Pertek Kalesi Pertek Kalesi
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ERTUĞRUL DANIK* PERTEK KALESİ PERTEK KALESI I. ESKİ PERTEK'İN metinlerinde geçen "Pittiiarik" kentinin Pertek COĞRAFYASI VE JEOLOJİSİ olarak önerilmesi^ bu konuya ilişkin ilk ve tek bilgi olarak görülmektedir. Her ne kadar yerleşim nfik dönemdeki adı ile Arsanias'ın yani yerinde yeterli ve detaylı araştırma ya da bilimsel Murat Nehri'nin kıyısında, Tunceli iline kazı yapılmamışsa do, mevcut kimi bilgiler bağlı bugünkü Pertek ilçe merkezinin 5 A bölgede Hitit, Asur ve Unartu egemenliklerinin km güneyinde kurulu iken, Keban Baraj yaşandığını göstermektedir. Bu egemenlikler Gölü rezervuar alanı içinde kalan Eski Pertek sırasında ise, kale alanının kullanıldığını^ kale kenti; dönemi içinde güneyde Elazığ ili ile içinde ve kalenin oturduğu kayalık alanda bulu sınırlanırken; doğusunda, batısında ve kuzeyinde, nan işçiliklerden anlayabilmeldeyiz. kuzeye doğru gittikçe yükselen dağ sıraları ile çewilidir. Batı yönünde Kurmizak ve Çemişkezek, Hitit metinlerindeki "Pittiarik" dışında farklı kuzey yönünde Sağman, doğu yönünde Mazgirt bir isim önermesi bulunmayan Pertek yerleşiminin, kaleleri, güney yönünde ise Bekçiler ve Harput adı ve kaynağı konusunda ilk önermeyi yapan kalesi, yakın ilişkili kaleler durumdadır. Evliya Çelebi, kalede bir dönem var olduğunu Güneydeki alçak seviyeli tepelerin söylediği bir karakuş kabartması ya da heykeli oluşturduğu Harput Platosu'na ve dönemin Murat nin, Moğol dilinde "Pertek" olarak anıldığını belir Vadisi'nden batıdaki Çemişkezek'e doğru giden tir'. Evliya Çelebi'nin görmediği ancak, var az engebeli alana karşın, doğu ve kuzeyde yer olduğunu söylediği söz konusu heykelin varlığı ve obn yüksek rakımlı dağ sıraları, günümüzde de açıklaması, Pertek adının açıklaması için yetersiz olduğu gibi, Pertek'i daha çok güney yöndeki kalırken; bu görüşten sonra gelen önermeler Harput ve batıdaki Çemişkezek ile ilişki kurmaya arasındaki en ciddi öneri "küçük kale" ya da zorlamıştır. "kalecik" şeklinde yapılan açıklamalardır*. Bölgenin en tipik jeolojik formasyonu, "Pertek * Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzeleri Müdürü 06100 Formasyonu" olarak isimlendirilen orta Eosen Ulus/Ankara [email protected] ' Bölgenin jeokjiik yapısı hakkında detaylı bilgi için bkz. Kalkeri formasyonudur. Fazla miktarda Orta /!jshar1965:İ5,36. 399 Eosen Nummulitleri ve başka mikrofosiller ihtiva ' Ertem 2003: 43; ismin geçtiği metinler ve yoyınfar için bkz. Ertem 1973: 112. eden bu formasyonun, tip lokalitesinin kalınlığı ' Bu kullanımbra ilişkin olorak bkz. Işık 1989; Köroğlu 1996: 200 m. den fazla olup, alt kısmı greli ve arjilli, üst 21. ' Evliya Çelebi 1970: 109. Ne yazık ki "Çel^i" önermesi kısmı sof kalkerdir ve deve tüyü rengindedir. Doğu olan bu görüş, günümüzde de taraftar bularak batı yönünde 100 km. den fazla devam eden bu değerlendirrneler yapılır. Aynı göriişe katıkınlardan Naşit Uluğ, Pertek adının eski Türkçe'de büyük ve yırtıcı bir kus koyoç sırası, güney kuzey hattında Hozat, Tunceli olduğunu belirtirken (1939: 20); Kenan Güven, kartal merkez üzerinden Nazimiye ilçesine kadar heykelinden yoka çıkarak, bu defo bu kuşa "Portok" adının verildiği gibi farklı bir yorum getirir (1991: 