li; ako gađe – onda kakva je vrsta njegove vatre što namjerava da preduzme naš odred i t. d. Kada se tako objasne taktičke okolnosti, svaki vojnik može sebe razumijevanjem udešavati prema njima i jasno shvaćati stanje stvari. On će razumjeti, da, ako je protivnik daleko i ako ne gađe ne treba oklijevati s 186 Aрхивски записи nastupanjem i gubiti vrijeme na gađanje, - može se nastupati i ne svijajući se, širokim frontom i ne zaustavljajući se na strjeljačke položaje. Naprotiv, ako se protivnik nalazi u blizini i vrši paljbu, - treba preduzeti sve mjere, da se s jedne strane – po mogućnosti što brže isti naćera da umakne, radi čega treba se ustavljati i zadržavati na strjeljačkim položajima radi paljbe; s druge pak strane – u ovakvom slučaju trebaće nastupati tako, da se pretrpi što manje gubitaka od protivničke paljbe, t. j. skokovima, puzeći i koristeći se svim zaklonima, koje se na zemljištu mogu naći. Ako se obučavanje bude izvodilo na ovakav način, vojnici će se priviknuti da vrše u mirno doba sve ono, što će trebati da vrše u ratno doba za vrijeme pravoga boja; oni će dobiti pravilan pojam kako se vodi boj i koji su načini njegovog pravilnog izvođenja. Ako se u mirno doba obučavanje bude izvodilo ne obraćajući pažnju na prilike, sa kojima ćemo se sresti u ratno doba, vojnici će dobiti na prvo mjesto potpuno nepravilan pojam o bojnim dejstvima, a na drugom – što je najglavnije, - sresti će se u boju sa onim čim u mirno doba nijesu bili upoznati, te će ih zbog toga trebati još u prvom boјu poučavati ali već, ovom prilikom, pod vatrom protivnikovom t. j. trpeće velike gubitke. Treba pamtiti, da je cilj rata - pobijedivši neprijatelja, podčiniti ga svojoj volji, a ne nikako podložiti svoju glavu protivničkim udarcima i pognuti ne prinoseći svojom smrću nikakve koristi otadžbini. Pobijediti, uništivši protivnika, i ostati živ i nepovrijeđen,- treba da bude zadatak svakog vojnika bez razlike čina i položaja. Usljed ovoga dužnost je svih starješina od najvišega do najnižega, da imajući u vidu konačni cilj – pobjedu nad neprijateljem, u isto doba čuvaju povjerene im jedinice i živote podčinjenih im vojnika, radi čega u mirno doba starješine treba da učine sve, što je u njihovoj vlasti da se u ratno doba ne bi uzalud gubili životi vojnika; a da se to postigne, treba da se vježbanja u mirno doba izvode onako, kako to iziskuji prilike pravoga boja. Na žalost, na nekim četnim taktičkim vježbanjima, na kojima sam prisu­ stvovao sa g. g. Oficirima – Instruktorima, bojna zahtijevanja nijesu se uzimala potpuno u račin, usljed čega i vježbanja nijesu mogla koristiti vojnicima onoliko koliko je trebalo. U nekim pak slučajevima, nepravilno izvođena taktička vježbanja mogla su štetiti vojnicima, privikavajući ih k primjeni takvih radnja, koje se u boju nikad neće primjenjivati. Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 187

1) Nastupni boj izvodio se suviše brzo. Često puta četa se je kretala po zemljištu ravnom i otvorenom u marševnom pokretu na odstojanju ne većem od jednog kilometra do protivničkog položaja, i na ovakvom odstojanju prelazila u četnu kolonu, iz koje se direktno izašiljao strjeljački lanac. Dalje nastupanje vršilo se je suviše hitro; lanci su se malo zadržavali na položajima radi pripremanja daljeg nastupanja vatrom; cijelo vježbanje izgledalo je kao da ima cilj sresti se što prije na bajonet s protivnikom, sasvim ne uzimajući u obzir vatru, sa kojom bi protivnik u pravome boju zadržao nastupanje. Treba pamtiti, da se na zemljištu ravnom i otvorenom neće moći u marševnom pokretu približiti neprijatelju bliže od onog odstojanja, na kojem se može potpasti pod vartu protivnika iz čega izlazi, ako protivnik ima artiljerije, da će trebati prijeći iz marševnog pokreta u četnu kolonu već na jasnom odstojanju od šest kilometara do protivnika. Strjeljački lanac se šilje sa onog odstojanja, sa kojeg se može izvoditi puščana paljba, t. j. od prilike sa dva kilometra. Ranije odašiljati strjeljački lanac nema smisla, „jer moskovka“ gađe na dva kilometra, te bi, naravno, prijevremeno izašiljanje strjeljačkog lanca zadocnjevalo nastupanje. Sa izašiljanjem lanca otežava se komandovanje četom, a to znači, da se smanjuje i njena pokretnost. Izašiljati strjeljački lanac na odstojanju manjem od 2 kilometra, to bi grehota bilo ne koristiti se prilikama u ne početi biti protivnika i sa većih odstojanja, osobito ako se pokažu lijepi ciljevi. Zato i treba na vrijeme postrojiti četu u onaj poredak, iz kojeg se može gađati, - t. j. treba poslati strjeljački lanac na odstojanju od 2 kilometra. Ako se ovo na vrijeme ne izvrši, trebaće gubiti vrijeme oko prestrojavanja onda, kada se cilj pokaže i lako se može dogoditi, da se cilj skrije dok se pre­ strojavanje izvrši. Razumije se, na ostojanju većem od 1 kilometra ne treba otvarati puščanu vatru osim u izuzetnim slučajevima, t. j. kada se pokažu veliki, i dobro viđeni ciljevi (na pr. nepr. rezerva u koloni) ili pak ciljevi i ako ne veliki, no zato od značaja (na pr. starješina protivnikov sa pratnjom). Pošto se zauzme 1. strjeljački položaj (na zemljištu ravnom i otvorenom od prilike na 1 kilometar od položaja protivnikova) dalje nastupanje treba da se priprema vatrom, radi čega se treba zadržavati na korisnim strjeljačkim položajima. Treba znati, da će za sve to vrijeme neprijatelj gađati nastupajućeg, za to nastupanje treba izvoditi prilagođavajući se brižljivo k zemljištu, i tražeći na njemu zaklon od neprijateljeske vatre. 188 Aрхивски записи

Savremeni boj, u kojem se poraženje nanosi daljnobojnim topovima i puškama iziskuje, da se nastupanje izvodi metodički; trebaće osvajati svaku ped zemlje ne kojoj se protivnik nalazi; nastupati pak otvoreno, naglo, samo da se čas prije dođe do udara bajonetom neće se moći; trebaće se računati s vartom protivnikovom, koja će nanositi smrt na velikim odstojanjima. U današnje doba nije dosta samo željeti stići do protivnika, već se traži i da se vješto podiđe k protivniku bez izlišnih gubitaka. 2) Pri nastupanju skokovima cijelim jedinicama vojnici su se gomilali, zbog čega bi, kada bi tako bilo u pravom boju, trpjeli velike gubitke. Za vrijeme daljeg nastupanja malo se pažnje obraćalo na približavanje k neprijatelju a s tim i njegovoj poražavajućoj vatri. Često se dešavalo, da vrše skokove cijeli vodovi na odstojanju od 400 do 500 koraka od protivnika, t. j. na daljini stalnog nišana, što je apsurdno. Također, nije se u dovoljnoj mjeri primjenjivalo puzenje, koje će u pravom boju biti neprekidno potrebito sa malim od protivnika odstojanjima. Na jednom četnom vježbanju po ravnom i otkrivenom zamljištu, čak i na pošljednjem strjeljačkom položju mjesto da puze, vojnici su pretrčavali; takvo jedno pretrčavanje veoma bi se skupo platilo za vrijeme rata, - a ko zna, bi li ijedan vojnik i mogao dotrčati do pošljednjeg strjeljačkog položaja. Cijelo nastupanje počinjući s prvog strjeljačkog položaja pa do sudara, treba izvoditi tako, kako bi se sa nastupanjem sve više otežavalo protivniku uspješno gađati napadača. Zato, ukoliko se budemo više približavali k protivniku, skokove treba da činimo sve manjim i manjim djelovima, za tim, da prijeđemo na pretrčavanje pojedinaca; pa najposlije treba prijeći na puzenje, koje treba da se izvodi manjim ili većim djelovima ili čak i po jedinačno, prema daljini do protivnika, jačini njegove vatre i zemljištu. Usljed toga što se lanac za vrijeme pretrčavanja mnogo ljepše vidi nego li onda kad leži na strjeljačkom položaju, skriven od protivnikovih očiju prirodnim ili vještačkim zaklonima, - treba, s približavanjem k protivniku skraćivati i dužinu pojedinih skokova. Što je lanac bliže protivniku, to treba da je i manje vremena izložen njegovom pogledu t. j. njegovi skokovi treba da budu krači. Za vrijeme kratkih i iznenadnih skokova može biti protivnik neće moći ni jednog fišeka opaliti. Ne treba gubiti iz vida i moralno stanje boraca u boju; za vrijeme skokova onaj koji nastupi trpi gubitke od protivnikove vate a sam ne gađe t. j. ne čini nikakve štete protivniku. Prirodna je stvar, da to neće moći tako lako da pretrpi vojničko srce, da ono bude nevina biljega neprijateljskih zrna. Samome vojniku će se prohtijeti Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 189 da legne, da ispali koji metak, te da primora nametljivog protivnika da umakne. Takvim prirodnim željama treba ići u susret. Starješina treba da se brine - o regulisanju skokova; da ne primorava vojnke da pretrčavaju velika odstojanja pod uspješnom protivnikovom vatrom, te tako da trpe velike gubitke, ne čineći u isto doba protivniku nikakve štete; starješina treba da u sve vrijeme izabere nedalek strjeljački položaj za lanac, kako ne bi vojnici u slučaju dužeg skoka, bili prinuđeni da se sami samovoljno zaustavljaju na sred puta, čak i bez naredbe i da počinju paljbu. Najbolje sredstvo da pretrpimo što manji gubitak jest, da skokove izvršujemo iznenada t. j. tako, kako se protivnik ne bi mogao dosjetiti, koji dio lanca misli da vrši skok, te da se pripremi za paljbu protiv njega. Zato, ako se skokovi vrše po grupovima ovi ne smiju pretrčavati onim redom, u kojem se na položaju nalaze - s desna u lijevo, ili s lijeva u desno, - već se skokovi vrše s grupovima, uzetim iz raznih mjesta voda. Na pr. da rečemo da su u vodu 4. grupa; neka pretrčavanje počne 3. grup; poslije njega neka pretrči 2. poslije njega 4 a najposlije 1. 3) Na jednom četnom vježbanju veoma je podesno bilo koristiti se kao 1. streljačkim položajem grebenom jednog visa, sa kojeg se lijepo vidi protivnikov položaj i ispred koga se nalazio odličan brišući prostor. Ovaj greben mogao se sasvim neprimjetno i nenadano za protivnika zauzeti, jer je njegova zadnja strmen dopuštala, da se sasvim neprimjerno može na nj dopuzati. Među tim, lanac je pretrčao, i ne saginjući se, t. j. izdao je svoje kretanje prije, nego je i postao strjelječki položaj. Posijedajući riječni greben mnogi strijelci su lijegali toliko nazad, da nijesu mogli nikako viđeti protivnika, iz čega izlazi, da nijesu mogli ni gađati, Takvo nesmisleno ležanje na strjeljačkim položajima ne treba dozvoljavati; u pravome boju svaki vojnik treba da se brine, da na svakom strjeljačkom položaju izabere za sebe onako zaklonjeno mjesto, sa kojeg će moći zgodno poražavati protivnika; ovoga se treba pridržavati i na vježbanjima u mirno doba. 4) Primijetilo se je na taktičkim vježbama, da nije dobro usvojen značaj, koji imaju grupovi, i da se ovijema nije umjelo dobro koristiti pri izvođenju napadnog boja. Grup sačinjava od sebe najmanji dio lanca, na koji se ovaj može podijeliti, da s tim dobije elastičnost i da bude najpodesniji da se primjenjuje k zemljištu. Grup mora biti organska jedinica čiji se stav ne smije mijenjati, po mogućnosti, za vrijeme cijelog rata, (osim kada bi gubitak ljudi bio takav, da bi nas primorao k preistrojstvu grupova) i mora imati na čelu jednog istaknog 190 Aрхивски записи odgovornog starješinu. Treba, da se ta jedinica privije i da privikne po jednom pogledu svog starješine da zna što želi. Samo pri ovakvom uslovu lanac razdijeljen na grupove biće elastično i poslušno oruđe u rukama svoga starješine. Osobito veliku uslugu će igrati grupovi za vrijeme rata na našem planinskom zemljištu, đe će se uvijek trebati dijeliti na gomilice. Razumije se, da se još u mirno doba treba naučiti da djejstvujemo sa ovakvim gomilicama ljudi, pretvorivši ih u jake organske jedinice, a ne slučajno sastavljene iz nekoliko ljudi kupove. Među tim primijetilo se je, da se na mnogim vježbanjima pri nastupanju (skokovima, puženjem) k takvim grupovima nije pribjegivalo. Mjesto da se pristupi k neprijatelju skokovima, po grupovima, komandovalo se je: „skokovima naprijed po trojica s desna (lijeva)“. Na takav način stvarala se na samom bojnom polju osobita jedinica, čije je ustrojstvo potpuno zavisilo od slučajnog u to vrijeme razmještaja vojnika na streljačkom položaju, - jedinica bez starješine. Ovako što u budiće ne treba dozvoljavati. 5) Prilike savremenog boja, osobito na planinskom zemljištu, izistuju da se dosta rasturaju razna odjeljenja borbenog poretka kako po frontu tako i po dubini. Naravno, da ovakvo rasturanje u veliko otežava upravljanje s takvim djelovima. Usljed ovog danas se bolje, nego ikad do sad, traži vještina pri podjeli među starješinama uloga pri upravljanju raznih djelova vojske, koji se u borbenom poretku nalaze.U ovom upravljanju treba da uzmu učešća svi starješine od najvećeg do najnižeg, od najstarijih oficira pa do najmlađih podoficira, - svi treba prema dobivenoj zadaći da rade u korist opšteg cilja ostavljenog odredu u zadatak. Treba da se starješine priučavaju da upravljaju podčinjenim im djelovima borbenog poretka i u mirno doba s onih mjesta i iz onih položaja, iz kojih bi to vršili u ratno doba. Na vježbanjima, na kojima sam prisustvovao sa g. g. Oficirima - Instruktorima to se nije praktikovalo. Bivalo je, da su četni komandiri u toku cijelog nastupnog boja bili u lancu i sa prvim grupovima pretrčavali na novi strijeljački položaj, dok je u to vrijeme veći dio lanca ostajao ozad. Vodni i poluvodni komandiri ne samo da su se u lancu nalazili, nego su podoficiri i gađali t. j. starješine, kojim je, prema pravilima, dužnost, da upravljaju bojem, mjesto te dužnosti vržili su dužnos redova strijelaca. U isto doba primijetilo se, da su svi starješine, - kako oficiri, tako i podoficiri, malo računa vodili o vatri, kojom bi obasipao protivnik nastupajući lanac i stojali su za svo vrijeme na nogama, pa i u blizini protivnika, dok su strijelci vršili paljbu ležeći. Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 191

Naravno, u nekim prilikama trebaće, da se i četni komandir nalazi u lancu; ali to će se događati veoma rijetko; u normalnim prilikama u boju, mjesto četnog komandira je iza lanca, pobliže rezervi ili kod same rezerve, kako bi otud lakše mogao pratiti cio tok boja svoje čete i prema tome davati dalje naredbe koristeći se sredstvima veze. Prisutnost u lancu četnog komandira ne samo da mu ne olakšava rukovati četom, već otežava; komandovati za vrijeme boja je gotovo nemoguće; - usljed pucanja današnjih brzometnih pušaka i opšteg šuma borbe, komandu četnog komandira jedva da će moći čuti 2-3 vojnika i to oni, koji mu se nalaze u neposrednoj brzini. Treba znati, da će u savremenom boju trebati ne komandovati, nego upravljati izdavanjem potrebnih naredba, te zato četni komandir treba da spremi i uredi službu veze. Prisutnost četnog komandira u lancu ima još, osim neudobstva u upravljanju, i to neudobstvo, što ga ona izlaže nepotrebnom risku t. j. da bude prije vremena izveden iz stroja, i osim toga ima i taj nedostatak, što, budući se nalazi u lancu, on počinje sve više da se nervira i da živi dušom onog malog grupa četnog lanca u rejonu kojeg se u to doba nalazi; usljed toga opšti raspoložaj čete se gubi iz njegovih očiju i on se u potpunom smislu pretvara u starješinu grupa, t. j. onih nekoliko ljudi, čija djejstva on vidi i čijim djejstvima on može glasom komandovati. Isto tako je nepravilno (osim izuzetaka) da su u lancu nalaze vodni i poluvodni podoficiri. Njima su pravilima određene važne dužnosti pri upravlja­ nju djelovima lanca; oni su straješine, koji treba da olakšavaju rad četnom komandiru pri opštem upravljanju četnim borbenim poretkom. Za vrijeme boja njima je mjesto iza njihovih vodova i poluvodova, kako bi mogli voditi, nadzor nad djejstvima povjernih im jedinica. I vodni i poluvodni komandiri teško da će moći zbog opšteg šuma komandovati, već će trebati da upravljaju svojim jedinicama preko vojnika, koji će njihove naredbe pužeći prenositi i u lanac predavati; sa četnim pak komandirom trebaće da se sporazumijevaju signalizacijom. Uz to starješine treba da zaboravljaju protivnikovu vartu, pod kojom se neće moći na nogama stojati. Oni treba da budu u onome stavu, u kome se i vojnici u lancu nalaze. Usljed gore - rečenog, starješine treba u mirno doba da se navikavaju da upravljaju svojim jedinicama iz onih stavova i sa onih mjesta i da predaju svoja naređenja onako, kako bi sve to vršili u vrijeme pravog boja. 6) U savremenom boju pri ovakvom rasturanju djelova borbenog poretka, osobitu važnost pri upravljanju istim dobija pravilno uređenja služba veze i 192 Aрхивски записи umješno korišćenje njenim sredstvima. Na taktičkim vježbanjima na kojima sam prisustvovao, ova veza se nije održavala pravilno i imala je mnogo nedostataka. Bočne patrole borbenog poretka u većini slučajeva nijesu bile snabdjevene barjačićima za signalizaciju; takođe nije bila organizirana signalizacija među četnim i vodnim komandirima, koji su bili u borbenom poretku; sasvim pak je otsustvovalo predavanje naredba pod jakom protivnikovom vatrom, a preko pužećih ljudi, ili predavanjem naredaba, koje bi vojnici duž lanca jedan drugome dodavali. Treba svjesno shvatiti važnost veze u savremenom boju, i priviknuti se još na vježbanjima u mirno doba koristiti se sredstvima iste. Nužno je umjeti izabrati najpodesnije od sredstava veze, prema okolnostima, u kojima se u izvjesno vrijeme odjeljenje nalazi, i svojeveremeno ga mijenjati u zavisnosti od promjene tih prilika. Na pr. protivnik je još daleko; četa nastupa, na polju još nije otpočela, u ovakvoj prilici može biti, da će se moći glasom komandovati. Četa nastupa dalje i počinje paljbu; ovđe već četni komandir treba da odustane od komandovanja glasom i da se lati signalizacije barjačićima. Signalist četnog komandira ubijen; dok isti bude zamijenjen drugim, trebaće da se naredbe predaju preko glasnika - ordonansa; a ako naredbe bude složenije sadržine, treba je napisati; ako zemljište bude pokriveno ili zaklonjeno, a uz to ako protivnik ne gađe, onda ovaj ordonans može trčati slobodno, i ne saginjući se; no ako njegov put ide po otvorenom zemljištu, izloženoj vatri protivnikovoj, on će biti prinuđen da naredbu odnese pužeći i t. d. Mijenjajući tako, okolnosti, četni komandir treba prema njima da mijenje i sredstva veze i da privikava vojnike da se njima služe. Obučavajući vojnike, tako isti će shvatiti, koliko vremena se gubi oko prenošenja naredaba u boju od četnog do vodnog komandira i kako se često naredbe izopačuju pri ovom predavanju, i što znači umjeti naredbe pravilno predavati na razne načine. Vještina u službi veze kao u svakoj drugoj službi u boju, dobija se prije svega praktikom; sama teorija toj službi nas naučiti ne može; zato na taktičkim vježbama ne treba da se zadovoljavamo s predpostavkom, da je služba veze organizovana, već tu službu u stvari treba da vršimo na sve moguće načine. Ako ovoj službi ne priviknemo još u mirno doba, protivnik će nas naćerati da je izučavamo u ratno doba i to pod njegovom vatrom. 7) Pri organizaciji službe veze barjačićima dopuštene su od strane starješina neke nepravilnosti, kao na pr. mjesto signala stanice određivao se je samo po jedan vojnik. Na ove stranice treba određivati ne po manje od dva Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 193 vojnika: jedan od ovih prima ili predaje depešu, a drugi, pri predaji depeše, diktira njenu sadržinu, i pri primanju iste - zapisuje. 8) Signalisti su davali znakove stojeći; treba se priučavati signalizirati i stojeći klečeći, sjedeći i ležeći, - kako će to trebati da se radi u vrijeme pravoga boja. 9) Signalizacija barjačićima pri skraćenoj sistemi uopšte usvojena je dobro. Mnoge čete izvršile su vježbanja u smaknutom stroju i u borbenom poretku po signalima, davanim barjačićem, i sva vježbanja su lijepo ispala. Treba obratiti pažnju, da se signalist, koji prima za vrijeme vježbanja znakove od rukovaoca vježbanja, ne udaljuje od svog četnog komandira, - inače će naredbe i komande zakašnjavati k četnom komandiru. 10) Na mnogim vježbanjima primijećeno je, da su se u patrole, kako pri marševanju, tako i u patrole po bokovima četnog borbenog poretka, naznačivali po dva vojnika, dočim u sastav patrole poslate makar kakvim poslom, treba da bude ne manje od tri vojnika, od kojih se jedan određuje za starješinu, drugi može biti poslan sa kakvim izvješćem, a treći ostaje kao jezgro patrole da pazi na protivnika ili da osmatra zemljište. Prema gorerečenom se vidi, da je patrola od tri vojnika jedna od najmanjih; u sastav pak patrole u izvjesnim važnijim prilikama, ili patrole koje se kreću po prosječnom i pokrivenom zemljištu, treba određivati veći broj ljudi, prema važnosti dadenog patroli zadatka, i prema teškoći izvršenja istog. 11) Na jednom od nastupnih četnih vježbanja bilo je predpostavljeno, da je četa pridošla pri protivniku na odsojanje od 1 kilometar. Prema tome trebalo je izabrati 1. streljački položaj. Četni komandir je riješio, da vojnicima objasni zadaću, koja je bila data četi i da im dadne podatke, koje je o protivniku imao. Sve je on to lijepo objasnio i vojnici su ga mogli razumjeti, no nije bilo dobro to, što je četa za vrijeme toga objašnjavanja stojala u razvijenom stroju i okrenuta bokom k protivniku. U pravom boju očevidno, je da četa nije mogla prije no što će zauzeti 1. streljački položaj biti u razvijenom stroju; ona bi bila ili u borbenom poretku, ili na sakrivenom od protivnikovih očiju zemljištu - u četnoj koloni, kao što je trebalo da bude i ovom prilikom, te je trebalo prije početka vježbanja i staviti četu u ovaj stroj. Staviti pak četu bokom k protivniku bila je velika pogreška, koju je četni komandir učinio. Vojnici treba da uvijek budu okrenuti licem k neprijatelju, tim prije onda, kada im se objašnjuje zadatak čete na način izvršenja istog. Gledajući put neprijatelja, vojnici će se u toku objašnjavanja upoznati sa zemljištem, po 194 Aрхивски записи kojemu će im trebati nastupati, i dobiti će jasan pojam o djejstvima, koja će im trebati izvršiti. Kada je četnome komandiru naređeno bilo da stroj čete promijeni, on je to izvršio i postrojio četnu kolonu, samo što je ostavio sve vodove u smaknutom stroju. Ovakvi strojevi na odsojanju od 1 kilometra do protivnika trpjeli bi velike gubitke, - zato je trebalo razmaknuti vrste u vodovima i postaviti ih jednu od druge na 20 - 50 koraka. Treba znati da nas zemljište može zaklanjati od od protivnikovog pogleda, a u isto doba ne zaklanjati od njegove varte, kao što je to bilo i ovom prilikom. Četa se je nalazila iza nevelikog visa, koji je skrivao od protivnikovih očiju, ali isti protivnik mogao je njeno kretanje još za ranije opaziti i viđeti mjesto, gđe je položaj zauzela, i gađati je prebacnom vatrom preko grebena. 12) Na jednom četnom grebenu osmatrao sam zajedno sa g. g. Oficirima - Instruktorima rad oko utvrđivanja položaja pri nastupnome boju u sferi uspješne vatre protivnikove. Ovo vježbanje se izvršilo sasvim nepravilno ne uzimajući u obzir prilike, u kojima bi se moralo ovakvo utvrđivanje vršiti u pravome boju. Vojnici su kopali stojeći u gustim vrstama, iza njih su bile sastavljene puške, a pred njima od prilike na 10 koraka bio rasut streljački lanac. Sve se ovo vršilo na skrivenom od protivnika zemljištu. Ovakvo izvođenje vježbanja ne može prinijeti nikakve koristi, već štete, jer priučava vojnike na ono, čemu neće biti mjesta u pravome boju. Dakle, - trebalo je prije vježbanja objasniti četi dadenu taktičku zadaću, objasniti đe se protivnik nalazi i poslije toga početi nastupanje. Ušavši u sveru uspješne protivnikove vatre moglo se je na jednom ili na drugom strjeljačkom položaju početi samo okopavanje, ako su to prilike ili protivnikova vatra iziskivale (otvoreno zemljište). Uz to trebalo je uzeti u obzir prave bojne prilike u kojima bi se vojnici poslije pretrčavanja ili puženja okopavali na streljačkom položaju t. j. klečeći ili ležeći, sa položenom pored sebe puškom. Naravno, u ovakvoj prilici ne bi moglo biti nikakvog ohranjujućeg lanca sprijeda. Vježbanje u utvrđivanju položbja, koje sam s g. g. Oficirima - Instruktorima posmatrao, po svojoj prilici je vršeno s pretpostavkom, da se vodi odbrambeni boj, kad se utvrđivanje položaja za ranije izvršuje, dok se protivnik nije pojavio. No i u ovom slučaju trebalo je izabrati dobar strjeljački položaj, a ne padinu visa, koja se put protivnika uzdizala, a ohranjujuću strjeljački lanac trebalo je da bude istaknut ne na 10, već na nekoliko stotina koraka naprijed, đe bi, zauzevši položaj, mogao sresti protivnika, ako bi se ovaj pojavio, i spriječiti mu nastupanje, Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 195 kako ne bi mogao smetnuti radu oko utvrđivanja ozad nalazeći se odbranbenog položaja.

III. G a đ a nj e i z p u š a k a

Zajedno sa g. g. Oficirima - Instruktorima posmatrao sam u nekim četama 1. 2. i 3. vježbanje jedinačnog bojnog gađanja. 1. i 2. vježbanje rečenog gađanja većinom su se izvršavala na sasvim tačno prema pravilima „nastave za gađanje“. Što se pak tiče 3. vježbanja jedinačnog bojnog gađanja u jednoj četi prve divizije, ono je bilo izvedeno sasvim pravilno. Među pogreškama u izvođenju 1. i 2. vježbanja, najglavnije su sljedeće: 1) Sasvim se nije uzimalo u obzir, da su ovo vježbanja u „bojnom“ gađanju, t. j. onakva, pri izvođenju kojih treba uzeti u obzir prilike pravoga boja. Čete su sve skokove vršile u gustim lancima; vojnici su trčali gotovo potpuno ispravljeni, sasvim malo ili gotovo ni malo ne sagnuvši se, čak i na odstojanju od 400 koraka do protivnika; lijegajući na strijeljački položaj vojnici su se slabo prilagođavali k zemljištu, ne koristeći se zaklonima, koje im je ono davalo; na pr. na lice mjesta se nalazi gomila kamenja i stogovi sijena, a strijelci su lijegali pored i mjesto iza njih; starješine smjena komandovali su i rukovali vatrom stojeći, dok je u to vrijeme lanac ležao. U jednoj četi na 1. vježbanju vojnici su izlazili na streljački položaj ne trčeći nego običnim korakom -- potpuno ispravljeni, - i sve se je to izvršavalo na odstojanju manjem od 400 koraka do protivnika. Naravno, ovako se može raditi samo u mirno doba kada se ne obraća pažnja na prilike ratnog doba, a među tim svrha svih gađanja je, da se vojnici privikavaju, da ih izvršuju u okolnostima, po mogućnosti sličnim ratnim prilikama. Ovakvi se bojni zahtjevi ne smiju tako ignorisati, jer inače pomenuta vježbanja bojnog gađanja ne bi imala nikakvog smisla. 2) Za vrijeme izvođenja 1. vježbanja u jednoj četi, smjene su krećale po znaku „paljba“, a zatim su ustavljale po komandi svojih komandira, i sve na jednoj istoj liniji. Među tim prema propisima „nastave za gađanje“, za rasipanje smjena u strjeljački lanac trebalo je dati znak „naprijed“, - znak „paljba“ pak daje se po naredbi rukovodioca gađanjem i to na kom bilo odstojanju u granicama među 500 i 300 koraka do protivnika, pa tek po tom znaku starješine smejne treba, da je odmah ustavi radi otvaranja paljbe. Prema ovome izlazi, da starješini smjene ne može biti poznato odstojanje od protivnika, na kojem će smjena biti ustavljena, 196 Aрхивски записи ovo će mi pomoći da se ispraktikuje, da brzo određuje odstojanje do protivnika i brzo da daje komande za počinjanje palbe, jer poslije 1 ½ minuta od kad dadne komandu „stoj“, biljege treba da budu sakrivene. Uz to treba uzeti u obzir, da se prema odredbama „pješadijskih egzerciranih pravila“, komanda „stoj“ daje prije komande za otvaranje paljbe, a na vježbanjima u bojnom gađanju primijetilo se je, da je starješina smjene još u trku izdavao sve komande za otpočinjanje paljbe, pa poslije svega toga komandovao smjeni „stoj“, što je sasvim nepravilno. S jedne strane to nije prema pravilima; a s druge, pitanje je, hoće li moći straješina u trku, pod protivnikovom vatrom tačno odrediti odstojanje koje ga od njega odvaja i hoće li vojnici moći čuti sve riječi, iz kojih je sastavljena komanda za otpočinjanje paljbe? Razumije se, ne. Prirodna je stvar, da će u boju biti najprije data komanda „stoj“, ili samo uslovni znak pištaljkama, a zatim, pošto se vojnici, a i sam starješina, uatavivši se, umire od brzog trčanja pod protivničkom vatrom, dati će se komande za otvaranje paljbe. 3) U izvođenju 2. vježbanja jedinačnog bojnog gađanja primijetilo se je, da se čete nijesu umjele pravilno koristiti padajućim biljegama. Od samog početka pretrčavanja biljege su bile ispravljene, te su ih viđeli za sve vrijeme vježbanja, kako starješine tako i svi vojnici smjene; zatim, dovevši smjenu do izabranog položaja, starješina ju je ustavljao i otvarao sa istog paljbu. Sve rečeno od početka do kraja izvrašavalo se je nepravilno. Smjene treba da počinju pretrčavanje dok su biljege sakrivene; na kojem bilo odstojanju, između 800 do 600 koraka do protivnika, četni komandir trebao je da dadne ugovoreni znak, da se biljege isprave i pokažu, - i to tako, kako bi se one pojavile sasvim nenadano, kako za starješinu smjene, tako i za sve strijelce. Čim starješina smjene opazi biljege (u ovom slučaju starješine smjene treba da je do najveće mjere pažljiv) treba odmah da smjenu ustavi i, pošto odredi odstojanje, da dadne komandu za počinjanje jedinačnog bojnog gađanja. Na ovaj način, 2. vježbanje u jedinačnom bojnom gađanju ima svrhu, ne samo da nauči vojnike jedinačnom bojnom gađanju, već i da razvije kod starješina pažljivost prema protivniku i praktiku u ocjenjivanju odstojanja od njega. Način, na koji se je izvodilo s rekrutima 2. vježbanje, ovakvu praktiku nije mogao razviti. U isto vrijeme primijetilo se je, da podoficiri sasvim slabo ocjenjuju odstojanje, čak i na malim daljinama. 4) U jednoj pak četi, vojnici su za vrijeme 2. vježbanja samostalno i bez komadne poluvodnih komandira postavljali nišan i bez komande „počinji“ počinjali paljbu. Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 197

Samo na odstojanju stalnog nišana strijelci mogu samostalno izabirati cilj za gađanje, t. j. na sasvim malim daljinama; na većim pak i cilj i potrebiti za nju nišan treba da odrede komandiri vodova ili poluvodova. Odnosno pak 2 vježbanja u t. v.) čl. 172. „nastave za gađanje“ je kazano, da komandu za počinjanje paljbe daju poluvodni komandiri, t. j. oni treba da označe cilj, brzinu paljbe, nišan i za počinjanje paljbe da dadnu komandu „počinji“. 5) Na jednom vježbanju biljege su bile izložene pogledu više nego li 1 ½ minut, što se ne smije dozvoljavati 6) Na jednom pak od ovih vježbanja desio se je dosta žalostan fakt: vojnici su nepravilno pokazivali broj pogodaka, naročito ga uveličavajući. Za vrijeme ovakvog pokazivanja treba da oficiri pažljivo motre, da vojnici tačno saopštavaju broj pogodaka, a za svaki pokušaj lažnog saopštavanja, da krivca strogo kazne, kao za postupak, nedostojan dobrog vojnika. Na gađanjima na većim odstojanjima, oficiri treba da imaju uza se durbine. 7) Takođe je potrebito obratiti pažnju, da pokazivači tačno pokazuju broj pogodaka i da ih tačno obilježavaju. Način, da se pogodci na biljezi pokrivaju, priljepljujući na njih komadiće karte, nije dobar, jer isti komadići mogu lako odpadati, a s tim činjeti, da se jedan pogodak po nekoliko puta računa sve kao da je novi. Prostije, a i tačnije će biti, da se takvi komadići ne priljepljuju, nego da se pogodci obilježavaju bojadisanim lapisom, t. j. da se s njim svaki pogodak okruži.

