HAVRAN ÇAYI HAVZASININ (BALIKESİR) CBS Ve UZAKTAN ALGILAMA YÖNTEMLERİYLE TAŞKIN Ve HEYELAN RİSK ANALİZİ
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı Doktora Tezi HAVRAN ÇAYI HAVZASININ (BALIKESİR) CBS ve UZAKTAN ALGILAMA YÖNTEMLERİYLE TAŞKIN ve HEYELAN RİSK ANALİZİ Hasan ÖZDEMİR 2502020007 Danışman Doç. Dr. Hüseyin TUROĞLU “Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projelerince desteklenmiştir. Proje No: T-583/17032005” İstanbul, 2007 i ii ÖZ Bu çalışmada, Balıkesir ili sınırları içinde bulunan Havran Çayı havzasında meydana gelen taşkın ve heyelanlara ait risk analizi, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) yöntemlerinden faydalanılarak gerçekleştirilmiştir. Havza ölçeğindeki risk yönetimi çalışmalarına temel oluşturacak bu çalışmada, havzadaki taşkın ve heyelanların faklı senaryolara göre ortaya çıkardığı riskler üzerinde durulmuştur. Bunun için, öncelikle sahanın tanınması ve risk analizi çalışmasına yön vermesi bakımından havzanın genel fiziki özellikleri ele alınmıştır. Daha sonra riskin ortaya çıkmasında temel olan havzadaki beşeri faktörler ve doğal faktörler üzerinde durulmuştur. Son olarak da doğal faktörlerin değişik senaryolarına göre risk analizi çalışmaları yapılmıştır. Çalışma kapsamında, CBS tabanlı sayısal veriler ve UA verileri temel altlık olarak kullanılmış olup, bunların yanında birçok sözel ve istatistiksel veri ile arazi çalışmaları coğrafi perspektifte değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, çalışma sahasının olası taşkın ve heyelanlar karşısındaki etki alanları ve özellikleri ortaya konmuştur. ABSTRACT In this study, flood and landslide risk analysis of Havran river basin have been studied using GIS and Remote Sensing (RS) techniques. Risk analysis which is the first step in risk management have been introduced using different scenarios of floods and landslides in the basin. Because of these, first of all to understand of the basin and to give the studies some guidance physical characteristics of basin have been considered. Secondly, element at risk and their vulnerabilities and potential damaging events like floods and landslides for the basin have been studied. Finally, risk analysis have been done according to different scenarios of the potential hazards in the basin. GIS based digital data and RS data have been used in the study. Also, some attribute data, statistical data and field works have been mentioned in geographical perspective. Finally, effects and consequences of probable floods and landslides in the Havran river basin have been exposed. iii ÖNSÖZ “Havran Çayı Havzasının (Balıkesir) CBS ve Uzaktan Algılama Yöntemleriyle Taşkın ve Heyelan Risk Analizi” başlıklı bu çalışmada, ülkemizde son yıllarda yaşanan afetlerden en önemlisi olan depremlerin yanında, taşkın ve heyelanların da incelenmesi gerektiği, afet yönetimine esas olacak risk analizi çalışmalarının gerekliliği ve bu çalışmalarda CBS ve UA’nın önemi ve kullanılabilirliği vurgulanmaya çalışılmıştır. Balıkesir ili sınırları içinde yer alan Havran Çayı, geçmişte büyük taşkınlara neden olmuş ve saha için büyük kayıplar meydana getirmiştir. Fakat çalışma alanı ve çevresi için, yağış değerlerinde meydana gelen değişme nedeniyle, geçtiğimiz 20 yıla aşkın süre içinde sahada ciddi taşkınlar meydana gelmemiştir. Buna rağmen çalışma alanının taşkın üretme kapasitesinin olmasından dolayı, Devlet Su İşleri (DSİ), Havran Çayı üzerinde İnboğazı mevkiinde hem taşkınları önleme hem de sulama amaçlı olarak Havran Barajı inşaat çalışmalarını başlatmış ve proje tamamlanma aşamasına gelmiştir. Ayrıca Havran Çayı yatağı, Havran yerleşmesini taşkınlardan koruma amaçlı olarak, yerleşmeye yakın olan kesimde beton duvarlarla sınırlandırılmış ve yapay kanal içine alınmıştır. Bunun yanında, havzanın iç ve yukarı kesimleri için heyelanların incelenmesi yapılmıştır. Sahada kayıtlara geçmiş, insan hayatını olumsuz yönde etkileyen büyük heyelanlara pek rastlanmazken, yapılan arazi çalışmaları neticesinde heyelanların da üzerinde durulması gerektiği kanaatine varılmıştır. CBS ve UA yöntemlerinin kullanıldığı bu çalışmada sayısal veri tabanının ve bunlara ait sözel veri tabanın hazırlanması çalışmanın büyük ve önemli bir kısmını oluşturmuştur. Bunun yanında saha içinde gerek taşkınlar ve gerekse heyelanlar için arazi çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışma için başlangıçta hedeflenen çalışmaların tamamını gerçekleştirildiğini söylemek mümkün değildir. Bundan dolayı, çalışmalar sırasında, çalışmanın içerik ve gidişatını sınırlandıran bir takım olumsuzluklar ve veri engelleriyle karşılaşılmıştır. Bunlar Giriş kısmında ayrı bir başlık altında detaylı olarak ele alınmıştır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, saha için taşkın ve heyelanların risk analizi çalışmaları tamamlanmıştır. Taşkın ve heyelan çalışmalarıyla ilgili olarak, gerek konunun değerlendirilmesi gerekse