DE GROTE RUBENS ATLAS

GUNTER HAUSPIE DUITSLAND INHOUD 1568-1589 12-23 13 VLUCHT NAAR KEULEN 13 HUISARREST IN SIEGEN 14 GEBOORTE VAN PETER PAUL ANTWERPEN 15 SIEGEN 16 JEUGD IN KEULEN 1561-1568 17 KEULEN 20 RUBENS’ SCHILDERIJ 10-11 10 WELGESTELDE OUDERS IN DE SANKT PETER 10 ONRUST IN ANTWERPEN 21 NEDERLANDSE ENCLAVE IN KEULEN 11 SCHRIKBEWIND VAN ALVA 22 RUBENS IN HET WALLRAF- RICHARTZ-MUSEUM 23 TERUGKEER NAAR ANTWERPEN

1561 1568 1577

LEEFTIJD 0 1 2 3 4

ITALIË 1600-1608

32-71 33 OVER DE ALPEN 53 OP MISSIE NAAR SPANJE 33 VIA VENETIË NAAR MANTUA 54 EEN ZWARE TOCHT 35 GLORIERIJK MANTUA 54 OPLAPWERK IN VALLADOLID 38 LAGO DI MEZZO 55 VALLADOLID 39 MANTUA IN RUBENS’ TIJD 56 PALACIO REAL 40 CASTELLO DI SAN GIORGIO 57 OVERHANDIGING VAN DE GESCHENKEN 41 PALAZZO DUCALE 57 HERTOG VAN LERMA 42 BASILICA DI SANT’ANDREA 59 GEEN SPAANSE HOFSCHILDER 42 IL RIO 59 TWEEDE VERBLIJF IN ROME 42 HUIS VAN GIULIO ROMANO 59 CHIESA NUOVA 42 HUIS VAN ANDREA MANTEGNA 60 DE GENUESE ELITE 43 PALAZZO TE 61 INSPIREREND GENUA 44 MANTUAANS MEESTERWERK 65 DE PALAZZI VAN GENUA 48 HUWELIJK VAN MARIA DE’ MEDICI 67 EEN LAATSTE KEER ROME IN FIRENZE 67 TERUGKEER NAAR ANTWERPEN 49 EERSTE VERBLIJF IN ROME 68 RUBENS IN ROME 49 SANTA CROCE IN GERUSALEMME 70 STEDEN MET SCHILDERIJEN UIT 51 VIA EEN OMWEG NAAR GRASSE RUBENS’ ITALIAANSE PERIODE 52 VERONA EN PADUA

1600 1608 VLAAMSE MEESTERS

4 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 ANTWERPEN 1589-1600

24-31 25 TERUG IN ANTWERPEN 25 STAD IN VERVAL 26 UITMUNTEND STUDENT 27 DE JEUGDJAREN IN ANTWERPEN 28 GOEDE MANIEREN LEREN 28 DE ROEP VAN DE KUNST 28 OPLEIDING TOT SCHILDER 30 ADAM EN EVA 31 MEESTER 31 VERTREK NAAR ITALIË

1589 1600

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

ANTWERPEN 1608-1622

72-117 73 OVERLIJDEN VAN MOEDER 88 IN DE BETERE ANTWERPSE KRINGEN 74 TWAALFJARIG BESTAND 88 EIGEN WONING AAN DE WAPPER 74 HEROPLEVING VAN DE KUNSTEN 90 HET 75 RUBENSWANDELING 91 EEN PALAZZO IN ANTWERPEN DOOR ANTWERPEN 92 BEDRIJVIG ATELIER 77 IN HET SPOOR VAN RUBENS DOOR 100 DE KRUISOPRICHTING ANTWERPEN 101 DOOD VAN BROER FILIPS 78 DE AANBIDDING DER WIJZEN: 101 DE KRUISAFNEMING EEN SCHILDERIJ VOOR DE VREDE 102 DE MEESTERWERKEN VAN DE 82 KLOOSTERSTRAAT ONZE-LIEVE-VROUWEKATHEDRAAL 83 HOFSCHILDER VAN ALBRECHT 112 SINT-CAROLUS BORROMEUSKERK EN ISABELLA 113 VERLOREN PLAFONDSCHILDERINGEN 83 HUWELIJK MET 116 DE MERKWAARDIGE RONDREIS 86 HET GEZIN RUBENS-BRANT VAN EEN MEESTERWERK