IV. O c j e nj i v a nj e o d s t o j a nj a o k o m

1) Vježbanja u ocjenjivanju odstojanja okom imao sam priliku viđeti sa g. g. Oficirima - Instruktorima samo u jednoj četi. Mora se priznati, da u ovoj četi uspjeh vježbanja nije bio zadovoljavajući. Određivalo se odstojanje do dva predmeta, koji su se nalazili na odstojanju - jedan od 1040, a drugi na 880 koraka. Srednja ocjena u ovom slučaju bila je zadovoljavajuća, ali je bilo vojnika, koji su u ovom određivanju odstojanja činjeli sasvim velike pogrješke. Tako na pr. jedan rekrut odstojanje od 1040 koraka ocijenio je u 600 koraka; ovaj rekrut vršeći dužnost četnog pisara nije se do tada nikako vježbao u ocjenjivanju odstojanja okom, a međutim već je bila i 4 neđelja rekrutskih vježbanja. Pri ocjenjivanju odstojanja do predmeta, koji se nalazio na 880 koraka, ni jedan od izazvanih rekruta nije ušao u povoljnu ocjenu, t. j. svi su ocijenili odstojanje sa pogreškom većom od 10% od prvog izmjerenog odstojanja; uz to 198 Aрхивски записи ovo isto (880 koraka) odstojanje rekruti su ocjenjivali vrlo različito, počevši od 600 pa do 1000 koraka. Ovakvi rezultati pokazuju, da se vježbanjima u ocjenjivanju odstojanja okom ne daje onakav značaj, kakav bi ona trebala da imaju u spremi strijelaca. Što je finiji instrument, s kojim radnik radi, i radnik treba da je vještiji. Što je tačnije oružje, tim više se traži od vojnika vještine, da tu tačnost iskoristi. “Moskovka” je toliko tačna, da na nekim daljinama, pogriješka od nekoliko desetaka koraka u ocjenjivanju odstojanja učinjeće, da ni jedno zrno ne udari u biljegu. Usljed ovoga treba u mirno doba obratiti osobitu pažnju, da se vojnici nauče, da brzo i tačno ocjenjuju odstojanja, inače će se u vrjeme rata izbaciti mnogo suvišnih zrana, koja i ako će biti isturena iz tačne “Moskovke” - ipak neće biti opasna protivniku. 2) Na vježbanjima u ocjenjivanju odstojanja okom treba da se vojnici praktikuju ne samo da ocjenjuju odstojanja do raznih mjesnih predmeta, nego kao što to potpisuje “nastava za gađanje”, i da se praktikuju, da ocjenjuju ista i do pojedinih lica, ili do jedinica raznoga sastava, pri čemu kako oni koji ocjenjuju, tako i ona lica i jedinice, do kojih se odstojanja ocjenjuju, treba da se nalaze u raznim stavovima: stojeći, klečeći, sjedeći i ležeći. Ovo će biti od osobite važnosti u vrijeme boja, kada će trebati raspolagati navikom, da se iza svakog stava brzo i tačno mogu ocjenjivati odstojanja do protivnika, koji se takođe nalazi u raznim stavovima.

V. B o r b a b a j o n e t o m

Vježbanja u borbi bajonetom u opšte izvođena su pravilno i rezultati vježbanja su bili dosta dobri. Treba obratiti samo pažnju, da se dobije: pravilan stav “za borbu”, izvršenje dugačkog napada, da se udar bajonetom izvršuje brzo i tačno pri napadu, i da skokovi pri fehtovanju naprijed i nazad budu laki (hitri). U ovom pogledu primijetili su se sledeći nedostaci: 1) Stav “za borbu” bio je kod mnogih nepravilan. Prsi su kod mnogih bile mnogo istaknute naprijed i na taj način predstavljale zgodnu biljegu za protivnika; uz to, odviše su se opirali na lijevu nogu, usljed čega se nijesu borici mogli lako i brzo kretati naprijed i nazad, kako bi to trebalo da je pri fehtovanju, za vrijeme kojeg treba nenadno nalijetati na protivnika i brzo od njega oskakivati. Pri stavu “za borbu” treba držati što je više moguće desno rame nazad, kako bi se bolje sakrle prsi, u kojima su rane veoma opasne, i kako bi vojnik tijem predstavljao što manju biljegu za protivnika. Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 199

Uzimljujući stav “za borbu”, rekruti većinom nijesu pravilno držali ruke; desnu ruku nijesu držali na desnu slabinu, kao što bi trebalo, nego iznad slabine i nazad; palac lijeve ruke većinom bio je otegnut duž cijevi, među tim on pri stavu za borbu i pri odbijanju udaraca treba da obuhvati cijev od puške, kako mu je protivnik pri udaru ne bi iz ruka izbio. 2) Napad je bio kod većine rekruta veoma kratak, i pri njegovom izvršenju mnogi su odviše podizali lijevu nogu. Treba se priviknuti da se čini što duži napad, jer se s takvim više primiče k protivniku i u isto doba mu se nanosi jači udar. Lijevu nogu pri izvršenju napada treba odizati od zemlje samo onoliko, koliko je to potrebno da se brzo naprijed s njom kroči. Izlišno napadanje noge u visinu čini, te napad biva kraći, a s tim i sporiji što daje protivniku vrijeme da se pripremi za doček udaraca. 3) Pri napadu i izvršenju udarca u vreću, napunjenu slamom, mnogi su spuštali bajonete; a po mogućnosti treba se starati, da se udarac protivniku nanosi usred prsi. 4) Poslije udarca u vreću napunjenu slamom, neki rekruti nijesu dovoljno brzo vadili iz nje bajonet. Vojnike treba privikavati, da izvršuju udarac u tren i energično, a poslije udarca da vade bajonet živo i da odmah zauzimlju stav “za borbu”. Ako se bajonet brzo ne izvuče, može se dogoditi, da protivnik, pobijeđen udarcem bajoneta, povuče pri svom padu i pobjedioca, kojom se prilikom bajonet može iskrivati, pa čak i prelomiti. Treba takođe držati na umu, da se bajonetom u ratu radi u pošljednji trenutak boja, kada je svaki sekund skupocjen; ubivši bajonetom jednog protivnika, vojnik treba da je gotov odmah da bije drugog. 5) U jednoj četi pri obuci u izvršenju udaraca u vreću, punu slamom, vježbali su se od jedanput po dva vojnika, koji su stajali sa raznih strana i po opštoj komandi, ne videći jedan drugog, izvršavali su jednovremeni udarac u vreću s raznih strana. Ovako što ne treba dopuštati, jer prilikom ovakvih istodobnih urada u vreću s raznih strana mogu se puške lako pokvariti. 6) Takođe pri obuci u izvršenju udaraca bajonetom nije se obraćala pažnja na šipke od puške. Šipka može pri izvršenju udaraca iskočiti iz svog ležišta, zbog čega je treba odmah uvidavati u ležište, jer bi se inače pri drugom udarcu lako mogla slomiti. 7) U jednoj pak diviziji bila je za vrijeme vježbanja sviju rekruta samo jedna vreća. Ovakvih vreća, punih salmom, treba da budu pri vježbanju pojedine čete barem na svaki vod po jedna. 200 Aрхивски записи

VI. G i m n a s t i k a

Što se tiče gimnastike primijećeno je, da se u mnogim četama nijesu držali odredaba, propisanih “pravilima za obuku vojske u gimnastici”, osobito je mnogo nepravilnosti bilo u izvođenju pripravnih vježbanja. Pri izvođenju svake gimanastičke radnje, treba se držati tačno odredaba pomenutih pravila, jer će samo pri tome uslovu biti koristi od gimnastike; nepravilno izvođenje gimnastičkih vježbanja ne samo što neće biti od koristi, već može biti od štete i za zdravlje vojnika. Da bi se ova vježbanja pravilno izvršavala, treba prije svega, da oficiri i podoficiri tvrdo usvoje odredbe “pravila za obuku vojske u gimnastici”. Na žalost mnogi oficiri, a osobito podoficiri, sasvim su nepravilno objašnjavali i pokazivali, kako da se razne gimnastičke radnje izvršuju, čim su pokazali neznanje “pravila za obuku vojske u gimnastici”. Obraćam na ovo pažnju oficirima i podoficirima i naređuje, da se ovako što u buduće ne be događalo. Osim ove opšte mane, primijećeno je u pojedinostima sljedeće: 1) Pripravna gimnastička vježbanja u izbacivanje noge naprijed izvršavalo se kratko s brzinom običnog koraka, dočim ovo vježbanje treba da se izvršuje lagano. Stopu noge vojnici, su veoma različito držali, a treba da se ista pri ovome vježbanju drži uvijek usporedno zemlji. 2) Pri prisijedanju treba da vojnici, kako pri ispravljanju, tako i pri spuštanju tijela, stoje na vrhovima prsta. Ovi pak kod mnogih bili su sasvim malo rastavljeni, a kod nekih obije stope bile su tako pripojene jedna uz drugu, da su se vojnici zbog toga pri prisijedanju morali naginjati naprijed. 3) Za vrijeme vježbanja u pripravnoj gimnastici rekruti većinom držali su nepravilno ruke na kukove; ruke su mnogi držali mnogo naprijed, a prste od ruka, koji su sprijeda, raširene. Kada se ruke drže na kukovima, treba ramena što više povući nazad, a da se to dobije, treba ruke na kukove držati što je više moguće nazad, četiri pak prsta svake ruke, koji ostaju osprijed, treba da budu pripravni jedan do drugoga, a ne rašireni, inače će oni smetati kretanjima tijela pri gimnastičkim vježbama. 4) Primijećeno je također, da su kod mnogih četa pri vježbanjima u pripravnoj gimnastici vojnici bili malo razmaknuti jedan od drugoga, što je činjelo, te su pri izvršivanju vježbanja vojnici jedan drugome smetali. Prema “pravilima za obuku vojske u gimnastici”, na gimnastičkim pripravnim vježbanjima rastojanje Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 201 među vojnicima treba da bude ne manje od dvije opružene ruke, t . j. 2 koraka, a ako zemljište dozvoljava, ovo rastojanje mora biti veće. Pri vježbanjima u pripravnoj gimanstici okretanja vrsta bila su raznovrsna, - neki rekruti su se okretali na pola, a neki potpuno. Sva okretanja vrsta pri izvršenju pripravnih gimnastičkih vježbanja treba da se vrše potpuno tačno prema “pješadijskim egzercirnim pravilma”; kada se već vojnici nalaze u stroju, to i sve ostalo treba da se vrši po komandi, i pravilno, kao i na strojnim vježbanjima. 5) Vježbanja praktične gimnastike vršila su se u svim četama dosta lijepo i pravilno; vidi se, da se na nju obratila posebna pažnja. Rekruti jedne čete nijesu bili naučeni razminjivanju na horizonatalnoj gredi. Gimanastička vježbanja treba da se bez izuzetaka sva prolaze i da se svi vojnici nauče da umiju vršiti bez razlike sva propisana vježbanja. 6) Primijetilo se također, da mnoge čete nijesu izvršavale na vježbanja, koja su za taj dan rasporedom bila propisana. Tako na pr. u jednoj četi je u mjesto poljske gimnastike u sastavu voda, izvršavala se jedinačna poljska gimnastika. U drugoj pak, u mjesto poljske gimnastike vježbali se se u praktičnoj, U jedoj četi prema rasporedu trebalo je, da se vrši vježbanje u pripravnoj gimnastici, odrđeneno za 3. neđelje 1. rekrutskog kursa, ali podoficiri, premda su izvodili u svojim vodovima pripravnu gimnastiku, nijesu izvršavali ona vježbanja, koja su bila rasporedom određena; a na pitanje, kakva vježbanja treba da se izvršuju u 3. neđelji 1. rekrutskog kursa, nijedan od podoficira nije umio odgovoriti. Iz toga izlazi, da se u oči vježbanja podoficiri nijesu upoznali sa onim, što je trebalo sljedećeg dana sa rekrutima proći, niti pomislili, kako da vježbanje izvedu. Sve ovo pokazuje da nije bilo dovoljno pažnje pri izvođenju regrutskih vježbanja, čemu su krivi nadležni divizijski štabovi, kojima je povjeren nadzor nad obukom rekruta. Raspored, koji se sastavlja u Ministarstvu vojnom, ima za svrhu izvođenje vježbanja prema izvjesnoj, strogo smišljenoj i raspoređenoj po danima i časovima sistemi, dočim je divizijskim štabovima na vrijeme stavljen u dužnost nadzor nad tačnim izvršenjem ovih rasporeda. U buduće, prema narušiocima rasporeda veoma će se strogo postupiti.

VII. O d a v a nj e p o č a s t i

Prilikom pregleda rekruta uviđelo se je, da se u nekim četama odavanje počasti od strane pojedinih vojnika bez oružja, kako se ustavljanjem u front, tako i bez njega, izvršavalo nepravilno. 202 Aрхивски записи

1) Pri odavanju počasti bez ustavljanja u front, vojnici su većinom donoseći ruku na pozdrav u isto vrijeme okrećali i tijelo prema starješini, dočim tijelo za sve to vrijeme treba da bude okrenuto u pravcu kretanja, a samo glava za vrijeme odavanja počasti treba da bude okrenuta starješini. 2) Također je primijećeno, da rekruti pri odavanju počasti bez ustavljanja u front nepravilno drže lijevu ruku, pripojivši je uz lijevu nogu, držeći prste stegnute i često raširene. Za vrijeme odavanja počasti bez ustavljanja u front, lijevu ruku treba slobodno na niže spuštiti i ne kretati je, no priljubivati je uz lijevu nogu ne treba; prste lije ruke treba pri tome držati malo savijene, kao što se traži u stroju pri stavu “mirno” - 3) Pri odavanju počasti sa ustavljanjem u front, mogi vojnici nijesu činjeli okretanja od ¼ kruga, nego samo 1/8 kruga, t. j. ostajali su pola okretni prema starješini; u isto doba mnogi su se ustavljali sasvim blizu k starješini, a ne na odstojanju od 4 koraka do njega, kao što je propisano. Poslije odavanja počasti sa ustavljanjem u front, mnogi rekruti dobivši dozvolu od starješine, da produže kretanje hitali su da odmah spušte desnu ruku. Najprije se treba okrenuti u pravcu kretanja - i ovo kretanje treba izvršiti tačno prema propisu “pješadijskik egzercirnih pravila” - pa tek poslije okretanja, sa prvim korakom naprijed, treba spuštati ruku na niže.

VIII. V j e ž b a n j a a r t i l j e r i j s k i h r e k r u t a

Pregled je izvršen dvjema baterijama - poljskoj i brdskoj, kod Podgorice. Izvršavala se topovska obuka u parku. Komande su davane tačno prema pravilima; vojnici su radili hitro, dobro razumijući svoj posao. Jedan od mlađih oficira, kojeg sam izazvao, da pokaže praktički, kako se kontroliše pomaljanje vrha udarača brdskog brzometnig tapa, riješio je dadenu zadaću pravilno. Niži činovi izgledali su čili i junačno; u opšte, obje baterije činjele su na vježbanju najprijatniji utisak. Što se tiče materijalnog dijela, primijećeno je sljedeće: 1) Na parkovskim vježbanjima pri brdskim brzometnim topovima zaboravljali su vaditi osigurače. Treba pamtiti, da osigurače treba vaditi na svim vježbanjima s topovima i da ih treba mećati na njihova mjesta samo pred gađanjem, - da se ne bi vojnici privikavali radnji (uvukivanju osigurača), koja u stvari (pri paljbi) nije potrebita i prouzrokuje samo prijevremeno otiranja osigurača. 2) Primijećeno je također, da se prije topovima lako gube razni potrebiti djelovi, što se ne da drukčije objasniti, nego, ili nepažnjom osoblja, ili neznanjem Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 203 u potakontistima svih sastavnih djelova materijala, usljed čega se nedostatak jednog ili drugog predmeta i ne primjećuje. Uz to se gube ne samo omanji premda važni djelovi, već i dosta veliki; tako na pr. pohitali su da izgube čiviju, koja spaja klip kompresora sa donjim lafetom jednog poljskog brzometnog topa. Obraćam pažnju komandijera baterije na ovakav nered.

IX. R a z m j e š t a j r e k r u t a – Nj i h o v a h r a n a. Unutrašnji red. Magazini pri vojnim stanovima.

1) Vojnici su bili razmješteni: u Podgorici i Nikšiću, u logor: u Kolašinu – u vojni stan. Kako logori, tako i vojni stan, nađeni su u opštem redu. U vojnim stanovima treba obratiti pažnju ne samo na čistini stana, već i na čistinu avlije oko stana, radi čega ih treba svaki dan u satima slobodnim od vježbanja čistiti redom od strane pojedinih četa, a po naredbi i odgovornosti dežurnog oficira. U logoru pak, treba se uvijek koristiti lijepim, suhim i bez vjetra vremenom radi provjetravanja šatora. U vrijeme moje posjete logora sa g,g. Oficirima – Instruktorima vrijeme je bilo izvanredno lijepo: toplo, sunce je grijalo, nije se osjećalo ni najmanjeg vjetrićka, a platna od ulazaka u šatore bila su zatvorena, - znači u šatorima je bio zadušljiv vazduh. Da bi se vojnici sačuvali prostude za vrijeme življenja u logoru treba se pobrinuti, da u šatorima bide dovoljna količina slame za prostiranje. U nekim šatorima bilo je sasvijem malo slame. Ovo je krivica četnih komandira, za to što nijesu tražili više slame – a s druge strane divizijskih štabova, koji u tome pogledu nijesu vodili nad tim dovoljan nadzor. 2) Pri probanju rekrutske hrane primijetilo se, da ona nije dovoljno ukusna i hranljiva. U većini slučajeva supa nije bila dovoljno jaka. Da bi juha bila bolja, treba u kotlu variti, osim određen za taj obrok količine mesa još i kosti, izvađene iz mesa od prethodnog obroka, razdadenog za hranu vojnicima; da bi juha bila jača, treba kosti, prije nego što se u kotao stave, dobro izlomiti. U jednoj komandi supa je bila i suviše slana; mislilo se da se ista, prije nego što se razda vojnicima, razblaži vodom. Takav način varenja supe ne smije se dopuštati. Treba odmah još u po­ četku varenja usuti potrebitu količinu vode; ako se bude razblaživala vodom već svarena juha, ona će izgubiti i od svoje jakote, i od ukusa. 204 Aрхивски записи

Porcije mesa resale su se sasvijem nejednako; uz lijepe i po kakvoći i po količini mesa porcije, mogle su se viđeti i porcije sasvim male količine, a također bilo je i porcija, koje su se sastojale iz same kosti i loja. Ovakve porcije vojnicima ne smiju se davati za hranu; kosti se u opšte odvajaju, a loj se dijeli ravnomjerno po porcijama. Porcija sastavljena iz nekoliko komada, treba da je navrćena na ražnjić. Pri svemu tome, što sam zajedno sa g. g. Oficirima – Instruktorima činio pregled rekrutskim komanda baš u doba, kad je kolera prijetila sa svih strana, ipak, nigđe se u kužinama nije moglo primijetiti, da je što preduzimato za sprječavanje padanja muha po mesu t.j. meso nije bilo pokriveno; u svim kužinama izrezane porcije stojale su onako otkrivene po stolovima, ali zato pokrivene muhama, koje su kao što je poznato, najbolji prenosilac svijeh bolijesti. Sve ove primjedbe u pogledu hrane vojnika treba da se u buduće strogo uzmu u obzir i da se nered ukloni; starješine i lica, koja bude u buduće Ministarstvo vojno odašiljalo po vojničkim komandama, obraćaće osobitu pažnju na vojničku hranu, a za nemarno uređenje ishrane vojnika, prema krivcima će se najstrožije postupiti. 3) U nekim četama unutrašnji red nije bio onakav, kakav treba da bude. Puške vojničke bile su većinom ne dobro počišćene. Jedna pak puška bila je toliko zapuštena, da su joj svi spoljašnji metalni djelovi bili prekriveni rđom. Puške jedne cijele čete nijesu bile očišćene; utvrđeno je, da je ista četa u oči toga dana imala taktička vježbanja s manevarskim fišecima, poslije kojeg, puške nijesu bile očišćene. Ovakve nemarnosti u držanju oružja ne smije biti. U buduće, svaka ovakva nepažnja biće strogo kažnjena, ne samo disciplinarno, nego i novčano, prema vrijednosti prepravke oružja. Na čuturice u mnogim četama nije bilo čepova; bez njih čuturice u pola gube od svog značaja. Kad se čep izgubi, vojnik treba da odmah drugi napravi. U magazinima također sve čuturice treba da budu snabdjevene čepovima, jer u vrijeme mobilizacije malo će biti vremena, da se o izradi čapova misli. 4) U jednoj bolnici, među ostalim bolesnicima bio je i jedan pješadijski rekrut sa nabijenom nogom, što je sigurno prouzrokovala nepažnja pri probanju obuće ili neumjenje vojnikovo, da se obuje. Na ovo treba da obrate osobitu pažnju najbliži starješine, osobito u pješadiji. Jedna dobra četa nikad ne može imati ljudi sa nabijenom nogama. Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 205

5) U magazinima pri vojnim stanovima nije bilo potrebitog reda u rasporedu robe, a također ni što se tiče čuvanja iste. Svuda prilično prašine. U jednom magazine osjećao se neprijatan zadah; sigurno magazine nije bio provjetravan. Štabovi divizija treba da vode strogi nadzor nad stanjem magazina pri diviziji i da učine, da ovu budu kako treba uređeni.

X. V o j n a s l a g a l i š t a

Opšti utisak, koji čine vojna slagališta, nije toliko zadovoljavajuć. Materijal se u opšte ne drži kako treba. Ne primjećuje se uvijek, da se oficiri sa dovoljnom ljubavlju odnose prema materijalu, koji im je povjeren i koji je toliko milijona koštao. Naravno, mnogi nedostatci u ovom pogledu ne mogu se obaliti na nepažnju i labavost upravitelje slagališta. Mnogi oficiri željeli bi, može biti, da privedu područna im slagališta u red, ali oni nemaju za tu cilj dovoljan broj radnika, niti sredstava za to. No, u mnogim slučajevima, oficiri su bez pogovora krivi, jer sa radnom snagom, s kojom su raspolagali kad se slagalište napunjalo, mogli su, da je bilo dobre volje, izvršiti dosta od onog, oko čega će se docnije morati dva put više raititi i više potrošiti na popravku. Razmještaj raznih predmeta po slagalištima i način slaganja istih na više mjesta ni s čim se ne slaže i pokazuje potpuno bezučašće lica, koje je za vrijeme rada nadziravalo. Osobito pada u oko – još pri prvom pogledu – šarenilo razmještaja materijala. Zajedno sa novim, i zbog toga od vrijednosti materijalom, može se viđeti nabacan u velikoj količini stari materijal, koji u nekim sličajevima ne može imati čak ni pazarske cijene – koji ne predstavlja ništa drugo, nego starež, koja samo zaprema mjesto u slagalištu i smeta da se obdržava novi materijal. Naređujem upraviteljima slagališta, da odmah pošlju Ministarstvu vojnom: spisak svega starog i nepotrebnog materijala u područnim im slagalištima i prijedlog: 1) na koji način bi se oslobodila od starog i nepotrebnog materijala povjerena im slagališta; 2) što bi od ovog materijala trebalo, da se prenese u narodni muzej, đe bi pričalo potomcima o ratnim zaslugama i slavi njihovih predaka; 3) što bi trebalo, da se proda; 4) koliko bi trebalo vremena i radne snage, da se potpuno urede područna im slagališta i. t. d. 206 Aрхивски записи

U potankostima odnosno slagališta primijećeno je sljedeće:

1) Na sanducima s municijom (osim kašeta sa puščanim fišecima) nema blanketa s natpisima, po kojima bi se moglo znati, što i koliko se čega u njima nalazi. Na svakom sanduku treba prilijepiti barem po dva blanketa, na kojima treba da budu označeno u potankostima, što se u sanduku ili bačvici nalazi. 2) Zrna opsadnih topova, koja se nalaze u sanducima treba pregledati, očistiti, podijeliti prema vrsti i kalibru, i razmjestiti po baterijama, odvojivši jasnim kakvim znakom imovinu jedne baterije od druge. Samo po sebi se razumije, da napunjena zrna treba da budu odvojena od nenapunjenih. 3) Obtiratori na nekim poljskim mortitima nijesu bili pravilno postavljeni. U takvom stanju mortira nije bila spremna za paljbu. Na nekim topovima izgubljeni su osiguravajući lančići od zadržača zatvaračevih, usljed čega će se ovi posljednji izgubiti još u početku marša. Pošljedicom toga može biti nepravilan izlazak zatvarača (pri otvaranju) i zaklinjavanje zrna za vrijeme punjenja, - što je veoma opasno. Ako nije moguće nabaviti lančiće (kakve bilo vrste), treba ih zamijeniti bar remicima, no to treba odmah izvršiti. U mortirnim prednjacima nalazi se malo ležišta za granate. Ova ležišta treba od artiljerijsko – inžinjerskog odsijeka trebovati i u njih smjestiti fugasne granate, koje onako sad na podu leže. Bez svake sumnje, da starješina ovih topova iste nije ni razgledao, ili, ako ih je i razgledao, nije znao na što treba da pažnju obrati. Briga o ispravnosti topova, ne sastoji se samo u tome, da topove namažu i ućeraju u slagalište, već na prvom mjestu u tome, da svi djelovi pa i najmanji budu na licu mjesta i u potpunome redu, svaki na svoje mjesto i doćerani kako treba. Mazanje je već posljednji rad. 4) Primijećeno je, da se neki opsadni topovi drže u bojnom položaju (t. j. lafet sjedinjen sa platformom,) a neki od ovih u marševnom položaju (platformom odvojena od lafeta). Opsadne topove treba uvijek držati u marševnom položaju, dovodeći ih u borbeni samo za praktična vježbanja; po svršetku ovih vježbanja, topove treba staviti u marševni poredak. Zbog zemljišnih prilika, naše opsadne mortire trebaće voziti po djelovima t. j. zasebno platformu, zasebno lafet, a posbno cijev. Usljed ovoga, gđe su lafeti Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 207 spojeni sa platformama, treba ih odvojiti, i po mogućnosti platforme namjestiti onako, kako bi ih bilo lakše na kola tovariti. U jednom sanduku za mortitni pribor – kad sam ih pregledao – našlo se mnogo ubojnih fišeka od revolvera, kojima sasvijem nije tamo mjesto. Mortirne nišane tražili su gotovo cijelu uru, razbacivši ovamo-onamo mnogo drugih stvari; nišane pak sa 12 c. m. topove nikako nijesu mogli ni pokazati; sigurno nijesu znali, gdje se što nalazi. 5) U jednom slagalištu, u sobi, gdje su topovi smješteni, leži ogromna količina (nekoliko hiljada kila) starog olova u komadima, još od turskog vremena. Ovaj se materijal slobodno može ostaviti, da leži na otvorenom polju. 6) Konjska zaprega se u nekim slagalištima veoma maže i to vazelinom, (t. j. materijalom, koji sasvijem nije za tu stvar). Osim toga ona gine i od miša. Sve ove neurednosti treba odmah udaljiti. 7) U jednom slagalištu nađene su poljske mortire u potpunom neredu. Prilikom pregleda data su komandiru baterije potrebita uputstva. Ovdje ne može da se ne reče nekoliko riječi odnosno čuvanja mortirnih obtiratora. Isti su bili potpuno ne spakovani, i ne uvijeni ni u što, nabačeni u jednom prednjaku. Ovo je nemarnost od najgrđe vrste, jer tako nježni i važni djelovi treba da budu predmetom osobite pažnje, i treba ih tako namještati, kako se ni u kakvom slučaju ne bi mogli jedan o drugome, niti o kakvom drugom metalnom predmetu udariti. Osim toga, oni treba da budu dobro očišćeni i namazani. 8) Veliki broj topovskih čaurica bijo je sasvim pozelenio. Ovu zelen treba sasvim očistiti, a za tim svremena na vrijeme treba čaurice pročišćati, ali sa velikom pažnjom. 9) Neke melenitne granate prevožene su sasvijem nepažljivo, tako da su na mnogim od njih donji pojasi otučeni, na mejstima nabubrili. Treba znati, da ovakva nabubrivanja pojasa smetaju, da se zrno pri punjenju doćera na mjesto (t. j. do mjesta, koje ono treba da u cijevi topovskoj zauzme), Praktika je dokazala, ako se zrno ne doćera tačno do njegovog ležišta u cijevi, i ostane nedoćerano makar na 5 m. m.; da se obično događe prskavanje zrna u samoj cijevi (jer, u ovakvom slučaju, zrno dobiva od barutnih gasova dva udarca te zbog toga udarni upaljač, ako nije snabdjeven osobitim osiguračem, potpuno mora djestvovati t. j. izazivati prskavanje zrna). Ovakva prskavanja, koja se događu sa granatama prahom napunjenim dok su još u topu, treba propisati baš ovome, ne potpunome, doćerivanju granate; no ako eksplozija u obične granate i nije Bog zna kako opasna za top 208 Aрхивски записи to eksplozija u topu granate, napunjene melenitom (piroksilinom makaritom i. t. d.), učinjeće, te će prsnuti sami top i poginuti ljudi, koji se oko njega nađu. Usljed gore navedenog naređujem, da se sve melenitne granate, kako one što su izvađene iz sanduka, tako i one koje nijesu, (za koji cilj treba kašete otvoriti) pažljivo pregledaju, pa poslije toga sve novo dobivene i najmanje ispupčenosti metala da se ponesu sitnom limom. Ovaj rad treba da izvrše vojno oružni radnici, koji se pri divizijama nalaze. 10) Podove u slagalištima treba kad-kad izmijeniti, a za vrijeme vrućina i polijevati vodom, ali samo okolo onih mjesta, đe se nalaze sanduci i bačvice sa bezdimnim piroksilnim prahom – kako bi temperatura bila niža a vazduh vlažniji (jer je suhi i vrući vazduh ovome prahu škodljiv). 11) Primijećeno je također, da neki oficiri ne umiju udesiti terazije. 12) U nekim slagalištima nasloženi su prvo na pod u nekoliko redova jedan vrh drugoga i bez ikakvih pregrada fišeci poljskih brzometnih topova. Treba znati, da se u ovakvim slučajevima – kad se metne mnogo fišeka jedan na drugi – čaurice mogu ulupiti, koje su odnosno dosta slabe; a pošto se tako čaurica ulupi, možemo računati, da smo izgubili cijeli fišek, jer nemamo na raspolaganju sprave, koja bi čaurice popravljala. Ako za sad nije moguće dobaviti iz drugih slagališta pregrade, na kojima su fišeci ležali još prilikom njihove prevožnje u Crnu Goru, onda treba skinuti gornje redove fišeka i nasložiti ih na drugom mjestu. U opšte, fišeke treba slagati, kako ne bi bilo više od dva reda jedan na drugi. 13) U jednom slagalištu jedan dio šrapnela i fugasnih barutskih granata poljske mortire, nasložen je u jednom zdanju u mnogo redova i to jedan vrh drugoga – bez ikakvih drvenih pregrada. Zato su se oni već obalili i prestavljaju od sebe samu gomilu. Treba pregledati i razdijeliti ovu gomilu zrna, i nasložiti ih pravilno u redove, koje na svaki način treba odvojiti jedan od drugoga drvenim ljuskama ili uskim šticama. Ovakvo čuvanje, kao što je do sad bilo, ne može se dalje trpljeti.