uygulanan yöntem bakımından konuyla ilgili çalışan bilim insanlarıyla paylaşılabilir nitelikte olmasına özen gösterilmiştir. iv Bu çalışmanın oluşturulmasında başından sonuna kadar beni destekleyen ve yönlendiren değerli danışman hocam Doç. Dr. Hüseyin TUROĞLU’na teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca yine bilimsel olarak destek sağlayan Prof. Dr. Barış MATER ve Prof. Dr. Nebiye MUSAOĞLU’na desteklerinden dolayı teşekkür ederim. Bunun yanında Balıkesir iline bağlı olan çalışma alanımda, araştırmalarıma destek çıkan Balıkesir Vali Yardımcısı Sayın Sadık İKİZEK’e ve Havran Kaymakamı Ali Murat KAYHAN’a teşekkür ederim. Gerek verilerin oluşturulması ve gerekse araştırmalarımda bana maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, Dr. Deniz EKİNCİ, Dr. Cengiz AKBULAK, Dr. Füsun Balık ŞANLI, Arş. Gör. Tolga GÖRÜM, Arş. Gör. Cihan BAYRAKDAR, Arş. Gör. Ebru AKKÖPRÜ, Arş. Gör. Abdurrahim AYDIN, Vedat KAPSUZ ve öğrencilerimizden İrfan AKAR, A. Mücella ABACI ve Zafer KEÇELİ’ye ve ismini sayamadığım birçok kişiye teşekkür ederim. İstanbul - 2007 v İÇİNDEKİLER ÖZ..............................................................................................................................iii ABSTRACT................................................................................................................iii ÖNSÖZ......................................................................................................................iv İÇİNDEKİLER............................................................................................................vi ŞEKİL LİSTESİ..........................................................................................................ix TABLO LİSTESİ.......................................................................................................xix GRAFİK LİSTESİ.....................................................................................................xvi FOTOĞRAF LİSTESİ.............................................................................................xviii HARİTA LİSTESİ......................................................................................................xix GİRİŞ..........................................................................................................................1 Amaç ve Kapsam....................................................................................................2 Materyal ve Yöntem................................................................................................3 Karşılaşılan Güçlükler.............................................................................................8 Önceki Çalışmalar.................................................................................................10 1. HAVZANIN GENEL FİZİKİ ÖZELLİKLERİ............................................................14 1.1. Jeolojik Özellikler ...........................................................................................14 1.1.1. Stratigrafik ve Litolojik Özellikler..............................................................14 1.1.2. Tektonik Özellikler...................................................................................18 1.1.2.1. Çizgisellik Analizi ..............................................................................21 1.2. Morfometrik Özellikler ....................................................................................24 1.2.1. Eğim Özellikleri .......................................................................................24 1.2.2. Bakı Özellikleri ........................................................................................28 1.2.3. Hipsometrik Eğri ve Hipsometrik İntegral ................................................29 1.2.4. Havza Asimetrisi......................................................................................31 1.2.5. Akarsu Uzunluk-Gradyan İndeksi (SL İndeks) ........................................32 1.2.6. Akarsu Boyuna Profilleri..........................................................................36 1.2.7. Akarsu Ağı ve Relief Özellikleri ...............................................................40 1.2.8. Havza Şekli Analizi..................................................................................51 1.3. İklim Özellikleri...............................................................................................54 1.3.1. Yağış .......................................................................................................55 1.3.2. Sıcaklık....................................................................................................63 1.3.3. Rüzgar.....................................................................................................67 vi 1.3.4. Nem.........................................................................................................69