43). Kenan devam eder'. Söz konusu formasyondan alınan Güven in "Portok" yorumunun kaynağı belli değilse de. kayaç parçaları üzerinde yapılan mineralojik Cenap Osmanoğlu'nun "Portuk Beyliği" yorumundan 1966: 9) yararlanmış olduğu düşünülür. Ancak her iki inceleme, bu kayaçları "andezit" olarak tanımlar. toynağın da "Portok" ya da "Portuk" adının kökeni konusunda bilgi vermemesi, bu yorumu güvensiz kılar. ' Bu oçıklamalar arosındo Vital Cuinet, Pert^ adının yerel II. PERTEK ADININ KAYNAK VE konuşma dilinde "kale" anlamına geldiğini belirtirken (1891: 398); Nurettin Ardıçoğlu, Pertek kelimesini "Pert" KÖKENİ köküne indirerek bu kelimenin "kale" anlamında olduğunu ve "ek" takısı eklenmesi ile birlikte, Pertek'in "küçük kale" Bölge genelinde gerek yerleşimin bulunduğu anlamında "kalecik" demek okJuğunu belirtir (1936: 529). Bilal Aksoy ise Pertek Adının ^part-ak" şeklinden kay Tunceli ve gerekse hemen güneyinde yer alan naklandığını ve bu ismin Erzurum'a bağlı Pertek Vöyii, Elazığ bölgesi tarihi coğrafyasına ilişkin bilgilere Kahramanmaraş'ın kuzeyindeki Pertus Kalesi, Kars'ın Susuz ilçesine bağlı Pertik köyü ile Bingöl ili Kığı ilçesine kısmen de olsa rastlanırken ve bu konuda öneriler bağlı Pertek köy odları ile birlikte PortTorla ilişkilerıdirip, sunulurken; Pertek adının lokalizasyonu yo da Arap fetihlerinde Pertek Kalesi'nin adının "kaleci^k" idenditifikasyonu konusunda çok fazla bilgiye anlamında "Berdek" olarak değiştirildiğini ancak, bu adın uzun süre yaşamadığını belirtir (1985: 82, 83). Doha sonra rastlanılmamaktadır. Yerleşimin gerek Asur ve bu düşüncesinden de vazgeçerek, önceki yorumun güve gerekse Urartu yazılı metinlerinde anılmaması ya nilir kanıtlaro dcyanmodığını belirten Aksoy, Ermenice "Pert" kelimesinin kale, sur, müstahkem yerleşim birimi gibi da farklı bir isimle onılıyorsa bunun henüz bilin anlamlarında kullanılmasından yola çıkarak, Pertek adının memesi, bir sorun olarak durmaktaysa da, Hitit "kalecik" ya do "kale yeri" olabileceğini belirtir {2000b: 12). ERTUĞRUL PANİK Yapılan bu açıklamaların farklı noktalardan yola yerleşimi de bu sınırlar içinde yer olmaktaydı. İlk çıkarak aynı sonuçla buluşmasına karşın; farlı bir defa Hitit İmparatorluk yazıtlannda anılan lşuwa öneri olarak "köprücük", "geçit yeri" ve "köprü adı, Asur yazıtlarında "Işua" olarak anılır ki; Hitit yeri" şeklinde bir başka açıklamalar görülür*. Kralı Şuppiluliuma Dönemi'nde (M.Ö. 1380- 1345) Mitanniler'le yapılan bir antlaşmadaki Bütün bu yorumlar ve değerlendirmeler, "(....) Fırat'ı geçtim ve Işuvvo'ya girdim {...)" ifade- Pertek adının kökenini açıklama konusunda yeter si'^ lşuwa sınırının Fırat'tan başlayıp doğuya li ve net bilgiler sunmaso do; genel ortak yargı, doğru uzandığını gösterir. Pertek adının daha çok "kale" anlamında bir kul lanım eğilimini göstermektedir. Ancak, güvenilir Hitit Kralı Şuppiiuliuma'nın Fırat'ı geçip ve bilimsel yeterliliği olan bir açıklama henüz Işuvva bölgesini ele geçirmesi ve bir barış yapılamamıştır. antlaşması yapması, M.