XI. O p š t e p r i m j e d b e

1) Na vježbanjima vojnika za vrijeme kratkih po trajanju skupova od velikog je značaja, da se skrate razna službena i domaćinska dežurstva, koja odvajaju vojnike od vježbanja. Наредба министра војног „О прегледу вјежбања пјешадијских... 209

Divizijski štabovi treba da preduzmu potrebite mjere, da se broj lica za rečena dežurstva smanji. U buduće naređujem da se strogo izvršuje sljedeće: Najkasnije na 15 dana prije početka bilo kakvog skupa vojnika, divizijski štabovi treba da pošlju u Ministarstvo vojno na odobrenje podrobni projekt svih dežurstava, kako službenih, tako i domaćinskih, koja će vojnici trebati da vrše za vrijeme skupa. U ovim projektima treba da bude tačno označen svakodnevni rashod vojnika. Odobreni od strane Ministarstva vojnog projekt dežurstava; treba da se tačno ispunjaje za sve vrijeme trajanja skupa; izmjene u njima mogu se činjeti samo s dozvolom Ministarstva vojnog, na prijedlog divizijskih štabova. 2) Prilikom mog prisustvovanja sa g. g. Oficirima – Instruktorima na vježbanja II. kursa, primijetilo se, da mnogi od g. g. oficira ne nose uniformu prema za to izdatim propisima; tako na pr. kod mnogih kaiš od sablje mjesto da bude podvučen ispod pagona, bio je prebačen preko njega: neki g. g. oficiri su imali sasvim visoke bijele okovratnike, koji su ispod jake pomaljali i. t. d. Uniforma obavezuje sve vojne službenike, da se tačno drže svih za to propisima određenih pravila, kako ne bi bilo nikave razlike u odjeći. G. g. oficiri treba u ovakvom slučaju da daju primjer nižim činovima. 3) Primjećeno je također, da g. g. oficiri nepravilno i nejednako izlaze na raporat. U ovakvim slučajevima, ako je kapa na glavi, treba se prilazeći k starješini ustaviti na četiri koraka od njega i donoseći nogu koja je ozad, podići ruku na pozdrav i početi raporat. 4) Mnogi starješine (kako oficiri tako i podoficiri) za vrijeme komandovanja pred strojem, drže ruke na kukove. Ovakav način držanja ruka nije nijednim našim pravilom predviđen i treba ga svaki način izbaciti iz prakse. Dovršujući ovu naredbu, moram reći, da, ne gledajući na razne pogrješke, primijećene pri izvođenju vježbanja s rekrutima, obuka se u opšte izvodila uspješno, a glavno, primijećeno je, da su kako g. g. oficiri, tako i podoficiri i rekruti radili iz svega srca; svi su se starali da što je najbolje moguće izvrše svoju dužnost. “Ne čini pogrješke samo onaj, koji ništa ne radi”, a pri obučavanju u našem složnom i teškom u današnje doba vojničkom radu, u početku su pogrješke vazda moguće. Bog će dati, da ih ubuduće svake godine sve manje i manje bude; naša ljubav prema vojnom poslu i primijećena revnost i usrdnost, koja se na vježbanjima ispoljava, služe tome kao najbolja garancija. Za usluženi trud i postignuti uspjeh u obuci rekruta II. kursa u ovoj godini, dužnost mi je, da izrazim moju najsrdačniju zahvalnost g. g. oficirima, koji su 210 Aрхивски записи divizijama komandovali, osoblju divizijskih štabova i svim g. g. oficirima, koji su rekrute obučavali. Smatram za dužnost, da zahvalim Komandiru Stevu Jovićeviću, koji je rukovao vježbanjima rekruta I. i II. divizije u Podgorici, i koji je tom prilikom uložio dosta truda i brige, da se rekruti što bolje obuče. Zahvaljam također Potporučniku Stevu Vučiniću za njegov trud, koji je uložio oko uređenja lijepog gimanstičkog gradića i oko shodnog uređenja gađališta u Podgorici. Smatram takođe za dužnost, da zahvalim svim podoficirima, koji su učastvovali u izvođenju obuke rekruta. Zahvaljujem također svim rekrutima za uloženi trud i postignuti uspjeh u obuci; iz sve duše im želim dalje usavršavanje, u korist naše vojske, za slavu našeg Gospodara i otadžbine, i za strah neprijateljima!

Ministar vojni Brigadir, I. Đurović Писмо књаза Николе кнезу Михаилу поводом војних ствари 211

UDK 327(497.16:497.11) „18” UDK 94(497.16:497.11) „18”

Славко СТЕПАНОВИЋ, историчар-архивист Историјски архив Шумадије, Крагујевац

ПИСМО КЊАЗА НИКОЛЕ КНЕЗУ МИХАИЛУ ПОВОДОМ ВОЈНИХ СТВАРИ

Сажетак: Поводом отворених питања и планова за војну сарадњу и удружено делова­ ње у циљу ослобођења територија под отоманском управом, 60-их година 19. века, покренута је дипломатска иницијатива између Србије и Црне Горе и жива преписка између двојице владара, црногорског књаза Николе и српског кнеза Михаила.

Временски оквир од краја 18. века до 1913. године обележен је непрестаном борбом балканских народа, првенствено српског и црногорског за ослобођење од турске власти и стварање независних држава слободних људи. Тако се ова борба уклапа у опште токове европске историје започете француском грађанском револуцијом (1789) и појавом националних покрета широм старог континента.1 Тако шездесете године 19. века можемо посматрати кроз тежњу ка усклађивању интереса и свакако политичких ставова двојице владара књаза Николе и кнеза Михаила, ради остваривања заједничког идеала окончања антитурске борбе2. Упркос постојећим несугласицама политичке

1 Љиљана Алексић, Став Француске према Србији за време друге владавине кнеза Милоша и Михаила 1858-1868, Београд 1957, 3,112,136. 2 Слободан Јовановић, Друга влада Милоша и Михаила, Београд, 347. 212 Aрхивски записи

и династичке природе, дипломатски напори књаза Николе и кнеза Михаила ка приближавању будуће војно-политичке сарадње Црне Горе и Србије представљале су гаранције за остварење националног ослобођења и коначног пораза Османлија на балканским просторима.3 Топчидерски атентат и убиство кнеза Михаила 1868. године знатно су утицали на промену политичког курса двеју кнежевина и неоспорно успорили процес националног ослобођења и међународног признања независних кнежевина Црне Горе и Србије4. О заједничким плановима и међусобном поштовању двојице владара сведочи писмо књаза Николе, писано на Цетињу 28. јануара 1867. године, кнезу Михаилу које се чува као својеврсни извор за историографију и културно добро од изузетног значаја Републике Србије у фундусу Историјског архива Шумадије у Крагујевцу, инв. бр. ИАШК, В. 203,I, 68-1867.

ВАША СВЕТЛОСТИ ЉУБЕЗНИ КУМЕ И БРАТЕ

Предмети војни , које ми је ваша Светлост последње доба послати изволила пристигли су овде у добром стању и потпуно по списку. Ја сам дубоко благодаран вашој Светлости на неуморном старању , кои она за корист целог србства непрестаје имати. И ја смоје стране чиним у томе погледеу све што ми моје мале силе допуштају и у том циљу силазио сам пре кратког времена до Бјелопавлића где сам добио уверења прегледајући успех у обучавању војске, да наши узајамни труди неће безкористни остати.

3 Др Живко Андријашевић, Црна Гора и Србија , Дигитална библиотека црногорске културе. 4 Слободан Јовановић, нав. дело, 434. Писмо књаза Николе кнезу Михаилу поводом војних ствари 213

Други део писма књаз Никола је писао шифровано,

Када дође време и в.Свет. и кад ви речете довести ћи вам и до 8 хиљада гладних и голих ама ваљаних киди глава кои ће вас надам се доста добро послужити нарочито у кршевитима краевима.

28. јануар 1867. год. Књаз Црногорски у Цетињу Никола 214 Aрхивски записи Честитка пљеваљских првака на ослобођењу града 1912. године 215

UDK 94(497.16) „1912”

Vukota VUKOTIĆ

ČESTITKA PLJEVALJSKIH PRVAKA NA OSLOBOĐENJU GRADA 1912. GODINE

Prvi balkanski rat izbio je u septembru 1912. godine. Iako je Crna Gora iz njega izašla kao pobjednica, za nju je ovaj sukob bio tragičan koliko i trijumfalan. Velike žrtve koje je crnogorski narod podnio u ovom ratu obavezuju nas na studiozno i temeljito proučavanje događaja i istraživanje arhivske građe i drugih dokumenata vezanih za ovaj veliki ratni sukob. Dosadašnja crnogorska istoriografija, u svojim studijama o ovom ratu, davala je prednost vojnim i političkim aspektima ovog događaja. Iz tog razloga Prvi balkanski rat okarakterisan je, u širem kontekstu evropske istorije, kao jedna od kriza u svijetu koje su prethodile i činile direktan uvod u Prvi svjetski rat 1914. godine. S druge strane, Prvi balkanski rat za narode koji su ga vodili bio je oslobodilački, antifeudalni i uperen protiv viševjekovnog ugnjetavanja hrišćanskog življa na teritorijama pod osmanskom vlašću. Savez četiri balkanske zemlje ušao je u rat protiv Otomanske imperije sa namjerom da okonča tursku vlast u Evropi, zaustavi progone hrišćanskog stanovništva i uspostavi građansko društvo na zadobijenim teritorijama urušenog Otomanskog carstva. Poštujući odredbe Ugovora o savezu balkanskih zemalja, Crna Gora je prva objavila rat Osmanskoj carevini 26. septembra 1912. godine. Ratni plan Crne Gore predviđao je da se njena vojska podijeli na tri odreda: Istočni, pod komandom serdara Janka Vukotića, Primorski, na čijem čelu je stajao prijestolonasljednik princ Danilo, i Zetski, kojim je komandovao tadašnji predsjednik kraljevske vlade, brigadir Mitar Martinović. Glavni cilj operacija crnogorske vojske bilo je zauzeće Skadra i 216 Aрхивски записи u tom pravcu fronta djelovali su Primorski i Zetski odred. Na drugoj strani Istočni odred crnogorske vojske bio je upućen na sjever kako bi štitio taj dio granice od eventualnih upada turske vojske. Prema početnom ratnom planu, Istočni odred je imao zadatak da se na svom dijelu fronta drži defanzivno. Međutim, koristeći nastalu situaciju Istočni odred je preduzeo ofanzivu na tom dijelu fronta. Pred borcima Istočnog odreda u jednom naletu padali su gradovi Mojkovac, Bijelo Polje, Berane, Pljevlja, Plav, Gusinje, Peć i Đakovica. U krajevima koje je oslobodila, crnogorska vojska se držala u potpunosti u skladu sa svim tada poznatim konvencijama o pravu i običajima ratovanja. Ujedno u ovim oblastima uveden je i novi sistem građanske države i tako su i ove teritorije izašle iz okova feudalizma. Bitno je istaći činjenicu da je Crna Gora jedina od savezničkih država koja neposredno nakon prisajedinjenja određene teritorije u toj oblasti uvodila civilnu upravu. Na svim drugim teritorijama koje su oslobođene od otomanske vlasti zadržala se vojna uprava dugi niz godina nakon završetka balkanskih ratova. Sporadično je crnogorska vojska nailazila na otpor lokalnog stanovništva novim vlastima. Ali Crnogorci su dočekivani i kao oslobodioci i to ne samo od strane hrišćanskog stanovništva novopripojenih krajeva. Upravo dokumenti koji ovdje prikazujemo su odlična ilustracija i dobri primjeri raspoloženja i razmišljanja tamošnjeg stanovništva. Muslimani u novooslobođenim krajevima pozdravili su dolazak crnogorske vojske i tražili način da se uklope u građanski sistem crnogorske države. Crnogorska vojska je imala izričite instrukcije da vodi računa o pravima muslimanskog stanovništva, njihovoj ličnoj sigurnosti, slobodi vjeroispovjesti i bezbjednosti njihove imovine. U skladu sa postupanjem vlasti Crne Gore prema njima i muslimani oslobođenih krajeva formirali su odnos prema svojoj novoj državi. Zato ovdje navodimo dokument u kojem muslimanski prvaci Pljevalja, na čelu sa muftijom Dervišem Šećerkadićem, čestitaju pripajanje tog grada Crnoj Gori u decembru 1912. godine. Takođe dajemo i odgovor crnogorske vlade na ove čestitke. Ovi važni dokumenti izdvojeni su iz arhivskih fondova kako bi na što bolji način ilustrovali procese koji su započeti dolaskom crnogorske vojske u ove oblasti. Konkretno ova dokumenta se čuvaju u fondu Ministarski savjet, fascikla 181, br. 1/1913. Честитка пљеваљских првака на ослобођењу града 1912. године 217

Telegram,

Pljevlja, 7. decembar 1912. godine.

Nj. Preuzvišenosti Mini. Predsjedniku

Potpisati u ime pljevaljskih muslimana povodom prisajedinjenja grada Pljevalja Kr. Crnoj Gori čestita mudrim predstavnicima vlade i izvršiteljima velikog istorijskog djela. Muftija Derviš Šećerkadić

Muftiji Derviš Šećerkadiću Pljevlja

U ime moje i mojih kolega zahvaljujem vama i svim muslimanima pljevaljskim na lijepoj čestitci. Mi smo uvjereni da će muslimani pljevaljski svojom lojalnošću, radom i redom potpomoći Kraljevsku Vladu u izvršenju njenog zadatka, da podigne oslobođene krajeve na savremeni ekonomski i kulturni stupanj. Ministar Predsjednik Brigadir serdar J. Vukotić 218 Aрхивски записи Прикази 219

UDK 355.1-053.99 „364” (497.16) „1914/1916”

Прикази

GUBICI CRNOGORSKE VOJSKE U PRVOM SVJETSKOM RATU 1914-1916. (Priredio: Vukota Vukotić, Cetinje, Državni arhiv, 2015)

Zbornikom dokumenata GUBICI CRNOGORSKE VOJSKE U PRVOM SVJETSKOM RATU 1914-1916. Državni arhiv Crne Gore daje doprinos obilježavanju stogodišnjice Prvog svjetskog rata. Ovaj zbornik dokumenata je, najkraće rečeno, statističko podsjećanje na imena poginulih, ranjenih, umrlih i nestalih vojno angažovanih lica na ratištima Crne Gore tokom Velikog rata. Živjeti u sjećanju je najpotpuniji život kakav se može zamisliti. Imajmo na umu da je vrijeme kojega se sjećamo već priješlo u vječnost, a o vječnosti govoriti i smislu protoka vremena u obliku uzročno-posljedičnih svojstava koji tvore ili ukidaju bića, stanja, procese, pojave i događaje, doista je teško. Ovo utoliko prije što su istorijske, naučne, književne i umjetničke kontroverze, sudbinski označile Veliki rat 1914-1918. i u njemu posebno sudbinu Crne Gore. Dramatične promjene vraćaju iz zaborava uvijek nesigurno sjećanje, iako je najveći dio zabilježene istorije upravo istorija sjećanja. Stoga se mora imati na umu da je ljudsko pamćenje krhko, ma koliko bilo privlačno i zavodljivo. Nužnost odbrane države i naroda, u proglasu razloga stupanja u rat crnogorskog suverena kralja Nikole, dalekosežno je odredila tokove i pojave crnogoske istorije 20. vijeka. Spisak poginulih, ranjenih, umrlih i nestalih u ovom zborniku zahtijeva da se umno zagledamo u predistoriju sadašnjice. Upravo tada je crnogorski narod bio tragična žrtva istorije – odnosno njenih ideologija. Izgubljeno u prošlom vremenu, pokrenuto u sadašnjem, spašava nas od ništavila zaborava. Prvi svjetski rat je na prostore Crne Gore razastro mučne nesporazume, ve­like zablude, tragične zavade, idejne sukobe i uzaludne žrtve. 220 Aрхивски записи

U tragičnom sudaru sa istorijom ne smije se biti zbog nedovoljne spoznaje izazova prostora i vremena. Pred spiskom smo srodnika poginulih, ranjenih, umrlih i nestalih u broju 5.641 vojnika, prema podacima objavljenim u poluslužbenom listu Glas Crnogorca od 10. septembra 1914. do 20. decembra 1915. Ovo svakako nije konačan i potpun broj, ako se ima u vidu da je Crna Gora ratna dejstva započela 7. avgusta (nakon objave rata 6. avgusta) 1914., a vojno okončala raspuštanjem vojske 21. januara 1916. Ovim spiskovima nijesu obuhvaćeni stradali vojnici od 5. do 11. januara 1916. u vrijeme austrougarskog zauzimanja Lovćena i Cetinja, kao i za vrijeme Mojkovačke bitke. Naime, Glas Crnogorca je prestao da izlazi poslije 20. decembra 1915. po starom, odnosno po novom kalendaru 2. januara 1916. godine. Stoga je ova knjiga podsticaj za dalja istraživanja vojnih i civilnih stradanja stanovništva Crne Gore u Prvom svjetskom ratu. Prilika je da za učinjeno izrazimo poštovanje i zahvalnost izdavaču Državnom arhivu Crne Gore i priređivaču Vukoti Vukotiću.

Đ. Borozan Прикази 221

UDK 929.5 Пејовићи (братство)

Jelena Ivanović, Milica Kostić: BRATSTVO PEJOVIĆ SA NJEGUŠA - Ogranak protojereja Sava Pejovića -

Nedavno je iz štampe izašla knjiga „Bratstvo Pejovića sa Njeguša – ogranak protojereja Sava Pejovića“ čiji su autori Jelena Ivanović i Milica Kostić, kao što i same ističu, dva posljednja potomka ovog bratstva i protojereja Sava Pejovića. Ova monografija, čiji je izdavač Državni arhiv Crne Gore, sastoji se od dva toma i obiluje dokumentima i arhivskom građom koja se odnose na članove ovog bratstva. Rad Jelene Ivanović i Milice Kostić koncipiran je tako da prvi tom predstavlja monografiju u kojoj se govori o pripadnicima bratstva Pejovića, a drugi tom sadrži dokumenta koja se na tu temu odnose. Pored toga što donosi obilje arhivske građe, rijetkih i važnih dokumenata koja su značajna, ne samo za bratstvo Pejovića, monografija je vrijedan prilog proučavanju mikroistorije kao specifične grane istorijske nauke. Ona posjeduje veliki značaj za proučavanje prošlosti Njeguša, njeguških i okolnih bratstava, ali i ukupno Crne Gore u periodu od prve polovine XIX vijeka do kraja XX vijeka. Takođe, monografija predstavlja poseban prilog obilježavanju dvijestote godišnjice rođenja vladika Petra II Petrovića Njegoša. Autorke su u ovoj monografiji pred sobom postavile veliki i težak cilj, a to je da naprave sveobuhvatno naučno istraživanje i javnosti predoče obiman broj arhivalija koje se tiču bratstva Pejovića sa naglaskom na ogranak protojereja Sava Pejovića. Ovaj posao započela je Jelena Ivanović, dugogodišnji savjetnik i sekretar Komisije za društvene djelatnosti Izvršnog vijeća, a potom i Vlade Crne Gore, na osnovu dokumenata i izvora iz porodične arhive. Njen posao, koji je nažalost prekinut usljed smrti Jelene Ivanović, nastavila je njena sestra akademik Milica Kostić, čijim je velikim trudom, upornošću i zalaganjem, uz mnogo utrošenih emocija, ova knjiga ugledala svjetlost dana. Na kraju, kao rezultat svega 222 Aрхивски записи toga, pred nama je monografija koja dosljedno i uz poštovanje najviših naučnih principa, govori o jednom uglednom crnogorskom bratstvu, kakvo je bratstva Pejovića. Povijest o ovom bratstvu počinje sa njegovim rodonačelnikom protojerejom Savo Pejovićem (1813-1890). Kao savremenik, ispisnik i susjed velikog vladike Njegoša, sa kojim je drugovao u najranijem djetinjstvu, Savo je dobio priliku da se obrazuje, upravo na vladičino zauzimanje. Zaslugom vladike Petra II, Savo Pejović se školovao u manastiru Savina kod Herceg Novog i tako ušao u crkvene krugove u Crnoj Gori toga doba. Sam vladika Rade ga je rukopoložio u čin protojereja u Cetinjskom manastiru i tako Savo Pejović započinje svoju pola vijeka dugu svešteničku karijeru, koju je časno i vrijedno obavljao uvijek ostajući lojalan svom narodu i državi. Ovo poznanstvo i dugogodišnje prijateljstvo donijelo je protojereju Savu Pejoviću čast da ga sam vladika u svom amanetu odredi da mu drži opijelo na sahrani. Takođe, po Njegoševoj zapovijesti, Savo je bio zadužen za obavljanje božije službe u kapeli na Lovćenu. I nakon Njegoševe smrti protojerej Savo Pejović nastavio je da časno i uz maksimalno zalaganje obavlja svoje dužnosti. Zbog toga je ostao cijenjen kod svake naredne vlasti koja je upravljala Crnom Gorom za njegova života. Upravo njemu kao zaslužnoj i osobi od povjerenja predat je na čuvanje ključ od kapele na Lovćenu i prepušteno njeno održavanje. Protojerej Savo Pejović redovno je na Petrovdan i ostalim crkvenim praznicima držao službu u kapeli u čast blaženopočivšeg vladike Petra II, a vodio je i znatiželjne strane posjetioce do Njegoševog groba. Pored svešteničke službe protojerej Savo Pejović bio je angažovan, zbog svog ugleda u narodu, od strane crnogorskih vlasti na raznim predmetima umirenja između zavađenih plemena i sela crnogorskih. Takođe, bio je zadužen za upoznavanje školskih prilika, religije, kulture i društvenog života muslimanskog i pravoslavnog stanovništva u Carigradu. Radi obavljanja povjerene mu misije, Savo Pejović odlazi u tursku prijestonicu pješice. Tokom čitave karijere protojerej Savo Pejović bio je odan vladarskom domu Petrovića, a tako je vaspitavao i učio i svoje potomke. Smrću protojereja Sava Pejovića ne završava se nego počinje jedan dug niz predanih intelektualaca i naučnih radnika koji protiču iz ovog doma. Tako su direktni nasljednici protojereja Sava Pejovića nastavili očevim stopama i ostvarili zavidne karijere. Najstariji sin Savov - Đuro Pejović, naslijedio je očev poziv, završio Bogoslovsko-učiteljsku školu i takođe postao protojerej, ali i Прикази 223 učitelj i školski revizor na Njegušima. Drugi sin Krsto, postao je prvi crnogorski botaničar. U svom radu, kao istraživač doprinio je prikupljanju i opisivanju crnogorske flore i faune i ostvario uspješnu saradnju sa mnogim najznačajnijim imenima evropske floristike toga doba. Jedna autentična biljna vrsta, koju je on otkrio, nosi njegovo ime Scabiosa Ochroleuca var Pejovici. Crna Gore se odužila svom prvom botaničaru izdavanjem poštanske marke u njegovu čast 2013. godine. I treće dijete, protojereja Sava Pejovića, kćer Milica Pejović, ostavila je traga u crnogorskoj kulturnoj i obrazovnoj prošlosti. Završivši „Đevojački institut Ruske Carice Marije“ na Cetinju, Milica je postala prva učiteljica u Baru. Svojim nesebičnim odnosom prema djeci i profesionalnim angažovanjem na prosvjetnom radu, Milica Pejović je zaslužila čast da bude jedina učiteljica u Crnoj Gori čije ime nosi jedna ulica u nekom crnogorskom gradu. Ostali potomci ovog ogranka bratstva Pejovića sa Njeguša nastavili koračati stazama koje su im utrle prethodne generacije i dostojno nositi ime svojih predaka. Česti ratovi i drugi burni događaji crnogorske i balkanske istorije mnogo su uticali na sudbinu ovog njeguškog bratstva. Časno, odano i odgovorno pripadnici ovog bratstva učestvovali su u svim ratovima koje je vodila Knjaževina i Kraljevina Crna Gora ističući se u svakom od njih svojom hrabrošću i odgovornošću. O tome svjedoče i brojna odlikovanja koja su dobijali za svoju borbu, domaća i strana, poput Jovana Mitrovog Pejovića i Marka Mitrovog Pejovića, oca autorki ove monografije. Knjiga koja je pred nama je jedna opširna i slojevita studija o bratstvu Pejovića sa Njeguša. Veliki istraživački rad koje su uložile u stvaranju ovog djela autorke su koncipirale u dva toma, od kojih je prvi monografija o ovom bratstvu, a drugi zbirka dokumenata koja se odnose na predstavnike ogranka protojereja Sava Pejovića. Prvi tom podijeljen je na četiri dijela. U prvom dijelu, koji je autorsko djelo Jelene Ivanović, pod naslovom „Činjenice o bratstva Pejović sa Njeguša – Album u slici i riječi“ predstavljaju se biografije članova bratstva i zasnovan je na dokumentima iz porodične arhive Pejovića. Drugi dio čini arhivska građa iz brojnih institucija poput Državnog arhiva Crne Gore i Mitropolije Crnogorsko-primorske. Ukupno su predstavljena 353 dokumenta koje Milica Kostić analizira na jedan naučan i metodološki prihvatljiv način, a daje i transkripte tih dokumenata. Treći dio ove monografije pod naslovom „Da se sačuva lik i djelo predaka“ predstavlja sublimaciju brojnih aktivnosti koje su preduzimali članovi bratstva 224 Aрхивски записи

Pejovića u saradnji sa institucijama Crne Gore na očuvanju uspomene na istaknute članove ovog njeguškog bratstva, kao otkrivanje spomen-ploča i obnavljanje porodične kuće protojereja Sava Pejovića i ostale. U četvrtom dijelu data su brojna dokumenta koja su u stvari prilozi za poglavlja jedan i tri i na kraju su dati rezimei na engleskom, ruskom i francuskom jeziku. Drugi tom ovog djela o bratstvu Pejovića predstavlja zbornik dokumenata i fotografija o ovom bratstvu. U njemu su stavljena na uvid sva arhivska građa koja se spominje u monografiji i brojna druga dokumentacija o članovima bratstva Pejovića, a posebno o ogranku protojereja Sava Pejovića.