1622 PETER PAUL

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 5 PARIJS LAKEN 1622-1625 1625-1626

118-129 119 ONTBODEN BIJ MARIA DE’ MEDICI 130-133 131 OP DE VLUCHT 120 OPDRACHT VOOR EEN MONUMENTALE CYCLUS VOOR DE PEST 122 RUBENS IN PARIJS 132 HOEVE TE LAKEN 124 DIPLOMATIE OP DOEK 124 INFORMANT VOOR ISABELLA 125 MOORDPOGING? 125 TWEEDE REIS NAAR PARIJS 126 CLARA SERENA RUBENS 127 DERDE REIS NAAR PARIJS 128 ADIEU PARIJS

1622 1625

45 46 47 48

LONDEN ANTWERPEN 1629-1630 1630-1635

150-161 151 TERUGREIS NAAR BRUSSEL 162-173 163 GEEN VREDE IN DE NEDERLANDEN 151 HET KANAAL OVER 163 TEVERGEEFS NAAR ’S-GRAVENHAGE 152 YORK HOUSE 163 TEGENWERKING VAN DE ADEL 153 ONTMOETING MET KAREL I 164 GEEN DIPLOMAAT MEER 154 SCHILDERIJEN VOOR BANQUETING HOUSE 166 HUWELIJK MET 158 MOEILIJKE ONDERHANDELINGEN 166 VERLIEFDE SCHILDER 158 DE VREDE HAALT HET 170 HET GEZIN RUBENS-FOURMENT 160 WEER (EVEN) KUNSTENAAR 172 BLIJDE INTREDE VAN FERDINAND 160 TERUGKEER ALS RIDDER 161 RUBENS IN LONDEN

1629 1630 VLAAMSE MEESTERS

6 52 53 54 55 56 57 LAKEN ANTWERPEN MADRID 1625-1626 1626-1627 1627-1629

131 OP DE VLUCHT 134-137 135 DOOD VAN ISABELLA BRANT 138-149 139 DE DIPLOMAAT ONTWAAKT VOOR DE PEST 135 EEN HUIS 140 IN DE ADELSTAND VERHEVEN 132 HOEVE TE LAKEN VAN PLAISANTIE 140 MISLUKT IN HOLLAND 140 VIA LA ROCHELLE NAAR MADRID 141 AANKOMST IN MADRID 142 DE WANDTAPIJTEN VAN DE DESCALZAS REALES 143 IN DE GUNST VAN FILIPS IV 144 SAN LORENZO DEL ESCORIAL 146 RUBENS IN MADRID 148 BEVRIEND MET VELÁZQUEZ 149 ALS GEZANT NAAR LONDEN

1626 1627 1629

48 49 50 51 52

ELEWIJT ANTWERPEN 1635-1640 1640

174-183 175 HET STEEN IN ELEWIJT 184-187 185 JICHTAANVALLEN 175 WEG VAN HET WOELIGE ANTWERPEN 185 DE SCHILDER LIJDT 176 VLAAMSE LANDSCHAPSSCHILDER 186 TESTAMENT 176 TORRE DE LA PARADA 186 OVERLIJDEN 177 MYTHOLOGISCHE TAFERELEN 186 BEGRAFENIS 180 RUBENSWANDELING DOOR ELEWIJT 186 RIJKE NALATENSCHAP 188 RUBENS WERELDWIJD