Ö. XIV. yüzyılın ikinci yarısından önce bölgeye Hitit'lerin hakim olduğunu gösterirken; bu tarihten önce bölgede III. TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİNDE Mitanniler'in varlığını öğrenmekteyiz. Hititlerin PERTEK bölgedeki varlığı, Pulur (Sakyol) kazısı verileri ile 1966-1977 yılları arasında, Keban Barajı kanıtlanırken; Lehmann-Houpt'un sözünü ettiği ve Projesi kapsamında yapılan kazı ve araştırmalar^, ülkesine götürdüğünü belirttiği Pertek Kalesi yöre tarihini Poleolotik Dönem'e kadar götürmek civarında bulunan kalkanlı bir asker kabartması", tedir. Özellikle I. Kılıç Kökten'in Pertek'in Yeniköy Hitit'lerin ardından AsuHular'ın Pertek'te tarlalarında saptadığı çakmaktaşı alanı' ile yerleştiğini gösteren önemli bir kanıttır. Karataş Kayaaltı Sığınoğı'ndaki buluntular', Hititlerin hemen ardından bölgeye Poleolotik Dönem (M.Ö. 400.000-10.000) AsuHular'ın egemen olduğunu gösteren bir başka insanının, Murat Suyu Vadisi ile birlikte Pertek kanıt da, Asur Kralı I.Tukulti Ninurto'yo yöresini yerleşim olanı olarak kullandığını gös (M.Ö. 1244-1208) ait olan ve "Aİzi Kralı terir. Ehli Teşub'un 4 başkentini ve Amadini'nin 6 Kayaaltı sığınakları şeklindeki bu yerleşimler den sonra, Pertek Kalesi çevresinde farklı bir ' İlk yorumunda Zerdüşt akidesinde "Çtvnota-Pere" adındaki yerleşimle ilgili bilgi bulunmasa da; bir köprü ile, bugün yöresel dikje kulbnılan "pır" ve "pere" Çemişkezek'in Pulur köyü Sakyol Höyük ile kelimelerinin eşdeğer olabileceğini bu nedenle de önemli Yeniköy Gavurtepe Höyük'te yapılan kazılar'" bir geçiş noktasında bulunan Pertek'in, "Pere-tek= köprücük' anlamında kulbnıkıbileceğini belirten Eikıl Neolotik Dönem'den itibaren kesintisiz bir köy tipi Aksoy (1985: 24), daha sonra Pertek'in halk arasındoki yerleşimin bölgede görüldüğünü kanıtlar. Ancak, "Perteg' söyleminden yola çıkarak "tog" ekinin eski EnDenice deki "semt, yer, mahal" karşılığının, "Perteg" gerek Pertek Kalesi yakın çevresinde, gerekse obrak "geçit yeri" ya da "köprü yeri" açıkbmasını yapar Pertek'e çok yakın bulunan ve yine Keban Baraj (2000b: 12). Gölü olanı altında kalmış bulunan Til Köyü ' Bu proje kapsamındaki çalışmalar, daha çok Elazığ bölge sine ilişkin olsa da; Hamit Zübeyr Koşoy başkanlığındaki Höyüğün'de bilimsel kazıların yapılmamış olması, Pulur (Sakyol), Yeniköy (Gavurtepe) kozıkın ile, Cevat Erder Pertek'in bu dönemlerini karanlıkta bırakır ki, başkanlığında Pertek Kalesi ve çevresindeki yapıbr ile Til olasılıkla bu dönemlerde bölge Sakyol ve Köyü araştırmaları ve İ. Kılıç Kökten başkanlığındaki Prehislorik çevre araştırmaları, yöreye ilişkin arkeok>jik, Gavurtepe'de olduğu gibi kesintisiz olarak iskan sanat tarihi ve etnografik çalışmakır olarak değerlendirilir. edilmiş olmalıydı. ' Kökten 1971: 15. ' Kökten 1972: 2; 1974: 4. Kalkolitik ve İlk Tunç dönemlerinde artan '° Anılan her iki höyükteki kazı çolışmakın ve sonuçbn için sayıdaki yerleşim olanı, bölgeyi önemli ve strate bkz. Koşoy 1976a ve 1976b. " Koşoy 1976a: xvii. jik bir konuma getirirken; yörenin tüm bu dönem " Köroğlu 1996:64 lerdeki bilinen ilk adı "işuvvo"" olup, Pertek " Lehmann-Houpt 1907: 60. PERTEK KALESİ güçlendirilmiş kentini fethettim {...}" ' şeklindeki anlaşılırken; II. Rusa Dönemi'nde (M.Ö. 681- yazıtdır. Aİzi diye sözü edilen Elazığ ile birlikte 645), bölgenin kesin olarak Urartu'ların elinde Pertek ve çevresini de ele geçiren Asurlular'ın ege olduğunu bilmekteyiz Bu egemenliği tescil eden menliğinin bir ara kesintiye uğradığını