Vukota Vukotić Прикази 225

UDK 371.671=811.21/.41 (497.16)

DVIJE VRIJEDNE KNJIGE DR DRAGANE KUJOVIĆ

Dragana Kujović, ŠKOLSKA LITERATURA NA ORIJENTALNIM JEZICIMA U ARHIVSKIM I MUZEJSKIM FONDOVIMA CRNE GORE (Istorijski institut Univerziteta Crne Gore, Podgorica 2014)

Prošle godine izašla je iz štampe monografska publikacija naučnog savje­ tnika na Istorijskom institutu Univerziteta Crne Gore, dr Dragane Kujović, Školska literatura na orijentalnim jezicima u arhivskim i muzejskim fondovima Crne Gore. Izdavač je Istorijski institut Univerziteta Crne Gore, a recenzenti su prof. dr Šerbo Rastoder i dr Mustafa Jahić. Štampanje knjige je omogućeno materijalnom podrškom Ambasade Ujedinjenih Arapskih Emirata u Podgorici. Knjiga je obima 184 strane, tehnički dobro opremljena, sa velikim brojem ilustracija i fototipskog materijala, kao i registrom ključnih pojmova i izraza. Monografija je nastala kao rezultat istoimenog projekta finansiranog od strane Ministarstva prosvjete i nauke Crne Gore u periodu od 2008. do 2011. godine i sastoji se od šest poglavlja: Neki nezaobilazni elementi u razmatranjima o velikim promjenama u crnogorskom društvu; Orijentalno-islamska pismenost i crnogorski kulturni stereotipi; Radovi autora i prepisivača na orijentalnim jezicima iz Crne Gore (ili nastali u Crnoj Gori); Orijentalno-islamsko nasljeđe u Crnoj Gori između religijskog predznaka, nevidljivosti i identitetske posebnosti u multikulturalnom kontekstu: pisana građa na orijentalnim jezicima u Arhivi Odbora Islamske zajednice u Baru – od evidentiranja do pokušaja vrednovanja; Četiri kaligrafska ispisa iz etnografske zbirke Zavičajnog muzeja u Pljevljima i Prilog rekonstrukciji sistema orijentalno-islamskog školstva u Crnoj Gori. U Prilogu je dat popis školske literature na orijentalnim jezicima (sa fototipskim ilustracijama) u arhivskim i muzejskim fondovima Crne Gore: Arhiv odbora islamske zajednice u Baru, Arhiv odjeljenja Berane, Arhiv odbora islamske zajednice u Bijelom Polju, Arhivski fond Husein-pašine džamije, Zavičajni muzej Pljevlja i Privatna zbirka (vlasnik dr Šerbo Rastoder). 226 Aрхивски записи

Kujović je zatečenu građu u pomenutim arhivskim fondovima predstavila u posebnom poglavlju, i to prema evidenciji arhivskog fonda, ukoliko ona postoji, ili prema redosljedu uvida građe, ukoliko nije pojedinačno obrađena i registrovana u jedinicama fonda. Dajući definiciju udžbenika, kao specifičnog žanra knjige, koji se kvalifikuje kao uzorak kulture i moćni kulturni produkt koji predstavlja poseban medij za cjelokupni intelektualni razvoj djeteta, oblikovanje identiteta i razvoj sistema vrijednosti, autorka udžbenike razvrstava prema temi, uz naznaku jezika kojim su napisani ili štampani, kao i načinu na koji su predstavljeni javnosti – rukopisom ili štampom. Autorka zapaža da su rukopisi na orijentalnim jezicima u Crnoj Gori, kao i na prostorima koji su u neposrednom okruženju bili pod osmanskom vlašću, nastajali kao rezultat bavljenja domaćih ljudi, u okviru redovnih školskih obaveza ili kao poseban izraz ljubavi obrazovanih ljudi prema pisanoj riječi, s potrebom da vrijedna dostignuća orijentalno-islamske pismenosti dobiju na pristupačnosti i afirmaciji. Njihova vrijednost može biti procijenjivana bilo na osnovu njihovog značaja kao istorijskih svjedočanstava, bilo na osnovu svih onih elemenata uzetih u obzir prilikom stručnog vrednovanja nekog rukopisa, primjećuje autorka. U monografiji je obrađena i štampana građa korištena kao udžbenička literatura u tzv. „turskim školama“. Naime, poslije 1878. godine Crna Gora, kao nezavisna država znatnih teritorijalnih proširenja, pristupila je unapređivanju i osavremenjavanju društvene stvarnosti i to je podrazumijevalo političko, ekonomsko i kulturno objedinjavanje svih elemenata samostalne države. Istovremeno, favorizovanje evropskih dostignuća podrazumijevalo je i uspostavljanje dominacije vrijednosti hrišćanske tradicije imanentne i nekadašnjoj crnogorskoj državi u sukobu sa moćnim Osmanskim carstvom. Svijest oblikovana u pobjedničkoj euforiji, epskim istinama i moralnim uzorima učvrstila je nadmoć hrišćanskog elementa i potiskivanje i, ponekad izvan zvanične kontrole, obesmišljavanje i potcjenjivanje svega što je bilo drugačije, jer je bilo jednako negaciji sopstvenog. Autorka dalje navodi da, vjerska tradicija, kulturni izraz i prosvjetna aktivnost, čije tekovine je baštinio nekadašnji nemilosrdni osvajač i protivnik i nemali broj novih državljana, doživljavana je kao opterećenje prošlosti i prepreka napretku. Svako buduće razmatranje, ističe autorka, trebalo bi da, osim svega onoga što je obilježavalo tadašnji politički i ekonomski ambijent, uzme u obzir prirodu višeslojnog, višenacionalnog i multireligijskog karaktera crnogorskog identiteta s kraja 19. i početkom 20. vijeka. Autorka ove značajne monografije je ukazala i na stanje u kojem su udžbenici zatečeni u arhivskim fondovima, uz naglasak na nepotpunost ili veće Прикази 227 oštećenje jedinice. Cilj ove monografije je da se uvidom i evidencijom sačuvaju od zaborava, nemara, nestručnog kvalifikovanja i zanemarivanja svjedočanstva naše kulturne prošlosti, tragovi i osnov za rekonstrukciju svih slojeva kulturnog identiteta ovog prostora. Monografija Dragane Kujović predstavlja uspješan doprinos da orijenta­ lno-islamski segment pismenosti bude tumačen kao neodvojivi dio razuđenih kolektivnih dostignuća crnogorske kulturne stvarnosti.

UDK 930.85

Dragana Kujović, PISANI TRAGOVI ISLAMSKOG ORIJENTA U MUZEJSKIM I ARHIVSKIM FONDOVIMA CRNE GORE – OGLED IZ ISTORIJE KULTURE (Istorijski institut Univerziteta Crne Gore, Podgorica 2014)

Monografska publikacija Pisani tragovi islamskog orijenta u muzejima i arhivskim fondovima Crne Gore – ogled iz istorije kulture, autora naučnog savjetnika dr Dragane Kujović, izašla je 2014. godine iz štampe u izdanju Istorijskog instituta Univerziteta Crne Gore. Recenzent knjige je naučni savjetnik dr Senka Babović – Raspopović. Knjiga je obima 98 strana, tehnički dobro opremljena sa preko stotinu ilustracija. Knjiga je nastala u okviru rada na projektu Istorijskog Instituta Univerziteta Crne Gore pod naslovom “Pisani tragovi islamskog orijenta u muzejskim i arhivskim fondovima Crne Gore”, gdje je prikupljana građa uvezana arapskim ispisom, kao zajedničkim elementom ili potpisom jednog istog kulturnog ozračja. Ovom monografijom autorka je ukazala na mogući put prezentacije orijentalno-islamskog nasljeđa pohranjenog u arhivskim i muzejskim fondovima Crne Gore. Autorka je takođe ukazala i na naučno-istraživački kontekst u kojem se ovaj segment kulturnog nasljeđa Crne Gore obrađuje, vrednuje i uzima u obzir kao tema kvalifikovanog naučnog bavljenja. Tekst je praćen originalnim ilustracijama. Autorka ističe da je svesrdnu podršku i pomoć u prikupljanju materijala za ovu monografiju imala od muzejskih radnika i vjerskih službenika. Monografija se sastoji iz tri poglavlja: Orijentalno-islamski segment kulturne istorije Crne Gore na stranicama relevantne naučne i publicističke literature u Crnoj Gori; Pisani tragovi islamskog orijenta u muzejskim i arhivskim fondovima Crne 228 Aрхивски записи

Gore – ogled iz istorije kulture; Prilozi. U prvom poglavlju, Dragana Kujović ističe da je orijentalno-islamski segment kulturne istorije Crne Gore predmet naučno-istraživačkog i publicističkog bavljenja naučnih i kulturnih radnika pod okriljem organizovane, institucionalne djelatnosti u Crnoj Gori ili je riječ o rezultatu pojedinačnih stručnih interesovanja. Autorka daje bibliografiju radova koji se bave orijentalno-islamskim segmentima kulturne istorije Crne Gore na stranicama “Zapisa” i “Istorijskih zapisa”, analizirajući najbitnije članke. Autorka napominje da radovi, članci, prikazi i monografske publikacije, objavljeni kao rezultat izdavačke djelatnosti udruženja i časopisa “Almanah” iz Podgorice, samo jednim svojim dijelom predstavljaju relevantni materijal za temu koja je predmet ovog razmatranja. Ovo iz razloga što isključivo okupljaju sadržaje koji govore o bošnjačko-muslimanskoj, odnosno orijentalno-islamskoj komponenti crnogorske kulture. Takođe monografske publikacije, ako izuzmemo izdanja “Almanaha”, svedene su na neveliki broj nastojanja da se naučnoj i stručnoj javnosti predstave rezultati istraživanja iz ove oblasti. U drugom poglavlju autorka je nastojala da sagleda i izdvoji muzeološki segment uvezan arapskim pismom kao zajedničkim elementom islamskog umjetničkog i zanatskog izraza. Iz muzejskih fondova i privatnih zbirki Crne Gore izdvojeni su i pisani metalni, keramički i tekstilni predmeti sa arapskim ispisom, ispisi na staklu, zidovima i kamenu, i na kraju, rukopisi, iluminirani ili značajni zbog svoje viševjekovne starosti i ljepote ispisa. U okviru priloga date su ilustracije sa ispisima na arapskom pismu, kao i segment orijentalno-islamskog rukopisnog nasljeđa pohranjen u Gazi Husrev- begovoj biblioteci u Sarajevu, Univerzitetskoj biblioteci “Svetozar Marković” u Beogradu, Arhivu SANU i Arhivu HAZU. Monografija Dragane Kujović predstavlja uspješan doprinos proučavanju pisanih tragova islamskog orijenta u muzejskim i arhivskim fondovima Crne Gore. O značaju ove monografije govore i riječi same autorke: “…Različiti nacionalni, vjerski i kulturni elementi imaju podjednako mjesto u određenju onoga što podrazumijevaju tekovine pozitivnih ili negativnih, naprednih ili nazadnih elemenata crnogorskog nasljeđa. Kao takvi oni moraju dobiti na značaju ukoliko istoriju pismenosti na ovim prostorima uzimamo kao mozaik ravnopravno distribuiranih i potrebnih elemenata.”

Vasilj JOVOVIĆ Прикази 229

UDK 930.25

Dr sc. Mile Bakić: Valorizacija arhivske građe (Državni arhiv Crne Gore Cetinje i Službeni list Crne Gore, Podgorica, Cetinje 2014, стр. 362)

Dugo je vremena arhivska služba sa prostora bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije iščekivala da će se grupa arhivističkih stručnjaka ili pojedinac, neki od znalaca arhivske struke i nauke osmjeliti, prirediti i objaviti knjigu pod naslovom Valorizacija arhivske građe, pogotovu iz razloga jer jer se radi o jednoj od najznačajnijih, najsloženijih i najodgovornijih oblasti u arhivistici, odnosno u arhivskoj djelatnosti. Ta knjiga imala bi za cilj, prije svega, da se kod kategorizacije/vrednovanja arhivske građe ne čine propusti, koji bi imali nesagledive posljedice, uništenje vrijednih dokumenata, čime bi nastala praznina u arhivskoj i kulturnoj baštinu, što se može rezultirati nepostojanjem izvora za pisanje istorije. Početkom aprila 2014. godine izašla je iz štampe knjiga poznatog i pri­ znatog arhivističkog stručnjaka i provjerenog arhivskog znalca, dr Mila Bakića pod naslovom Valorizacija arhivske građe, u izdanju dve izuzetno prestižne i ugledne javne ustanove Crne Gore i to: Državnog arhiva Crne Gore, Cetinje i Slu­ žbenog lista Crne Gore, Podgorica. Recenzenti ove publikacije su dr Peter Pavel Klasinc, direktor Međunarodnog instituta arhivskih nauka u Trstu i advokat i publicista Jovan P. Popović iz Beograda, raniji direktor Arhiva Jugoslavije. U arhivističkoj nauci i struci dr Mile Bakić, posjedujući znanje i iskustvo, stekao je veliku hrabrost, da na naučnim osnovama, pripremi i četvrtu knjigu po redu iz arhivske djelatnosti, koja se sasvim jednako može nazvati, studija, priručnik, udžbenik, monografija, pa i uputstvo. Ipak jedno je tačno, radi se o izuzetno stručnom i naučnom djelu, dugo iščekivanom u arhivskoj djelatnosti. Naime, iz pera ovog uglednog arhivističkog stručnjaka u zadnjih par godina (2007- 230 Aрхивски записи

2010), izašla su tri vrlo vrijedna arhivistička djela različitih obrađivačkih tema i naslova i to: „Arhivistika“ čiji je izdavač Istorijski institut Crne Gore (Podgorica 2007), „Crnogorsko arhivsko zakonodavstvo“; izdavač Državni arhiv Crne Gore (Cetinje, Podgorica 2009) i „Razvoj arhivske službe u Crnoj Gori“ (Podgorica 2010), čiji su izdavači Državni arhiv Crne Gore i Službeni list Crne Gore. Taj zaista veliki poduhvat, poslužio je autoru dr Milu Bakiću kao osnov i iskustvo za pripremu i objavljivanje nesumnjivo kapitalnog djela visokih vrijednosti, pod nazivom Valorizacija arhivske građe. Na početku smatramo potrebnim da prenesemo rečenicu, koju i sam autor u predgovoru knjige navodi: „Priručnik sadrži ponuđena rješenja iz dosadašnje arhivističke teorije i prakse koja su još uvijek aktuelna uz unošenje nekih novina“. I ne samo nekih, već i brojnih novina, prijedloga i rješenja. Valorizacija arhivske građe spada u najsloženiji, najosetljiviji i najodgovo­ rniji oblik arhivske djelatnosti i zadatak arhivskih radnika, jer oni procjenjuju koji su to dokumenti koji se izdvajaju iz brojne količine registraturskog materijala i kao arhivska građa ostaju za trajno čuvanje i korišćenje („idu u raj“), za razliku od velikog broja dokumenata, kojima je ne samo istekao operativni rok, već ne posjeduju neku istorijsku ili drugu vrijednost i „odlaze u fabrike za preradu papira“. Ovo iz razloga da arhivisti u arhivima i registraturama ne bi bili zatrpani ogromnom količinom papira i time bili „prostorno ugroženi“. Teorijski i praktični pristup kategorizaciji, odnosno valorizaciji arhivske građe kroz korišćenje brojne literature, poznavanje metodologije naučnog istraživanja, svog iskustva kao arhivskog poslenika uz navođenja različitih shvatanja, knjiga dr Bakića Valorizacija arhivske građe nudi teorijski razumno i razložno brojne prijedloge i rješenja. Naime, dr Bakić je krunisao svoje dugogodišnje sedimentirano znanje, čime će i ovom knjigom njegova stručnost dobiti, pored ostalih naučnika, mjesto na pijedestalu arhivske nauke. Ovo tim prije, što još niko na balkanskim, pa i evropskim prostorima, nije uspio da napiše naučno djelo koje obrađuje najteži oblik djelovanja u arhivskoj struci i nauci. To je do sada iskazivano samo kroz referate i druge naučne oblike, ili kroz separate knjiga koje obrađuju arhivsku djelatnost. Veliko iskustvo dr Mile Bakić stekao je upravo radeći duže vremena kao rukovodilac Arhiva Centralnog komiteta SK Crne Gore i obavljajući funkciju direktora Državnog arhiva Crne Gore, a upotpunio kontinuranim prisustvom i ljubavlju prema arhivskoj struci i nauci koja ga je „opila“. Прикази 231

Knjiga počiva i zasnovana je na metodologiji naučnih istraživanja, zatim njegovom višegodišnjem mukotrpnom istraživačkom radu, da bi crnogorska arhivska struka i nauka dobila na dar ovo naučno djelo koje kao verifikator u ovom vidu arhivske djelatnosti ide korak ispred arhivskih službi na balkanskim prostorima. Na međunarodnom arhivskom savjetovanju koje je održano u Radencima, Slovenija od 2-4. aprila 2014. godine, autor ovog teksta je, u svom kratkom izlaganju, upoznao arhivsku javnost o izlasku iz štampe ovog vrijednog arhivskog djela. Nekoliko priznatih arhivista konsultovalo je knjigu i o njoj su se pohvalno izrazilo : dr Novak Miroslav, Darko Rubčić, dr Izet Šabotić, dr Azem Kožar. Ugledni prof. dr Vladimir Žumer javno se izjasnio „da je dr Bakić u monografiji Valorizacija arhivske građe dao do sada najbolji pregled teorije razvitka valorizacije arhivske građe u svijetu“. Zaista pohvalno! Knjiga se sastoji iz 8 djelova (glava), sistematski poređanih i usko povezanih, kako to metodologija rada i zahtijeva, sa oko sto podnaslova raspoređenih prema mjestu u poglavljima kojima pripadaju. Nabrojaćemo poglavlja: Pojmovno određenje i značaj valorizacije arhivske građe; Valorizacija arhivske građe posljedice i potreba rješavanje problema njenog velikog prirasta, otežanog smještajem i čuvanja u arhivima; Nastanak i razvoj naučne misli i teorije valorizacije arhivske građe; Predmet zadaci i vrste valorizacije arhivske građe; Vrijednost arhivske građe; Metodologija valorizacije arhivske građe i Neka druga bitna pitanja valorizacije arhivske građe. Naravno knjiga sadrži spisak korišćene literature i rezime na srpskom i engleskom jeziku. Iz samih naslova može se vidjeti šta su teme i kakav je studiozni i metodološki koncept i pristup razradi tumačenja i davanja najboljih viđenja kod ovog najsuptilnijeg i najodgovornijeg posla arhivske djelatnosti, što je i razlog da nema potrebe za posebno razrađivanje djelova knjige, jer za to i nema prostora. Ovo naučno djelo je rezultat sedimentiranog znanja i dugogodišnjeg rada arhivskog stručnjaka dr Mila Bakića, koji je svoje ogromno znanje nesebično pretočio u navedenu publikaciju i učinio je dostupnom, da jednako koristi: arhivistima, istoričarima i drugim znalcima društvenih djelatnosti, registraturama, studentima (redovnih i poslediplomskih studija), doktorantima, profesorima naučnim radnicima, istraživačima i naravno svima onima kojima stigne do ruku. Kod izrade knjige, ovaj neumorni pregalac i znalac koristio je brojnu domaću i stranu literaturu iz arhivske nauke i drugih naučnih disciplina u koje 232 Aрхивски записи konkretna tema zadire (knjige, priručnike, časopise, članke, stručne standarde, domaće i strane propise), zakonske i podzakonske propise i na stotinu stručnih i naučnih radova koje je i pobrojao u publikaciji. Čestitajući autoru dr Milu Bakiću na izuzetno vrijednom naučnom djelu, knjigu srdačno preporučujem širokoj naučnoj, prosvjetnoj i kulturnoj javnosti, svim društvenim naukama i institucijama kulture i arhivističkoj struci uopšte. Zahvaljujući mu se na ogromnom trudu i na dugogodišnjem samoprijegornom radu, u pripremi ovog izuzetno vrijednog i korisnog djela, istovremeno se zahvaljujemo i ustanovama: Službenom listu Crne gore iz Podgorice i Državnom arhivu Crne Gore iz Cetinja i njihovim odvažnim direktorima na spremnosti i obezbjeđivanju sredstava da se ova knjiga nađe prije svih u rukama onih korisnika koji su je željno očekivali. Jovan P. Popović Извјештај о раду 233

UDK 930.25(047.32)

VLADA CRNE GORE DRŽAVNI ARHIV

IZVJEŠTAJ O RADU

za

2014. godinu

Cetinje, februar 2015.

Državni arhiv je, organizovan kao samostalni organ državne uprave za vršenje arhivske djelatnosti na području Crne Gore, a pripada grupi zavodi. Zadaci Državnog arhiva proizilaze iz odredbi Zakona o arhivskoj djelatnosti, podzakonskih akata donešenih na osnovu njega, zahtjeva državnih organa i korisnika arhivske građe, sporazuma i protokola o saradnji zaključenih sa pojedinim arhivima, akata Međunarodnog arhivskog savjeta, i dr. Ti zadaci su definisani dugoročnim programskim opredjeljenjima i godišnjim programima rada. U izvještajnom periodu, aktivnosti Državnog arhiva u cjelini i njegovih unutrašnjih organizacionih jedinica, odvijale su se uglavnom u okviru planom 234 Aрхивски записи predviđenih, a bile su usmjerene u nekoliko osnovnih pravaca djelovanja: poboljšanje uslova i kvaliteta rada, realizacija redovnih zadataka i obaveza iz arhivske djelatnosti, izdavačka djelatnost, saradnja sa državnim organima i drugim subjektima, saradnja sa Međunarodnim arhivskim savjetom i pojedinim državnim arhivima, rad na normativnoj regulativi i druge aktivnosti. Državni arhiv vrši djelatnost na teritoriji čitave Crne Gore, te ima svoje organizacione jedinice u gotovo svim opštinama. Početkom 2014. godine, koristio je ukupno 6.052m2 prostora. Od toga je 3.698m2 prostor za smještaj arhivske građe, 1.415m2 kancelarijski prostor, a preostalih 939m2 se odnosi na konzervatorsku radionicu, čitaonice, izložbeni prostor i ostalo. U vlasništvu Arhiva, tj. države, je 4.140m2 ili 68%. U većini slučajeva veličina i kvalitet prostora koji se koristi ne zadovoljavaju potrebe. Problem je toliko složeniji i urgentniji što postoji potreba za stalnim preuzimanjem arhivske građe od stvaralaca koja je već prispjela i pripremljena, a za njen smještaj je preostalo još vrlo malo mogućnosti, dok u nekim odsjecima takva mogućnost i ne postoji. To je problem koji iz godine u godinu biva sve izraženije i u nekim slučajevima je već doveo u pitanje izvršavanje osnovne djelatnost Arhiva. U cilju sagledavanja trenutnog stanja i traženja mogućnosti za njegovo poboljšanje, sačinjena je detaljna informacija o stanju i problemima sa predlogom mjera i načina rješavanja, što predstavlja osnovu za strateško i tekuće planiranje i preduzimanje aktivnosti na tom planu. U granicama mogućnosti, činjeni su i u ovoj godini napori na poboljšanju stanja. Problem nedostatka prostora najizraženiji je na Cetinju, gdje se čuva najznačajnija arhivska građa. Planirana je dogradnja kojom treba da se obezbijedi oko 1000m2 smještajnog i radnog prostora, i time zadovolje potrebe za dogledno vrijeme. Nakon niza aktivnosti koje su preduzimane prethodnih godina, trebalo je da 2014. godine počne izvođenje radova na objektu. Kapitalnim budžetom je bilo opredijeljeno 100.000€ za tu namjenu, s tim što je trebalo da Državni arhiv prethodno obezbijedi projekat i pribavi potrebne dozvole za gradnju. Projekat dogradnje je završen, ali nije izvršena revizija niti dobijene potrebne saglasnosti, obzirom da još nije donešen DUP i UP Istorijsko jezgro. Blagovremeno je upućen prijedlog nadležnom sekretarijat Prijestonice da se planskim dokumentima predvidi planirana dogradnja. U tom smislu su date i primjedbe na nacrt DUP i UP, pa su u prijedlog dokumenata date primjedbe prihvaćene. Usvajanje ovih dokumenata kasni više od godinu dana, a iz Prijestonice je najavljeno da bi trebalo da se obavi u prvoj polovini 2015. godine. Извјештај о раду 235

Nedostatak prostora i neodgovarajući kvalitet istog je izražen i u ostalim gradovima, pa su u cilju rješavanja, ili makar ublažavanja problema, i u ovoj godini preduzete određene aktivnosti. Dva arhivska odsjeka u Podgorici smještena su u zgradi čiji formalni vlasnik je Univerzitet Crne Gore, odnosno Istorijski institut, kao univerzitetska jedinica koja je korisnik prostora u istoj zgradi. Ova institucija već duže iskazuje potrebu za proširenjem i insistira na iseljavanje Državnog arhiva iz toga prostora. I ako to insistiranje nema osnova, cijeneći najavljenu potrebu Istorijskog instituta za proširenjem, kao i činjenicu da ovaj prostor ne zadovoljava potrebe Arhiva, upućen je ranije zahtjev Ministarstvu finansija da nam se, ako je to moguće obezbijedi drugi odgovarajući prostor u Podgorici. Posredstvom Uprave za imovinu, a u saradnji sa Kompanijom ,,Čelebić”, ponuđen je prostor koji bi u potpunosti odgovarao potrebama ovo dva arhivska odsjeka, te je stoga ta ponuda prihvaćena. Taj prijedlog je Uprava za imovinu uputila Ministarstvu finansija i Vladi, te bi, ukoliko bude prihvaćen, uslijedilo zaključivanje ugovora, neophodna rekonstrukcija prostora i njegovo adaptiranje za potrebe Arhiva. Arhivski odsjek u Nikšiću koristi prostor koji ni po veličini ni po kvalitetu ni približno ne zadovoljava potrebe, a nalazi se u zgradi Muzeja koja je planirana za rekonstrukciju i privođenje drugoj namjeni. Stoga se već duže vrijeme pokušava naći neko drugo rješenje. Zahvaljujući razumijevanju Opštine Nikšić, postignut je dogovor da se za potreba ovoga Arhivskog odsjeka opredijeli prostor u obnovljenoj zgradi Kulturno informativnog centra ,,18 septembar”, pa se očekuje potpisivanje ugovora o zakupu sa Upravom za imovinu. U Rožajama je, kroz ugovor o zakupu, obezbijeđen, a zatim i opremljen odgovarajući prostor, čime su stvoreni zadovoljavajući uslovi za rad ovoga odsjeka. Tražena je mogućnost da se obezbijedi proširivanje prostora za rad arhivskih odsjeka u Bijelom Polju i Pljevljima. Nažalost, nije nađeno rješenje te to ostaje kao zadatak i za naredni period. Urađene su intervencije na nekoliko objekata: U Herceg Novom je urađena fasada tj. hidro i termo izolacija na dijelu objekta; u Podgorici je zamijenjena dotrajala stolarija, obavljeno krečenje i opravka kanalizacije; u Beranama urađeni podovi u depou i hodniku, saniran mokri čvor, obavljeno krečenje dijela prostora i dijelom zamijenjeni oluci; u Budvi su urađene neke manje opravke, a dogovoreno je sa Bibliotekom da se traži mogućnost za neke značajnije intervencije na fasadi i krovu. Uprava za imovinu je po našem zahtjevu snimila stanje objekta Istorijskog arhiva u Kotoru, utvrdila i planirala prioritetne radove koje je trebalo izvesti, ali 236 Aрхивски записи isti nažalost još nijesu obavljeni. Izvršen je pregled oštećenja krova na Cetinju i planirani neophodni radovi koje bi trebalo što hitnije uraditi. U cilju zaštite arhivske građe kao i upošljenih i korisnika koji dolaze u kontakt sa njom, zaključen je sporazum sa specijalizovanim preduzećem o ekološkoj i sanitarnoj zaštiti. Na osnovu toga, dva puta u toku godine, izvršena je dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija u svim prostorima u kojima je smještena arhivska građa. Redovno su kontrolisani i servisirani protivpožarni aparati u svim arhivskim odsjecima i javljači požara u objektu na Cetinju. Nedostatak odgovarajuće opreme za rad je problem koji nameće potrebu stalnog angažovanja na njegovom rješavanju, te su u tom pravcu preduzete aktivnosti u okviru raspoloživih mogućnosti. Izvršena je nabavka i montaža izvjesne količine arhivskih polica u arhivskim odsjecima Herceg Novi, Budva, Rožaje i Plav, kao i specijalnih ormana za čuvanje građe velikih formata za Istorijski arhiv Kotor i Arhiv na Cetinju. Izvršena je opravka i osposobljavanje pokretnih regala u depou na Cetinju. Opravljena je i remontovana presa u Odjeljenju za tehničku zaštitu na Cetinju. Opravljen je lift za transport arhivske građe u objektu na Cetinju. Izvršena je nabavka određene količine računara, štampača, skenera i kopir aparata. Obezbijeđena je telefonska i internet veza u nekim odsjecima gdje je bila u prekidu. Produžene su licence za operativni program i antivirusnu zažtitu. Izvršeno je rashodovanje određene količine dotrajale i neupotrebljive opreme. Izvršena je nabavka preko 2000 arhivskih kutija od specijalnog nekisjelog materijala. Nabavljena je potrebna količina specijalnih materijala za potrebe konzervacije i restauracije arhivske građe. Postojanje odgovarujućeg kadrovskog potencijala je neophodan preduslov za uspješno organizovanje arhivske djelatnosti i brige o arhivskoj građi, u najširem smislu. Stoga se ovom pitanju mora poklonjati značajna pažnja. Obzirom na odliv zaposlenih po raznim osnovima i nemogućnost zapošljavanja novih, Arhiv je na početku godine imao 153, a na kraju godine 150 zaposlenih, što je čak 25, odnosno 28 manje u odnosu na broj predviđen Pravilnikom o unutrašnoj organizaciji i sistematizaciji. U ovoj godini je, kao i u prethodnim, tražena saglasnost za popunjavanje upražnjenih radnih mjesta. Dobijena je saglasnost i na osnovu toga dvoje arhivista, po jedno u Kotoru i na Cetinju, koji su bili zapošljeni na određeno vrijeme, primljeno je u stalni radni odnos. Isto tako, dobijena je saglasnost za prijem četiri nova izvršioca, i to: dva sa visokom stučnom spremom na Cetinju, jedno sa višom školskom spremom u Kotoru (postupci prijema su u toku) i jedan sa srednjom školskom spremom – stražar, na Cetinju (postupak Извјештај о раду 237 je završen). Na osnovu internog oglasa izvršeno je popunjavanje jednog mjesta inspektora predviđeno Pravilnikom. Od početka 2015. godine poslove inspekcije i izvršioca preuzima Uprava za inspekcijske poslove. Zbog potrebe obavljanja neophodnih poslova u Herceg Novom, Kotoru, Cetinju i Rožajama, povremeno su angažovana lica po ugovoru. U cilju ispravnog postupanja sa arhivskom građom počev od momenta nastajanja, organizuje se osposobljavanje i stručno usavršavanje za zaposlene u arhivu i kod stvaralaca. Organizovane su stručne konsultacije i više sastanaka sa službenicima arhiva. Obavljen je veći broj posjeta pojedinim odsjecima i organizovani sastanci na pojedina stručna pitanja. Korišćena je mogućnost formiranja projektnog tima za obavljanje pojedinih stručnih poslova (pripremanje izložbi i zbornika dokumenata, preslaganje i premještanje arhivske i bibliotečke građe, uvođenje i ažuriranje evidencija o zaposlenima, sprovođenje postupka javne nabavke i dr.). Propisano je i implementirano novo vođenje evidencije o prisutnosti na poslu. Državni arhiv Crne Gore posjeduje 1275 arhivskih fondova što čini ukupno oko 10 000 metara dužnih arhivske građe. Struktura ove arhivske građe je slijedeća: 545 fondova ili nešto preko 4100 metara građe se odnosi na državne organe i organizacije, a 730 fondova ili blizu 6000 metara građe se odnosi na lokalne organe i organizacije. Pored toga, Arhiv posjeduje još i 117 ličnih ili porodičnih fondova sa oko 50 metara građe, kao i 140 zbirki sa oko 220 metara građe. U bibliotekama Državnog arhiva se nalazi preko 50 000 bibliotečkih jedinica. Za opis stvaralaca arhivske građe i arhivskih fondova, striktno se primjenjuju međunarodni standardi i norme, što je stupanjem na snagu novog Zakona o arhivskoj djelatnosti, propisano i kao zakonska obaveza. Kroz saradnju sa drugim subjektima, prije svega arhivima, rađeno je na pribavljanju informacije o arhivskoj građi ili i same građe koja je od značaja za Crnu Goru. Traženo je od Arhiva Dubrovnika nekoliko dokumenata o Šćepanu Malom, o čemu je dobijen pozitivan odgovor koji još nije realizovan. Od jednog privatnog vlasnika iz Novog Sada dobijena je zbirka dokumenata Petra Plamenca. Ranije je ugovoreno prevođenje kataloga arhivske građe koji je dobijen od Arhiva Republike Turske. Obzirom da prevođenje nije išlo planiranom i ugovorenom dinamikom, postignut je dogovor da taj posao nastavi ovlašćeni 238 Aрхивски записи sudski prevodilac o čemu će biti zaključen odgovarajući ugovor. Preduzete su aktivnost za organizovanje skeniranja 1630 knjiga austrijskog katastra. Odabran je izvršilac koji će obaviti skeniranje, obradu i pohranjivanje na softver koji je pripremio za tu namjenu, o čemu je zaključen ugovor. Započeto je skeniranje dacijalnih knjiga i pohranjivanje u pripremljeni softver. Finansiranje navedena tri posla će se obezbijediti dijelom iz sopstvenih sredstava, a dijelom iz sredstava dobijenih od Ministarstva kulture iz Programa zaštite kulturnih dobara. Stručni tim koji su sačinjavali arhivisti i konzervatori iz Državnog arhiva, radio je na revalorizaciji pokretnih kulturnih dobara u projektu čiji je nosilac Ministarstvo kulture i Uprava za zaštitu kulturnih dobara i veoma uspješno su uradili elaborate za više od 200 arhivskih fondova. Arhivska građa i literatura koja se čuva u Arhivu, bili su dostupni i koristio ih je veliki broj korisnika. Najveći broj korisnika tražio je i koristio arhivsku građu u dokazne svrhe, radi ostvarivanja određenih imovinskih i drugih prava, a naročito po osnovu povraćaja oduzetih imovinskih prava i obeštećenja. Obzirom na veliki broj zahtjeva i dosta izražen problem sa korišćenjem Austrijskog katastra, održan je sastanak sa Upravom za nekretnine radi pokušaja iznalaženja zajedničkog rješavanja. Preduzete su posebne aktivnosti u cilju zaštite arhivske građe, nekada značajnih privrednih subjekata (Prvoborac, Jugooceanija, MTRZ „Sava Kovačević“, Jugopetrol). Organizovano je detaljno čišćenje svih depoa i cjelokupne arhivske građe na Cetinju. U planovima i aktivnostima Državnog arhiva značajno mjesto imaju izdavačka djelatnost, objavljivanje i izlaganje arhviske građe, te organizovanje prigodnih manifestacija ili učešće u onim koje iniciraju ili organizuju drugi. Na tom planu i u ovoj godini su ostvareni zapaženi rezultati. Objavljena su sljedeća izdanja: - Poimenični protokol izdatih pasoša u Knjaževini Crnoj Gori (1903-1904) - Poimenični protokol izdatih pasoša u Knjaževini Crnoj Gori (1904-1905) - Izvještaji rumunskih diplomata o Crnoj Gori iz 1872. i 1874. godine - Gubici crnogorske vojske u Prvom svjetskom ratu 1914-1916 - Valorizacija arhivske građe, čiji je autor dr Mile Bakić Nastavljene su i dovedene do kraja aktivnosti na pripremi zajedničkog zbornika dokumenata sa Arhivom Bugarske, koji će biti objavljen u prvoj polovini 2015. godine. Rađeno je na pripremi još nekoliko izdavačkih projekata. Извјештај о раду 239

