Funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego W Powiecie Cieszyńskim (Na Przykładzie Cieszyna, Wisły I Drogomyśla)

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI WYDZIAŁ BIOLOGII I NAUK O ZIEMI INSTYTUT GEOGRAFII I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

Błażej Guzy

Funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim (na przykładzie Cieszyna, Wisły i Drogomyśla)

Praca magisterska napisana pod opieką naukową Prof. dr hab. Antoniego Jackowskiego

Kraków 2014

6497023344(1)

Za wszelką pomoc i udostępnione dane bardzo serdecznie dziękuję proboszczom parafii ewangelickich w Cieszynie, Wiśle i Drogomyślu, Dyrektorom szkół Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie oraz Panu Marcinowi Gabrysiowi.

Za opiekę, pomoc i cenne wskazówki podczas pisania pracy dziękuję również Panu Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu.

2082754343(2)

Spis treści 1. Wprowadzenie ...... 3 1.1. Cel i zakres badań, układ pracy ...... 3 1.2. Metody badań i źródła informacji ...... 3 2. Położenie i ogólna charakterystyka powiatu cieszyńskiego ...... 6 3. Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego ...... 13 3.1. Przebieg reformacji i kontrreformacji ...... 13 3.2. Historia Cieszyna ...... 16 3.3. Historia Wisły ...... 19 3.4. Historia Drogomyśla ...... 21 4. Funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim ...... 24 4.1. Parafia w Cieszynie ...... 28 4.2. Parafie Wisły ...... 48 4.3. Parafia w Drogomyślu ...... 63 5. Podsumowanie ...... 70 Bibliografia ...... 72 Spis tabel, rycin i fotografii ...... 76

2232620151(3) 1. Wprowadzenie

1.1. Cel i zakres badań, układ pracy

Praca ma charakter monograficzny, a podjęte w niej zagadnienia są przedmiotem zainteresowania geografii społeczno-ekonomicznej i geografii religii. Celem pracy jest analiza funkcjonowania Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim pod kątem różnych aspektów działalności społecznej, naukowej, gospodarczej, itp. Zagadnienie postanowiono przedstawić na przykładzie trzech miejscowości: Cieszyna, Wisły i Drogomyśla. Miejscowości te wybrano ze względu na konkretne cechy: - Cieszyn – jako stolica i największe miasto Śląska Cieszyńskiego oraz historyczna stolica śląskiego ewangelicyzmu - Wisła – ze względu na bardzo duże zróżnicowanie pod względem wyznaniowym - Drogomyśl – jako przykład działalności ewangelickiej w małej miejscowości. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Po niniejszym Wprowadzeniu w Rozdziale 2. zaprezentowano ogólną charakterystykę powiatu cieszyńskiego, skupiając się na położeniu i środowisku przyrodniczym omawianego obszaru. Rozdział 3. w skrócie przytacza historię Śląska Cieszyńskiego: przedstawia przebieg działalności reformacyjnej i kontrreformacyjnej na Śląsku Cieszyńskim (3.1.), a także opisuje historię Cieszyna (3.2.), Wisły (3.3.) i Drogomyśla (3.4.). Meritum pracy stanowi Rozdział 4., prezentujący dane uzyskane w podczas badań. W początkowej jego części przedstawiono organizację i statystykę Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, a następnie w powiecie cieszyńskim. W kolejnych podrozdziałach analizie poddano ewangelicką działalność w parafiach w wybranych miejscowościach. Opisano każdą parafię, scharakteryzowano różne aspekty ich działalności, przedstawiono dane statystyczne dotyczące liczby parafian oraz wymieniono obiekty należące do parafii. Rozdział 5. podsumowuje całość pracy.

1.2. Metody badań i źródła informacji

W pracy posłużono się kilkoma metodami badawczymi. Pierwszym etapem pracy było gromadzenie i przegląd literatury dotyczącej problemu. Dostępna literatura, obejmująca zagadnienie protestantyzmu i samego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim, ma charakter głównie historyczny i religioznawczy. Na szczególną uwagę zasługuje wydana w 2008 roku książka pt. Kościół macierzysty wielu krajów. Historia Kościoła Ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim w latach 1545 – 1918/20 Oskara Wagnera, 3

7762312885(4) stanowiąca kompendium wiedzy o dziejach, znaczeniu i roli protestantów na omawianym obszarze. Uzupełnieniem tego zagadnienia są pozycje Luteranie na Śląsku Cieszyńskim Grażyny Kubicy-Heller z 1996 roku oraz Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności wydana w 2000 roku pod redakcją Petera Chmiela i Jana Drabiny. W tematyce tej ukazało się również wiele artykułów, m.in.: Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim od XVI wieku do 1918 roku Grzegorza Grabowskiego i Znaczenie Patentu Tolerancyjnego Ryszarda Janika. Dzieje wszystkich parafii ewangelickich na Śląsku Cieszyńskim omawia Jan Kliber w wydanej w 2013 roku książce Radość z domu Bożego. Parafie ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim i Opawskim po patentach tolerancyjnym i protestanckim. Jeżeli chodzi o poszczególne miejscowości, to najbogatsza jest literatura dotycząca Cieszyna. Historią tej miejscowości zajmuje się szczegółowo profesor Uniwersytetu Śląskiego, Idzi Panic. W 2010 roku wydał w trzech tomach Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, a w 2011 roku Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528 – 1653). Nad różnymi aspektami działalności samej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie skupiają się prace Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim pod redakcją Renaty Czyż, Wacława Gojniczka i Daniela Spratki, Via Sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie Janusza Spyry oraz Kościół Jezusowy w Cieszynie w VI półwieczu 1959 – 2009 Jana Sztwiertni. Ważny jest również przewodnik turystyczny Marcina Żerańskiego Ewangelicy w Cieszynie. Ze względu na udział projekcie wspieranym przez Europejski Obszar Gospodarczy, parafia i inne zaangażowane instytucje wydały również kilka informatorów: Biblioteka i Archiwum im. Tschammera, Muzeum Protestantyzmu, Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego oraz Miasto książek. Popularny przewodnik po cieszyńskich zbiorach bibliotecznych i archiwalnych. Sytuacją wyznaniową w Wiśle zajmują się przede wszystkim Zbigniew Pasek oraz Renata Czyż. Najważniejszym, z punktu widzenia niniejszej pracy, jest opracowanie wchodzące w skład Monografii Wisły, a dokładnie wydany w 2008 roku trzeci jej tom noszący tytuł Kościoły i wspólnoty religijne Wisły. Renata Czyż poszczególne wyznania, ich zasady wiary, formy kultu, a także ich historię i działalność omawia również w książce Strzegąc ojców wiary. Przewodnik po wiślańskich wspólnotach religijnych. Autorka razem z Danutą Szczypką podjęły sie także redakcji materiałów z sesji naukowej i wydanie ich w publikacji Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, Serbia). Historia – język – kultura. Z kolei historyczne ujęcie prezentuje Janusz Spyra w książce Wisła. Dzieje beskidzkiej wsi do 1918

1941746618(5) roku. W 2010 roku Marcin Żerański wydał również kolejny przewodnik turystyczny Ewangelicy w Wiśle. Najmniej liczebna jest literatura dotycząca Drogomyśla. Opracowania historii miejscowości i udziału w niej ewangelików podjął się Jan Jerzy Szeruda, wydając w 2006 roku książkę Historia Drogomyśla w aspekcie przemian reformacyjnych. Historię miejscowości poznamy również z artykułów Mariana Wójtowicza opublikowanych w lokalnej prasie w 1992 roku. Wiele cennych informacji pozyskano również ze stron internetowych poszczególnych parafii, Centrum Informacyjnego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, a także ze stron internetowych organizacji i instytucji z kościołem tym związanych (np. Diakonii, Towarzystwa Ewangelickiego, Centrum Misji i Ewangelizacji). Po zestawieniu danych i informacji na podstawie zebranej literatury, przeprowadzono szereg wywiadów z przedstawicielami poszczególnych parafii. Pozyskano w ten sposób niezbędne dane dotyczące liczby parafian, własności budynków i obiektów oraz różnych form działalności gospodarczej, społecznej, kulturalnej. Dodatkowo konieczne okazało się skontaktowanie z dyrektorami szkół Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie, celem uzyskania liczby uczniów i zatrudnionych nauczycieli. Wszystkie uzyskane informacje przetworzono i opracowano w formie tekstowej i graficznej. Uzupełnieniem wyżej wymienionych metod było kartowanie terenowe, dzięki któremu powstał m.in. plan Górnego Przedmieścia w Cieszynie z uwzględnieniem budynków należących do parafii ewangelickiej. Celem przedstawienia krajobrazu kulturowego wykonano fotografie istotnych obiektów związanych z Kościołem Ewangelicko- Augsburskim.

1228970481(6) 2. Położenie i ogólna charakterystyka powiatu cieszyńskiego

Powiat cieszyński leży w południowej Polsce, przy granicy z Republiką Czeską i Słowacją, w południowo-zachodniej części województwa śląskiego (Ryc. 1.). Obszar powiatu zawiera się między 49⁰ 56’ a 49⁰ 31’ szerokości geograficznej północnej i 18⁰ 34’ a 19⁰ 01’ długości geograficznej wschodniej. Od północy powiat graniczy z powiatami: wodzisławskim i pszczyńskim. Granica ta częściowo przebiega południowym brzegiem Zbiornika Goczałkowickiego. Wschodnia granica powiatu jest w dużej mierze naturalna i przebiega pasmem Baraniej Góry, doliną Białej i doliną Soły, oddzielając go od powiatu żywieckiego i powiatu bielskiego. Granica południowa i zachodnia pokrywa się z granicą państwa. Obszar powiatu zajmuje powierzchnię 730 km2.