1635 1640 PETER PAUL RUBENS PETER PAUL

57 58 59 60 61 62 63 7

EEN REIZEND KUNSTENAAR

De grootste schilder van de barok. Vlaamse meester achterna en gaat Met die titel heeft Peter Paul Ru- op zoek naar die sporen. Op die bens zijn plaats in de geschiedenis manier ontdek je als lezer zelf hoe verworven. Dat is op zich al vol- buitenlandse invloeden de kunst doende om je leven geslaagd te en het denken van de meester mee noemen. Maar Rubens is meer. Hij is gevormd hebben. Maar ook hoe hij kunstenaar en ondernemer, diplo- die inzichten in Vlaanderen heeft maat en reiziger. De combinatie van geïntroduceerd en zo ons wereld- al die kwaliteiten voert hem vaak vermaarde kunsterfgoed mee op de naar het buitenland. Naar Italië en kaart heeft gezet. Spanje. Naar de koninklijke palei- zen in Madrid, Parijs en Londen. De Grote Rubens Atlas is geen puur Overal waar hij opduikt, wordt hem kunstboek of zuivere biografie, maar gevraagd om er zich langer te vesti- evenmin een loutere reisgids. Het is gen. Tevergeefs. Altijd keert Rubens een atlas die puzzelstukjes verza- terug naar Antwerpen. Want hoe melt op alle plaatsen waar Rubens groot de reislust en de nieuwsgie- een voetafdruk achterliet. Elk stukje righeid ook zijn, de verknochtheid vormt een duidelijker beeld van aan de stad aan de Schelde krijgt deze onvermoeibare kunstenaar en telkens de bovenhand. diplomaat, die zelfs op zijn sterfbed nog spijt had dat het reizen voor Rubens’ reizen hebben sporen hem definitief voorbij was. nagelaten op vele plekken in Euro- pa. De Grote Rubens Atlas reist de Gunter Hauspie PETER PAUL RUBENS PETER PAUL

9 ANTWERPEN 1561-1568

De Beeldenstorm in Antwerpen op 20 augustus 1566, Frans Hogenberg, 1570, Rijksmuseum, Amsterdam. Deze cartograaf sym- pathiseert met de opstandelingen, vlucht naar Keulen en maakt daar Bartholomeus Rubens en Barbara Arents, Jacob Claesz. van Utrecht, 1530, in 1570 deze gravure van de vernie- Rubenshuis, Antwerpen. Dit zijn de huwelijksportretten van ’ ouders. ling van een Antwerpse kerk. Uit de attributen waarmee hij is afgebeeld, kunnen we opmaken dat Bartholo- meus drogist is. Barbara stamt uit een familie van hoge ambtenaren en juristen. Hun enige kind, Jan, wordt geboren in 1530, het jaar van hun huwelijk. Bartho- lomeus sterft al in 1538. De jonge weduwe Barbara hertrouwt nog hetzelfde jaar. ONRUST IN ANTWERPEN Uit dit huwelijk worden één stiefbroer en twee stiefzussen van Jan Rubens ge- In die jaren heerst er grote onrust boren. Dat Jans ouders zich naar aanleiding van hun huwelijk door een bekend in de Nederlanden. Deze gebieden schilder laten portretteren, toont aan dat zij tot de respectabele burgerij van vallen in de 16de eeuw onder het Antwerpen behoren. gezag van de koning van Spanje, Filips II. Hij ziet het als zijn godde- WELGESTELDE OUDERS studeert onder andere in Rome, is lijke taak om de Katholieke Kerk te In 1577 wordt Peter Paul Rubens advocaat en bekleedt van 1562 tot verdedigen tegen het opkomende als zesde kind van Jan Rubens 1567 het schepenambt in Antwer- protestantisme. Ook in de Spaanse en Maria Pypelinckx geboren. In pen. Maria (*1538) is de dochter van Nederlanden raken edellieden en het decennium voor zijn geboorte een welgestelde tapijthandelaar. Ze het volk in de ban van het calvinis- beleeft het gezin een turbulente is geboren in Kuringen, bij Hasselt, me, een vorm van protestantisme periode, die ook zal doorwerken vanwaar haar familie afkomstig naar het gedachtegoed van hervor- in de jeugdjaren van de schilder. was, maar brengt haar jeugd door mer Johannes Calvijn. Dat verzet Jan (*1530) is een telg uit een in Antwerpen. In 1561 trouwen Jan zich tegen de macht, rijkdom en VLAAMSE MEESTERS Antwerpse apothekersfamilie. Hij en Maria. praal van de Kerk en de paus en wil 10 het geloof terugbrengen naar zijn Bijbel- Hertog van Alva, Peter Paul Rubens, 1628, Palacio de Liria, se oorsprong. Madrid. Meer dan 35 jaar na diens dood maakt Rubens dit In augustus 1566 raast de Beeldenstorm portret – naar een schilderij van Titiaan – van volksvijand door de Lage Landen. Calvinisten ver- nummer één ten tijde van de vlucht van zijn ouders naar 1561 nielen op grote schaal heiligenbeelden Keulen. De schilder behoort dan tot de intieme kring van in de kerken. Ze beroepen zich daarbij het Spaanse koninklijk hof. Het onderwerp van dit schilde- 1568 op de Bijbel, die de verering van heili- rij toont dat Rubens niet enkel kunstschilder was, maar ook gen en beelden zou verbieden. Op 20 zakelijke en diplomatieke aanleg bezat. augustus worden in de Antwerpse Onze- Lieve-Vrouwe­kathedraal de glasramen, beelden, relieken, praalgraven en altaren vernietigd. Het gotische interieur van de kathedraal gaat op die dag definitief verloren.