Organizovane su promocije pojedinih izdanja na Cetinju i u Nikšiću. Državni arhiv je učestvovao na Sajmu knjiga u Podgorici gdje je predstavio svoja izdanja. Uzeto je aktivno učešće u radu Odbora za obilježavanje 100 godina od Prvog sjetskog rata. Arhiv je ponudio pet projekata od kojih je već realizovano dva (zbornik dokumenata i izložba fotografija), dok će ostali biti realizovani u narednim godinama, s tim što je za realizaciju nekih od njih neophodna finan­ sijska podrška. Pripremljeno je i predstavljeno više zapaženih izložbi dokumenata: - Akcije crnogorskih banaka, novčanih zavoda i privrednih društava (1863- 1946) ; - Crnogorska prosvjeta kroz arhivsku građu DACG 1872-1916 - Ilija Šobajić – trajanje i pamćenje kroz dokumenta i djela - zajedno sa Centrom za kulturu Nikšić - Ratna razglednica – Crna Gora 1914-1918 - Kroz porodične i lične fondove Arhiva Budve - 35 godina od katastrofalnog zemljotresa 15. aprila 1979, Ulcinj - Umjetnička škola Cetinje – Herceg Novi 1946-1966 kao i internet prezentacija izložbi: - Narodno pozorište Nikšić 1949-1964 - Ilija Šobajić 1876-1953 - život i djelo - Zbirka dokumenata Manastira Donji Brčeli I dio (1874-1920) Izložbe koje su priređene u ovoj godini kao i niz ranije pripremljenih izložbi, prezentovane su u više gradova širom Crne Gore: Cetinje, Podgorica, Kotor, Mojkovac, Nikšić, Ulcinj, Budva, Bar. U ovoj godini, takođe, nastavljeno je sa redovnim izdavanjem časopisa „Arhivski zapisi“, uz održavanje ili čak i dalje poboljšavanje kvaliteta. Državni arhiv je aktivno učestvovao u Programu podrške razvoju kulture Nikšića, u okviru kojega je realizovano više veoma zapaženih i dobro posjećenih izložbi i promocija knjiga. Tradicionalna manifestacija ,,Neđelja arhiva“ i ove godine je veoma uspješno isplanirana i organizovana. U okviru nje je realizovano više od 60 raznih programa u svim odsjecima, tj. gradovima širom Crne Gore. Organizovane su izložbe dokumenata, promocije izdanja, gostovanja u medijima, posjete učenika, 240 Aрхивски записи studenata, predstavnika stvaralaca arhivske građe i organa lokalnih samouprava, distribuiranje propagandnog materijala i sl. Nastavljeno je sa dorađivanjem i redovnim ažuriranjem sajta, što je rezultiralo povećanjem interesovanja posjetilaca, o čemo svjedoči veoma veliki broj posjeta. U toku godine pripremljeno je više dokumenata: Program rada, Izvještaj o radu, Zahtjev za budžet, projekti koji su kandidovani za sufinansiranje iz Programa zaštite kulturnih dobara, redovni izvještaji o realizaciji kapitalnih projekata i drugim aktivnostima, učešće u izradi Menadžment plana Starog jezgra Cetinja i dr. Obnovljena je inicijativa za izmjenu Pravilnika o vrsti i stepenu stručne spreme, programu i načinu polaganja stučnog ispita i stručnim zvanjima za vršenje poslova konzervatorske, muzejske, bibliotečke i arhivske djelatnosti. Kompletirana su potrebna interna pravila i stvoreni uslovi za njihovu implementaciju. Planirano je i dosta uspješno realizovano niz mjera u cilju štednje i smanjena materijalnih troškova, što već daje pozitivne rezultate. Ostvarena je uspješna saradnja na unutrašnjem i međunarodnom planu. U zemlji je ostvarena saradnja sa: Nacionalnom bibliotekom, Narodnim muzejom, velikim brojem škola i fakulteta, centrima za kulturu, lokalnim muzejima i bibliotekama, opštinama i dr. Na međunarodnom planu saradnja je ostvarena sa: Međunarodnim arhivskim savjetom, Slovenskim kulturnim forumom, kao i arhivima Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Vojvodine, Jugoslavije, Makedonije, Ruske Federacije, Turske, Hrvatske, Zagreba, Užica, Tuzle i dr. Predstavnici Državnog arhiva su učestvovali na više skupova i stučnih savjetovanja: Godišnja konferencija MAS, Konferencija arhiva slovenskih država, Međunarodno savjetovanje u Radencima, Međunarodno savjetovanje u Tuzli, Stručno savjetovanje u Mostaru, Savjetovanje i škola u Trstu, Sjećanje na Iva Andrića i Petra Lubardu u Herceg Novom i dr. Na većini savjetovanja predstavnici Državnog arhiva su imali radove i saopštenja. Državni arhiv je i u ovoj godini ostvario dobru saradnju sa medijima: TV Crne Gore, Radio Crne Gore, TV Nikšić, Pobjeda, Dan, Vijesti, lokalne radio i televizijske stanice i dr. Aktivnosti na realizaciji redovnih obaveza i zadataka iz arhivske djelatnosti koje se odnose na kontrolu, zaštitu, preuzimanje, smještaj, sređivanje, obradu i korišćenje arhivske građe od značaja za državu i jedinice lokalne samouprave, organizovane su i odvijale se u organizacionim jedinicama Državnog arhiva. Извјештај о раду 241

I SEKTOR ZA ARHIVSKU GRAĐU OD ZNAČAJA ZA DRŽAVU

1. Arhivski odsjek Centralni depo

Tokom 2014. godine pristigla su 415 zahtjeva stranaka i u tu svrhu je pregledano 833 fascikle arhivske građe. Arhivska građa je izdavana na osnovu uredno vođenih reversa. Tokom godine izdato je: Odjeljenje SIO - novi period 598 fascikli, 47 djelovodnika i 46 pomoćnih fondovskih knjiga, Odjeljenju za SIO - stari period 108 fascikli i 1 pomoćna fondovska knjiga, Centru za naučno informativnu i kulturno prosvjetnu djelatnost 46 fascikli,17 knjiga i 9 službenih listova, Centru za tehničku zaštitu arhivske građe 38 fascikli, 2 omota i 6 knjiga, Čitaonici za potrebe istraživača i drugih korisnika arhivske građe 1676 fascikli, 1033 knjiga, 10 omota i 10 predmeta. Započeti rad na prefascikulaciji fonda Ministarstvo finansija nastavljen je i u ovoj godini. Rađeno je na odlaganju dacijalnih knjiga Kapetanija. Dacijalne knjige su odložene po abecednom redu u odgovarajuće ormane. U Centralni depo Državnog arhiva preuzeta je arhivska građa: Poklon Zbirka Vladimir Prodanović (1907 – 1944), Novi Sad, 31 predmet. Viši sud Podgorica 1966 – 1995 godine, 30 arhivskih kutija. Svakodnevno je komunicirano sa strankama u vezi rješavanja podnešenih zahtjeva. Obavljani su i drugi poslovi vezani za rad depoa.

2. Arhivski odsjek za sređivanje i obradu arhivske građe do 1945. godine - Cetinje

Sprovođenjem redovnih radnih obaveza u ovom periodu obavljeni su sljedeći poslovi: Ministarstvo unutrašnjih djela – Uprava građevina, sređena građa i urađen sumarni inventar, fascikle br. 33 (1899), 34, 35, 36 (1900), 37, 38, 39, 40, 41, 42 (1901), 43, 44 (1902), 45 (1903), 46, 47 (1904). Ukupno 15 fascikli. 242 Aрхивски записи

Glavno školsko nadzorništvo – sređena građa i urađen sumarni inventar: fascikle br. 74 (1897), 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81 (1898), 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92 (1899). Ukupno 19 fascikli. Ministarstvo inostranih djela – vraćanje starih brojeva na dokumentima, urađeno fascikle br. 208, 208a, 209, 209a, 210, 210a, 211, 211a, 212, 212a, 213, 213a, 214, 214a (1913), 215, 215a, 216, 216a, 217, 217a, 218 (1914). Ukupno 21 fascikla. Narodno pozorište Cetinje (1910-1940) - sređena građa i urađen sumarni inventar. Ukupno 12 fascikli. Sređivanje fonda Kraljevska banska uprava Zetske banovine – Tehničko odjeljenje V, uradjeno: Šavnički srez, fascikle br. 54, 55 (1934), 56 (1930-1936), 57 (1925, 1928), 58, 59 (1929); fascikle br.1, 2, 3 (1924-1926, 1928-1932), 4, 5 (1934), 6 (1935). Ukupno 12 fascikli. Glavna državna kontrola - sređena građa i urađen sumarni inventar, fascikle br, 1 (priznanice za Osnovnu školu u Podgorici), 2 (1902-1903), 3, 4 (1904-1905), 5 (1905), 6 (1906), 7, 8, 9 (1907). Ukupno 9 fascikli. Opština varoši Cetinje – sređena građa i urađen sumarni inventar, fascikle br. 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50 (1900); (stari brojevi 25, 25a, 26, 26a, 27, 27a, 28). Ukupno 7 fascikli. Vršeno je prekucavanje i transkripcija pasoške knjige fonda MID „Poimenična knjiga izdatih pasoša“ od 7. VII 1903 do 17. IV 1904, sa pripremom za publikovanje. Vršeno je prekucavanje i transkripcija pasoške knjige fonda MID „Po­ imeničn protokol izdatih pasoša“ od 2. 01 1884 do 30. 12 1899. Knjiga ima 644 strane, prekucano 254 strana. Takođe je vršena provjera i otklanjanje grešaka do konačne pripreme za publikovanje Urađene ISAD (G) – opšte međunarodne norme za opis arhivske građe, za 42 fonda. Provjera spiskova poginulih i ranjenih vojnika u I svjetskom ratu, radi pripreme za štampu. Realizovana izložba dokumeta „Razvoj prosvjete i školstva u Crnoj Gori u periodu 1834- 1916“. Rađeno na pripremi građe za mikrofilmovanje. Sređen i urađen imenski registar službenika Kraljevske banske uprave Zetske banovine za 18 fascikli. Sačinjen zapisnik o poklonu građe Vladimira Prodanovića Državnom arhivu. Извјештај о раду 243

3. Arhivski odsjek - Istorijski arhiv Kotor

Sređivanje arhivske građe Katastarska uprava Kotor, 1836-1995 (KUK). Sređeno 30 knjiga Katastarske opštine Dobrota, 9 knjiga Katastarske opštine Dub, manuala i indikaciononih skica KO Bogdašići (10 skica i 35 manuala), KO Bogišići (16 skica i 62 manuala), KO Dobrota (9 skica i 4 manuala), KO Dub (1 skica i 56 manuala). Urađen detaljan pregled i notirano stanje za 608 mapa i 790 inikacionih skica. Prepakovano 9 d/m katastarske građe katastarskih opština: Bogdašići, Bogišići, Dobrota, Dub, Đuraševići, Glavati, Glavatičići, Gorovići, Gošići, Kavač, Kostanjica, Kotor, Kovači, Krašići, Krivošije Donje i Gornje, Kubasi, Lastva Gornja i Donja, Lastva Grbaljska, Ledenice Gornje i Donje, Morinj. Fond Opština Kotor (OK), fascikle VII, IX, X I XI, odlaganje arhivske građe i poboljšanje reda i stanja dokumenata unutar fascikli; oko 50 dokumenata je umetnuto u fascikle. Rad na poboljšanju stanja unutar fonda Pomorska škola Kotor (POŠK), 93 fascikle (I-XCIII): hronološko sređivanje nesređenje arhivske građe unutar pojedinih fascikli fonda POŠK. Rad na poboljšanju stanja unutar Zbirke dokumenata Božidara Ćukovića (ĆUK), 10 fascikli (I-X):izvršeno je ponovno sređivanje arhivske građe prema istorijskoj bilješci. Rad na poboljšanju stanja unutar Zbirke o jugoslovenskim i međunarodnim arhivskim savjetovanjima (ARKOS), 1 fascikla: Izvršeno je provjeravanje i upoređenje sa istorijskom bilješkom, tj. dopunom Vodiča za zbirke.

Revizija porodičnih i ličnih fondova- sređivanje Pregledano 52 fonda: usporedba sa istorijskim bilješkama Vodiča (Do- pune Vodiča) Poslovi revizije/sređivanja obavljeni kod 5 porodičnih fondova: POL (Lazzari), POP (Popović), POR (Radimiri), POV (Vrakjan), POĐ (Đurović). Sređivanje novog ličnog arhivskog fonda Rašković (1870-1981). Sređeno oko 80 dokumenata iz života i rada Vuka Savova Raškovića (1857-1919).

Revizija arhivskih zbirki Uvid u stvarno stanje arhivske građe u zbirkama: pregledano ukupno 40 zbirki; 244 Aрхивски записи

Revizija/sređivanje je izvršeno na: Dukali i listine, 19 fascikli); GRAF (Grafička zbirka, 1 fasc.); PEČ (Zbirka pečatnjaka, 483 kom.); MEM (Zbirka memoarske građe, 1 fasc.); DISFON (Diskoteka i fonoteka); MIKRO (Zbirka mikrofilmova, 6 fasc., 1455 kom.); PREP (Zbirka prepisa dokumenata, 1 fasc., 21 kom.); ZAN (Zbirka bratovština zanatlija, fasc. 1); GRB (Zbirka grbova i nat- pisa, fasc. 1); PLAK (Zbirka plakata, 4 fasc.); FOT (Zbirka fotografija, 13 fasc., 1.000 kom.) Ukupno 11 zbirki. Prepakovano i odloženo u ormare: 107 mapa i preko 300 primjeraka novina.

Obrada arhivske građe Transkripcija i prevod dokumenata iz zbirke VLAD, fasc. II; ukupno tran- skribovano i prevedeno 5 dokumenata, (italijanski jezik, mletački dijalekt). Za 5 porodičnih fondova, (POL (Lazzari), POP (Popović), POR (Radi- miri), POVR (Vrakjan), POĐ (Đurović), izvršene dopune i korekcije naučno- obavještajnih sredstava; (jezik: italijanski, srpskohrvatski, turski, i dr.). Za 11 zbirki: DIL; GRAF; PEČ; MEM; DISFON; MIKRO; PREP; ZAN; GRB; PLAK; FOT, izvršene korekcije i dopune naučno-obavještajnih sredstava (jezik: latinski, italijanski, srpskohrvatski, i dr.) Lični arhivski fond Bartulović kap. Hinko, (POHIN) –obavljene: stručne intervencije na poboljšanju istorijske bilješke o fondu i analitičkog inventara, kao i određeni postupci za zaštitu oštećenih dokumenata u fondu. Skeniranje istorijske bilješke i analitičkog inventara, urađen OCR istih. Skeniranje fascikle POHIN – III sa fotografijama i dodavanje opisa na os- novu podataka iz literature. Pregled fascikle POHIN – I (Stvaralačka djelatnost), sa serijama: IA, IB, IC. Kopiran i ukoričen prilično oštećen autorski rad stvaraoca: „Sjećanja i uspomene“. Obrada novog ličnog arhivskog fonda Rašković (1870-1981). Dokumenta (količina oko 80) iz života i rada Vuka Savova Raškovića (1857-1919) iz Grblja, su transkribovana i prevedena (jezik: srpskohrvatski, italijanski, francuski, holandski). Izrađen analitički inventar. Izrađena istorijska bilješka (tj. Dopuna Vodiča).

Bibliotečka građa - sređivanje i obrada Sređena i obrađena 201 bibliotečka jedinica poklon - biblioteke dr Dušana Živkovića. Kataloška obrada, tj. izrada bibliotečkih kartona u elektronskoj formi urađena za 40 bibliotečkih jedinica, urađeno je oko 60 bib. kartona. Извјештај о раду 245

Rad sa istraživačima i korisnicima arhivske građe i bibliotečkog materijala Rad sa istraživačima arhivske građe u Čitaonici i Kartoteci Arhiva U ovom periodu bilo je 77 istraživača sa preko 300 posjeta, izdate su 64 skenirane, softverski obrađene i štampane kopije dokumenata iz arhivske građe - papirna forma, koje su i ovjerene, izdata 101 skenirana, softverski obrađena kopija dokumenata iz arhivske građe – elektronska forma, narezano na CD i oko 160 foto-kopija iz bibliotečke građe.

Rad sa istraživačima koji traže podatke putem elektronske pošte/redovne pošte: Podatke i informacije e-mailom tražilo je 33 istraživača.U prepisci su razm- jenjena 104 e-maila, na našem i na stranim jezicima; 147 dokumenta skenirana, obrađena softverski i u elektronskom formatu dostavljena elektronskom poštom.

Rad sa korisnicima arhivske građe u dokazne svrhe. U ovom period bilo je 561 korisnika sa oko 1.640 posjeta. Podnešena su 523 zahtjeva i izvršena 202 uvida u katastarsku i sudsku građu. U tu svrhu snimljeno kamerom/skenirano preko 4.500 dokumenata i izdato oko 3.700 skeniranih/ovjerenih kopija.

Rad sa imaocima arhivske građe i bibliotečkog materijala. Vrbica Ljubica – dogovori u vezi hitne obrade arhivske građe koju je imalac Vrbica poklonila Arhivu 2011. godine, lična dokumenta Vuka Savova Raškovića (1857-1919). Davidović Dušan – predaja jednog djela arhivske građe iz života i rada no- vinara Davidovića i dogovor oko predaje ostatka materijala. Uputstva imaocu u vezi sa izradom sumarnih popisa. Miroslava Dimić, Beograd – dogovori o predaji arhivske građe porodice Đurović (oca Vinka Đurovića) sa Prčanja.

4. Odsjek za sređivanje i obradu arhivske građe od 1945. godine – Cetinje

U skladu sa planom utvrđenim za 2014. godinu, u ovom Odsjeku urađeni su sljedeći stručni poslovi: 246 Aрхивски записи

Klasifikacija arhivske građe Umjetnička škola – Herceg Novi (1947-1967) 1946-1967 – 2 fascikle. Dovršena klasifikacija ovog fonda. Nakon klasifikacije i izdvajanja iz fonda arhivske građe koja pripada drugim fondovima, ovaj fond broji 20 fascikli arhivske građe. Izvršno vijeće SRCG 1953-1990. godine. Izvršena klasifikacija: 1961- 46f., 1966 - 23f., 1967 - 8f., 1969 - 35f., 1970 - 49f., 1971 - 38f., 1972 - 45f., 1973 - 49f., 1974 - 80f., 1975 - 34f., 1976 - 42f., 1977 - 51f., 1978 - 31f., 1979 - 37f., 1980 - 41f., 1981 - 36f., 1982 - 15f. Klasifikovanao ukupno 660 fascikli. Komisija za nacionalizaciju Izvršnog vijeća SRCrne Gore Klasifikovane 4 fascikle arhivske građe za period 1945-1960. godina. Ministarstvo finansija NRCG (1945-1953). 1945 - 1f., 1946 - 3f., 1947 - 2f., 1948 - 1f., 1949 - 9f. Klasifikovano ukupno 16 fascikli.

Sistematizacija arhivske građe Arhivistički su sređeni sledeći fondovi: Skupština SRCG 1945 - 1973 1973 – 3f. 106 pr. 1754 dok. Ukupno: 3 f ascikle.

Poslije sistematizacije fond Skupština SRCG broji 304 fascikle i 52 knjige što čini 4,5m arhivske građe. Za fond Skupština SRCG odrađeni i finalni poslovi u kategoriji sistematizacija arhivske građe. Fond je smješten u veoma kvalitetne kutije, a za fond je izrađen i sumarni inventar.

5. Arhivski odsjek za istoriju radničkog pokreta – Podgorica

U ovom Odsjeku su urađeni sljedeći poslovi: 1. Izrada Zbornika dokumenta Nikšićki srez u NOR-u 1941 – 1943, knjiga I (do 9. septembra, dana kapitulacije Italije). Od izdvojenih 700 dokumenata, odabrano je za objavljivanje 304 dokumenta. Odabrana dokumenta prekucana i u toku je sravnjivanje sa originalima. Извјештај о раду 247

2. Revizija fonda OK SK Titograd za period 1975 – 1990. Izrađen imenski registar partijskih dosijea članova SK Crne Gore.

3. Unošenje podataka za Fond CK SK Crne Gore za serije: Komisije CK SK Crne Gore, Predsjedništvo CK SK Crne Gore i upitnici za kadrove. Urađena revizija istog fonda 1951 – 1990, ukupno 107 kutija.

4. RKSSRN Crne Gore, sređena finansijska dokumentacija za period 1984 – 1988, ukupno 70 kutija.

5. Izrada spoljnog opisa (etikete za pomoćne fondovske knjige).

6. Prekucane unutrašnje liste i povezivane u informativno sredstvo za fondove:

- RKSSOCG period 1945 – 1963, 64 kutije

- RKSSRNCG 1945 – 1957, 32 kutije

- SK Šavnik i Žabljak 1945 – 1957, 26 kutija

- SK Andrijevica 1945 – 1953, 88 kutija

- SK Kolašin 1945 – 196o, 66 kutija

- SK Berane 1945 – 1957, 50 kutija

- SK Pljevlja 1945 – 1955, 44 kutije

- SK Cetinje 1945 – 1957, 46 kutija

- SK Danilovgrad 1945 – 1951, 2 kutije

- SK Herceg Novi 1945 – 1954, 34 kutije

- SK Titograd 1945 – 1957, 71 kutija.

7. Tokom 2014. godini istraživalo je 8 istraživača i ostvarilo 25 posjeta. 248 Aрхивски записи

II SEKTOR ZA ARHIVSKU GRAĐU OD ZNAČAJA ZA JEDINICE LOKALNE SAMOUPRAVE

1. ARHIVSKI ODSJEK ANDRIJEVICA I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 6 stvaralaca: - Osnovni javni tužilac Plav, - Auto škola „Reli“ Plav, - JU Centar za kulturu Plav, - JU OŠ „Hajro Šahmanović“ Plav, - JU OŠ „Džefer Nikočević“ Plav, - JU OŠ „Bećo Bašić“ Plav.

2. Priprema i preuzimanje arhivske građe izvršeno je od jednog stvaraoca: - Osnovni sud Plav 1990-2000; predmeti „K“ i „P“; 15 d/m.

II - Poslovi u depou 1. Prijem i smještaj arhivske građe - Prijem arhivske građe, - Izdavanje arhivske građe na korišćenje, - Razgraničenje i popisivanje fondova, smještaj arhivske građe u kutije i lijepljenje spoljnih opisa, - Vođenje evidencija, - Rad sa strankama.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe 1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 2 fonda: - Osnovni sud Plav 1985-1988; „K“; k. 15; predmeta 269; listova 13.707; SI; IR - MNO Plav 1945-1952; k. 20; knj. 15; predmeta 4.422; listova 5.173; SI Ukupno je sređeno i obrađeno 35 arhivskih kutija i 15 knjiga. Извјештај о раду 249

2. Izrada međunarodne norme arhivističkog normiranog zapisa za pravna i fizička lica i porodice - ISAAR (cpf) za 8 stvaralaca: - Seljačka radna zadruga „Budućnost“ Brzojevice-Andrijevica, - Seljačka radna zadruga „Skić“ Andrijevica, Seljačka radna zadruga „Bajo Jojić“ Andrijevica, - Seljačka radna zadruga „13 jul“ Meteh-Andrijevica, - Seljačka radna zadruga „Milić Novović“ Trepča-Andrijevica , - Seljačka radna zadruga „Trešnjevik“ Andrijevica, - Seljačka radna zadruga „Štit“ Gornja Rženica-Andrijevica, - Seljačka radna zadruga „Danilo Lekić“ Oblo Brdo-Andrijevica.

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe preko čitanice - Arhivsku građu je koristio jedan istraživač-MNO „Velika“ Andrijevica; knj. 10 i k.1

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađeno je 18 zahtjeva pravnih i fizičkih lica po raznim osnovama i korišćeno je knj. 38 i k. 33. - Urađeno je 375 kopija predmeta. - Strankama je izdato 9 uvjerenja.

V - Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

U okviru kulturno propagandne djelatnosti obilježena je ,,Neđelja arhiva“. Organizovane su sljedeće aktivnosti: - Upriličena je posjeta službenika Opštine Andrijevica, koji su upoznati sa organizacijom i ulogom Arhiva. - Održan je tematski čas učenicima završnog razreda SMŠ Andrijevica o istorijatu i značaju Arhiva u prošlosti i danas. - Šef Odsjeka Zoran Zečević je gostovao na Radio Andrijevica sa temom „Značaj arhiva u savremenom društvu “ - Distribucija propagandnog materijala po školama i institucijama. 250 Aрхивски записи

2. ARHIVSKI ODSJEK BAR

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 14 stvaralaca: - Lučka Kapetanija Bar, - INEX – „Zlatna Obala“ – Sutomore, - Uprava Carina – PJ Carinarnica Bar, - Poreska Uprava – PJ Bar, - HTP Atlas Hotels Group - AD Bar, - JU Osnovna škola „KEKEC“ Sutomore, - Mjesna Kancelarija - Sutomore , - Barska Plovidba - AD Bar, - Republički Fond zdravstvenog osiguranja – Područno odjeljenje Bar, - Republički Fond PIO – Područno odjeljenje Bar, - Centar za socijalni rad Bar, - Osnovni sud Bar, - AD „Izbor” Bar, - Radio difuzni servis „Radio-Bar“, - SO Bar.

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala vršeno je kod osam stvaralaca: - Lučka Kapetanija Bar 35,00 d/m, - Uprava Carina-PJ Carinarnica Bar 140,50 d/m, - Poreska Uprava-PJ Bar 25 d/m, - HTP Atlas Hotels Group AD Bar 16 d/ m, - JU Osnovna škola „KEKEC“ Sutomore 6 d/m, - Mjesna kancelarija Sutomore 10 d/ m, - Barska plovidba-AD Bar 37,50 d/m, - Radio difuzni servis Radio - Bar 6, 50 d/m. Ukupno: 276,50 d/m Извјештај о раду 251

3. Preuzimanje arhivske građe - Nastavak preuzimanja jednog dijela građe koji je ostao za potrebe izrade završnog računa. Radi se o Ineksu “Zlatna obala“ Sutomore, inače ugašeni stvaralac, koju smo preuzeli prošle godine. Preuzeto još 7,00 d/m arhivske građe

II - Poslovi u depou

1. Izdavanje arhivske građe na sređivanje i obradu - Izrada spoljnih opisa na 8 arhivskih kutija. - Izdavanje i vraćanje 76 kutije arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj. - Izdato je 16 kutija arhivske građe istraživačima. - Fotokopirano je 32 lista za istraživače.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe je rađena na 5 fondova: - Osnovni sud Bar (OS) - predmeti “SU” (1930 – 1986), kutije 3. - SNO Bar (1945 - 1955), registraturski sređeno (1950), kutija 21. - Zbirka dokumenata Manastir Donji Brčeli; predmeti su sređeni obrađeni za period 1929-1932 i to kutija 5. - Investbanka AD Beograd-PJ Podgorica –Ekspozitura Bar; sređeno i obrađeno k. 8 i knjiga 27. - Kulturni centar Bar; registraturski sređeno (1974-2000), kutija 39. Urađena su sljedeća informativna sredstva: - Analitički inventar za 5 kutija - Sumarni popis za 3 kutije - Unutrašnje liste za 8 kutija Ukupno sređeno i obrađeno 76 arhivskih kutija i 27 fondovskih knjiga.

2. Izrada međunarodne norme arhivističkog normiranog zapisa za pravna i fizička lica i porodice – ISAAR (cpf) za dva stvaraoca: - Zavod za zapošljavanje Bar, - Društveni pravobranilac samoupravljanja Bar. 252 Aрхивски записи

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala:

1. Korišćenje arhivske građe preko čitanice - Arhivsku građu su koristila dva istraživača. - Fotokopirano je 32 lista, a izdato 16 kutija arhivske građe.

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađeno je 313 pismenih zahtjeva fizičkih (246) i pravnih lica (67). - Pozitivno je riješeno 35 zahtjeva. - Negativno je odgovoreno na 78 zahtjeva. - Fotokopirano je 2.010 listova. - Potraživano je ukupno 545 predmeta. - Poslato je 45 pisanih obavještenja i 13 potvrda i uvjerenja. - Pružene su informacije za 52 stranke.

V - Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- U okviru kulturno propagandne djelatnosti obilježena je “Neđelja arhiva”. - Gostovanje šefice AO Bar u emisiji “Promenada” na Radio Baru. - Distribucija propagandnog materijala. - Prezentacija Internet izložbe: Zbirka dokumenata Manastira Donji Brčeli - I dio (1874-1920). - Organizacija i postavka izložbe Državnog arhiva u Baru: Dokumenta o Njegošu u crnogorskim i ruskim arhivima. -“Otvorena vrata”- posjeta zainteresovanih građana.