Ryc. 1. Położenie powiatu cieszyńskiego na tle województwa śląskiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie http://pl.wikipedia.org/wiki/Powiat_cieszy%C5%84ski

1187841609(7) Administracyjnie powiat składa się z 12 gmin: 3 miejskich (Cieszyn, Ustroń, Wisła), 2 miejsko-wiejskich (Strumień, Skoczów) i 7 wiejskich (Brenna, Chybie, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Istebna, Zebrzydowice). Największą pod względem powierzchni gminą jest Wisła (109 km2) a najmniejsza Cieszyn (29 km2)1. Przez teren powiatu przebiegają drogi gminne, powiatowe, wojewódzkie i krajowe (Ryc. 2.). Najważniejsze z nich to droga krajowa nr 1 łącząca Gdańsk z Cieszynem (stanowi polską część międzynarodowego szlaku komunikacyjnego E75) a także droga krajowa nr 81 (tzw. Gierkówka). Przez powiat przebiega również międzynarodowa magistrala kolejowa Katowice - Zebrzydowice oraz stanowiąca odgałęzienie w kierunku północnym linia krajowa Chybie – Pawłowice a także linia kolejowa łącząca Bielsko-Białą i Cieszyn z południowym odgałęzieniem do końcowej stacji Wisła Głębce. Cały opisywany obszar zamieszkuje 177124 osób, co daje gęstość zaludnienia 243 osoby na km2. Najwięcej ludzi mieszka w Cieszynie (36119 osób), Ustroniu (16002 osób) i Skoczowie (14868 osób)2. Powiat cieszyński leży w obrębie prowincji Karpaty i Podkarpacie, na granicy dwóch podprowincji: Północnego Podkarpacia i Zewnętrznych Karpat Zachodnich (Tab. 1.). Południowa część powiatu znajduje się na obszarze makroregionu Beskidy Zachodnie, a dokładniej mezoregionu Beskid Śląski. Rozpościera się on między doliną Olzy, doliną Soły, Kotliną Żywiecką i Brama Wilkowicką. Tworzą go dwa pasma górskie (pasmo Czantorii i Pasmo Baraniej Góry) o przebiegu południkowym, rozdzielone doliną Wisły. Najwyższym wzniesieniem powiatu jest Barania Góra (1220 m n.p.m.). Na północy (w pobliżu Ustronia) Beskid Śląski graniczy z makroregionem Pogórza Zachodniobeskidzkiego i mezoregionem Pogórza Śląskiego. Zachodnią granicę tego Pogórza stanowi dolina Olzy, osiągająca w okolicach Cieszyna szerokość około 15 km i następnie zwężająca się ku wschodowi. Północną część powiatu można podzielić na dwie części: zachodnią znajdującą się w obrębie Kotliny Ostrawskiej (dokładnie na Wysoczyźnie Kończyckiej) i wschodnią w obrębie Kotliny Oświęcimskiej. Granicą obu kotlin jest dział wód Odry i Wisły, przebiegający przez miejscowość Pruchna. W ramach Kotliny Oświęcimskiej możemy jeszcze wyodrębnić mezoregion Doliny Górnej Wisły3.

1 Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl 2 Ibidem. 3 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, ss. 300-302, 320-321, 323- 325 7

3367379985(8)

Ryc. 2. Powiat cieszyński. Źródło: opracowanie własne na podstawie Powiat cieszyński. Mapa turystyczna., wyd. Witański, Katowice, 2006

3828419575(9) Tab. 1. Regiony fizycznogeograficzne powiatu cieszyńskiego Prowincja Karpaty i Podkarpacie (51-52) Podprowincja Północne Podkarpacie (512) Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513) Kotlina Kotlina Pogórze Beskidy Makroregion Ostrawska Oświęcimska Zachodniobeskidzkie Zachodnie (512.1) (512.2) (513.3) (513.4-5) Wysoczyzna Dolina Górnej Pogórze Śląskie Beskid Śląski Mezoregion Kończycka Wisły (512.22) (513.32) (513.45) (512.11) Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002

Na obszarze powiatu cieszyńskiego, najgłębiej zalegają utwory karbonu (200 – 1000 m). Tworzą je piaskowce i łupki, zawierające pokłady węgla kamiennego. Na nich zalegają utwory miocenu: piaski, iły, piaskowce i zlepieńce. Podczas orogenezy alpejskiej na ten region nasunęło się kilka płaszczowin: podśląska, śląska, przedmagurska i magurska. W utworach tych, w okolicy Cieszyna, pojawiają sie żyły skal magmowych, zwanych cieszynitem. Ich grubość waha się od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów, a ich długość osiąga kilkaset metrów. Ostatnia warstwę stanowią utwory czwartorzędowe, powstałe w wyniku działalności lądolodu, akumulacji rzecznej i wietrzenia. Składają sie na nie piaski glacjalne i fluwioglacjalne, żwiry oraz gliny. Ich miąższość osiąga 25 m. Pozostałością po zlodowaceniu południowopolskim są głazy narzutowe4. Na obszarze powiatu cieszyńskiego nie występują większe skupiska surowców naturalnych. Najważniejsze surowce to: - piaskowce godulskie – w Wiśle i Brennej - węgiel kamienny – na terenie gmin Zebrzydowice i Hażlach - wapienie – w okolicy Goleszowa i Lesznej Górnej - gaz ziemny – w gminach Dębowiec i Skoczów - surowce okruchowe (żwiry) – głównie w Ochabach i Pogórzu - wody mineralne (solanki) – Dębowiec, Zabłocie, Ustroń5.

4 W. Sosna (red.), Śląsk Cieszyński: środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej, Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 2001, ss. 11-16 J. Chlebowczyk (red.), Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu, wyd. Śląsk, Katowice 1973, ss. 14-22 5 Prognoza oddziaływania na środowisko dla Aktualizacji Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Cieszyńskiego do roku 2015 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2016-2019 9

1276237640(10) Obszar powiatu cieszyńskiego należy do dwóch dzielnic klimatycznych: podkarpackiej w północnej części powiatu i karpackiej w części południowej. Największy wpływ na pogodę wpływają wilgotne, polarno-morskie masy powietrza znad Oceanu Atlantyckiego. Dominują wiatry zachodnie (34%) i południowo-zachodnie (12-18%). Średnia temperatura roczna waha się w zależności od dzielnicy i wynosi: 7-8⁰C dla dzielnicy podkarpackiej i 3-7⁰C dla dzielnicy karpackiej. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec a najchłodniejszym styczeń. Najniższa temperatura osiągnęła -35⁰C w Istebnej a najwyższa 35,8⁰C w Cieszynie. Średnia roczna suma opadów w powiecie wynosi 1100 mm, przy czym najniższe opady występują w północnej części regionu (756 mm w Chybiu), a najwyższe w obszarze górskim (1400 mm w Wiśle Malince). Zima trwa tutaj ok. 60-80 dni w roku (w górach nawet 100 dni) a lato jest dłuższe i trwa ok. 80-90 dni w roku (choć w dolinie Wisły jest znacznie krótsze – ok. 65 dni). Okres wegetacyjny waha sie pomiędzy 224 dniami na Pogórzu a 188 dniami w górach6. Przez terytorium powiatu cieszyńskiego przebiega Wielki Europejski Dział Wodny, a zatem wody regionu należą do zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Obszar zlewni Morza Czarnego zajmuje jedynie niewielki fragment gminy Istebna i tworzy go dorzecze dwóch potoków: Czadeczki i Krężelki. Pozostały obszar tworzy dorzecze Olzy i dorzecze Wisły. Wisła powstaje z połączenia dwóch potoków wypływających ze stoków Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim: Czarnej i Białej Wisełki. U zbiegu tych potoków w 1972 roku zbudowano zbiornik retencyjny zwany Jeziorem Czerniańskim. Na obszarze powiatu cieszyńskiego Wisła osiąga długość ok. 60 km a następnie wpada do wybudowanego w latach 1950-56 Zbiornika Goczałkowickiego. Zbiornik o powierzchni 32 km2 i maksymalnej pojemności 168 mln m3 powstał aby zaopatrywać w wodę Górnośląski Okręg Przemysłowy. Drugą co do wielkości rzeką przepływającą przez omawiany obszar jest Olza, która wypływa na zboczach Gańczorki w Istebnej i uchodzi do Odry koło Bogumina w Republice Czeskiej. W północnych gminach powiatu występują zakładane od średniowiecza liczne stawy hodowlane7. Warto zwrócić jeszcze uwagę na wspomniane już wody mineralne. W Zabłociu w gminie Strumień występują jedne z najbogatszych w Europie solanek jodowo-bromowych. Ich mineralizacja wynosi ok. 45 g/l i zawierają 144 mg jodu/l8.

6 W. Sosna (red.), op. cit., ss. 21-23 J. Chlebowczyk (red.), op. cit., ss. 27-43 7 W. Sosna (red.), op. cit., ss. 23-27 J. Chlebowczyk (red.), op. cit., ss. 43-51 8 Prognoza oddziaływania na środowisko zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Strumień, 2013 10