SCHRIKBEWIND VAN ALVA Antwerpen is in de 16de eeuw een brui- sende metropool, met een zelfbewuste burgerij en goed verdienende koop- en ambachtslieden. Met 100.000 inwoners is het tevens de grootste stad van de Nederlanden. Naast een religieuze her- 1640 vormingsleer belichaamt het calvinisme ook een sociaaleconomisch verzet van een opkomende stedelijke middenklasse tegen het centrale vorstelijke gezag van Filips II en diens dwingelandij. In de zelf- bewuste Scheldestad is de rebellie tegen de Spaanse koning groot.

Filips II besluit om samen met de hertog van Alva, zijn meedogenloze landvoogd in de Nederlanden, de opstand hardhandig de kop in te drukken. Het schrikbewind laat een aantal leiders als waarschuwing terechtstellen op openbare plaatsen. Dat is in september 1568 ook het lot van Antoon van Stralen, in de jaren voordien burgemeester van Antwerpen. Vele koop- lui en voorname burgers verlaten daarop de stad. Ook schepen Jan Rubens, die zijn sympathie voor de nieuwe godsdienst niet verbergt en dus vreest voor zijn le- PETER PAUL RUBENS PETER PAUL ven, ontvlucht Antwerpen. 11 DUITSLAND 1568-1589

7

ANTWERPEN 5 1 2 KEULEN KURINGEN SIEGEN

DILLENBURG

6 3 4

Jan Rubens is een vertrouweling van Willem van Oranje en verdedigt Na de dood van Jan Rubens keert Waarschijnlijk in Siegen wordt in Keulen de belangen van Maria Pypelinckx met haar drie op 28 of 29 juni 1577 Jan Rubens en Maria Anna van Saksen, Willems overgebleven kinderen, onder wie Peter Paul Rubens geboren. Pypelinckx trouwen. echtgenote. Peter Paul, terug naar Antwerpen.

1561 2 1569 4 1577 6 1589

1 1568 3 1571 1583

Jan Rubens en Maria Pypelinckx Jan Rubens verwekt een kind 5 Het gezin Rubens mag zich ontvluchten Antwerpen. Op hun bij Anna van Saksen. Hij wordt weer in Keulen vestigen. 7 vlucht houden ze halt in Kurin- daarom onder huisarrest