VI – Ostali poslovi

- Vršeni su uobičajeni administrativno-tehnički poslovi: ažurno vođenje evidencija o prisutnosti na poslu, mjesečnih izvještaja, zbirnih izvještaja, godišnjih izvještaja, godišnjeg plana rada, godišnje statistike za stvaraoce/držaoce; pisanje raznih dopisa, itd. - Kontakti i razgovori sa predstavnicima stvaralaca/držalaca radi uspo­ stavljanja saradnje i dr. Извјештај о раду 253

3. ARHIVSKI ODSJEK BERANE

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 10 stvaralaca: - Osnovni sud Berane, - Skupština opštine Berane, - Uprava carina, Ekspozitura Bijelo Polje, Kancelarija Berane, - Uprava carina, Ekspozitura Bijelo Polje, Kancelarija Rožaje, - Uprava carina, Ekspozitura Bijelo Polje, Kancelarija Kula, - Skupština opštine Rožaje, - Poreska uprava, Područna jedinica Berane, - DOO „Opeka“ Berane, - Uprava za nekretnine Berane i - JU Elektro-hemijska tehnička škola Berane.

2. Data je stručna pomoć na izradi Liste kategorija arhivske građe i registraturskog materijala sa rokovima čuvanja kod jedne registrature: - DOO „Opeka“ Berane.

3. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod tri stvaraoca: - Uprava carina, Ekspozitura Bijelo Polje, Kancelarija Berane - Uprava carina, Ekspozitura Bijelo Polje, Kancelarija Rožaje i - Uprava carina, Ekspozitura Bijelo Polje, Kancelarija Kula.

4. Priprema i preuzimanje arhivske građe izvršeno je od jednog stvaraoca: - Osnovni sud Berane, 98 kutija; 12,10 d/m; 1956-1982. godine.

II - Poslovi u depou

1. Smještaj arhivske građe - Poslovi na renoviranju depoa i novom načinu smještaja fondova u de­ poima. 254 Aрхивски записи

- Izmještanje arhivske građe iz depoa broj III fondova: „Auto prevoz“ Berane, Dom zdravlja Rožaje i knjiga iz arhivske biblioteke. Ukupno 34,90 d/m - Izmještanje arhivske građe iz depoa II u depo I i to: 29 fondova Seljačkih radnih zadruga: „1. maj“ Biševo, „Miloje Bubanja“ - Bubanje, „Zora“ - Bijela Crkva, „Jelčica“ - Bašča, „Napredak“ - Gornja Vrbica, „Gradac“ - Godočelje, „Radovan Čubrović“ - Dapsiće, „Novo Doba“ - Javorova, „Popća„ - Lagatore, „Edvard Kardelj“ - Lubnice, „Partizan“ - Lješnica, „Budućnost“ - Petnjik, „Blažo Jovanović“ - Polica, „Sloga“ - Radmanci, „Oštra Jela“ - Tmušiće, „Golubovac“ - Trpezi, „Ćujovac“ - Zagrađe, „Vukajlo Kukalj“ - Šekular, Sreski poslovni savez zemljoradničkih zadruga - Berane, Radničko-službenička nabavljačko-potrošačka zadruga - Berane i četiri zanatske zadruge: Brijačka - Berane, Kovačka - Berane, Krojačka „Gligorije Krstić“ - Berane i Obućarska - Berane. Ukupno 16,24 d/m - Izmještanje arhivske građe iz depoa IV u depo III 12 fondova prosvjete, kulture i nauke: Gimnazija „Panto Mališić“ - Berane, Radnička gimnazija - Berane, Učiteljska škola - Berane, Politička škola - Berane, Tehnička škola - Berane, Srednja medicinska škola - Berane, Srednja finansijska škola - Berane, Srednja škola učenika u privredi - Berane, Škola za opšte obrazovanje odraslih - Berane, Osnovna škola „Vuk Karadžić“ - Berane, Osnovna škola „Vukašin Radunović“ - Berane, Školski centar „Vukadin Vukadinović“ - Berane, Dječi vrtić „Dobrila Nedić“ - Berane i SIZ za obrazovanje, kulturu i fizičku kulturu. Ukupno 22, 67 d/m. - Smještaj arhivske građe u depou IV i to: „Auto prevoz“ Berane, iz depoa III u depo IV i fonda Građevinsko preduzeće „Graditelj“ - Berane iz depoa II u depo IV. Ukupno 6,60 d/m. - Dislokacija fondova-arhivske građe u Rožajama (iz starog depoa koji se nalazio u zgradi Centra za kulturu u novi depo koji se nalazi u zgradi Telekoma i to: Skupština opštine Rožaje, SIZ za obrazovanje kulturu i fizičku kulturu Rožaje, Osnovni tužilac Rožaje, Osnovni sud Rožaje, Sud za prekršaje Rožaje, Gimnazija „30 septembar“ Rožaje, Osnovna škola „Bać“ Bać, Osnovna škola „Balotiće“ Balotiće, Osnovna škola „Milun Ivanović“ Biševo, Osnovna škola „Mustafa Pećanin“ Rožaje, Građevinska radna organizacija „Hajla“ Rožaje, Dioničarsko preduzeće „Gornji Ibar“ Rožaje, Opštinsko sindikalno vijeće Rožaje, Opštinski komitet saveza komunista Rožaje, Opštinski komitet saveza socijalističke Извјештај о раду 255 omladine Rožaje, Opštinski odbor saveza boraca Rožaje i Socijalistički savez radnog naroda Rožaje. Ukupno 81 d/m.

2. Preuzimanje i smještaj arhivske građe od jednog stvaraoca - Osnovni sud Berane u depo II. Ukupno 12,10 d/m. Prefascikulacija k. 138.

3. Izdavanje arhivske građe - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije: k. 73; - Za potrebe 4 istraživača izdato je 5 arhivskih kutija i 6 knjiga.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe 1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 2 fonda: - Skupština opštine Berane 1963-1985; k. 26; UL; SI i IR - Skupština opštine Rožaje 1980-1985; k. 47; UL; SI i IR Ukupno: kutija 73

2. Izrada međunarodne norme arhivističkog normiranog zapisa za pravna i fizička lica i porodice – ISAAR (cpf) za tri stvaraoca: - Brijačka zanatska zadruga Berane, - Kovačka zanatska zadruga Berane, - Krojačka zanatska zadruga „Gligorije Krstić“ Berane.

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala 1. Korišćenje arhivske građe preko čitaonice - Arhivsku građu koristilo je 3 istraživača koji su koristili sljedeće fondove: Opština Berane, Mjesni narodni odbor Budimlja i JU Gimnazija „Panto Mališić“ Berane. Ukupno 6 knjiga i 5 kutija.

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe Obrađeno je 270 zahtjeva pravnih i fizičkih lica po raznim osnovama - Sačinjeno je i izdato 59 uvjerenja. - Urađena su pismena obavještenja za 211 fotokopiranih predmeta. - Urađeno je 1324 fotokopija za navedene zahtjeve pravnih i fizičkih lica i istraživače. 256 Aрхивски записи

V - Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

Obilježena je „Neđelja arhiva“ sljedećim aktivnostima: - Distribucija propagandnog materijala po školama i ustanovama, - Predavanje učenicima Gimnazije „Panto Mališić“ na temu Način korišćenja arhivske građe u arhivu, - Posjeta službenika Arhivskog odsjeka iz Bijelog Polja Arhivskom odsjeku Berane.

4. ARHIVSKI ODSJEK BIJELO POLJE

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 6 stvaralaca: - SO Bijelo Polje. Nastavljena je saradnja na izradi Liste kategorija sa rokovima čuvanja, po kojoj će se vršiti odabir arhivske garđe i izlučivati bezvrijedni registraturski materijal. - Direkcija za nekretnine Crne Gore – Područna jedinica Bijelo Polje. Nastavljena je saradnja i formirana je Komisija koja radi na odabiru arhivske garđe i izlučivanju bezvrijednog registraturskog materijala, a na osnovu Liste. Poslovi su u toku. - Viši sud Bijelo Polje. Završeno je preuzimanje arhivske građe 1946-1970 sa oznakama na predmetima „G“ (građanski sporovi) i „P“ (parnični sporovi). Preuzeto je 193 fascikle ili 145 d/m. Sačinjeni su zapisnici o primopredaji sa popisom predmeta po fasciklama i brojem predmeta koji nedostaju. - Carina Crne Gore - Područna jedinica Bijelo Polje obratila se sa zahtjevom za stručnu pomoć za izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala, a na osnovu Liste kategorija. Poslovi su u toku. - Područni organ za prekršaje–Bijelo Polje. Pružena je stručna pomoć oko odabira arhivske građe. Formirana Komisija je izlučila bezvrijedni registraturski materijal i sačinila zapisnik o izlučivanju. Izlučeno je 247 fascikli ili 8 d/m za period 1996-2001. godina. Извјештај о раду 257

- Centar za socijalni rad - Bijelo Polje Na poziv ove registrature izvršen je obilazak i pružanje stručne pomoći vezano za formiranje Komisije za odabir arhivske građe i izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala.

2. Rad na izlučivanju i uništavanju bezvrijednog registraturskog materijala, čiji je rok čuvanja po listi kategorija istekao, sproveden je kod jednog stvaraoca: - Područni organ za prekršaje – Bijelo Polje. Izlučeno 247 fascikili ili 8 d/m

3. Priprema i preuzimanje arhivske građe izvršeno je od jednog stvaraoca: - Viši sud Bijelo Polje, preuzeta građa sa sljedećim oznakama: „G“ i „P“, kao i imenici i upisnici za iste predmete. Ukupna količina građe iznosi 193 fascikle, ili 15 d/m za 1946-1970. godinu.

II - Poslovi u depou

1. Prijem i smještaj arhivske građe - Unošenje podataka o preuzetoj arhivskoj građi u knjigu primljene arhivske građe. - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj; k. 46. - Izrada i lijepljenje spoljnih etiketa na kutijama; k. 31. - Pečatanje dokumenata fondova: Opština Bijelo Polje, Sekretarijat za ekonomiju, razvoj i preduzetništvo - 2 kutije; Okružni tužilac Bijelo Polje - 36 kutija; SUBNOR Bijelo Polje - 7 kutija; Lični fond Nikole-Nikice Kneževića - 2 kutije.

2. Izdavanje arhivske građe - Izdato je 46 kutija arhivske građe na sređivanje i obradu.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 8 fondova: - Sreski narodni odbor Bijelo Polje - revizija fonda - 1945-1960; k. 37; predmeta 4.713; listova 49.415. - Opština Bijelo Polje, Sekretaerijat za ekonomiju, razvoj i preduzet­ ­ ništvo-1975-2005; k. 2; predmet 151; lista 3.404; 258 Aрхивски записи

- Osnovno državno tužilaštvo - Bijelo Polje; oznake „KT“ 1993-1997; „KTN“ 1990-1999 i „KTM“ 1991-1999; k. 26; predmeta 363; lista 1968. - JU OŠ „9 maj“ Sutivan Bijelo Polje 1944 – 1992; k. 1; predmeta 139; lista 349; UL; SI - JU OŠ „Braća Ribar“ Zaton 1944 – 1992; k. 2; predmeta 374; lista 1.041; UL; SI - JU OŠ „Rifat Burdžović-Tršo“ Lozna 1944 – 1992; k. 2; predmeta 444; lista 1.328; UL; SI - JU OŠ „Mladost“ Kanje 1944 – 1992; k. 2; predmeta 274; lista 810; UL; SI Ukupno 72 kutije -U Odsjeku je izvršeno izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala u iznosu od 1,40 d/m.

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Pristiglo je i obrađeno 12 zahtjeva. - Izdato je 7 fotokopija.

5. ARHIVSKI ODSJEK BUDVA I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 8 stvaralaca: - Fond za zdravstveno osiguranje – Kancelarija Budva. Zapisnik o kontroli br. 0311- 17 od 30. 01. 2014. god.; - Opština Budva - Sekretarijat za lokalnu samoupravu. Zapisnik o kontroli br. 0311-17 od 30.01. 2014. god.; - Fond za zdravstveno osiguranje – Kancelarija Budva. Zapisnik o kontroli br. 0311- 46 od 07.03.2014. god.; - HIT „MONTENEGRO“ D.O.O, Budva. Zapisnik br. 0311-73 od 24.04.2014.god.; - Fond za zdravstveno osiguranje – Kancelarija Budva. Zapisnik o kontroli br. 0311- 84 od 06.05. 2014. god.; Извјештај о раду 259

- Poreska uprava - Područna jedinica Budva. Zapisnik o kontroli br. 3011- 100 od 09. 06. 2014.god.; - D.O.O. „Komunalno“ - Budva. Zapisnik o kontroli br. 3011-109 od 12. 06. 2014. god.; - D.O.O. „ Mediteran Reklame“ – Budva. Zapisnik o kontroli broj 0311- 182 od 22. 10. 2014. god.

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod pet stvaralaca: - Fond za zdravstveno osiguranje – Kancelarija Budva. Na osnovu Zapisnika o provjeri br. 0311-48 do 10. 03. 2014. god. i Odluke o odobrenju br. 0311-49 od 11. 03. 2014. god. uništeno je 9,20 dm bezvrijednog registraturskog materijala; - HIT „MONTENEGRO“ D.O.O. – Budva. Na osnovu Zapisnika o provjeri br. 0311-75 od 28. 04. 2014.god. i Odluke o odobrenju br. 0311-76 od 29. 04. 2014. god. uništeno je 41,49 dm bezvrijednog registraturskog materijala; - Poreska uprava- Područna jedinica Budva. Na osnovu Zapisnika o kontroli br. 3011-107 od 11. 06. 2014.god i Odluke o odobrenju br. 0311-108 od 11. 06. 2014. god. uništeno je 9,20 dm bezvrijednog registraturskog materijala; - D.O.O. „Komunalno“ - Budva. Na osnovu Zapisnika o kontroli br. 0311-11 od 20.06.2014. god. i Odluke o odobrenju br. 3011-118 od 23.06.2014. god. uništeno je 75,37 dm bezvrijednog registraturskog materijala; - D.O.O. „Mediteran reklame“- Budva. Na osnovu Zapisnika o kontroli br. 0311-201 od 12. 11. 2014.god. i Odluke o odobrenju br. 0311-202 od 13.11.2014. god. uništeno je 22,50 d/m bezvrijednog registraturskog maerijala. Ukupno je izlučeno 157,76 d/m bezvrijednog registraturskog materijala.

II - Poslovi u depou

1. Izdavanje arhivske građe na sređivanje i obradu

Fond br. 3; Katastar 1838-1994; KAT 1838-1994 U procesu digitalizacije knjiga ovog fonda izdato i vraćeno u depo I za: (zbog prirode procesa rada na digitalizaciji, uz kontrolu službenika depoa, nije ispisivan revers za izdate knjige): - KO Bečići - 10 kat.knjiga; 260 Aрхивски записи

- KO Blizikuće - 10 kat.knjiga; - KO Budva - 22 kat. knjiga; - KO Buljarica - 19 kat. knjiga; - KO Vrba - 11 kat. knjiga; - KO Dabkovići - 7 kat. knjiga; - KO Drobnići - 9 kat. knjiga; - KO Đenaši - 13 kat. knjiga; - KO Žukovica -11 kat. knjiga; - KO Kaluderac - 10 kat. knjiga; - KO Katun - 13 kat. knjiga; - KO Krstac - 3 kat. Knjige. Ukupno 12 katastarskih opština sa 138 knjiga.

2. Revizija poretka arhivske građe u depou: a) za regale preko 2,20 cm - pakovanje, prepakivanje - raspoređivanje, razmještaj arhivske građe, - pakovanje i prepakivanje je rađeno za fond: Radna organizacija „Stari grad “ - Budva 1979-1990; ROSG 1979-1990; Ukupno 7,32 d/m. b) Poslovi razmještaja su urađeni za depo II u kojem su, usljed dotrajalosti, uklonjene neodgovarajuće drvene police i ugrađeno je 25 dužnih metara metalnih polica i jedan orman za smještaj pomorskih mapa i prostornih planova. U toku rada je izvršen razmeštaj poretka arhivske građe fondova: Radna organizacija „Stari grad“ - Budva 1979-1990; ROSG 1979-1990. Ukupno 10,91 d/m - Dio periodike - službeni listovi Austrougarske carevine tzv. Bolletini period 1845-1914. Ukupno 160 knjiga sa 8 d/m Službeni listovi za period 1928-1971 - arhivska fascikla 1. 1928-1930 Sl.novine Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije; - arhivska fascikla 2. 1931-1932 Sl.novine Kraljevine Jugoslavije; - arhivska fascikla 3. 1933-1935 Sl. novine Kraljevine Jugoslavije; - arhivska fascikla 4. 1936-1941 Извјештај о раду 261

Sl. novine Kraljevine Jugoslavije; - arhivska fascikla 5. 1930-1955 Sl.glasnik Zetske banovine, sl.listovi NRCG i sl.listovi FNRJ; - arhivska fascikla 6. 1930 Sl.vojni listovi; - arhivska fascikla 7. 1960 Sl. listovi FNRJ; - arhivska fascikla 8. 1961 Sl. listovi FNRJ; - arhivska fascikla 9. 1962 Sl. listovi FNRJ; - arhivska fascikla 10. 1963 Sl. listovi FNRJ; - arhivska fascikla 11. 1964 Sl. listovi FNRJ; -12 knjiga 1965-1971 Ukoričeni sl. listovi SFRJ; - arhivska fascikla 12. 1962 Sl.listovi NRCG sa opštinskim propisima; - arhivska fascikla 13. 1963 Sl. listovi NRCG sa opštinskim propisima; - arhivska fascikla 14. 1964 Sl. listovi NRCG sa opštinskim propisima; 13 arhivskih fascikli i 12 knjiga sa 2,36 d/m. Ukupno 21,27 d/m arhivske građe.

3. Izdavanje arhivske građe na korišćenje - Prijem, zavođenje i odlaganje reversa (zahtjeva za korišćenje) za čitaonicu; - pronalaženje, provjeravanje i izdavanje arhivske građe na odredišno mjesto; - vođenje evidencije o izdatoj građi, izdavanje potvrda, izdavanje kopija arhivske građe sa ovjerom izdatih kopija, izdavanje obavještenja; - ostali poslovi sa korisnicima. 262 Aрхивски записи

U periodu januar-decembar 2014. godine u Odsjeku Budva je: - bilo 798 posjeta sa zahtjevima za korišćenje građe. Od ovog broja je bilo 2 istraživača i 754 korisnika; - na osnovu 226 zahtjeva (naloga) za kseroksiranje, izdato je 1105 listova kseroks-kopija; - na osnovu 165 zahtjeva (naloga) za izdavanje kopija skenirane ili fotografisane građe, izdato 1397 listova kopija; - na osnovu 71 zahtjeva za fotografisanje i izdavanje kopija štampano je 936 listova (nakon, fotografisanja i kompjuterske obrade). U k u p n o 3.438 listova ovjerenih kopija; - izdato je 50 obavještenja po zahtjevima stranaka; - u toku rada sa korisnicima je izdato i vraćeno u depoe 2724 arhivskih jedinica; - u toku rada je korišćena građa sljedećih fondova : KAT; SOB OUDP; SOB sjednice; SOB FONI; Biblioteka; OZZDRZ; ROSG; Zbirke matičnih knjiga; Zavičajna zbirka; Zbirka fotokopija; SOB IO; UOB; SOB Urbanizam; OŠB; SOB GI; LISLO; SOB URB; OŠ Budva; KOMB.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Fond br. 2; Opština Petrovac 1888-1984; OPP 1888-1984. Za ovaj fond odrađeni su sljedeći poslovi: - Istorijska bilješka-prikupljanje podataka o stvaraocu fonda iz literature i pregled arhivske građe. - Klasifikacija arhivske građe u fondu: identifikacija i razvrstavanje knjiga u fondu po vrsti i organizacionim jedinicama i klasifikacija arhivske građe na najkrupnije organizacione jedinice. - Obrada knjiga: identifikacija knjiga u fondu (odjeljenje, godište, vrsta), sastavljanje spiska knjiga (bez kartotečkog opisa), - razvrstavanje knjiga prema spisku. Obrađeno: - 294 pomoćnih fondovskih knjiga (djelovodnici, povjerljivi djelovodnici, mobilizacijski djelovodnici, birački spiskovi, evidencione knjige, ekspedicione knjige...); - 51 predmet-projekti sanacije nakon zemljotresa 1967. godine; Izrada unutrašnjeg opisa arhivske građe (preliminarni popis) Извјештај о раду 263

a) stari period za arhivsku fasciklu br.1. 1888 -1918 sa 7 svežnjeva, 103 lista i 63 dok.; Ukupno 294 pomoćnih fondovskih knjiga, 51 predmet (spakovanih u nestandardne kutije) i 1 arhivska fascikla sa 103 list. i 63 dok.

2. Fond br. 25; Radna organizacija „Stari grad “ - Budva 1979-1990; ROSG 1979-1990 Klasifikacija arhivske građe u fondu - klasifikacija arhivske građe na grupe i podgrupe dokumenata prema vrsti građe, tematici, korespondentima, teritoriji, dosijeima, i sl.; - razvrstavanje registraturskog materijala i arhivske građe na tematske grupe i serije dokumenata; - klasifikacija građe na godine; - klasifikacija grupa i podgrupa na godišta; - stavljanje klasifikovane arhivske građe u fasikle i izrada privremenih spoljašnjih opisa fascikli sa osnovnim podacima o građi u fasciklama; - izrada privremenog popisa fascikli fonda (u rukopisu). Obrađeno: (kako bi se smanjio obim izvještaja, podaci nisu izraženi po pojedinačnim arhivskim fasciklama već po tematskim grupama): a) građevinske knjige, građevinski dnevnici, obračunski listovi građevinskih knjiga, obračunski listovi građevinskih dnevnika, situacije, privremene i okončane situacije po konstrukcionim cjelinama 26 arhivskih fascikli 1983-1989. Ukupno 26 arhivskih fascikli sa 3,12 d/m; b) dozvole za arheološka istraživanja, konzervacija i restauracija spomenika ku­lture, ugovori o djelu, obračun radova na sanaciji svih konstrukcionih cjelina, ugovori o sanaciji privatnih objekata i ostalo; 5 arhivskih fascikli 1983-1989. Ukupno 5 arhivskih fascikli od 0,60 d/m; c) personalni dosijei vlasnika objekata 3 arhivske fascikle 1979-1989. Ukupno 3 arhivske fascikle od 0,36 d/m; d) kupoprodajni ugovori i eksproprijacija 3 arhivske fascikle 1979-1990. Ukupno 3 arhivske fascikle od 0,36 d/m; e) razrada-skice po objektima i dvorišta, projekti iluminacije Starog grada; 3 kutije (arhivskog nestandarnog formata )1981-1991. Ukupno 3 kutije od 2,88 d/m; 264 Aрхивски записи

Klasiranje, po gore navedenom principu, rasute građe sa formiranjem svežnjeva i priprema za pakovanje u arhivske fascikle Obrađeno: f) projektna dokumentacija sanacije objekata u Starom gradu i sakralnih objekata na teritoriji Opštine Budva, poslovanje RO „Stari grad“, finansijska dokumentacija RO “Stari grad“, partijska dokumentacija SK, ostalo (pakovanje ove arhivske građe će se izvršiti po završenom klasiranju rasute arhivske građe) 27 svežnjeva 1981-1991. Ukupno 27 svežnjeva od 3,59 d/m Svega ukupno od a) do f) 37 arhivskih fascikli i 3 kutije od 10,91d/m;

IV – Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- U okviru manifestacije „Neđelja arhiva“ realizovana izložba “Kroz porodične fondove Arhiva Budve“.

6. ARHIVSKI ODSJEK DANILOVGRAD

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 14 stvaralaca: - Fond zdravstva Danilovgrad, - Dom zdravlja „Dimitrije Dika Marinić“ Danilovgrad, - Osnovni sud Danilovgrad, - Područni organ za prekršaje Danilovgrad, - Opština Danilovgrad, - Poreska uprava Danilovgrad, - Centar za socijalni rad Danilovgrad, - Trgovačko preduzeće „Atako“ Danilovgrad, - Trgovačko preduzeće „“ Danilovgrad, - AD „Roma“ Danilovgrad, - AD „Roma“ Danilovgrad, - JU OŠ „Vuko Jovović“ Danilovgrad, Извјештај о раду 265

- JU OŠ „Njegoš“ Spuž, - JU Gimnazija „Petar I Petrović Njegoš“ Danilovgrad.

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod tri stvaraoca: - Centar za socijalni rad Danilovgrad 10 d/m. - Područni organ za prekršaje Danilovgrad 21,76 d/m. - Osnovni sud Danilovgrad 5,5 d/m. Ukupno 37,26 d/m

3. Data je saglasnost na dopunu Liste kategorija sa rokovima čuvanja: - Centar za socijalni rad Danilovgrad.

II - Poslovi u depou 1. Prijem i smještaj arhivske građe - Unos podataka u evidencije za Osnovni sud Danilovgrad; odlaganje i obilježavanje kutija; k. 87. - Opština Danilovgrad - odlaganje u police, redove i obilježavanje kutija. - Dislokacija arhivske građe fondova: NOD i SOD; k. 14.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe 1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na sljedećim fondovima: - Osnovni sud Danilovgrad; k. 27 (konfiskacija, ovjere ugovora, vanpa­ rnični predmeti). - Centar za socijalni rad-MOP; 1991-2013; k. 4; UL. - Arhivsko odjeljenje Danilovgrad 2002-2012; popis arhivske građe. Ukupno 31 kutija

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađeno je 179 zahtjeva fizičkih i pravnih lica po raznim osnovama na koje je blagovremeno odgovoreno. - Za pravna lica kopirano je 98 dokumenata. 266 Aрхивски записи

V – Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- U okviru manifestacije „Neđelja arhiva“ je održana konferencija za štampu na lokalnom nivou. - Organizovana predavanja učenicima JU Gimnazija „Petar I Petrović Njegoš“ i JU OŠ „Vuko Jovović“ Danilovgrad. - Upriličene su posjete sudije Apelacionog suda i direktora AD „Mermer“ Danilovgrad. - Gost na Radio Danilovgradu bio je šef Odsjeka Mijodrag Zoranić sa temom „Značaj lokalnih i regionalnih arhiva“.

7. ARHIVSKI ODSJEK KOLAŠIN

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 12 stvaralaca: - JP NPCG NP „Biogradska gora“ Kolašin, - DOO „FAK“ Kolašin, - Opština Mojkovac, - Rudnik „Brskovo“ Mojkovac, - DD PTP „Bojna Njiva“ Mojkovac, - DD „Vukman Kruščić“ Mojkovac, - NV Udruženje hendikepiranih „Srce“ Mojkovac, - Područni organ za prekršaje Mojkovac, - JU OŠ „Aleksa –Đilas Bećo“ Mojkovac, - JU OŠ „Milovan Rakočević“ Lepenac u Mojkovcu, - JU OŠ „Radomir Rakočević“ Prošćenje u Mojkovcu, - JU SMŠ „Vuksan Đukić“ Mojkovac.

2. Priprema i preuzimanje arhivske građe izvršeno je od jednog stvaraoca: - JP NPCG NP „Biogradska gora“Kolašin. Zapisnikom o kontroli br. 45 od 28.02.2014.godine, arhivska građa u količini 1,5 d/m nije preuzeta jer je trajno operativna. Извјештај о раду 267

3. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod jednog stvaraoca: - JP NPCG NP „Biogradska gora“ Kolašin 1979-2007; 11 d/m.

4. Data je saglasnost na jednu Listu kategorija registraturske i arhivske građe, kao i na dopunu Liste kod pet stvaralaca: - Područni organ za prekršaje Mojkovac, - JU OŠ „Aleksa –Đilas Bećo“ Mojkovac, - JU OŠ „Milovan Rakočević“ Lepenac u Mojkovcu, - JU OŠ „Radomir Rakočević“ Prošćenje u Mojkovcu, - JU SMŠ „Vuksan Đukić“ Mojkovac.

II - Poslovi u depou 1. Prijem i smještaj arhivske građe - Evidencija o preuzetoj arhivskoj građi JP NPCG NP „Biogradska gora“ Kolašin u knjigu primljene arhivske građe. - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj. - Smještaj i održavanje arhivske građe u depou. 2. Izdavanje arhivske građe na korišćenje - Pronalaženje, provjeravanje i izdavanje dokumenata. - Vođenje evidencije o izdatoj građi na korišćenje. - Izdavanje potvrda, obaveštenja i ostali poslovi.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe 1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 1 fondu: - Osnovni državni tužilac Kolašin (1986-2000); 1991-1998; k. 37; predmeta 2152. IR („KT“ „KTR“ „KTM“ „KTN“ „UT“ „A“ „R“ „PT“)..

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je u Arhivskom odsjeku prilikom sređivanja i obrade jednog fonda: - Osnovni državni tužilac Kolašin 1991-1998 („KT“ „KTR“ „KTM“ „KTN“ „UT“ „A“ „R“ „PT“); 1,25 d/m. 268 Aрхивски записи

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala 1. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Pristigao je 161 zahtjev fizičkih i pravnih lica po raznim osnovama. - Obrađeno je 128 zahtjeva. - Na 33 zahtjeva je negativno odgovoreno. - Izdato je 26 potvrda. - Data su 32 saopštenja. - Izdato je 770 fotokopija dokumenata. - Osnovni sud Kolašin zadužio je jedan predmet („R“br.70/91) na revers.

V – Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- Neđelja Arhiva od 22-25 aprila, medijski propraćena kroz javnu i lokalnu štampu, posjećena od ovlašćenih predstavnika lokalne uprave opština Kolašin i Mojkovac, predstavnika osnovne i srednje škole u Mojkovcu, predstavnika kulture, pravosuđa, društveno-političkih organizacija, zdravstva, NVO udruženja i građana. - U okviru manifestacije 25.04.2014. godine, u saradnji sa Centrom za kulturu „Nenad Rakočević“ u Mojkovcu, realizovana je izložba „Crna Gora u Prvom balkanskom ratu“, autora Srđana Pejovića.

8. ARHIVSKI ODSJEK KOTOR I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 21 stvaraoca: - Organizacija slijepih Herceg Novi, Kotor, Budva i Tivat, - Centar zua kulturu „Nikola Đurković“ Kotor – 2 obilaska, - J.P. Vodovod - Kotor – 2 obilaska, - Vaterpolo savez Crne Gore- Kotor, - MZ Stari Grad- Kotor, - Turistička organizacija Opštine Kotor- dva obilaska, - Mjesna zajednica Škaljari- Kotor, Извјештај о раду 269

- Mjesna zajednica Dobrota – Kotor, - Fondacija Kotorskog festivala pozorišta za djecu, - Uprava za zaštitu kulturnih dobara P.J. Kotor, - JPU Dječji vrtić „Radost“- Kotor, - Javno komunalno preduzeće“Kotor“- 2 obilaska, - Mjesna zajednica Risan, - Fakultet za pomorstvo Kotor, - JU Centar za socijalni rad Opština Kotor, Tivat i Budva, - JU Bolnica Kotor- 2 obilaska, - Udruženje boraca NOR-a i antifašista- Kotor, - Fakultet za pomorstvo Kotor, - Škola za osnovno i srednje muzičko obrazovanje “Vida Matjan” – Kotor, - Borci NOR-a 1941-45 – Kotor. - Jugooceanija Kotor.

2. Evidencije u vezi zaštite arhivske gradje van arhiva - Ažurirane su sve evidencije o stvaraocima/držaocima koje je odsjek zakonom obavezan da vodi.

3. Pružanje stručne pomoći je bilo prisutno u svih 25 obilazaka, a najčešće po pitanju sređivanja arhivske građe, donošenja liste kategorija registraturske građe sa rokovima čuvanja i izlučivanja bezvrijednog registraturskog materijala.