3250604489(11) Różnorodność podłoża skalnego w powiecie cieszyńskim determinuje duże zróżnicowanie pod względem glebowym. Przeważają gleby mało urodzajne i w większości posiadające odczyn kwaśny. Występują tu głównie gleby bielicowe, brunatne, mady, rędziny i gleby górskie. Najlepszymi glebami w regionie są gleby brunatne w okolicach Zebrzydowic, Kończyc Małych i Marklowic Górnych (I i II klasa bonitacyjna), mady na terasach i w dolinach rzek (II klasa bonitacyjna) a także czarne ziemie na południe od Zbiornika Goczałkowickiego. Gleby powiatu cieszyńskiego są wyjątkowo narażone na erozję9. W powiecie głównym elementem szaty roślinnej są lasy pokrywające 38% powierzchni. Przeważa drzewostan świerkowo-jodłowy z domieszką buka. Z roślin chronionych omawianego terytorium do najciekawszych należą występujące w wielu gatunkach storczyki, a także cieszynianka wiosenna. Do najciekawszych okazów fauny należą m.in.: wilk, orzesznica, nietoperze, salamandra plamista, traszka karpacka, żmija zygzakowata, puszczyk uralski. Gmina Strumień z gminą Chybie stanowią jeden z największych w Polsce ośrodków hodowli karpia i pstrąga. Na terenie powiatu zlokalizowanych jest wiele obszarów i obiektów chronionych. Do najważniejszych należą: - Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego - Rezerwat „Barania Góra” – obszary źródliskowe Wisły - Rezerwat „Kopce” – cieszynianka wiosenna, obrazek alpejski - Rezerwat „Wisła” – pstrąg potokowy - Rezerwat „Góra Tuł” – storczyki, dyptam jesionolistny - Rezerwat „Zadni Gaj” – cis pospolity - Rezerwat „Rotuz” – torfowiska ze zbiorowiskami roślinności bagiennej10. Powierzchnię powiatu niemal w połowie (47%) zajmują użytki rolne, 39% stanowią lasy, a 14% pozostałe grunty i nieużytki. W związku z tym w działalności gospodarczej mieszkańców powiatu dominuje rolnictwo. Duży udział w gospodarce mają również usługi. W powiecie dominują przedsiębiorstwa małe i średnie. Jednak działają również firmy o zasięgu ogólnopolskim, a także międzynarodowym. Najważniejsze to: Kraft Foods Polska (wyroby cukiernicze i czekolady), Lakma (farby, emalie, lakiery), Teksid Iron Poland (odlewnictwo żelaza), Fabryka Maszyn Elektrycznych Celma, Bracki Browar Zamkowy,

9 W. Sosna (red.), op. cit., ss. 27-30 J. Chlebowczyk (red.), op. cit., ss. 51-55 10 Prognoza oddziaływania na środowisko dla Aktualizacji Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Cieszyńskiego do roku 2015 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2016-2019 11

1597204351(12) Ustronianka (wody mineralne i napoje), Mokate (kawa i herbata), Łukosz (produkty mięsne). Bardzo ważna jest również turystyka, szczególnie w górskich miejscowościach takich jak Wisła, Ustroń, Brenna czy obszar tzw. Beskidzkiej Trójwsi (czyli Istebnej, Koniakowa i Jaworzynki). Miejscowości te odwiedzane są zarówno zimą (nartostrady, wyciągi i skocznie narciarskie), jak i latem (górskie szlaki turystyczne, zabytki, folklor). Ustroń jest również jedyną uzdrowiskową miejscowością regionu. Leczy się tu choroby narządów ruchu, obwodowego układu nerwowego, układu krążenia i dróg oddechowych. Do najciekawszych zabytków powiatu należą: Izba Pamięci Jerzego Kukuczki, Wieża Piastowska (pozostałość po XVI-wiecznym zamku Piastów Cieszyńskich), Wieża Ostatniej Obrony z XIII wieku, Pałac Myśliwski (rezydencja Habsburgów z XIX wieku), Muzeum Śląska Cieszyńskiego (powstałe w 1802 roku), Zamek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Najcenniejszym zabytkiem Śląska Cieszyńskiego jest romańska Rotunda św. Mikołaja z XI wieku, jedna z najstarszych świątyń chrześcijańskich w Polsce.

2782429064(13) 3. Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego

3.1. Przebieg reformacji i kontrreformacji

Ruch reformacyjny zapoczątkowany został przez Marcina Lutra, który w 1517 roku, w Wittenberdze, ogłosił 95 tez. Zaproponowane przez Lutra reformy stanowiły krytykę i protest m.in. przeciwko sprzedaży odpustów oraz szerzącego się w Kościele nepotyzmu i symonii. Od tego momentu możemy mówić o powstaniu protestantyzmu – trzeciego chronologicznie nurtu chrześcijaństwa. Wszystkie powstałe później kościoły protestanckie swoje istnienie oparły o cztery podstawowe zasady: Sola Scriptura, Solus Christus, Sola Gratia i Sola Fide, czyli tylko Pismo, tylko Chrystus, tylko łaska i tylko wiara. Zasady te mówią, że tylko Pismo może określać treści wiary i praktyki chrześcijanina, Boga można poznać jedynie przez Chrystusa, zbawienie zależy od łaski Boga, nie od dobrych uczynków człowieka, a tylko wiara może uratować człowieka od potępienia11. Na Śląsk Cieszyński pierwsze idee reformacji Marcina Lutra dotarły za czasów Kazimierza II (1449 – 1529 r.). W 1539 roku, za sprawą Jana z Persteinu, zaczęto odprawiać nabożeństwa ewangelickie. Oficjalnie reformację przyjął Wacław III Adam. Zgodnie z zasadą: cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia), luteranizm stał się w Księstwie Cieszyńskim religią panująca12. 25 maja 1545 roku wydano dokument, w którym książę zatwierdza przyjęcie przez Erazma Rudzkiego kilku zabudowań w kompleksie klasztornym (nie mogło się to odbyć bez wcześniejszego przejęcia dóbr klasztornych przez księcia)13. Zarówno szlachta, mieszczanie, jak i lud życzliwie przyjmowali przemiany religijne dlatego przebiegały one pokojowo. Tym sposobem na początku lat sześćdziesiątych XVI wieku na większości obszarów Śląska Cieszyńskiego dominowała religia luterańska. W 1568 roku pojawiła się pierwsza ewangelicka ustawa kościelna na Śląsku Cieszyńskim, czyli Porządek Kościelny. Wacław III Adam, wzorując się na pismach Lutra, uregulował stosunki wewnątrzkościelne i dał wskazówki dotyczące obrzędów i nabożeństw. Dokument ten potwierdzony został w 1584 roku przez księżną Katarzynę Sydonię14. Reformacja na Śląsku

11 T. J. Zieliński, Czym jest protestantyzm?, [w:] Myśl protestancka, nr. 3,1997, http://protestantyzm.media.pl/3- 4.php, [dostęp: 22.11.2013] 12 G. Grabowski, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim od XVI wieku do 1918 roku, [w:] Peregrinus Cracoviensis, z. 4, 1996, s. 225 13 I. Panic, Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528 – 1653), wyd. Starostwo Powiatowe w Cieszynie, Cieszyn, 2011, s. 264 14 G. Kubica-Heller, Luteranie na Śląsku Cieszyńskim, wyd. Głos Życia, Bielsko-Biała, 1996, s. 29 13

1863455379(14) Cieszyńskim kulminacyjny moment osiągnęła w 1595 roku, kiedy władzę objął Adam Wacław. Od początku swego panowania podejmował zdecydowane działania w celu umacniania religii luterańskiej w podległych mu miastach. Wydał on kilka edyktów, w których stwierdzał, że wiary inne niż ewangelicka nie będą tolerowane15. Sytuacja zmieniła się w 1609 lub 1610 roku wraz z przejściem księcia Adama Wacława na katolicyzm. Wydarzenie to kończy etap reformacji w Księstwie Cieszyńskim16. Śląsk Cieszyński okazał się dla reformacji przyjaznym terytorium. Reformacja mogła się tutaj pomyślnie rozwijać ponieważ miała już przygotowany grunt przez Braci Czeskich. Największe znaczenie odegrało jednak sąsiedztwo innych księstw śląskich, do których idee reformacyjne dotarły wcześniej. Księstwo legnicko – brzesko – wołowskie było ewangelickie już od 1521 roku, Wrocław od 1524 roku, księstwo ziębicko-oleśnickie od 1526 roku. Książęta śląscy nie sprzeciwiali się rozprzestrzenianiu nowemu nurtowi ponieważ dostrzegli ekonomiczne korzyści (m.in. przez zawładnięcie dobrami kościelnymi). Kontakty Piastów cieszyńskich z książętami śląskimi i zawierane przez nich związki małżeńskie również miały wpływ na stosunek do protestantów. W największych miastach regionu, takich jak Cieszyn i Bielsko, ważną rolę w rozprzestrzenianiu się reformacji odgrywali mieszczanie i ich handlowe powiązania w innych księstwach. Powiązanie Śląska Cieszyńskiego z terenami sąsiednimi zaznaczało się także w pochodzeniu pierwszych protestanckich duchownych. Wywodzili się oni ze Storkowa (Dolne Łużyce), Zvolena (Słowacja), Niemodlina, Bytomia, Bielska a także z Węgier17. Niezwykle ważne dla utrzymania się reformacji na Śląsku Cieszyńskim było włączenie w nią chłopów. Chłopstwo, ze względu na swój konserwatyzm, przyjmowało te idee stosunkowo długo. Jednakże luteranizm oparty na pracy dla siebie i ojczyzny szczególnie przypadł do gustu tej warstwie społecznej. Zaczęli oni wykupywać swoje grunty chroniąc się jednocześnie przed wysiedleniem pod pretekstem religijnym i nadużyciami pana18.