VLAAMSE MEESTERS gen, waar Maria familie heeft. geplaatst, eerst in Dillenburg, vanaf 1573 in Siegen. 12 VLUCHT NAAR KEULEN HUISARREST IN SIEGEN In 1570 mag Jan Rubens met zijn Jan Rubens trekt met zijn vrouw Maar de relatie tussen de advo- gezin zijn intrek nemen in het en kinderen eerst naar het graaf- caat en zijn cliënte blijft niet lou- fraaie Rinkenhof in Keulen. Dat is schap Loon (het huidige Belgisch ter zakelijk. In augustus 1571 baart een privilege in een stad die al die Nederlandse vluchtelingen Limburg), waar familie van zijn Anna een buitenechtelijk kind van liever niet ziet komen. Hij woont vrouw woont. Daar zijn ze veilig. Jan. Willem van Oranje is razend. 1568 er samen met zijn vrouw en vier Het graafschap maakt deel uit van Jan Rubens wordt gearresteerd kinderen én met twee kinderen het prinsbisdom Luik, de Spaanse en opgesloten in een kerker van 1577 * van Anna van Saksen en Willem kroon heeft er niks in de melk te Slot Dillenburg, het voorouderlijk van Oranje. Jans vrouw Maria brokkelen. Vervolgens reist het kasteel van de Oranje-Nassaus, 1589 ontfermt zich over alle bewoners gezin Rubens, net zoals vele Ant- en ter dood veroordeeld. Alleen van het huis. Het Rinkenhof, met werpse vluchtelingen, door naar door een moedige tussenkomst zijn opvallende, op een campani- de vrije rijksstad Keulen. Op dat van Maria weet Jan de executie le gelijkende toren, werd in 1911 moment telt het gezin vier kinde- te ontlopen. In twee prachtige afgebroken. Alleen de straatnaam ren: Jan-Baptist, Blandina, Clara brieven vergeeft Maayken, zoals Am Rinkenpfuhl herinnert er nog en Hendrik. In Duitsland behartigt Maria ook werd genoemd, haar aan. Een zijstraat heet de Rubens- strasse. de jurist Jan Rubens de zakelijke man zijn misstap en pleit zij bij belangen van Anna van Saksen. Zij graaf Johan van Nassau voor zijn is de vrouw van prins Willem van vrijlating. De terdoodveroordeling Oranje, een van de leiders van de wordt in 1573 omgezet in een ver- opstand tegen de Spanjaarden. Jan banning naar Siegen. Daar leeft is een vertrouweling van de prins, Jan onder huisarrest samen met 1640 waardoor hij hoog in aanzien komt zijn gezin. Wel moet voor deze te staan. Het gezin Rubens neemt gunst een deel van het familie­ zijn intrek in het statige patriciërs- fortuin worden opgeofferd. huis Rinkenhof, dat toebehoort aan Anna van Saksen.

↓ Slot Dillenburg in 1575. Vanuit dit slot organiseert Willem van Oranje het verzet tegen de onderdrukking door de Spaanse koning in de Nederlanden. Jan Rubens wordt er twee jaar gevangen gehouden, van 1571 tot 1573. PETER PAUL RUBENS PETER PAUL

13 GEBOORTE VAN PETER PAUL Antwerpen aanvroeg maar het wel daten plunderen de stad, stelen Na de dood van Anna van Saksen, in bezat, is ook een argument voor de waardevolle bezittingen van de december 1577, mag het gezin Ru- these dat hij daar geboren werd. inwoners, verkrachten vrouwen bens naar Keulen terugkeren. Peter Onderzoek van ander bronnenma- en doden mannen. Naar schatting Paul is dan al geboren. Lang werd teriaal heeft sommige historici dan zevenduizend burgers vinden er aangenomen dat hij het levenslicht weer doen besluiten dat de schilder in een tijdspanne van amper drie zag op 28 of 29 juni 1577 in Siegen. niet in 1577 maar in de tweede helft dagen de dood. Het leven van Maar zowel over de plaats als over van 1576 geboren is. ex-schepen Jan Rubens mag dan in de datum is er onenigheid onder de kerker in Dillenburg en tijdens historici. Het staat namelijk vast dat Hoe dan ook, wat wel met zeker- het strenge huisarrest in Siegen Maria Pypelinckx in de weken voor heid kan worden gezegd, is dat geen lachertje zijn geweest, zijn eind juni een tijdlang in Antwerpen Peter Paul ter wereld komt in een collega-schepenen in Antwerpen verbleef. Dat een hoogzwangere van de donkerste perioden van het vergaat het allesbehalve beter. Net vrouw in die tijd nog een lange en gezin Rubens én van de thuisstad zoals de andere burgers van Ant- vermoeiende reis van Antwerpen van zijn ouders, Antwerpen. Begin werpen moeten ook zij vrezen voor naar Siegen zou ondernemen, wekt november 1576 is de Spaanse fu- hun leven – enkelen van hen wor- verbazing. Het gegeven dat Peter rie door de stad aan de Schelde den daadwerkelijk omgebracht. Paul nooit het poorterschap in geraasd. Muitende Spaanse sol-

De Burgstrasse voert naar het Obere Schloss, hoog op de Siegberg die over Sie- gen en het Siegtal uitkijkt. In Rubens’ tijd was deze burcht, net als de stad, in het bezit van de Nassaus. In het slot toont het Siegerlandmuseum in de Rubenszaal­ vandaag negen schilderijen van de kunstenaar, waaronder een versie van het bekende werk De roof van de dochters van Leucippus en een zelfportret.