4. Data je saglasnost na dvije Liste kategorija registraturske građe - Fondacija Kotorskog festivala pozorišta za djecu, - Turistička organizacija Opštine Kotor.

5. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod 8 stvaralaca: - Opština Kotor – Organ za prekršaje – 2,00 d/m, - Lučka kapetanija Kotor – 6,50 d/m, - Carinarnica Kotor – Aerodrom Tivat – 10 d/m, - Opština Tivat - 50 d/m, - Kulturni centar Kotor – 2,40 d/m, - JPU Dječji vrtić “Radost”- 107,00 d/m, 270 Aрхивски записи

- JU Centar za socijalni rad Opština Kotor, Tivat i Budva – 44,00 d/m, - ŠOSMO “Vida Matjan” – 2,10 d/m. Ukupno: 223,10 d/m

II - Poslovi u depou

1. Prijem, smještaj i održavanje arhivske građe - Unošenje podataka o preuzetoj arhivskoj građi u knjigu primljene arhivske građe. - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj. - Redovna kontrola urednosti depoa.

2. Izdavanje arhivske građe na korišćenje - Izdato je i vraćeno na mjesto lokacije 1451 arhivska kutija i 792 fondovske knjige. - Vođenje evidencija za izdatu arhivsku građu. - Ispunjeno je 603 prijava za korišćenje arhivske gradje.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Poboljšanje stepena sređenosti arhivske građe rađena je na sljedećim fondovima: - GNOK (Gradski narodni odbor Kotor) -Tekuća dokumentacija 1970, 1971, 1972 i 1973 god.- arhivističko sređivanje sa izlučivanjem i sumarnim inventarom – 51 arhivska kutija. - Hronološko sređivanje fonda GNOK (Gradski narodni odbor Kotor- Katastar) Dn rješenja za 6 arhivskih kutija 1984 i 1985 god. (pripajanje Dn rješenja sa Hipotekama) za KO Dobrota- 400 dokumenata. - GNOK- (Gradski narodni odbor Kotor) - Zbirka isprava – sumarni inventar 8 arhivskih kutija, popisano 393 dokumenta. - GNOK- (Gradski narodni odbor Kotor) Imovinsko pravni odsjek - KO Risan - obrađene tri arhivske kutije, sumarni inventar. - GNOK- (Gradski narodni odbor Kotor) katastar KO Muo-hronološko sređivanje - dopuna DN rješenja (hipoteke) -350 dokumenata. Извјештај о раду 271

- Arhivističko sređivanje fonda PROK- 1953-1968 (Projektantski biro Kotor) - 10 arhivskih kutija 1964 i 1965 godina (LIV - LXIII), analitički inventar. -Arhivističko sređivanje fonda SNOK- Sreski narodni odbor Kotor (1945- 1955) - 10 arhivskih kutija dovedeno u hronološki poredak. - Djelimično arhivističko sređivanje OOSBK; 1961-1992. god. (Opštinski odbor saveza boraca Kotor) - dopuna fonda sa 38 arhivskih kutija, sumarni nventar za 285 predmeta. - Napravljen popis dukumentacije vrijedne trajnog čuvanja iz 1908, 1911, 1925/1924 godine (upisnice, knjige inventara, pravilnik školskih štedionica, mape i drugo) za predaju Istorijskom arhivu Kotor.

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe preko čitaonice: - Korisnika arhivske građe preko čitaonice je bilo 603. - Preko čitaonice je izrađeno oko 3500 kopija, a uplaćeno je na žiro račun Ministarstva finansija- Trezor iznos od 7.508,10 eura.

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Pismenih zahtjeva bilo je 105: od Opštine Kotor, Opštine Tivat, (Komisije za povraćaj oduzete imovine i obeštećenje Bar), Osnovnog suda Kotor, Podgorica i Bar, Osnovnog tužioca Kotor i fizičkih lica. - Pisanih odgovora, nakon obavljenog pretraživanja, dostavljeno je 58 i 31 potvrda, dok su ostali zahtjevi obrađeni preko čitaonice. Za potrebe ovih organa pregledano je 230 fascikli i izvršen uvid u 95 fondovskih knjiga. - Osnovni sud u Kotoru zadužio je reversom 52 sudska predmeta za potrebe obnove postupka, dopunskih ostavinskih rasprava i pravosnažnosti.

Ostalo: - Redovna komunikacija sa službenicima odjeljenja, direktorom Državnog arhiva i pomoćnicom direktora, dostavljanje mjesečnih, polugodišnjih i godišnjih izvještaja o radu i evidencija o prisutnosti na poslu. - Intenzivan rad sa licem za stručno osposobljavljanje. - Popis inventara arhivskog odjeljenja. 272 Aрхивски записи

- Dostavljanje podataka za statistiku. - Saniranje vezne ploče između dvije zgrade arhiva koja je propuštala vodu. - Nakon izbijanja požara na sklopki na struju, izvršena je ugradnja nove. - Sanirana postojeća drvena škura na zgradi. - Poslovi arhivskog i kancelarijskog poslovanja-uvedeno 400 brojeva u protokol i sva dokumentacija uredno arhivirana. - Daktilografski poslovi-Kucanje na kompjuteru u komunikaciji sa ustanovama, Državnim arhivom (izvještaji, razni drugi zahtjevi i dostavljanje odgovora). - Poslovi domara i kurira. - Uključivanje sklopke za struju i isključivanje zbog opasnosti od požara. Redovno paljenje sklopke nedjeljom ujutro i gašenje nedjeljom uveče kako bi se zgrada bar donekle ugrijala za radni dan ponedjeljkom. Otvaranje i zatvaranje prozora (škura na zgradi) svaki radni dan.

9. ARHIVSKI ODSJEK NIKŠIĆ I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca-držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 21 stvaraoca: - Opština Nikšić, - Elektroprivreda AD Nikšić, - Uprava carina, Carinska ispostava Nikšić, - JU OŠ „Radoje Čizmović“ Ozrinići, - JU OŠ „Olga Golović“ Nikšić, - Osnovni sud Nikšić, - Poreska uprava Područna jedinica Nikšić, - Direkcija za imovinu, - Turistička organizacija Opštine Nikšić, - Turist biro Nikšić, - Pošta Crne Gore AD Podgorica, Centar pošta Nikšić, - JU OŠ „Jagoš Kontić“ Straševina, Извјештај о раду 273

- Fudbalski klub „Sutjeska“, - „Livnica“A.D.Nikšić, u stečaju, - „Rudnik boksita“A.D.Nikšić, u stečaju, - Centar za obrazovanje odraslih Nikšić, - Plus- commerce A.D. Nikšić, u stečaju, - JU OŠ“ Milija Nikčević“ Kličevo, - JU Gimnazija „Stojan Cerović“ Nikšić, - JU OŠ „Dobrislav- Đedo Perunović” Bogetići, - Uprava za nekretnine Plužine.

2. Data je saglasnost na 4 Liste kategorija: - Livnica A.D.Nikšić, u stečaju, - JU OŠ „ Jagoš Kontić“ Straševina, - JU OŠ „ Radoje Čizmović” Ozrinići, - JU OŠ „ Dobrislav Đedo Perunović Bogetići.

3. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod tri stvaraoca: - Poreska uprava, područna jedinica Nikšić, d/m. - Uprava carina Carinska ispostava Nikšić, 75,55 d/m. - Livnica A.D. Nikšić, u stečaju 108,20 d/m. Ukupno izlučeno: 204, 75 d/m.

4. Preuzimanje arhivske građe izvršeno je od jednog stvaraoca: Livnica AD Nikšić, u stečaju 0.20 d/m, dvije kutije.

5. Evidentiran je jedan stvaralac: - Livnica A.D. Nikšić, u stečaju.

II - Poslovi u depou

1. Prijem, smještaj i održavanje arhivske građe u depou - Vođenje evidencija. - Izdavanje arhivske građe. - Ispunjavanje reversa. - Kontrola izdate i preuzete građe. 274 Aрхивски записи

- Tehički poslovi i prefascikulisanje kutija fonda Sreski Narodni Odbor Nikšić 1944-1958. godine, u cilju pripreme fonda za sređivanje i obradu. Tehnički pripremljeno i prefascikulisano 27 kutija iz 1944, 1945 i 1946 godine. - Izvršen je detaljan popis Jugoslovenske kinoteke-filmskih traka ukupno 184. Filmovi koje posjedujemo su, zapravo, prva filmska vrsta dokumentarnog filmskog snimka iz koje se razvila posebna kinematografsko-filmska vrsta, čiji proizvod susrećemo pod nazivom filmski žurnal ili filmske novosti. Ovaj fond je sređen i obrađen, tako da imamo evidenciju šta svaka tonska kopija prikazuje, da li je oštećena ili nije i sl. - Povremeno su rađeni tehnički poslovi na održavanju depoa i kancelarija. - Tehnički poslovi na organizaciji i postavci izložbi dokumenata.

2. Izdavanje arhivske građe na korišćenje - Pronalaženje, provjeravanje i izdvajanje arhivske građe. - Vođenje evidencija o izdatoj i vraćenoj građi. - Izdavanje potvrda, obavještenja i ostali poslovi

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na osam fondova: - Gradski Narodni Odbor Nikšić GNO (1945-1958), Sređeno ukupno 1710 predmeta (7 kutija) od 1947-1957 godine, urađene unutrašnje liste za 1612 predmeta iz 1951 godine. Jedan broj predmeta izdvojen zbog pripadnosti drugim fondovima (SNO, NOO, MNO), - Sreski narodni odbor Nikšić (1944-1957), k. 16, - Uprava za uređenje prostora i komunalne poslove 1951-1993 kutija 14, - Lični fond Ilija Šobajić 1889-1953 ukupno kutija 1, dokumenata 96, - Lični fond Jovan Golijanin 1875-1930 ukupno kutija 2, predmeta 431, - Lični fond Jefto Miletin Nikolić1860-1899 ukupno 10 kutija;, - Lični fond Milo Martinović ( 1861-1931) kutija 4, predmeta 505, - Izvršena revizija, prefascikulacija i uspostavljanje poretka arhivskog fonda Narodno pozorište u Nikšiću 1949-1965 godine.

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala ređeno je u Arhi­ vskom odsjeku na osnovu Liste kategorija sa rokovima čuvanja iz jednog fonda: Извјештај о раду 275

- Uprava za uređenje prostora i komunalne poslove (1951-1993), izlučeno 498 dokumenata.

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe preko čitaonice - Arhivsku građu koristilo je 10 istraživača, sadržanu u 15 fondova.

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađeno je na 110 zahtjeva fizičkih i pravnih lica. Fizičkih 82, pravnih 28 lica. - Pozitivno je riješeno-odgovoreno na 74 zahtjeva. - Negativno je odgovoreno na 36 zahtjeva. - Broj fotokopija dokumenata je 211. - Pismeni odgovori Ministarstvu finansija 15 (ukupno 4o pismena odgovora ). - Korisnici su potraživali građu sljedećih fondova: Opštinski sud Nikšić; Sreski sud Nikšić; Okružni sud i Državno tužilaštvo (1919-1941) Nikšić; NOO Nikšić; Oblasni Sud Nikšić; MNO Velimlje; SO Nikšić; GNO Nikšić; Lični fond „Jefto Miletin Nikolić“ (1881-1885); Uprava za uređenje prostora i komunalne poslove Nikšić; FZLK Nikšić; Turska dokumenta; Lični fond „Jovan Golijanin“ (1875-1930); Bioskop „Napredak“; „Metalac“ Nikšić. - Na pismene zahtjeve upućene od Komisije za povraćaj oduzete imo­ vine i obeštećene Podgorica, Ministarstvo finansija, Osnovnog suda Nikšić bla­ govremeno је odgovoreno.

V – Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- Nastavak rada na promovisanju Arhiva i arhivske djelatnosti kroz sljedeće aktivnosti: “Neđelja arhiva” obilježena je medijskim predstavljanjem Arhiva preko lokalnih TV i radio Nikšić; posjetom učenika osnovnih i srednjih škola iz Nikšića kao i posjetom ovlašćenih predstavnika stvaralaca. U okviru ove manifestacije od 22-25 aprila, održana su predavanja za studente Filozofskog fakulteta i učenike Gimnazije „Stojan Cerović” o ulozi, značaju i radu arhivske službe. Urađene 276 Aрхивски записи dvije internet prezentacije izložbi dokumenata Narodno pozorište u Nikšiću (1949-1965) i Ilija Šobajić, trajanje i pamćenje kroz djela i dokumenta.U martu počela realizacija Programa podrške razvoju kulture u Nikšiću, koji je usvojila Vlada Crne Gore na predlog Ministarstva kulture, u kome je uzeo učešća Državni Arhiv Crne Gore sa sljedećim sadržajima: - April: Izložba dokumenata Ilija Šobajić, trajanje i pamćenje kroz djela i dokumenta 15.04.2014, u Galeriji Nikola I , Državni Arhiv Crne Gore i Centar za kulturu Nikšić. Autor: Dejana Nikolić sa saradnicima. - Maj: Promocija edicije knjiga: Poimenični protokoli izdatih pasoša u Knjaževini Crnoj Gori, Državni Arhiv Crne Gore I Centar za kulturu Nikšić, 28.05.2014.godine, Gradska Kuća, Nikšić. Autor: Srđan Pejović. - Jun: Izložba dokumenata Njegoš u socijalističkoj Crnoj Gori (1945-1990), 13.06. 2014. godine, Galerija Ilija Šobajić, Nikšić. Autor: Jadranka Selhanović. - Jul: Izložba dokumenata Akcije crnogorskih banaka, novčanih zavoda i privrednih društava (1863-1946),18.07.2014.godine, Galerija Nikola I, Nikšić. Autor:Srđan Pejović. - Septembar: U okviru manifestacije Dobri duh Nikšića koja održana 29.09.2014.godine, DACG-Arhivski Odsjek Nikšić je uzeo učešće zajedno sa JU “ Zahumlje”, u prezentaciji plakata, fotografija i listova kolektiva, da bi se građanima dočarale šezdesete i sedamdesete godine. - Novembar: Izložba dokumenata Narodno pozorište u Nikšiću (1949- 1965), održana je 04.11.2014. godine u Galerijama “Nikola I” i “Ilija Šobajić”, u okviriu Festivala jednog glumca i Programa podrške razvoju kulture. Autor Violeta Krivokapić sa saradnicima. - Decembar: Izložba dokumenata Crnogorska prosvjeta kroz arhivsku građu Državnog arhiva od 1872-1916 godine, održana je 04.12.2014. godine u Galeriji “Nikola I”. Autor: Mirjana Kapisoda, Jasna Cvetković i Željko Miranović. - Promocija zbornika dokumenata Prva psihijatrijska bolnica u Knjaževini/ Kraljevini Crnoj Gori 1899-1914., Gradska kuća 20.12.2014.godine. Autorka : Mirjana Kapisoda. Извјештај о раду 277

10. ARHIVSKI ODSJEK PLJEVLJA

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 10 stvaralaca: - Skupština Opštine Pljevlja, - Carinska ispostava Pljevlja, - Carinska ispostava Ranče, - Carinska filijala Metaljka, - Poreska uprava-Područna jedinica Pljevlja, - JZU Dom zdravlja Pljevlja, - Fond za zdravstveno osiguranje Podgorica, Područna jedinica Pljevlja, - Uprava za nekretnine Podgorica, Područna jedinica Pljevlja, - ZZ „Vrulja“ u stečaju Vrulja – Pljevlja, „HM Durmitor“ D.O.O. Žabljak.

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala vršeno je kod 6 stvaralaca: - Opštine Pljevlja; 1973-2004, 2 d/m; 1970-1983, 37 d/m, - Carinska ispostava Pljevlja 2006-2008 34.20 d/m, - Carinska ispostava Ranče 2005-2008 12,30 d/m, - Carinska filijala Metaljka 2005-2008 3.80d/m, - Osnovni sud Pljevlja 1996-2002; 6 d/m, - RF za zdravstveno osiguranje PJ Pljevlja 2007-2012; 24.40 d/m. Ukupno 119,70 d/m

3. Preuzimanje arhivske građe izvršeno je od jednog stvaraoca - Opština Pljevlja, 1954-1970; 7,60 d/m.

II - Poslovi u depou

1. Prijem, smještaj i održavanje arhivske građe u depou - Unošenje podataka o preuzetoj arhivskoj građi u knjigu primljene arhivske građe. 278 Aрхивски записи

- Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na pet fondova: - Srez Pljevlja 1955; k.10, - Prosvjetna inspekcija Pljevlja 1960-2008; k. 30, - Osnovni sud Pljevlja 1969-1971; k. 4, - Skupština opštine Žabljak 1965-1992; k. 2, - Opštinski komitet Saveza komunista Pljevlja1946-1991; k.6. Ukupno 52 kutije

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno u Arhivskom odsjeku: - Socijalistički savez radnog naroda Pljevlja; 1960-1965; 1 d/m, - SUBNOR Pljevlja 1946-1950; 0,50 d/m, - Osnovni sud Pljevlja 1969-1971; 2,80 d/m. Ukupno 4.30 d/m

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe Arhivsku građu koristilo 86 korisnika i to: - 21 prijava za korišćenje arhivske građe, - 50 zahtjeva za izdavanje dokumenata (kopirano i ovjereno 100 dokumenta sa 178 stranica) i 16 obavještenja, 1 revers, - Na 6 zahtjeva je odgovoreno e-mailom, - Izdato je 8 potvrda.

V – Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- U okviru manifestacije ‘’Neđelja arhiva’’ organizovana je posjeta učenika i studenata Arhivskom odsjeku. Извјештај о раду 279

- Bibliotečki fond je obogaćen sa dvije knjige – poklon od Vidoja De­ spotovića, predsjednika SUBNOR-a Pljevlja, i to: ‘’Nato bombardovanje, 78 pljevaljskih protesta’’ – Pljevlja, 2013, autor Vidoje Despotović, izdavač: Opštinski odbor organizacije boraca SUBNOR 1941-1945 g.; ‘’Podsjećanja’’ (povodom 70 godina oslobođenja Pljevalja)“, Pljevlja, 2014 autor Vidoje Despotović, izdavač: Organizacija boraca NOR-a 1941-1945 godine-Pljevlja.

11. ARHIVSKI ODSJEK PODGORICA

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 49 stvaraoca: - Glavni grad Podgorica, Služba za zajedničke poslove, Podgorica, - JU Škola za više i srednje obrazovanje “Sergej Stanić”, Podgorica, - Uprava za nekretnine, Podgorica, - AD “19 decembar”, Podgorica, - AD “Kultura”, Podgorica, - JU Centar za socijalni rad, Podgorica, - JU OŠ “Sutjeska”, Podgorica, - JU Dječji savez, Podgorica, - JU SMŠ “Ivan Uskoković”, Podgorica,, - JU OŠ “Božidar Vuković Podgoričanin”, Podgorica, - JU OŠ “Vojin Popović”, Drezga, - Glavni grad – Služba zaštite, - JPU “Đina Vrbica”, Podgorica, - Glavni grad – Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice, - JU OŠ “21 maj” Podgorica, - JU SSŠ “Vaso Aligrudić” Podgorica, - Turistički svez – Podgorica, - JU OŠ “Dr. Dragiša Ivanović”, Podgorica, - JU OŠ “Maksim Gorki”, Podgorica, 280 Aрхивски записи

- JU Zavod “Komanski most” Podgorica, - JU Gimnazija “Slobodan Škerović” Podgorica, - JU OŠ “Vladimir Nazor”, Podgorica, - JU Centar za socijalni rad – Sektor dječje zaštite, - JU OŠ “Zarija Vujošević” Mataguži, - JU “Muzeji i galerije” Podgorica, - JU KIC “Budo Tomović” Podgorica, - JU OŠ “Branko Božović” Podgorica, - Osnovni sud, Podgorica, - JU OŠ “Štampar Makarije” Podgorica, - JU OŠ “Vuk Karadžić” Podgorica, - JU OŠ “Milorad Musa Burzan” Podgorica, - DOO “Sjever mont” Podgorica, - JU OŠ “Savo Pejanović” Podgorica, - JU Umjetnička škola “Vasa Pavić” Podgorica, - JU “Vodovod i kanalizacija” Podgorica, - AD “Radoje Dakić” Podgorica, - JU OŠ “Đoko Prelević” Ubli, - Zavod za zapošljavanje – Biro rada Podgorica, - JU OŠ “18 oktobar” Bioče, - JU OŠ “Šćepan Đukić”, Lijeva Rijeka, - JU OŠ “Boško Radulović” Komani, - JU Narodna biblioteka “Radosav Ljumović”, Podgorica, - Uprava Carinarnica – Carinarnica Podgorica, - DOO “Elkotim”, Podgorica, - JU Vrtić “Ljubica Popović”, Podgorica, - JU Građevinsko geodetska škola “Marko Radević”, Podgorica, - JU Stručna medicinska škola, Podgorica, - AD “Gorica” Podgorica, - Ministarstvo finansija, Poreska uprava, Područna jedinica Podgorica.

2. Data je saglasnost na tri liste kategorija registraturske građe: - Glavni grad – Služba zaštite, Podgorica, - JPU “Đina Vrbica” Podgorica, - JU OŠ “Šćepan Đukić, Lijeva Rijeka. Извјештај о раду 281

3. Preuzimanje arhivske građe izvršeno je od 1 stvaraoca/držaoca: - JU OŠ “Božidar Vuković Podgoričanin” za period 1980-1992; 0,10 m/d.

4. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod 16 stvaralaca/držalaca: - JU OŠ “Sutjeska”, Podgorica za 1985-1989; 2 m/d, - JU OŠ “Branko Božović za 1996-2005; 10 m/d, - JU Zavod “Komanski most”za 1990-2008; 20,5 m/d, - JU Gimnazija“Slobodan Škerović” za 2000-2008; 4 m/d, - JU OŠ “21 maj” za 2000-2004; 5 m/d, - Centar za socijalni rad za 2004-2006; 10 m/d, - Centar za socijalni rad – Sektor dječje zaštite za 2008-2009; 6,50 m/d, - JU OŠ “Milorad Musa Burzan” 1991-1995; 1 m/d, - JU Dječji savez za period 2000-2005; 2 m/d, - Uprava carina – Carinarnica Podgorica za 2007-2008; 250 m/d, - AD “CMC”, bivši “Marko Radović” Podgorica za 1982, 1986, 1989- 2004; 27 m/d, - JPU “Đina Vrbica” Podgorica za 2007-2009; 15 m/d, - JU OŠ “Zarija Vujošević” Mataguži za 1990-1999; 2 m/d, - Ministarstvo finansija, Poreska uprava, Područna jedinica Podgorica za 1995-2002, 2005- 2010; 45 m/d, - JU Centar za socijalni rad – Sektor dječje zaštite, Podgorica za 2010; 2,5 m/d, - JU Centar za socijalni rad, Podgorica za 1977-1983; 1 m/d. Ukupno 403,50 d/m

II - Sređivanje i obrada arhivskih fondova

Klasifikacija, sistematizacija i revizija arhivske građe rađena je na 30 fon­ dova: 1. Opština Podgorica - Revizija građe SNOT i NOOT, Savjet za prosvjetu i kulturu; 1954-1958. izmjena i dopuna unutrašnjih lista; 6 kutija; izrada Imenskog registra za 728 stipendista. 282 Aрхивски записи

- Sređivanje građe fonda SOT – Opšta uprava; rad i radni odnosi 1957. godina; Matična služba 1961 i 1962 godina; 53 kutija. - Sređivanje građe fonda NOOT – Opšta uprava 1957-1961 i 1963; 29 kutija. - SOT Katastar-Izmjena i dopuna popisnih lista za KO Kopilje, Liješnje, Mataguži, Mrke, Progonovići, Tološi, Tuzi, Bar, Budva, Danilovgrad 1947, 1950- 1971; 8 kutija. - Revizija fonda SNOT – Finansije za 1946-1958; 40 kutija. - Revizija fonda SNOT – Narodno zdravlje i socijalno staranje 1947-1954. Dopuna imenskog registra (3278 obrasca) i kucanje unutrašnjih lista; 4 kutije. 2. AD “Ratar” Podgorica; dopuna unutrašnjih lista za M-4 obrasce i kartone ličnih dohodaka 1985-1995; folijacija signature i prekucavanje popisnih lista; 21 kutija. 3. Opštinski arhiv Podgorica; sređivanje građe fonda Opštinski arhiv za 1991-2003; 12 kutija. 4. Osnovni sud Podgorica; prekuicavanje popisnih lista - Parnični predmeti “P” 1974-1980; 152 kutije. 5. JU SHTŠ “Spasoje Raspopović”, Podgorica; sređivanje pomoćnih fondovskih knjiga za 1974/75-1982/83 god. i dopuna inventara knjiga; 20 knjiga. 6. JU SMTŠ “Božidar Vuković- Podgoričanin”, Podgorica; sređivanje pomoćnih fondovskih knjiga za 1980-1992 g. i izrada inventara knjiga; 3 knjige. 7. JU OŠ “Vuk Karadžić”, Podgorica; sređivanje pomoćnih fondovskih knjiga i dopuna inventara knjiga za 1978-1993; 2 knjige. 8. JU OŠ “Marko Miljanov”, Podgorica; sređivanje pomoćnih fondovskih knjiga za 1960-1980 i izmjena inventara knjiga; 3 knjige. 9. JU OŠ “Vlado Milić” Donja Gorica; kucanje popisnih lista za 77 knjiga. 10. JU OŠ “Savo Pejanović” Podgorica; izmjena Inventara knjiga i kucanje popisnih lista; 4 knjige. 11. JU OŠ “Zarija Vujošević” Mataguži; izmjena Inventara knjiga i kucanje popisnih lista; 4 knjige. 12. JU OŠ “Savo Kažić” Barutana; kucanje popisnih lista za 31 knjige. 13. JU OŠ “Radojica Perović” Podgorica; izmjena Inventara knjiga; 18 knjiga i kucanje popisnih lista za 1965-1990. 14. JU OŠ “Boro Ćetković” Podgorica; izmjena Inventara knjiga; 39 knjiga i kucanje popisnih lista za 1956-1977. godinu. Извјештај о раду 283

15. JU OŠ “Vuk Karadžić” Podgorica; kucanje popisnih lista za 1961-1969. 16. JU OŠ “Milorad – Musa Burzan” Podgorica; izmjena Inventara knjiga; 10 knjiga i kucanje popisnih lista 1945-1978 g. 17. JU OŠ “Zarija Vujošević”, Mataguži; izrada novog Inventara knjiga za 146 knjiga. Kucanje popisnih lista 1956-1990.g. 18. JU Ekonomska škola “Mirko Vešović” Podgorica; sređivanje pomoćnih fondovskih knjiga za 1948, 1950-1978 god. i izmjena invent. knjiga kucanje popisnih 17 knjiga. 19. JU Gimnazija “Slobodan Škerović”; revizija fonda i kucanje popisnih lista; 243 knjige. 20. JU Srednja medicinska škola, kucanje popisnih lista; 15 knjiga. 21. JU Trgovinska škola “Sergije Stanić” Podgorica; kucanje popisnih lista; 27 knjiga 22. JU Narodna biblioteka “Radosav Ljumović”, Podgorica; dopuna i prekucavanje unutrašnjih lista, signature, folijacija i pečatanje arhivske građe; 1 kutija. 23. SIZ za fizičku kulturu; dopuna i prekucavanje unutrašnjih lista, signatura, folijacija i pečatanje arhivske građe; 1 kutija. 24. JU Umjetnička škola za muziku i balet “Vasa Pavić” Podgorica; sređivanje pomoćnih fondovskih knjiga za period 1946/47-1978/82 i izrada inventara knjiga; 123 knjige. 25. JU OŠ “Branko Božović” Podgorica; izmjena Inventara knjiga; 5 knjiga i kucanje popisnih lista za 76 knjiga. 26. JU OŠ “Vladimir Nazor” Podgorica; izmjena Inventara knjiga i kucanje popisnih lista; 219 knjiga. 27. JU OŠ “Boro Ćetković” Podgorica; izmjena inventara knjiga i kucanje popisnih lista; 15 knjiga. 28. “Veletrgovina” Kolašin d.o.o. Podgorica; rad na signaturi, folijaciji, pečatanju, dopuni i prekucavanju unutrašnjih lista i imenskog registra; 1 kutija. 29. “Šumarsko preduzeće”AD Podgorica; rad na signaturi, folijaciji, pečatanju, dopuni i prekucavanje unutrašnjih lista; 1 kutija. 30. DOO “PTT Standard”; dopuna i prekucavanje unutrašnjih lista i imenskog registra; signatura, folijacija i pečatanje arhivske građe; 9 kutija. Ukupno 328 kutija, 257 knjige i 4006 obrazaca 284 Aрхивски записи

2. Izrada međunarodne norme arhivističkog normiranog zapisa za pravna i fizička lica iporodice – ISAAR (cpf) za tri stvaraoca: - JU OŠ “Đoko Prelević”, Ubli, - JU OŠ “Sutjeska”, Podgorica, - JU OŠ “Božidar Vuković- Podgoričanin”, Podgorica.

III - Poslovi u depou

1. Prijem, smještaj i održavanje arhivske građe u depou - Unošenje podataka o preuzetoj arhivskoj građi u knjigu primljene arhivske građe. - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj. - Dopuna topografskog pokazivača za depo i izrada elektronske verzije topografskog pokazivača. - Izrada etiketa sa podacima za spoljna obilježja fondova: Osnovni javni tužilac Podgorica; 76 kutija. - Osnovni sud Podgorica; 134 knjiga. - Sud udruženog rada; 50 kutija. - Mašinopromet EX-IM; 47 kutija. - Skupština opštine Titograd-Katastarske opštine; 37 kutija. - Rad na spoljnim obilježjima škola; 31 škola. - Čišćenje kompletnih fondova u depou.

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe preko čitaonice - Arhivsku građu, sadržanu u fond “Tribina” Podgorica-fotografije, koristilo jedan istraživač.

2. Korišćenje arhivske građe u privatno-pravne svrhe - Podnijet je 191 zahtjev fizičkih i pravnih lica. - Urađeno 77 kopija dokumenata. - Za 79 zahtjeva nema podataka. - Sačinjeno i izdato 17 potvrda. Извјештај о раду 285

- Na uvid arhivsku građu zatražilo je 12 fizičkih lica. - Na osnovu reversa Osnovnom sudu izdato 6 predmeta. V – Kulturno prosvjetna i propagandna djelatnost

- Aktivnosti vezane za “Neđelju arhiva” gdje su u posjeti Odsjeku bili učenici škola iz Podgorice: OŠ “Maksim Gorki”, GGŠ “Marko Radević” i Ekonomske škole “Mirko Vešović”. Učenici su informisani o istorijatu i funkciji arhiva i značaju arhivske djelatnosti. Predstavnici Arhiva su bili u posjeti Osnovnom sudu gdje su govorili o primjeni novog Zakona o arhivskoj djelatnosti. - Na sajmu knjiga koji se održao u Podgorici i gdje je DACG je predstavio svoja izdanja, bila su zadužena 4 službenika iz ovog Arhivskog odsjeka.

12. ARHIVSKI ODSJEK ULCINJ

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva 1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 6 stvaralaca: - Pošta Crne Gore, Centar pošta Ulcinj, - Osnovni sud Ulcinj, - JU Srednja škola „Bratstvo-jedinstvo“ Ulcinj, - Opština Ulcinj-Služba za zajedničke poslove i Sekretarijat za prostorno planiranje i održivi razvoj, - Auto škola „Mediteran“ Ulcinj, - Republički fond zdravstva Podgorica-Područna jedinica Ulcinj.