J. Budniak, Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2002, s. 73-74 I. Panic, op. cit., s. 273 15 I. Panic, op. cit., s. 278 16 Ibidem, s. 281 O. Wagner, Kościół macierzysty wielu krajów. Historia Kościoła Ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim w latach 1545 – 1918/20, wyd. Augustana, Bielsko-Biała, 2008, ss. 27, 37 17 J. Drabina, Wokół przyczyn sukcesów reformacji w księstwie cieszyńskim w XVI wieku, [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, Ratingen, 2000, ss. 49-59 O. Wagner, op. cit., ss. 17-21 18 G. Kubica-Heller, op. cit., s. 30 14

1793130737(15) Adam Wacław po powrocie do Kościoła Katolickiego, odebrał luteranom kościoły, przekazując je katolikom. Z kolei sprowadzonym księżom katolickim polecił nawracanie poddanych. W 1613 roku powrócili do Cieszyna dominikanie. Adam Wacław zmarł w 1617 roku. Rządy po nim objął Fryderyk Wilhelm, a następnie (w 1625 roku) Elżbieta Lukrecja. Księżna wydała w 1629 roku Statut Religijny dla mieszkańców miast w księstwie cieszyńskim, w którym określała szereg ograniczeń dla ewangelików. Nie wprowadzała ich jednak w życie19. Po śmierci Elżbiety Lukrecji (ostatniej z Piastów cieszyńskich) w 1653 roku Śląsk Cieszyński znalazł się pod władzą Habsburgów. Habsburgowie przystąpili do realizowania swojej polityki rządów absolutnych, a także utrzymania i umocnienia wiary katolickiej. Rozpoczął się więc okres prześladowań religijnych i kontrreformacji. Zaczęto zamykać protestanckie kościoły i szkoły, pastorów wygnano z kraju, protestantów nie dopuszczano do urzędów i cechów miejskich, ograniczano im prawa do nabywania własności. Ewangelikom odmawiano ślubów, chrztów i pogrzebów. Zakazano posiadania ewangelickich pism i traktatów, odprawiania i uczestniczenia w potajemnych nabożeństwach, goszczenia i ukrywania księży ewangelickich. Jeszcze w 1653 roku utworzono Komisję Wyznaniową, której zadaniem była rekatolizacja ludności, w okresie od marca do kwietnia 1654 roku zamknięto wszystkie 49 kościołów protestanckich w Księstwie, a w 1670 roku sprowadzono do Cieszyna jezuitów20. Sytuacja znacznie się poprawiła, gdy 1 września 1707 roku król szwedzki Karol XII i cesarz niemiecki Józef I zawarli pokój w Altranstädt. Na mocy ugody przywrócono swobodę religijną w wielu śląskich księstwach, zwrócono 128 kościołów na Śląsku ewangelikom, a dodatkowo dostali oni gwarancję, że nie zostaną im odebrane kościoły i szkoły. Uzupełnieniem Konwencji Altransztadzkiej był Reces Egzekucyjny podpisany 8 lutego 1709 roku. Dokument ten zezwalał ewangelikom budowę na Śląsku sześciu kościołów, tak zwanych kościołów łaski. Kościoły z wieżą i dzwonami, z zezwoleniem na publiczne sprawowanie praktyk religijnych stanęły w: Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Cieszynie21.

19 I. Panic, op. cit., ss. 284-291 20 W. Sosna (red.), Śląsk Cieszyński: środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej, Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn, 2001, s. 146 O. Wagner, op. cit., ss. 50-51 21 W. Sosna (red.), op. cit., s. 150 O. Wagner, op. cit., ss. 73-76 G. Grabowski, op. cit., s. 227 P. Sitek, Duchowieństwo ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląski Cieszyńskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Cieszyn, 2004, s. 83-84 15

2216501453(16) Jednym z najważniejszych dla ewangelików dokumentów w Cesarstwie austrowęgierskim był wydany w 1781 roku przez cesarza Józefa II Patent Tolerancyjny. Religia katolicka pozostawała wprawdzie religią państwową ale dopuszczono istnienie tzw. akatolików, czyli prawosławnych i ewangelików (luteran i reformowanych). Przyznano im wiele praw, a co najważniejsze, w miejscowościach zamieszkanych przez 100 rodzin lub 500 osób akatolickich zezwolono na budowę szkoły i domu modlitwy (pozbawionego wieży, dzwonów i wejścia od ulicy). Zbory otrzymały również prawo do wyboru pastora, którego musiał zatwierdzić cesarz. Już w pierwszym roku obowiązywania patentu, w Księstwie Cieszyńskim powstało sześć nowych zborów: Bielsko, Jaworze, Błędowice, Ligotka, Bystrzyca i Wisła. W sumie do połowy XIX wieku powołano jedenaście nowych parafii (w tym w 1787 roku w Drogomyślu)22. Zniesienie wszystkich ograniczeń religijnych i całkowite równouprawnienie przyniósł Patent Protestancki z 8 kwietnia 1861 roku. Patent regulował sprawy Kościoła ewangelickiego, określał stosunki państwowo – prawne, gwarantował „po wsze czasy” równouprawnienie wobec ustaw państwowych, przyznawał ewangelikom całkowitą wolność wyznania, prawo publicznych nabożeństw, prawo do zarządzania sprawami kościelnymi, zniósł również ograniczenia w budowie kościołów23.

3.2. Historia Cieszyna

Zgodnie z legendą Cieszyn założony został w 810 roku przez trzech synów króla polskiego Leszka III. Bolko, Leszko i Cieszko po wielu latach rozłąki, spotkali się u źródła (dzisiejsza Studnia Trzech Braci), i z radości założyli miasto. Początki Cieszyna można wiązać z plemieniem Gołęszyców (słowiańskim ludem wymienionym przez Geografa Bawarskiego w IX wieku), którzy we wsi Kocobędz założyli osadę zwaną później Starym Cieszynem lub Cieszyniskiem. Gród ten został zniszczony w IX wieku w wyniku ekspansji Państwa wielkomorawskiego24. Zalążkiem dzisiejszego miasta było zbudowane w X wieku na Górze Zamkowej nowe grodzisko słowiańskie, które od XI wieku stało się centrum

22 W. Sosna (red.), op. cit., s. 154 O. Wagner, op. cit., ss. 129-137 H. Czembor, Stan Kościoła ewangelicko-augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląski Cieszyńskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Cieszyn, 2004, ss. 90-94 23 Ibidem, ss. 94-97 O. Wagner, op. cit., ss. 242-246 24 I. Panic, Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 1 Dzieje Cieszyna od zarania do schyłku średniowiecza (1528), Urząd Miejski w Cieszynie, Cieszyn, 2010, ss. 122-127 16

2102878905(17) kasztelanii cieszyńskiej. W XI wieku powstała również romańska Rotunda św. Mikołaja, która pełniła funkcję kościoła grodowego i stała się tym samym jedną z najstarszych świątyń chrześcijańskich w Polsce. Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawia się w bulli papieża Hadriana IV z 23 kwietnia 1155 roku, w której to Cieszyn został wymieniony jako jeden z grodów kasztelańskich25. Nie znamy dokładnej daty, w której Cieszyn otrzymał prawa miejskie. Pewnym jest natomiast, że wydarzenie to miało miejsce między 1217 a 1223 rokiem. W 1217 roku prawa miejskie otrzymały inne ważne miasta śląskie: Racibórz i Opole. Z kolei w dyplomie z dnia 25 maja 1223 roku wystawionym przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca dla klasztoru norbertanek z Rybnika znajduje się informacja o suburbium czyli przedmieściu. W związku z tym w 1223 roku musiało tu już istnieć miasto26. Po rozbiciu dzielnicowym właścicielem Cieszyna został Mieszko I, syn Władysława Opolskiego. W 1290 roku stworzył on Księstwo Cieszyńskie i został pierwszym jego księciem (zakładając w ten sposób linię Piastów Cieszyńskich). Cieszyn stał się stolicą księstwa, dzięki czemu zaczął się intensywnie rozwijać: rozbudowano Wzgórze Zamkowe, miasto stało się ośrodkiem handlowym, pojawili się nowi osadnicy27. Wraz z objęciem władzy przez Wacława III Adama między 1543 a 1545 rokiem, w Księstwie Cieszyńskim religia panującą stał się luteranizm. Niedługo potem jego syn i następca Adam Wacław powrócił do Kościoła katolickiego. W czasie panowania Elżbiety Lukrecji (1625 – 1653) Śląsk stał się terenem walk wojny trzydziestoletniej. Działania te nie ominęły Cieszyna, który plądrowany był m.in. przez Szwedów. W wyniku zniszczeń miasto podupadło i przez długi czas straciło swoje znaczenie. Elżbieta Lukrecja zmarła 19 maja 1653 roku, Cieszyn przeszedł w ręce Habsburgów, a linia Piastów cieszyńskich wygasła28. Właścicielem miasta i regionu został cesarz Ferdynand III Habsburg, który 14 sierpnia 1653 roku nadał je w lenno swojemu synowi Ferdynandowi IV. Dawne majątki książęce połączono w tak zwaną Komorę Cieszyńską29. W 1670 roku do miasta sprowadzono jezuitów, którzy mieli czuwać nad rekatolizacją ludności. Jednym z najważniejszych wydarzeń, z punktu widzenia cieszyńskich ewangelików, było zawarcie pomiędzy królem Szwecji Karolem XII a cesarzem Józefem I Habsburgiem Ugody Altransztadzkiej i uzupełnienie jej Recesem Egzekucyjnym. Na mocy tych dokumentów 24 maja 1709 roku w Cieszynie wyznaczono miejsce pod budowę kościoła

25 Ibidem, s. 137 26 Ibidem, ss. 141, 149, 153 27 Ibidem, s. 154 28 I. Panic, Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 2 Cieszyn w czasach nowożytnych (1528 – 1848), Urząd Miejski w Cieszynie, Cieszyn, 2010, ss. 12, 18 29 Ibidem, ss. 137, 140 17

1587276615(18) ewangelickiego (z tej okazji do Cieszyna specjalnie przybył cesarsko-królewski komisarz hrabia Jerzy Ludwik Zinzendorf), a 13 października położono kamień węgielny30. Architektem został Hans Georg Haüsrucker z Opawy. Budowę ukończono w 1730 roku, a następnie w 1750 roku postanowiono wznieść wieżę, na której 14 września 1750 roku zatknięto krzyż z banią31. Kościół powstał na planie prostokąta, z jednoprzęsłowym prezbiterium. Składa się z szerokiej nawy głównej oraz niskich naw bocznych, nad którymi wznoszą się trzy piętra empor. Z tyłu chór wsparty na sześciu kolumnach. Ołtarz o wysokości 17 metrów, z symbolem Opatrzności Bożej, czterema figurami ewangelistów i obrazem „Ostatnia Wieczerza”, ufundowano w 1767 roku32. Utworzona parafia cieszyńska obejmowała w tym czasie ogromny obszar od Jeseników po Bielsko, a także od Pszczyny i Tarnowskich Gór po Bogumin i Frydek. 20 lutego 1782 roku cesarz Józef II powołał w Cieszynie Konsystorz, który sprawował kierownictwo nad Kościołem Ewangelickim w Austrii. W 1785 roku Konsystorz przeniesiono do Wiednia. 27 lutego 1784 roku powstała także Superintendentura Morawsko – Śląsko – Galicyjską, na czele której stanął ks. Traugott Bartelmus z Cieszyna33. Po zakończeniu wojen śląskich większość Śląska przypadła Prusom, a w wyniku tego Kościół Jezusowy w Cieszynie stał się jedynym kościołem ewangelickim w monarchii austriackiej. Parafia cieszyńska straciła na znaczeniu po wydaniu Patentu Tolerancyjnego w 1781 roku. Powstanie nowych kościołów ewangelickich na terenie Śląska Cieszyńskiego zmniejszyło zasięg terytorialny parafii w Cieszynie, a także zmniejszenie liczby jej wiernych. Miało to swoje konsekwencje nie tylko dla życia religijnego, ale także dla spraw gospodarczych i organizacyjnych parafii. Od tego momentu również Kościół Jezusowy w Cieszynie nazywany był „matką kościołów”. Z tytułem tym wiązało się nałożenie na zbory w Księstwie Cieszyńskim obowiązku utrzymania i zachowania obsługi pastorów cieszyńskich34.