De Rubensbrunnen, Hermann Kuhmichel, 1935, kasteelpark van het Obere Schloss, Siegen. Deze sculptuur van drie vrouwen die zich over een boreling ontfer- men, symboliseert de langdurige twist tussen Antwerpen, Siegen en Keulen over de vraag waar Rubens geboren werd. Al lezen bezoekers in het bijbehorende opschrift dat het voor Siegen een uitgemaakte zaak is: in Siegen natuurlijk! VLAAMSE MEESTERS

14 0 100 m SIEGEN WANDELING NAAR DE WIEG VAN PETER PAUL - 1,2 KM

Op het stadhuis op de markt van Siegen werd in 1877 dit bord gehangen. Het herdenkt de 300ste verjaardag van Rubens’ geboortedag. Volgens het opschrift werd hij op 29

juni 1577 in Siegen geboren. E ASS STR TER HIIN

E Schlosspark SS GA 5 ER 4 MM LÄ

SSE STRA BURG

3 6 2 1 H Ö Rubens- H S TR K Stadhuis A brunnen O S RN S MA E RK T E T T H G Ü U E H N F D W R G O A E S H R S E N E N I E N A T I H L A A H OB ER E ME TZ GE RS TR AS SE

AM ALT Vertrek EN F RIED HOF 1 Gedenkplaat 300ste verjaardag geboorte Rubens 2 Nikolaikirche 3 Site geboortehuis Rubens In de Burgstrasse in Siegen herinnert 4 Oberes Schloss een koperen gedenkplaat aan de 5 Siegerlandmuseum plaats waar de familie Rubens van 6 Rubensbrunnen 1573 tot 1578 een huis huurde en Jan Rubens huisarrest kreeg. Dit huis werd nadien vaak verbouwd. In 1945 werd het verwoest tijdens een geallieerd bombardement op Siegen. Als de these klopt dat Peter Paul Rubens in Siegen het levenslicht zag, was het in dit huis. PETER PAUL RUBENS PETER PAUL

15 JEUGD IN KEULEN te zijn. Hij wordt begraven in de In Keulen neemt het gezin Rubens Sankt Peter. Maria schrijft een in 1578 zijn intrek in de Sternen- opmerkelijk epitaaf voor het graf gasse nr. 10, pal in het centrum van haar man. Daarin vermeldt ze van de stad. Het gezin is inmiddels dat zij de vrouw is ‘met dewelke uitgebreid met twee kinderen, hy zevenentwintig jaren in liefde Filips en Peter Paul. In 1581 wordt en eensgezindheid heeft doorge- nog Bartholomeus geboren, maar bracht’; de moeder ook van zeven dit kind sterft bijna meteen. De kinderen ‘by hem verweckt’. familie heeft alle banden met de Oranjes verbroken en verzoent zich Peter Paul Rubens brengt ongeveer opnieuw met het katholieke geloof. de eerste tien jaar van zijn bestaan Peter Paul wordt gedoopt in de in Keulen door. Er is uit die periode parochiekerk Sankt Peter, enkele weinig bekend over zijn leven en honderden meters van de Sternen- zijn vroege artistieke ontwikkeling. gasse verwijderd. Zelf zou hij gezegd hebben dat tot zijn veertiende zijn enige inwijding Jan Rubens is een gebroken man in de schilderkunst bestond uit het sinds zijn gevangenschap en slaagt kopiëren van de meeste prenten er niet meer in zijn succesvolle uit de in 1576 door Tobias Stimmer carrière van voorheen weer op te gepubliceerde Bijbel die in die tijd pakken. Maria Pypelinckx zorgt voor heel veel succes had. Kennelijk een inkomen voor het gezin door beseft Rubens al op jonge leeftijd kamers te verhuren en door zich dat talent alleen niet volstaat. Ook met kleinhandel bezig te houden. oefening en studie zijn nodig om te Jan sterft op 1 maart 1587, zonder slagen. Hij zal die regel de rest van ooit naar Antwerpen teruggekeerd zijn leven huldigen.