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod 5 stvaralaca: - Pošta Crne Gore, Centar pošta Ulcinj 2008-2010; 7 d/m, - JU Srednja škola “Bratstvo-jedinstvo“ Ulcinj 1966-2010; 29 d/m, - Auto škola „Mediteran“ Ulcinj 1996-2012; 6,5 d/m, - Republički fond zdravstva, područna jedinica Ulcinj 2004-2013; 71 d/m, - Opština Ulcinj-Sekretarijat za prostorno uredjenje i održivi razvoj 1984- 2013; 126 d/m. Ukupno je izlučeno 239,50 d/m bezvrijednog registraturskog materijala. 286 Aрхивски записи

II - Poslovi u depou

1. Prijem i smještaj arhivske građe: - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj, - Rad na uspostavljanju poretka i kompletnosti fondova kroz tehničko- fizičke poslove.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 3 fonda: - Osnovni sud Ulcinj-obrada predmeta ovjere „OV“, 1987-1989, k. 9; obrada vanparničnih predmeta „R“, 1990-1992, k. 4; kompletiranje, sredjivanje i obrada „O“ ostavinskih predmeta 1990-1992; k.5; kompletiranje i kasifikacija predmeta „P“-parnični predmeti 1990-1994; k. 56; kompletiranje i klasifikacija predmeta „K“-krivični predmeti 1982-1995; k. 160. - Opštinski komitet SK Ulcinj-popis; nastavak hronološkog sređivanja i popis 1947-1985; k. 33. - Socijalistički savez radnog naroda Ulcinj-popis; 1972-1988; k. 20. Ukupno 287 arhivskih kutija

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađeno je 295 pristiglih zahtjeva: pravnih (267) i to od Komisije za restituciju i povraćaj imovine Bar, Osnovnog suda Ulcinj, Zaštitnika imovinsko pravnih interesa-Kancelarija Kotor i 27 zahtjeva fizičkih lica. - Izdato je 120 fotokopija dokumenata. - Za Osnovni sud je bilo 239 zahtjeva.

V - Medijsko predstavljanje

Arhivski odsjek Ulcinj je „Neđelju arhiva“ obilježio sljedećim aktivnostima: - Priprema i realizacija fotodokumentarne izložbe Zemljotres 15. aprila 1979.god. u Ulcinju. Извјештај о раду 287

Dokumenta i fotografije izložena su na 25 panoa sa 20 dokumenata, 34 novinska članka i 62 fotografije. Prikazan je amaterski film autora Jusufa Like, snimljen dan nakon zemljotresa 16.04.1979. godine. - Medijsko predstavljanje Arhiva preko lokalnih medija TV Teuta i Radio Ulcinja i Radija Crne Gore / emisija na albanskom jeziku/ i posjetom profesora i učenika osnovnih i srednje škole iz Ulcinja, kao i posjete ovlašćenih predstavnika registratura.

13. ARHIVSKI ODSJEK HERCEG NOVI

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 10 stvaralaca: - Opština Herceg Novi, Sekretarijat za informacione sisteme, Sekretarijat za društvene djelatnosti i Komunalna policija. - Fond za zdravstvo-Područna jedinica Herceg Novi, - JZU Dom zdravlja Herceg Novi-dogovor za izradu liste kategorija, - Institut za fizikalnu medicinu,rehabilitaciju i reumatologiju „Dr Simo Milošević“ Igalo- dogovor za izradu liste kategorija, - Uprava Carina, PJ Carinarnica Kotor-CI Zelenika, CI Sitnica i CI Bijela, - Crveni krst Herceg Novi, - JU Centar za socijalni rad Herceg Novi, - AD „Novi Prvoborac“Herceg Novi, - D.O.O. „Vodovod i kanalizacija“ Herceg Novi, - Mjesna zajednica Bijela. Ukupno je sačinjeno 14 zapisnika sa 17 obilazaka

2. Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala izvršeno je kod tri stvaraoca: - Opština Herceg Novi: Sekretarijat za društvene djelatnosti 3 d/m; Sekretarijat za informacione sisteme 5,4 d/m; Komunalna policija 1,6 d/m. - Fond za zdravstvo-područna jedinica Herceg Novi; 40 d/m. 288 Aрхивски записи

- Uprava Carina, PJ Carinarnica Kotor- CI Sitnica; 3,30 d/m ; CI Zelenika; 17 d/m i CI Bijela; 6 d/m. Ukupno je izlučeno 76,30 d/m

3. Pripreme i preuzimanje arhivske građe izvršeno je iz Istorijskog arhiva Kotor: - Preuzeta je građa fonda KUK; 1883-1920; 1921-1957 K.O. Kumbor; 0,20 d/m.

II - Poslovi u depou

1. Prijem i smještaj arhivske građe - Prijem i smještaj preuzete arhivske građe KUK; 1883-1920; 1921-1957 K.O. Kumbor; 0,20 d/m (spiskovi promjene). - Unošenje podataka o preuzetoj arhivskoj građi u knjigu primljene arhivske građe. - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije i vođenje evidencija o istoj.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 4 fonda: - Osnovni sud Herceg Novi; ostavinski predmeti „IV“ (1820-1898); 1880- 1889;1891; k.17; predmeta 1098; SI. - Katastar (KUH); posjedovni listovi za K.O. Sutorinu; predmeta 284; k. 1; Imenski registar. - Opštinsko javno pravobranilaštvo (1967-1994); grupa V; oznaka Rv:1980-1991; k.2; SI. grupa VI; oznaka I: 1974-1992; k.4; SI; grupa VII; oznaka M: 1984-1994; k.3; SI; ukupno k.9. - Skeniranje građevinskih dozvola za period 1964-1987 K.O. Topla (privatni objekti); skenirane su 42 građevinske dozvole za period 1972-1973; sačinjen imenski registar. Ukupno 27 arhivskih kutija i 42 građevinske dozvole Извјештај о раду 289

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe preko čitaonice - Arhivsku građu, sadržanu u 50 fondova, koristilo je 32 .

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađeno je 844 zahtjeva fizičkih i pravnih lica. - Ovjerenu fotokopiju traženog dokumenta dobilo je 638 korisnika. - Uvid u arhivsku građu izvršilo je 206 korisnika. - Pismeno je odgovoreno na 87 zahtjeva pravnih i fizičkih lica. - Broj urađenih digitalnih kopija je 422. - Broj urađenih fotokopija dokumenata je: format A4 fotokopija 1428; format A3 fotokopija 578. Ukupan broj urađenih fotokopija je 2006.

V – Poslovi arhivske biblioteke

1. Rad sa korisnicima bibliotečke građe - Bibliotečko odjeljenje je uslužilo 70 korisnika, koji su za svoje potrebe koristili 336 publikacija.

2. Rad na novoj organizaciji fonda Đ i fonda MK - Stavljeno je u košuljice 1481 jedinica i započet je njihov premještaj na novu poziciju.

3. Rad u depou - Vršen je odabir starih rijetkih knjiga koje se čuvaju u biblioteci odsjeka Herceg Novi, popis. - Uzimanje i vraćanje korišćenih publikacija. - Vršena je zaštita publikacija.

4. Informativna djelatnost - Unošenje podataka o svim obavljenim poslovima u personalni računar. Ovi poslovi su obavljani svakodnevno i svi podaci su uneseni u predviđene datoteke. 290 Aрхивски записи

14. ARHIVSKI ODSJEK CETINJE

I - Zaštita arhivske i registraturske građe van arhiva

1. Kompletna kontrola kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca/držalaca, pregled stanja arhivske i registraturske građe, registraturskog materijala i pružanje stručne pomoći po raznim osnovama izvršena je kod 17 stvaralaca: - Prijestonica Cetinje, - Fakultet dramskih umjetnosti, - Osnovni sud Cetinje, - JU „Srednja stručna škola“ Cetinje, - Kraljevsko pozorište Zetski dom Cetinje, - Fakultet likovnih umjetnosti Cetinje, - Poreska uprava-Ekspozitura Cetinje, - Uprava za nekretnine-Područna jedinica Cetinje, - JU Uprava carina-PJ Carinarnica Cetinje - NLB Montenegro banka-Filijala Cetinje - Republički fonda za zdravstveno osiguranje Cetinje, - JU Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore Cetinje, - IMO Košuta Cetinje, - EI Obod Cetinje, - Javna predškolska ustanova „Zagorka Ivanović“ Cetinje, - Kartonaža Cetinje, - Javno komunalno preduzeće Cetinje.

2. Pripreme i preuzimanje arhivske građe izvršeno je od 2 stvaraoca: - Srednja medicinska škola Cetinje, 1953-1988; 1.30 d/m. - Uprava za nekretnine-Područna jedinica Cetinje-u toku je preuzimanje arhivske građe.

3. Data je saglasnost na dvije liste kategorija registraturske građe sa rokovima čuvanja i jedna dopuna za Prijestonicu Извјештај о раду 291

II - Poslovi u depou

1. Prijem i smještaj arhivske građe - Smještaj preuzete arhivske građe - Srednja medicinska škola Cetinje, 1953-1988.

2. Izdavanje arhivske građe na sređivanje, obradu i korišćenje - Izdavanje i vraćanje arhivske građe na mjesto lokacije - 325 kutije i 41 fondovska knjiga. - Za potrebe istraživača izdato je 185 kutija i 18 fondovskih knjiga. - Izrada, lijepljenje i numerisanje kartotečkih listića- Srednja medicinska škola Cetinje; knj. 43. - Izrada spoljnih opisa za Sl list FNRJ i SFRJ; knj. 75.

III - Sređivanje i obrada arhivske građe

1. Klasifikacija i sistematizacija arhivske građe rađena je na 1 fondu: - Osnovni sud Cetinje 1964-1966; popis predmeta za oznaku „R“; 162 predmeta (prefascikuliranje, ispisivanje i unošenje podataka u računar).

IV - Korišćenje arhivske građe i bibliotečkog materijala

1. Korišćenje arhivske građe preko čitaonice - Arhivsku građu koristilo je 20 istraživača. - Za potrebe Osnovnog suda sačinjeno je 10 reversa za tražene predmete.

2. Korišćenje arhivske građe u javne i privatno-pravne svrhe - Obrađena su 88 zahtjeva fizičkih i pravnih lica po raznim osnovama. - Sačinjeno je i izdato 50 pismenih obavještenja. - Urađeno je 521 fotokopija. 292 Aрхивски записи

III ODJELJENJE ZA NAUČNU, INFORMATIVNU I KULTURNO - PROSVJETNU DJELATNOST

U Odjeljenju za naučno-informativnu djelatnost poslovi su se odvijali u skladu sa programskom orjentacijom Arhiva i planom rada za 2014. godinu. Plan rada Odjeljenja utvrđen je realno, uz uvažavanje evidentne kadrovske deficitarnosti, odnosno nepopunjenosti sistematizovanih radnih mjesta (četiri radna mjesta – ekspertski kadar). Ovaj problem je još više izražen zbog odlaska savjetnice I na porodiljsko bolovanje. Ovo je ograničavajući faktor koji je uticao i uslovio ostvarenje poslovnih aktivnosti u okviru Odjeljenja. U procesu uvođenja međunarodnih normiranih arhivističkih, prioritet je stavljen na implementaciju ISAAR (cpf). Evidentan je uspjeh u praktičnoj primjeni ovog zapisa te je tokom godine dostavljeno 26 opisa. Od početka ovog procesa na nivou Državnog arhiva urađeno je preko 600 normiranih zapisa ISAAR (cpf). Činjenica je da nema normiranih zapisa ISAD (g), iako je svojevremeno i on predložen arhivskim odsjecima za upotrebu. Ovo upućuje na zaključak da je potrebno planom rada utvrditi ponovo postupak implementacije, uz odgovarajuću edukaciju i primjere, jer taj posao nije odrađen tokom 2014. godine. Pored toga u pripremi su još dva normirana zapisa - ISDAF i ISDIAH, ali je potrebno utvrditi terminološki rječnik radi upotrebe. U okviru izdavačke djelatnosti zaokružen je, odnosno dovršen, projekat publikovanja edicije Pasoške knjige Knjaževine Crne Gore. Tokom godine izašle su iz štampe dvije knjige: Protokoli izdatih pasoša (knj. IV: MID 35; (1903-1904) i knj. V: MID 36; (1904-1905). Promocija knjige V obavljena je tokom manifestacije ‘’Nedjelja arhiva’’ 22. aprila 2014. godine. Knjiga III iz ove edicije MID-34 (1884-1892) predata je u štampu početkom decembra 2014. godine. Treba istaći da je ovaj izdavački vrijedan, a arhivistički složen i obiman poduhvat dovršen. Reakcije naučne i šire javnosti opravdavaju osnovni cilj zbog kojeg je projekat i planiran, a to je da se vrijedna i jedinstvena građa učini dostupnom istraživačima a isto tako i valjano zaštiti. Početkom godine iz štampe je izašla i publikacija Izvještaji rumunskih diplomata o Crnoj Gori iz 1872 i 1874. Ovom publikacijom naučnoj i široj javnosti na uvid je stavljena vrijedna dokumentacija strane provinijencije koja je Извјештај о раду 293 prevedena sa francuskog jezika, a pribavljena iz rumunskih arhiva. Promocija ove publikacije održana je 22. aprila 2014. godine. U okviru Odjeljenja je pripremljena i početkom godine realizovana, u saradnji sa Centralnom bankom Crne Gore, izložba dokumenata Akcije crnogorskih banaka, novčanih zavoda i privrednih društava (1863-1946). Otvaranje izložbe upriličeno je 15. aprila 2014. godine u prostorijama Muzeja novca na Cetinju. U sklopu obilježavanja stote godišnjice Prvog svjetskog rata, u okviru Odjeljenja pristupilo se realizaciji dva projekta. Prvi projekat je izložba dokumenta Ratna razglednica – Crna Gora 1914-1918. Izložba je svečano otvorena 28. novembra 2014. godine u prostorijama Ministarstva kulture na Cetinju. Tokom godine radilo se na pripremi drugog projekta - zbornika dokumenata Gubici crnogorske vojske u Prvom svjetskom ratu 1914-1916, koji je predat u štampu i izašao koncem godine. U Odjeljenju su obavljani poslovi na ažuriranju podataka za internet prezentaciju Državnog arhiva, kontinuirano administriranje i tehničko održa­ vanje, kao i unapređenje tehničke funkcionalnosti. Pored toga, redovno se radilo na održavanju mreže, zatim na obuci službenika za rad na računarima, kao i za rad na skenerima. Po potrebi, vršilo se skeniranje dokumenata za izložbe koje su realizovane tokom 2014. godine, kao i za određen broj korisnika. U okviru postupka digitalizacije obezbijeđen je zaokruženi proces navigacije omogućavanjem veze sa serverom radnih stanica, sa kojih se vrši digitalizacija i administriranje tako dobijenih digitalnih zapisa. Ograničavajuće okolnosti predstavljali su neadekvatni izvori neprekidnog napajanja i postojanje dvije paralelne LAN instalacije, kao i nedostatak elektronskog potpisa i vremenskog pečata za obezbjeđivanje autentičnosti i vjerodostojnosti skenirane građe. Dio nedostataka je prevaziđen nabavkom i instalacijom adekvatnih uređaja za neprekidno napajanje, snimanjem stanja LAN mreže i zahtjevom za elektronskim pečatom koji je u proceduri. Takođe je obezbijeđeno da u prostoru u kojem se obavlja skeniranje direktna svjetlost ne smeta radu skenera i kvalitetu dokumenata dobijenih digitalizacijom. Radom na uzorku digitalizovanog materijala utvrđena je maksimalna rezolucija i oblik digitalnog zapisa u skladu sa tehničkim mogućnostima skenera SCEYE, njegovog softvera i prirode građe koja se digitalizuje, odnosno pojedinačnog dokumenta. Usljed ovih ograničenja ne može biti digitalizovana cjelokupna arhivska građa u okviru ovog programa, pa će biti neophodno unapređenje opreme, 294 Aрхивски записи naročito skladišnog prostora i kvalitetnijih skenera. No, veoma je značajno što ovaj program služi kao solidna osnova za razradu i definisanje postupaka administriranja, korišćenja, pristupa i pohranjivanja na duži rok. U okviru čitaonice na Cetinju, vođene su evidencije o korisnicima i istraživanim temama. Evidentirane su 83 teme istraživanja. Usluge čitaonice tokom 2014. godine koristilo je 205 korisnika. Obavljene su 631 posjete čitaonici radi korišćenja arhivske građe. Korisnicima je izdato na korišćenje 1675 fascikli i 1033 knjige. Iz biblioteke arhiva izdato je 97 knjiga korisnicima čitaonice. Za potrebe korisnika urađeno je ukupno 3630 reprodukcija dokumenata: 2715 fotokopija, 868 snimaka, 47 skeniranih dokumenata. Putem elektronske pošte odgovoreno je na 193 zahtjeva istraživača u vezi informacija koje se tiču arhivske građe i teme istraživanja.

IV ODJELJENJE ZA ZAŠTITU REGISTRATURSKE I ARHIVSKE GRAĐE VAN ARHIVA

U izvještajnom periodu bilo je 275 obilaska u 92 registrature i to: Skupština CG, Generalni sekretarijat Predsjednika Republike, Vlada CG, Ministarstvo prosvjete, Ministarstvo rada i socijalnog staranja, Ministarstvo ekonomije, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija, Ministarstvo finansija, Ministarstvo zdravlja, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Ministarstvo nauke, Ministarstvo odbrane, Ministarstvo kulture, Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije, Ministarstvo prosvjete, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Sekretarijat za zakonodavstvo, Sekretarijat za razvojne projekte, Fond PIO, Republički fond zdravstva, Fond za zaštitu depozita, Vrhovno državno tužilaštvo, Viši sud, Sudski savjet, Vrhovni sud, Apelacioni sud CG, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Zavod za statistiku, Zavod za geološka istraživanja, Zavod za školstvo, Zavod za metrologiju, Uprava za zbrinjavanje izbjeglica, Uprava za sport i mlade, Uprava za inspekcijske poslove, Uprava carina, Poreska uprava, Uprava za kadrove, Uprava za imovinu, Fitosanitarna uprava, Direkcija javnih radova, Arhitektonski fakultet, Mašinski fakultet, Biotehnički fakultet, Univerzitetska biblioteka, Rektorat, Medicinski fakultet, Institut za standardizaciju, Institut računovodja i revizora, Agencija za zaštitu životne sredine, Agencija za elektronske medije, Agencija za mirno rješevanje Извјештај о раду 295 sporova, Regulatorna agencija za enegretiku, Agencija za promociju stranih investicija, Agencija za na nadzor osiguranja, Prirodnjački muzej, Radio difuzni centar, Crveni krst CG, Pošta CG, Centralna banka CG, NLB Montenegro banka, Podgorička banka, Hipotekarna banka, Erste banka, Prva banka, Podgorička banka, MFI Monte Credit, MFI Alter modus, Zetagradnja, Centar za stručno obrazovanje, JU Dom učenika i studenata, Komisija za sprečavanje sukoba interesa, Inžinjerska komora CG, ZIKS, Hemomont, Centar savremene umjetnosti, Telenor, Specijalistička veterinarska ustanova, Crnogorsko narodno pozorište, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, SUBNOR, Ljekarska komora, Crna Gora put, Lovćen osiguranje, PAM CG, Montenegroairlines, Galenika doo, Zajednica opština CG, Sava Montenegro osiguranje, OTEF, RTV CG, Unija poslodavaca, NJP Pobjeda.

Preuzimanje arhivske gradje je izvršeno kod 1 registrature i to: Viši sud, preuzeto je 3 d/m, granične godine 1966-1995.

Izlučivanje bezvrijednog registraturskog materijala, uz saglasnost Drža­ vnog arhiva, urađeno je kod 36 registratura i to: Prirodnjački muzej, Arhitektonski fakultet, Crveni krst, Fond zdravstva, Uprava za zbrinjavanje izbjeglica, Uprava za sport i mlade, Ministarstvo zdravlja, Societe generale montenegro banka, Skupština, Ministarstvo rada i socijalnog staranja, Centar savremene umjetnosti, Uprava za inspekcijske poslove, Radio difuzni centar, Statistika, CANU, Mašinski fakultet, Ministarstvo nauke, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Erste banka, Fond PIO, Apelacioni sud, Ministarstvo kulture, MFI Mikro credit, Uprava carina, Vrhovni sud, MFI Alter modus, Ljekarska komora, JU Zavod za geološka istraživanja, Centar za stručno obrazovanje, Vlada, Galenika, Ministarstvo za informacione tehnologije, Privredni sud, Ministarstvo pravde, RTV CG, Vijeće za prekršaje. Izlučeno je ukupno 984,1 dužnih metara bezvrijednog registraturskog materijala.

Lista kategorija registraturske gradje urađena je kod 9 registratura: Pošta CG, Radio difuzni centar, Centar za stručno obrazovanje, Ministarstvo prosvjete, Agencija za mirno rješavanje sporova, Sudski savjet, Hemomont, Apelacioni sud, Biotehnički fakultet. 296 Aрхивски записи

U izvještajnom periodu službenici Odjeljenja su radili i na ažuriranju evidencija o građi i stvaraocima. Ukupna količina registraturske i arhivske građe nastale radom stvaralaca od značaja za državu se kreće oko 28.000 dužnih metara, dok arhivske građe koja je starija od 30 godina a nalazi se van Arhiva, ima oko 550 dužnih metara. Zbog nedostatka prostora za smještaj popisane dokumentacije o izlučivanju unazad 20-25 godina, službenici odjeljenja su radili na sredjivanju, popisu i pakovanju u arhivske kutije (60 kutija i 21 registrator). Po završetku sredjivanja i popisa dogovoreno je da se pomenuta dokumentacija smjesti u depoe Arhivskog Odsjeka Podgorica. U poslednje vrijeme je uočljivo da se prilikom donošenja novih zakona predviđaju rokovi čuvanja za određene djelatnosti, bez konsultacije Državnog arhiva, što stvara teškoće u radu ovog Odjeljenja.

V ODJELJENJE ZA TEHNIČKU ZAŠTITU ARHIVSKE GRAĐE

Odjeljenje za tehničku zaštitu arhivske građe obavilo je slijedeće planirane poslove:

1. Konzervacija i restauracija

U ovom izvještajnom periodu urađeno je: numerisanje, odabir ošte­ ćenih dokumenata, tehničko čišćenje, provjera otpornosti mastila na vodu, dezinfekcija, pranje, ispiranje, neutralizacija, kaširanje, dopuna djelova koji ne­ dostaju, presovanja i vraćanje konzervirano-restauriranih dokumenata u arhivske kutije. Navedene mjere primijenjene su na oštećenim dokumentima iz sljedećih arhivskih jedinica:

- Ministarstvo Vojno, Itendatura (razne godine), 451 list. - Ministarstvo Vojno, Lovćenski odred, 1915. godina, 239 listova. - Ministarstvo Vojno, IV divizija, Vasojevićka brigada, 1888.-1911. godine, f.br. 1, 384 listova. - Ministarstvo Vojno, IV divizija, Vasojevićka brigada, 1912., 1913., 1914., 1915. godine, f.br. 2, 614 listova. Извјештај о раду 297

- Ministarstvo Vojno, Opšte odjeljenje, 1906. godine, f.br. 1, 491 list. - Ministarstvo Vojno, Sudski odsjek, 1912. godine, f.br. 5, 100 listova. - Ministarstvo Vojno, Vojni sud, 1906. godine, f.br. 2, 886 listova. - Ministarstvo Vojno, Vrhovna komanda, 1912. godine, f.br. 1, 199 listova. - Ministarstvo Vojno, Protokoli rekvizicije po raznim kapetanijama, varosima i opštinama (svežanj) 1912.-1915. godine, 244 lista. - Carinarnica Ulcinj. 1923. godina, f.br. 12, 487 listova. - Sud opštine Cetinje, 1918. godina, f.br. 42, 454 lista. - Sud opštine Cetinje, 1919. godina, f.br. 45/2, 100 listova. - Sud opštine Cetinje, 1923. godina, f.br. 71, 604 listova. - Sud opštine Cetinje, 1931. godina, f.br. 140, 158 listova. - Ministarstvo Unutrašnjih Djela, Kapetanija Cetinjska – knjiga Dacije 1904. godina, f.br. 31, 19 listova - Ministarstvo Unutrašnjih Djela, Kapetanija Cetinjska – knjiga Dacije 1905. godina, f.br. 33, 35 listova. - Ministarstvo Unutrašnjih Djela, Kapetanija Cucko – Ćeklićka – knjiga Dacije 1907. godina, f.br. 1, 25 listova. - Ministarstvo Unutrašnjih Djela, Kapetanija Ljubotinjsko Građanska – knjiga Dacije 1914. godina, f.br. 15, 20 listova. - Ministarstvo Unutrašnjih Djela, Kapetanija Podgorička – knjiga Dacije 1904. godina, f.br. 21, 66 listova.

Vršena je evidencija o konzerviranoj-restauriranoj arhivskoj građi.

Obavljeno je sušenje dokumenata iz deset arhivskih kutija (vlažnost nastala usljed prokišnjavanja krova). Oštećene kutije su zamijenjene novim, a dokumenta su sušena na upijajućoj hartiji uz otvoren prozor i vrata. Ovo se odnosi na:

• Savjet za narodno zdravlje, socijalnu politiku i komunalna pitanja F. br. 32, 1962. godina F. br. 33, 1963. godina F. br. 34, 1963. godina F. br. 35, 1963. godina F. br. 36, 1963. godina F. br. 37, 1964. godina 298 Aрхивски записи

• Republički komitet za odnose sa inostranstvom – Titograd F. br. 7, 1980. godina F. br. 7a, 1980. godina F. br. 6, 1980. godina

• Sekretarijat za opšte poslove i budžet, 1954. Godina, IV-VI

2. Mikrofilmovanje arhivske građe

Radilo se na pripremi arhivske građe za mikrofilmovanje.

• Opština Varoši Cetinje – obrađeno je 8 arhivskih kutija iz 1900. Godine za koje je urađen i popis svih predmeta u njima. • Banska uprava Zetske Banovine – Dosijea – Urađen imenski registar dosijea od slova A do Š za 18 arhivskih kutija. • Banska uprava Zetske Banovine – Tehničko odjeljenje – djelimično arhivistički sređeno 15 arhivskih kutija. • Banska uprava Zetske Banovine – tehničko odjeljenje akta – arhivistički sređeno 6 arhivskih kutija.

Službenica Odjeljenja za tehničku zaštitu je radila sa strankama u čitaonici Državnog arhiva. Izvještaj o korisnicima usluga čitaonice je dostavljen nadležnoj službi. Osim mjesečnog uradila je i sumarni izvještaj o izdatoj građi, reprodukovanju građe i pojedinačnim temama za istraživanje. Tokom 2014. godine urađeno je 7 915 kopija i to za potrebe Državnog arhiva 5021, a za korisnike usluga čitaonice 2894 fotokopije dokumenata. Skenirano je 58 listova dokumenata.

VI SLUŽBA ZA OPŠTE POSLOVE

Sarađivalo se sa Ministarstvom pravde, Ministarstvom kulture, Mini­ starstvom finansija - Državnim trezorom, Ministarstvom unutrašnjih poslova i javne uprave, Upravom za kadrove, Komisijom za žalbe Vlade CG, Republičkim fondom PIO, Republičkim zavodom za statistiku, Upravom za imovinu. Извјештај о раду 299

Rađeno je na izradi podnesaka, rješenja o rasporedu službenika, rješenja o prestanku radnog odnosa, izradi rješenja o godišnjim odmorima, potvrda o radnom stažu. Praćeni su i primjenjivani propisi koji se odnose na državne službenike, kao i propisi iz finansijsko-materijalnog poslovanja. Na osnovu finansijskog plana vršeno je praćenje ostvarenja plana po periodima i usklađivanja sa rebalansom plana. Vršena je nabavka materijala i opreme neophodne za poboljšavanje uslova rada i poslovanja. Vršeni su poslovi na fizičkom obezbjeđenju zgrade i imovine Državnog arhiva, daktilografski, kurirski i poslovi na održavanju čistoće.

Direktor Stevan Radunović 300 Aрхивски записи UPUTSTVO SARADNICMA

Arhivski zapisi objavljuju radove iz oblasti arhivske teorije i prakse, istorije i pomoćnih istorijskih nauka, istorije institucija, informatičkih nauka, prikaze i ocjene stručnih publikacija i časopisa, izvještaje sa stručnih skupova, itd. Radovi koji se objavljuju podliježu stručnoj ocjeni, izuzev prikaza i recenzija, izvještaja sa stručnih skupova i izvještaja o radu Arhiva, bibliografija i dr. Radovi po pravilu ne treba da prelaze obim od 16 kartica i 5 ilustracija. Recenzije, prikazi i drugi prilozi ne mogu prelaziti 4 do 8 kartica teksta. Radovi koji su prihvaćeni za objavljivanje u časopisu, kao i objavljeni radovi ne mogu se objaviti na drugom mjestu bez saglasnosti Uredništva. Autor je isključivo odgovoran za objavljivanje teksta ili ilustracija iz neobjavljenih materijala iz autorski zaštićenog rada (copyright). Poželjna struktura rada je sljedeća: ime i prezime, adresa autora ili ustanove u kojoj je zapošljen, naslov rada, sažetak na jeziku članka (oko 300 znaka) koji se donosi između naslova i teksta članka, tekst samog rada, a na kraju članka nešto opširniji sažetak (zaključak, rezime) na engleskom jeziku (najviše 1500 znakova) sa naslovom članka. Sve vrste radova moraju biti napisani na računaru u nekoj od verzija MS WORD program (MS WORD 6.0 i novijim) i snimljeni na formatu MS WORD dokumenta. Poželjna je upotreba fonta Times New Roman, stila normal, veličine slova 12 tačaka, (jednostruki prored - single) bilješke se pišu upotrebom funkcije footnote, veličine slova 10 tačaka i donose se ispod teksta. Naslov teksta piše se velikim slovima (bold), podnaslovi malim slovima (bold) a sažeci, originalni termini i nazivi na stranom jeziku kurzivom (italic). Fotograflje i druge ilustracije moraju biti jasne i oštre u crno bijeloj tehnici. Svi prilozi dostavljaju se na disketi, CD-u ili elektronskom poštom. Jedan primjerak priloga mora biti dostavljen na papiru formata A-4. Časopis izlazi dva puta godišnje. Rukopisi se ne vraćaju. Honorar za objavljene radove isplaćuje se prema Pravilniku Državnog arhiva. Adresa Redakcije je : Novice Cerovica broj 2. 81250 Cetinje, E-mail: [email protected], telefon/ fax: 041/230-226.

Uredništvo AРХИВСКИ ЗАПИСИ 2/2014.

Коректор Драгица Ломпар

Компјутерска припрема ДауС - Цетиње

Тираж 300

Штампа ЦИЦЕРО - Цетиње CIP - Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње

930.25(497.16)(05)

Архивски записи: часопис за архивску теорију и праксу = Archival theory and practice review / главни уредник Срђан Пејовић, одговорни уредник Стеван Радуновић. - Год. 1. бр. 1 (1994) - . - Цетиње (Новице Церовића 2) : Државни архив Црне Горе, 1994 (Цетиње: CICERO). - 24 цм.

Годишње. ISSN 0353-7404 = Архивски записи (Цетиње) COBISS.CG-ID 08216592