30 R. Janik, Znaczenie Patentu Tolerancyjnego, [w:] Z problemów reformacji, nr 3-4, wyd. Zwiastun, Warszawa 1981, s. 56 J. Pindór, Ewangelicki Kościół Jezusowy w Cieszynie, Polskie Towarzystwo Ewangelickie, Cieszyn 2008, s. 11- 15 31 J. Pindór, op. cit., s. 16 32 J. Spyra, Via Sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie, Biuro Promocji i Informacji Urząd Miejski, Cieszyn, 2008, ss. 135-143 33 J. Kliber, Radość z domu Bożego. Parafie ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim i Opawskim po patentach tolerancyjnym i protestanckim, wyd. Augustana, Bielsko-Biała, 2013, ss. 23-24 34 R. Janik, op. cit., s. 62 J. Pindór, op. cit., ss. 22-23 W. Sosna (red.), op. cit., s. 154 18

1749024381(19) Po klęskach Austriaków i zajęciu przez Napoleona Wiednia w 1805 roku, cesarz razem z dworem przeniósł się do Cieszyna, który stał się tym samym tymczasową stolicą monarchii austriackiej35. Wraz z zakończeniem I wojny światowej nastąpił rozpad monarchii Habsburgów. 19 października 1918 roku w Cieszynie powołano Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, która 30 października ogłosiła przynależność Śląska Cieszyńskiego do wolnej, niepodległej, zjednoczonej Polski. Śląsk Cieszyński stał się jednocześnie obszarem spornym pomiędzy państwem polskim a czechosłowackim. W lipcu 1920 roku Rada Ambasadorów podzieliła Śląsk Cieszyński, a także sam Cieszyn na część polską i czechosłowacką z granicą na rzece Olzie36.

3.3. Historia Wisły

Początki Wisły sięgają XVI wieku. Zadłużone Księstwo cieszyńskie zmuszone było szukać nowych źródeł zysku. Zaczęto więc pozyskiwać drewno dla celów budowlanych i opałowych z beskidzkich lasów. Tanie drewno nie przynosiło jednak zbyt dużych zysków więc książę Wacław Adam zdecydował się na tzw. kolonizację wałaską. Wałasi (Wołosi), trudniący sie głównie działalnością pasterską, organizowali się w tzw. sałasze, czyli spółki pasterskie, w których właściciele owiec łączyli swoje stada, wspólnie dbali o ich wypas i potrzeby, a następnie według ilości owiec dzielili swoje zyski. Działalność wołoska przemieniła obszar Beskidów w najbardziej dochodowy region księstwa cieszyńskiego. Pierwsze osadnictwo pojawiło się tutaj najprawdopodobniej pod koniec XVI wieku i było związane z rozwojem Ustronia, który w tamtym czasie był już dużą miejscowością37. Pierwsza wzmianka na temat Wisły pochodzi z 7 października 1615 roku i dotyczy rozgraniczenia gruntów książęcych od dóbr Marcina Klocha. Również z 1615 roku pochodzi dokument, w którym dowiadujemy się o sprzedaży gontów wyrabianych przez osadników z Wisły. Późniejsze dokumenty dotyczyły bardzo często pozwoleń na pozyskanie drewna

35 I. Panic, op. cit., s. 163 W. Sosna (red.), op. cit., s. 155 36 M. Przeperski, Polsko-czeska wojna o Cieszyn, http://histmag.org/Polsko-czeska-wojna-o-Cieszyn-7561 [dostęp: 27.02.2014] W. Sosna (red.), op. cit., ss. 203-205 37 M. Żerański, Ewangelicy w Wiśle, wyd. Pracownia na Pastwiskach, Cieszyn, 2010, s. 14 J. Spyra, Wisła. Dzieje beskidzkiej wsi do 1918 roku, wyd. Galeria na Gojach, Wisła, 2007, ss. 17-19 19

3409028438(20) w lasach zwanych „Na Wisłach”. W 1619 roku pojawiła się informacja o nowopowstającej wsi Wisła38. Można spotkać się z poglądem, że Wisłę założyli protestanci uciekający z innych regionów przed prześladowaniami. Nie ma to jednak potwierdzenia w dokumentach. Pewne jest natomiast, że zbiegowie ewangeliccy osiadali na tym terenie. Z dokumentów z 1615 i 1622 roku dowiadujemy się o istnieniu w Wiśle kościoła. Akt z 1687 roku podaje, że kościół zbudowany został przez heretyków. Z kolei wizytacja z 1652 roku wymieniła kaplicę w Wiśle, wśród kościołów zabranych katolikom przez protestantów. Trudno stwierdzić prawdziwość tych informacji. Potwierdzają one jedynie, że od początków istnienia Wisła była polem ścierania się protestantów i katolików39. W połowie XVII wieku Wisła była już w pełni ukształtowaną miejscowością z własnymi władzami (wójtem), młynem, tartakiem i kościołem. W 1652 roku pierwszy raz użyto dla osady nazwy Wisła40. W 1782 roku, po ogłoszeniu Patentu Tolerancyjnego (1781r.), w Wiśle oficjalnie powstał zbór protestancki i kościół. Należało do niego 231 rodzin. Pierwsi pastorzy przybyli z Królestwa Węgier, ze Słowacji. Pierwszym pastorem był Samuel Kossanyi. Zbór szybko się powiększał. Już rok po utworzeniu zboru powstał drewniany dom parafialny, w którym powstała też szkoła ewangelicka41. Pierwsza połowa XIX wieku to dla Wisły trudny okres emigracji, której przyczyną były problemy wyżywienia wzrastającej liczby ludności. Z drugiej strony w XIX wieku Wisłą zainteresowali się badacze i podróżnicy. Pierwszym był książę pszczyński Ludwik Anhalt, który w 1810 roku zorganizował wycieczkę na Baranią Górę. W latach 40. przybył tu Wincenty Pol, zainteresowany rzeką Wisłą i jej źródłami. Gdy pod koniec wieku odkryto walory turystyczne regionu, w Wiśle powstało wiele willi i pensjonatów. Miejscowość zaczęły odwiedzać znane osoby kultury i polityki m.in.: Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Władysław Reymont, Julian Ochorowicz. Jedną z najważniejszych postaci był Bogumił Hoff, który przyjeżdżał tu od 1880 roku. Z jego inicjatywy powstała w Wiśle pierwsza willa i za jego sprawą Wisła stała się znanym letniskiem42. W 1931 roku na Zadnim Groniu powstał Zamek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego. W późniejszych latach zamek stał się rezydencją prezydentów Polski.

38 Ibidem., ss. 19-24 39 Ibidem., ss. 24-26 40 M. Żerański, op. cit., ss. 14-15 41 J. Spyra, op. cit., ss. 97-98 42 Ibidem., ss. 195-204 20

3797787448(21) Okres międzywojenny to także elektryfikacja miasta, doprowadzenie linii kolejowej (w 1929 roku, a następnie w 1932 roku przedłużenie jej do Wisły Głębiec), powstanie trzech skoczni narciarskich i rozwój miejscowości jako ośrodka narciarskiego43. Prawa miejskie Wisła otrzymała w 1962 roku. W 1964 roku w Wiśle odbyła się pierwsza edycja festiwalu folklorystycznego „Tydzień Kultury Beskidzkiej”. W latach 70. wybudowano zaporę i utworzono zbiornik retencyjny w Wiśle Czarnem. W 2008 roku ukończono budowę skoczni im. Adama Małysza w Wiśle Malince44.

3.4. Historia Drogomyśla

Miejscowość Drogomyśl powstała najprawdopodobniej w okresie XIII i XIV wieku. Pierwsze pisemne wzmianki o miejscowości pochodzą z 1467 roku, kiedy wymieniono ją w dokumentach jako posiadłość szlachecką we władaniu Mikołaja Grodeckiego z Grodźca45. Z nazwą miejscowości wiąże się co najmniej kilka legend, wszystkie jednak odnoszą się do „drogiej myśli”, czyli jakiegoś niezwykłego pomysłu lub dobrego rozwiązania. Pierwszą drogą myślą miało być wydzielenie na prawym brzegu rzeki Wisły parceli pod budowę nowych gospodarstw. Wydarzenie to spowodowane było tym, że najstarsza część wsi (tzw. Knaj), leżąca na lewym brzegu rzeki, nieustannie nękana była przez powodzie. Kolejnym mądrym pomysłem miało być wykopanie rowu doprowadzającego wodę do zabudowań gospodarskich, co uniezależniło ludność od studni, w których często brakowało wody. Najciekawszym podaniem, związanym z ewangelikami, jest historia uzyskania przez miejscową ludność, cesarskiej zgody na budowę kościelnej wieży. Specjalna delegacja wysłana do cesarza argumentowała, że z wieży tej będzie można śledzić ruchy wojsk na granicy austriacko – pruskiej, oddalonej o ok. 7 km. Cesarz uznał to uzasadnienie za „drogą myśl”. Naukowo uzasadniana teza nazwę miejscowości wywodzi od słowiańskiego imienia Drogomysł, który najprawdopodobniej był założycielem osady46. W latach 1516 – 1619 właścicielami miejscowości byli Czelowie z Czechowic. W 1619 roku Katarzyna Czelo wyszła za mąż za hrabiego Fryderyka Bludowskiego, a Drogomyśl razem z kilkoma wioskami wniosła do małżeństwa jako posag. Dzięki temu Bludowscy władali wsią przez