Het woonhuis van de familie Rubens in de Sternengasse tijdens het interbellum. Toen was het Weinhaus Ru- bens er gevestigd. In mei 1942 werd het pand verwoest tijdens een bombardement. Er staat nu een modern kan- toorgebouw, met op de muur een gedenkplaat voor de kunstenaar. VLAAMSE MEESTERS

16 0 500 m KEULEN WANDELING DOOR DE PRILLE JEUGD VAN PETER PAUL - 6 KM

Vertrek 1 Dom van Keulen 2 Gezicht op de Rijn en op de oude stad 3 Oude stad 4 Rathaus 5 Wallraf-Richartz- Museum 6 Voormalige woning Rubens in de Köln Hauptbahnhof Sternengasse 7 Sankt Peter 8 Rubensstrasse

RIJN

E USSTRASS 1 ZEUGHA 2 E S S Museum für RA Museum Ludwig ST Angewandte US Römisch- MAGN Kunst Germanisches Museum Alte Markt Waage Rhein-

E

S S ALTE MARKT garten A Farina Duft

R

T Museum

S

G I 4 W 3 D

U

L

E E S

Käthe Kollwitz S

S S A

Museum A Wallraf- R

R 5 T

T Richartz- BUTTERMARKT

S S E

E Museum

H H NEUM SCHILDERGASSE O TZER BRÜCKE ARKT H DEU HAHNENSTRASSE

C ÄCILIENSTRASSE Rautenstrauch- A M Joest Museum PIPINSTRASSE R I N K E Schrütgen 7 N P Museum STERNENGA SSE F STRASSE SSE SSSTTRA U L.-TIETZ- RUBEENN H L 8 BAYARDGAS SE 6

ASSE IPPASTR AGR N E U K Wolkenburg Ö L L N E R S T R A S S E PETER PAUL RUBENS PETER PAUL

17

Rubens’ schilderij in de Sankt Peter

De Sankt Peter-kerk in hartje Keulen werd tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest en daarna weer op- gebouwd. Het graf van Jan Rubens, met epitaaf, is sindsdien verdwenen. Gelukkig werd het schilderij De kruisiging van Petrus wel gered. Rubens krijgt de op- dracht voor dit werk in 1636 van de erfgenamen van Everhard III Jabach. Deze invloedrijke koopman was kort daarvoor gestorven en had in de jaren 1580 net als de familie Rubens in de Sternengasse gewoond. Ever- hard Jabach moet de kleine Peter Paul zeker gekend hebben. Hij zetelde in de stadsraad van Keulen en was ook bestuurder in de Sankt Peter-parochie. Rubens aanvaardt de opdracht om voor een nieuw op te rich- ten marmeren altaar in zijn Keulse parochiekerk een schilderij te maken. Volgens zijn eigen woorden doet hij dat uit grote liefde voor de stad Keulen. Hij kiest zelf het onderwerp: de kruisiging van Petrus. Het is een vrij- heid die slechts weinig schilders te beurt valt. Wanneer Rubens in 1640 sterft, is het schilderij klaar, maar het wordt pas in 1642 – na betaling van de verschuldigde som aan zijn erfgenamen – naar Keulen vervoerd en in de Sankt Peter opgehangen. Dit moment wordt als het culturele hoogtepunt uit de 17de eeuw in de Keulse geschiedenis gezien. Omdat het schilderij in 1941 uit de kerk naar een veilige plaats wordt geëvacueerd, door- staat het de bombardementen op Keulen. Tegenwoordig hangt De kruisiging van Petrus in de rechterzijbeuk van de Sankt Peter.

↑ De Sankt Peter na de Tweede Wereldoorlog met Rubens’ laatste grote schilderij rechts van het koor.