43 M. Żerański, op. cit., s. 16 44 Ibidem., ss.16-18, 28 45 K. Tyrma, Historia parafii w Drogomyślu, [w:] Z problemów reformacji, nr 3-4, wyd. Zwiastun, Warszawa 1981, s. 138 46 J. J. Szeruda, Historia Drogomyśla w aspekcie przemian reformacyjnych, wyd. Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Drogomyśl, 2006, s. 23 M. Wójtowicz, Drogomyśl, [w:] Nowa Formacja, nr 10, 1992, s. 1 21

3509009386(22) blisko 120 lat47. W 1737 roku Bludowscy sprzedali majątek baronowi Krystianowi Callisch (Kalisz) i jego żonie Elżbiecie z Petroczych. Ich syn, Fryderyk Callisch, ufundował w Drogomyślu kościół ewangelicki. Fryderyk Callisch, razem z delegacją protestantów z Drogomyśla, zwrócił się 8 maja 1787 roku do królewsko – cesarskiej – morawsko – śląskiej guberni w Brnie z petycją o pozwolenie na budowę ewangelickiego kościoła, szkoły i cmentarza. Zgodę wydano 4 lipca 1787 roku pod dwoma warunkami:

1. Dom modlitwy wykonany będzie z niepalnego materiału, bez dzwonów, bez wieży i bez oficjalnego wejścia z ulicy 2. Swobodne odwiedzanie chorych i udzielanie sakramentu jest wprawdzie zawsze możliwe, jednakże za wiedzą i aprobatą katolickich duchownych48.

Budowa rozpoczęła się 25 maja 1788 roku. W marcu 1792 roku Callisch wyjechał do Wiednia żeby prosić cesarza o wydanie zgody na budowę wieży z dzwonami. Jako argument podał fakt, że w pobliskich Golasowicach w Prusach ewangelicy posiadają kościół z wieżą a od 1740 roku posiadają wolność wyznaniową. Mocną karta przetargową stał się również pomysł wykorzystania wieży do obserwacji ruchów wojsk pruskich. Cesarz wydał zgodę dekretem z dnia 25 czerwca 1792 roku. Tym sposobem dom modlitwy w Drogomyślu stał sie jedynym, poza kościołem Jezusowym w Cieszynie, kościołem ewangelickim na Śląsku Cieszyńskim49. Kościół poświęcono 15 października 1797 roku przez Superintendenta Śląsko – Morawskiego Bogumiła Bartelmusa. Pierwszym proboszczem został ks. Jerzy Bogumił Jursza, który piastował to stanowisko do 1804 roku. Budowę plebanii i szkoły zakończono około 1809 roku50. Kolejnymi proboszczami byli: ks. Michał Krzysztof Orgonyi (1804 – 1836) i ks. Andrzej Drózd (1836 – 1869). 9 kwietnia 1861 roku po Patencie cesarskim w położonym niedaleko Skoczowie powstał samodzielny zbór, do którego przyłączyły się cztery gminy należące wcześniej do Drogomyśla51. Po I wojnie światowej Drogomyśl znalazł się w granicach Polski, a pierwszym wójtem został Jerzy Obracaj. Na początku 1919 roku, w ramach walki o Śląsk Cieszyński, Czesi na pewien czas zajęli część Drogomyśla na lewym brzegu Wisły. Również w czasie II wojny

47 J. J. Szeruda, op. cit., s. 11 M. Wójtowicz, op. cit. 48 J. J. Szeruda, op. cit., s. 18 49 J. Kliber, op. cit., ss. 50-51 50 Ibidem, ss. 52-53 51 K. Tyrma, op. cit., s. 141 22

2536546023(23) światowej Drogomyśl stał się polem walki. 10 marca 1945 roku atak na miejscowość przypuściła Armia Czerwona i walczyła tu do maja. W tym czasie Drogomyśl został zniszczony w 85%52. Za datę wyzwolenia Drogomyśla uznaje się 27 kwietnia 1945 roku; już w maju utworzono polski zarząd gminy. Sześć lat później (27 maja 1951 roku) uroczyście otwarto wyremontowany kościół ewangelicki. Z kolei w 1969 roku ukończono budowę kościoła rzymskokatolickiego53.

52 J. J. Szeruda, op. cit., ss. 26-28 53 M. Wójtowicz, Drogomyśl, [w:] Nowa Formacja, nr 11, 1992, s. 4 23

2397461744(24) 4. Funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim

Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce należy do rodziny Kościołów luterańskich. Jego status prawny reguluje ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej54. Najwyższą władza ustawodawczą Kościoła jest Synod Kościoła, w którego skład wchodzi prezes Synodu, dwóch radców duchownych i dwóch radców świeckich. Władzę wykonawczą sprawuje Konsystorz, którego prezesem jest Biskup Kościoła. Konsystorz sprawuje nadzór nad diecezjami i parafiami, a także zatwierdza wybory Biskupów Diecezjalnych i proboszczów. Diecezja jest jednostka administracyjną Kościoła, skupiającą parafie na danym terenie. W Polsce istnieje sześć diecezji: cieszyńska, katowicka, mazurska, pomorsko – wielkopolska, warszawska i wrocławska (Ryc. 3.). Najmniejsza jednostką administracyjną Kościoła w Polsce jest parafia, w której władze sprawują Zgromadzenie Parafialne i Rada Parafialna, a także Proboszcz. W obrębie parafii mogą istnieć filiały55. Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce skupia 61738 wiernych56, jednak oficjalna strona Kościoła podaje liczbę około 80000. Najmniejsza pod względem powierzchni, lecz największą pod względem liczby wiernych jest diecezja cieszyńska. Liczy ona 36326 wiernych, 22 parafie i 23 filiały. Obecnym Biskupem Diecezji jest ks. bp Paweł Anweiler, a jego siedzibą jest Bielsko – Biała. W powiecie cieszyńskim istnieje 15 parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Są to: Bładnice, Brenna, Cieszyn, Cisownica, Drogomyśl, Dzięgielów, Goleszów, Istebna, Skoczów, Ustroń, Wisła, Wisła Czarne, Wisła Głębce, Wisła Jawornik, Wisła Malinka; dodatkowo istnieje 19 filiałów (Ryc. 4.). W niżej przedstawionej tabeli zaprezentowano również liczbę parafian w wybranych parafiach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego powiatu cieszyńskiego w latach 2003 – 2013 (Tab. 2.). Poszczególne dane zostaną omówione w dalszej części pracy.

54 Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 73, poz. 323, z poźn. zm. 55 J. Szczepankiewicz-Battek, Protestantyzm na Śląsku. Geografia, demografia, kultura., wyd. Silesia, Wrocław, 1996, ss. 16-19 Struktura organizacji Kościoła, http://www.bik.luteranie.pl/pl/strona_glowna/struktura_organizacji_kosciola.html, [dostęp: 01.03.2014] 56 Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-20011, GUS, Warszawa, 2013 24

1160407061(25)

Ryc. 3. Liczba wiernych i liczba parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w poszczególnych diecezjach (2014 r.). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-20011, GUS, Warszawa, 2013

Tab. 2. Liczba parafian w wybranych parafiach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim w latach 2003 – 2013 Parafia Wisła Wisła Wisła Wisła Wisła Cieszyn Drogomyśl Rok Centrum Czarne Głębce Jawornik Malinka 2003 - 2545 2853 396 1029 860 887 2004 - 2541 2850 396 1022 852 899 2005 - 2546 2842 404 1022 858 903 2006 6903 2540 2836 400 1023 861 903 2007 6828 2544 2833 400 1005 868 914 2008 6915 2548 2829 415 999 866 926 2009 6960 2553 2823 415 986 862 955 2010 6935 2564 2821 407 986 867 962 2011 6885 2568 2825 411 986 860 970 2012 6891 2586 2827 415 984 851 980 2013 6932 2584 2817 417 986 855 1003 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

2329107266(26)

Ryc. 4. Parafie i filiały ewangelicko-augsburskie w powiecie cieszyńskim (2014 r.). Źródło: opracowanie własne na podstawie http://luteranie.pl/diecezja/diecezja_cieszynska.html

2213409990(27) Na Śląsku Cieszyńskim, regionie zróżnicowanym pod względem religijnym, rozwinął i upowszechnił się ruch ekumeniczny. Istniejące tu Kościoły i związki wyznaniowe często wspólnie podejmują się organizacji różnych przedsięwzięć, nabożeństw i modlitw, itp. Jako przykład ekumenizmu warto wymienić kaplicę pw. św. Jadwigi Śląskiej w Wiśle, a także Tydzień Ewangelizacyjny w Dzięgielowie. Znajdująca się na terenie Zamku Prezydenta RP na Zadnim Groniu w Wiśle Czarnem kaplica pw. św. Jadwigi Śląskiej jest miejscem nabożeństw zarówno katolików jak i protestantów. Często mają tu również miejsce nabożeństwa ekumeniczne (z udziałem wyznawców obu religii). Kaplica pozostaje pod opieką Parafii św. Pawła od Krzyża w Wiśle Nowej Osadzie i Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Czarnem. Tydzień Ewangelizacyjny w Dzięgielowie jest największą otwartą imprezą ewangelizacyjną, adresowaną do wszystkich – niezależnie od wieku i wyznania. Jego organizatorem jest Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Pierwszy Tydzień Ewangelizacyjny odbył się w 1950 roku w Bytomiu, a od 1958 roku nieprzerwanie odbywa się w Dzięgielowie57. W 2012 roku Tydzień Ewangelizacyjny odbywał się w dniach 7 – 15 lipca i uczestniczyło w nim ponad 17 tysięcy osób. Przez dziewięć dni odbyło się ponad 60 seminariów, 7 koncertów, spektakl teatralny, a także liczne spotkania ewangelizacyjne. W jego organizację zaangażowanych było ponad 300 wolontariuszy58. Omawiając funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim należy wspomnieć również o tzw. leśnych kościołach. Są to odludnie położone miejsca w Beskidzie Śląskim, w których w czasie kontrreformacji protestanci gromadzili się potajemne nabożeństwa. Choć takich miejsc było na pewno wiele, do czasów dzisiejszych zachowała się pamięć o dziewięciu z nich (sześć w Polsce i trzy w Czechach). W samym powiecie cieszyńskim znajdują się trzy leśne kościoły: „Kamień” na Równicy w Ustroniu, Kościół na „Szymkowie” w Wiśle Bukowej i „Spowiedzisko” w Lesznej Górnej. W miejscach tych do dziś odprawia się nabożeństwa59.

57 J. Budniak, Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2002, s. 149-150 58 Raport Roczny 2012, Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, http://cme.org.pl/files/RaporCME2012eBook.pdf, [dostęp: 01.03.2014] 59 J. Below, Leśne kościoły. Miejsca tajnych nabożeństw ewangelickich w Beskidzie Śląskim, wyd. Augustana, Bielsko – Biała, 2010, ss. 2-15, 20-27, 46-55 27

2162170294(28) 4.1. Parafia w Cieszynie

Ewangelicy w Cieszynie działają w zasadzie od czasów reformacji. Ich pierwszy dom modlitwy powstał tutaj w 1585 roku, lecz w okresie kontrreformacji został im odebrany i przekazany katolikom (obecnie kościół pw. Świętej Trójcy)60. O istnieniu parafii, w pełnym tego słowa znaczeniu, możemy zacząć mówić dopiero od chwili powstania Kościoła Jezusowego. Od tego czasu parafia cieszyńska wielokrotnie zmieniała swój zasięg terytorialny i liczbę parafian, jednak nieprzerwanie istnieje do dziś. Obecnie w skład Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie wchodzą w całości gminy Cieszyn i Hażlach, a także część gmin Goleszów (miejscowości Bażanowice i Puńców), Dębowiec (miejscowość Gumna) i Zebrzydowice (miejscowości Kaczyce i Kończyce Małe). Należy jednak zwrócić uwagę, że wśród ewangelików panuje duża demokracja w kwestii przynależności do parafii. Ludzie często „łamią” granicę i wybierają sobie swoją parafię (szczególnie często dzieje się tak na granicach parafii). Do Parafii w Cieszynie należy 8 filiałów: Bażanowice, Gumna, Hażlach, Krasna, Marklowice, Ogrodzona, Puńców, Zamarski. Do 2005 roku filiałem był również Dzięgielów. Filiały te powstawały pierwotnie na bazie istniejących tzw. gmin cmentarnych i/lub gmin szkolnych, zakładanych przez lokalne społeczności. W czasach gdy cała ludność Górnego Śląska należała administracyjnie do parafii w Cieszynie, ze względu na dużą odległość pojawił sie problem grzebania zmarłych. Lokalnie powstawały więc gminy obsługiwane przez księży z Cieszyna. Tylko kościół w Bażanowicach i kaplica w Gumnach nie stoją na cmentarzach. Proboszczem parafii cieszyńskiej jest ks. Janusz Sikora, proboszczem pomocniczym ks. Tomasz Chudecki, a wikariuszami ks. Dariusz Madzia i ks. Łukasz Gaś. W parafii swoją posługę pełni również trzech diakonów: Joanna Sikora, Anna Kajzar i Beata Janota. Filiał Bażanowice, ze względu na posiadanie obiektu sakralnego, jest najmłodszym filiałem. Budowę kościoła rozpoczęto 3 czerwca 1978 roku, a jego poświęcenie miało miejsce 13 września 1981 roku. Mottem kościoła są słowa: „Jezus jest tu i woła cię”. W każdą niedzielę odbywają się tu nabożeństwa, zajęcia szkółki niedzielnej i spotkania młodzieżowe, a poza tym działa koło pań i dwa chóry (mieszany i dziecięcy). Ewangelicy w Gumnach spotykają się w kaplicy, która mieści się w pochodzącym z 1863 roku budynku dawnej szkoły ewangelickiej. W kaplicy w prawie każdą niedzielę odbywają się nabożeństwa, a raz w miesiącu ma miejsce spotkanie pań.

60 M. Żerański, Ewangelicy w Cieszynie, wyd. Pracowania na Pastwiskach, Cieszyn, 2009, s. 41 28

3006094873(29) Kościół w Hażlachu jest najstarszym kościołem filialnym parafii cieszyńskiej. Obecny kościół wybudowany został w latach 1872 – 1873, a w późniejszych czasach był wielokrotnie przebudowywany. Obecnie, poza regularnymi nabożeństwami, w Hażlachu odbywają się spotkania młodzieżowe, seniorów i koła pań, działają dwa chóry (mieszany i dziecięco- młodzieżowa grupa wokalna Gloria), a także z okazji Dnia Matki i Dnia Dziecka organizowany jest piknik parafialny. Działalność filiału w Krasnej skupia się w kaplicy, której budowę rozpoczęto w 1910 roku. Początkowo odprawiano w niej jedynie pamiątki założenia, nabożeństwa żniwowe i pogrzeby. Dzisiaj nabożeństwa odprawia się dwa razy w miesiącu, a także w główne święta kościelne, w odnowionym i oświetlonym nocą kościele. W Marklowicach miejscowi ewangelicy w 1903 roku założyli cmentarz i zbudowali dzwonnicę. Budowę kościoła rozpoczęto w 1982 roku, a w 1985 roku odprawiono w nim pierwsze nabożeństwa. Podobnie jak w pozostałych filiałach, obok regularnych nabożeństw działa tu szkółka niedzielna, koło pań i odbywają się spotkania młodzieżowe. Filiał w Ogrodzonej stanowi kontynuację dawnej Ewangelickiej Gminy Cmentarnej. Jej działalność skupiała się w budynku z wieżą, na której założono dzwon poświęcony w 1923 roku. W 2005 roku starą kaplice rozebrano, a na jej miejscu wybudowano nowy kościół filialny (ukończony w 2006 roku). W Puńcowie w 1869 roku ewangelicy wznieśli kaplicę, która spełniała również funkcje bramy cmentarnej. Budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1983 roku, a ukończono go (wraz z wyposażeniem) dopiero w 1990 roku. W Puńcowie odbywają się nabożeństwa, spotkania młodzieży, seniorów, kobiet, działa również szkółka niedzielna. Poza tym od 1992 roku działa tu chór mieszany. W Zamarskach, podobnie jak w innych filiałach, podstawę dzisiejszego kościoła stanowiła kaplica cmentarna, wybudowana w latach 1883 – 1892. Wraz z powiększaniem się lokalnej społeczności ewangelickiej kaplicę rozbudowywano. Ostatnia rozbudowa i modernizacja zakończyła się w 1991 roku. Dzisiaj, nawet po przebudowie, podczas większych uroczystości kościół ledwie mieści gromadzących się wiernych. Regularnie odbywają się tu nabożeństwa, swoje spotkania mają dzieci, młodzież, seniorzy i koło kobiet. Działają tu również dwa chóry (męski i dziecięcy)61.

61 J. Sztwiertnia, Kościół Jezusowy w Cieszynie w VI półwieczu 1959 – 2009, wyd. Parafia Ewangelicko- Augsburska w Cieszynie, Cieszyn, 2009, ss. 43-64 Parafia Ewangelicko-Augsburska w Cieszynie, http://www.parafia.cieszyn.org.pl/, [dostęp: 15.02.2014] 29

8483114052(30) Centrum Parafii cieszyńskiej mieści się na Górnym Przedmieściu w Cieszynie, w obrębie Placu Kościelnego (Ryc. 5.). Ewangelicy w Cieszynie zawsze mieli duży wpływ na zagospodarowanie przestrzenne miasta. Obecnie Parafia jest właścicielem kilkunastu budynków na teranie miasta (także w miejscowościach filalnych), a wiele innych posiada historię z ewangelikami związaną. Przykładem może być Szpital Śląski w Cieszynie, który powstał pod koniec XIX wieku z inicjatywy ks. dra Teodora Karola Haasego jako Powszechny Szpital Ewangelicki. W 1903 roku, ze względu na duże koszty utrzymania, został przejęty przez Rząd Krajowy w Opawie, a po I wojnie światowej wszedł pod zarząd administracji polskiej62. Obecnie parafia jest właścicielem następujących obiektów: - Kościół Jezusowy w Cieszynie (Fot. 1.) - kościół św. Trójcy w Bażanowicach - kaplica w Gumnach - kościół w Hażlachu - kaplica w Cieszynie – Krasnej - kościół w Cieszynie – Marklowicach - kościół w Ogrodzonej - kościół Jana Chrzciciela w Puńcowie - kościół ap. Piotra i Pawła w Zamarskach - kaplica cmentarna przy ul. Bielskiej w Cieszynie - budynki w obrębie Placu Kościelnego (numery: 1 – 10) w Cieszynie (Fot. 2.) - budynek przy ul. Bucewicza 12 w Cieszynie - budynek przy ul. Chrobrego 13 w Cieszynie - budynek przy Placu Wolności 3 w Cieszynie - budynki przy ul. Wyższa Brama (numery: 10, 12, 14, 16, 33) w Cieszynie - dzwonnica cmentarna w Gumnach - dwa budynki parafialne w Hażlachu. Większość tych obiektów służy funkcjonowaniu parafii i filałów, w celach religijnych oraz administracyjnych. Pozostałe przeznaczone są pod wynajem na biura lub działalność gospodarczą. Przykładem mogą być zabudowania lewej strony ulicy Wyższa Brama (patrząc od strony Placu Kościelnego), w których mieszczą się sklepy i punktu usługowe (Fot. 3.).