← De kruisiging van Petrus, Peter Paul Rubens, 1638, Sankt Peter, Keulen. VLAAMSE MEESTERS

20 1568

1577 *

1589

NEDERLANDSE ENCLAVE IN KEULEN ‘Ick ben geaffectioneerdt De leden van het gezin Rubens zijn lang niet de enige vluchtelingen uit de Neder- 1640 door de stadt Ceulen, landen in Keulen. Ook andere calvinisten vinden er een veilig onderkomen en zullen om dat ick aldaer ben bijdragen aan de culturele bloei van de opgevoedt tot het thienste stad. De prachtige renaissancevoorbouw van het Alte Rathaus uit 1569 wordt ont- jaer mijns levens, en hebbe worpen door de Nederlander Wilhelm Ver- nukken. Die laat zich hiervoor inspireren dickwils verlanght naer soo door de stijl van Cornelis Floris de Vriendt, een invloedrijke Antwerpse architect die in langen tijdt de selve nogh 1560 heeft meegewerkt aan het ontwerp en de bouw van het Antwerpse stadhuis. eens te besichtigen.’ Het eerste stadsplan van Keulen, uit 1570, wordt gemaakt door Arnold Mercator, PETER PAUL RUBENS IN 1637 zoon van de beroemde cartograaf Gerard Mercator. Zij hangen het lutherse geloof aan, naast het calvinisme de belangrijkste stroming binnen het protestantisme. De ↑ Detail uit het stadsplan van Keulen van Arnold Mercator met de Dom in opbouw. dichter Joost van den Vondel wordt in 1587 in Keulen geboren uit doopsgezinde ou-

↗ De voorbouw van het Alte Rathaus uit 1569, geïnspi- ders die in 1582 Antwerpen ontvlucht zijn. reerd door de invloedrijke Antwerpse architect Cornelis Het gezin zou later naar de afgescheiden PETER PAUL RUBENS PETER PAUL Floris de Vriendt. Noordelijke Nederlanden doorreizen. 21 Rubens in het Wallraf-Richartz-Museum

Het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen is een van de belangrijkste kunstmusea van Duitsland. De oorsprong ervan ligt in de nalatenschap van de Keulse kunstver- zamelaar Ferdinand Franz Wallraf (1748-1824) en in een grote financiële schenking door de Keulse koopman Johann Heinrich Richartz (1795-1861). Het museum opende in 1861. Het herbergt topwerken van onder anderen de twee bekendste 17de-eeuwse meesters, Rubens en Rembrandt. Zo hangt er van Rubens het indrukwekkende schilderij Juno en Argus (1610) en Zelf- portret met vrienden in Mantua (1602-1604), een van zijn oudste werken (zie ook p. 38). De wonderbare vis- vangst (1610) toont een terugkerend thema bij Rubens. Later zou hij een groter gelijknamig schilderij maken voor de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Mechelen (1618- 1619). Met , Anton van Dyck en zijn ook leerlingen en medewerkers uit Rubens’ atelier vertegenwoordigd in het museum.

↑ Zelfportret met vrienden in Mantua, Peter Paul Rubens, 1602-1604, Wallraf-Richartz-Museum, Keulen.

← Juno en Argus, Peter Paul Rubens, 1610-1611, Wallraf-Richartz-Museum, Keulen. VLAAMSE MEESTERS

22 TERUGKEER NAAR ANTWERPEN Na de dood van haar man keert Maria Pypelinckx in 1589 terug naar Antwerpen. Drie van haar zeven kinderen vergezellen haar – Blandi- na, Filips en Peter Paul. Haar oud- 1568 ste zoon Jan-Baptist is naar Italië vertrokken en zal niets meer van 1577 * zich laten horen. Clara, Hendrik en Bartholomeus zijn gestorven. Peter 1589 Paul zal nooit meer terugkeren naar Keulen, hoewel het verlangen daartoe altijd bij hem is blijven sluimeren.

↓ In de nissen van de Ratsturm, de to- ren van het stadhuis, staan 124 beelden van voorname personen uit de Keulse geschiedenis opgesteld. Peter Paul Ru- bens is een van hen. Zijn beeld bevindt 1640 zich aan de zuidzijde op de eerste ver- dieping. Het werd er in 1994 geplaatst.

→ Beeld van Peter Paul Rubens op de Ratsturm. PETER PAUL RUBENS PETER PAUL

23