62 M. Żerański, op. cit., ss. 36-37 Szpital Śląski w Cieszynie, http://www.szpital.netus.pl/index.php/o-szpitalu/z-kart-historii/lski-szpital-w- cieszynie-, [dostęp: 10.03.2014] 30

8425637218(31)

Ryc. 5. Budynki na Górnym Przedmieściu należące do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie (2014 r.). Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

1634964418(32) Wszystkie miejsca w mieście historycznie związane z luteranami łączy Szlak pamiątek ewangelików cieszyńskich (Ryc. 6.). Na jego trasie znajdują się 23 miejsca w Cieszynie, a także 5 miejsc w Czeskim Cieszynie. Umownym punktem wyjściowym i docelowym spaceru śladami pamiątek ewangelickich jest Rynek w Cieszynie. Łączna długość trasy wynosi 7 km, a na jej zwiedzanie należy poświęcić od 3 do 6 godzin.

Ryc. 6. Szlak pamiątek ewangelików cieszyńskich (2009 r.). Źródło: W. Sosna, Szlakiem pamiątek ewangelików cieszyńskich, wyd. Biuro Promocji i Informacji Urząd Miejski w Cieszynie, Cieszyn, 2009

8145762814(33) W polskiej części trasy znajdują się: 1. Dom Narodowy 2. Kościół św. Trójcy 3. Dom Bludowskich 4. Kamienica przy ul. Stary Targ 1 – miejsce urodzenia Jerzego Trzanowskiego, nazywanego słowiańskim Lutrem 5. Kamienica przy ul. Głębokiej 13 – dawne mieszkanie Pawła Stalmacha i siedziba redakcji „Gwiazdki Cieszyńskiej” 6. Liceum im. Antoniego Osuchowskiego 7. Pomnik Pawła Stalmacha 8. Pomnik Niepodległości i Pomnik Ofiar Hitleryzmu 9. Kamienica przy ul. Wyższa Brama 14 10. Księgarnia ewangelicka „Warto” 11. Pomnik ks. Jerzego Trzanowskiego 12. Dom Zborowy 13. „Nowa” szkoła ewangelicka 14. Proboszczówka 15. Stare Gimnazjum Ewangelickie 16. Dom ks. Jana Stonawskiego – katechety, nauczyciela i redaktora „Posła Ewangelickiego” 17. Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego 18. Stary cmentarz przy pl. Kościelnym 19. Kościół Jezusowy 20. Dom Jana Śliwki – nauczyciela ewangelickiej szkoły i sekretarza zboru 21. Szpital Śląski 22. Cmentarz Ewangelicki przy ul. Bielskiej 23. Cmentarz Komunalny przy ul. Katowickiej W skład czeskiej części szlaku wchodzą: 1. Tablica ks. Jerzego Trzanowskiego 2. Park Adama Sikory 3. Kościół ewangelicki Na Niwach 4. Tablica martyrologii 5. Kościół Czeskobraterski

3290138978(34) Pod koniec 2013 roku parafia liczyła 6932 parafian (Ryc. 7.). Ze względu na różne granice parafii i granice miasta Cieszyna, trudnym do ustalenia jest udział ludności ewangelickiej w strukturze mieszkańców miasta. Można jednak szacować ten udział na ok. 20%. W ciągu ostatnich ośmiu lat liczba parafian zwiększyła się o 29 osób, jednak liczba ta ulegała dość dużym zmianom (zwłaszcza zmniejszenie się liczby parafian w 2007 i 2011 roku). Na taką sytuację wpływ miały w głównej mierze zmiany miejsca zamieszkania parafian, a przede wszystkim przerejestrowanie do innej parafii. Związane jest to z kilkoma czynnikami, m.in.: zawieraniem związków małżeńskich, wyjazdami młodych ludzi na studia, a po ich ukończeniu pozostanie w innym mieście, a także wyjazdy zagraniczne.

Ryc. 7. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie w latach 2006 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Cieszyński kościół w 1785 roku wzbogacił się o organy wykonane przez organmistrza Franza Horziczka (Horiczka) z Frydku. W 1863 roku krakowska firma organmistrzowska Antoniego Sapalskiego dokonała ich przebudowy. Organy te ucierpiały podczas I wojny światowej, ponieważ zabrano z nich cynowe piszczałki. Po wojnie postanowiono organy naprawić lub zakupić nowe, dzięki czemu 25 listopada 1923 roku odbyła sie uroczystość poświęcenia instrumentu. Brzmienie organów pochodzi z 2076 piszczałek (1244 cynowych, 429 cynkowych, 291 drewnianych z 1923 r. i 112 drewnianych z XVIII wieku). Obecnie jednak organy są w bardzo złym stanie i konieczna jest ich renowacja. Parafia w Cieszynie nie jest w stanie samotnie sprostać kosztom remontu organów (szacunkowy koszt wynosi co najmniej 1,1 mln zł), w związku z tym postanowiono zorganizować akcję pod hasłem

1203000744(35) „Ratujmy organy Kościoła Jezusowego”. Celem akcji jest całkowite odnowienie instrumentu do 2017 roku, na jubileusz 500-lecia Reformacji. Honorowy patronat akcji objęli: Biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP ks. Jerzy samiec, Burmistrz miasta Cieszyna Mieczysław Szczurek, a także Starosta cieszyński Jerzy Nogowczyk. W ramach akcji regularnie odbywają się liczne koncerty, z których dochód przeznaczony jest na fundusz remontu organów. Fundusze na odnowę organów pochodzą również ze sprzedaży, wydanych przez Wyższobramski Chór Kameralny, płyt – cegiełek („Ratujmy organy Kościoła Jezusowego” i „Czas radości”), a także od sponsorów oraz darowizn osób prywatnych63. W Cieszynie działa aż pięć chórów: Chór Misyjny, chór męski, Chór Hosanna (dziecięcy i młodzieżowy), Chór Kościelny i Wyższobramski Chór Kameralny. Na szczególną uwagę zasługują dwa ostatnie. Chór Kościelny świętuje w tym roku swoje 90. urodziny (pierwsza wzmianka o chórze pochodzi z 1924 roku). Obecnie chór liczy ok. 50 osób i śpiewa przede wszystkim podczas nabożeństw, i różnych świąt w parafii cieszyńskiej, ale koncertuje również w innych miejscowościach w Polsce i Europie (Niemcy, Holandia, Dania, Czechy, Węgry, Słowacja). W swoim repertuarze, oprócz pieśni religijnych różnych epok, chór ma także pieśni i tańce ludowe Śląska Cieszyńskiego. W 2004 roku nagrał płytę „Zaśpiewaj Panu”, a w 2009 roku z okazji 300-lecia Kościoła Jezusowego, razem z wszystkimi chórami parafii cieszyńskiej, płytę „Niech zabrzmią pieśni chwały”64. Wyższobramski Chór Kameralny powstał w 2006 roku i jest obecnie najbardziej profesjonalnym chórem cieszyńskiej parafii. Na jego repertuar składa się ponad 160 utworów: pieśni sakralnych a cappella polskich i zagranicznych twórców, pieśni patriotycznych i ludowych, a także utworów muzyki popularnej. Chór koncertuje w całej Polsce, a także śpiewał w Wielkiej Brytanii, Holandii i Niemczech. Dwukrotnie występował dla Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. W swoim dorobku ma również, wspomniane już, wydawnictwa płytowe65.

63 Ratujmy organy, http://www.ratujmyorgany.pl/, [dostęp: 07.04.2014] 64 Chór Kościelny w Cieszynie, http://www.parafia.cieszyn.org.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=34&Itemid =324, [dostęp: 07.04.2014] 65 Wyższobramski Chór Kameralny, http://www.wyzszobramski.pl/, [dostęp: 07.04.2014] 35

3672503508(36)

Fot. 1. Kościół Jezusowy w Cieszynie (fot. B. Guzy)

Fot. 2. Zabudowania Placu Kościelnego nr 5 i 6 (fot. B. Guzy)

3389338297(37)

Fot. 3. Lewa strona ul. Wyższa Brama w Cieszynie (fot. B. Guzy)

Parafia Ewangelicka w Cieszynie jest właścicielem najstarszej i największej zabytkowej biblioteki luterańskiej na ziemiach polskich, a także równie cennego archiwum. Historia biblioteki sięga połowy XVIII wieku, gdy około 1750 roku parafii ewangelickiej w Cieszynie ofiarowano bibliotekę Jerzego Fryderyka Bludowskiego (uzupełniona o księgozbiór Adolfa Bogusława Schmelinga z Neuhagen). W 1778 roku Bogumił Rudolf Tschammer z Iskrzyczyna zapisał parafii w testamencie 1000 florenów austriackich na utrzymanie biblioteki, a także przekazał około 500 tomów ksiąg. Przez kolejne lata zasób księgozbioru biblioteki nieustannie się powiększał66. Równocześnie z biblioteką w cieszyńskim zborze powstawało archiwum. Przez 300 lat gromadzone były akta i dokumenty związane z działalnością parafii, szkół ewangelickich ze Śląska Austriackiego i z Moraw, konsystorza, superintendentów śląskich, seniorów śląskich, rękopisów bibliotecznych i innych. Zarówno biblioteka, jak i archiwum, były ze sobą połączone osobą bibliotekarza i archiwisty. Najstarsza informacja o tym stanowisku pochodzi z dokumentu

66 J. Sztuchlik, Stan i perspektywy opracowania, konserwacji i udostępniania zbiorów archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie w związku z realizacją grantu EOG w latach 2007-2010, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim, Czyż R., Gojniczek W., Spratka D., wyd. Parafia Ewangelicko-Augsburska, Cieszyn, 2010, ss. 502-503 37

3336220244(38) fundacyjnego biblioteki z dnia 2 czerwca 1778 roku67. Przez okres XIX wieku stan archiwum znacząco sie pogarszał. Jego sytuację próbowali poprawić Niemcy podczas II wojny światowej (stworzyli m.in. katalogi). Można powiedzieć jednak, że wojna trwała zbyt krótko aby udało się ukończyć pełne uporządkowanie zbiorów. W 1968 roku archiwa oddzielono od zbiorów bibliotecznych i przeniesiono je do prawej nawy kościoła. Od tego momentu dokumenty przechowywane były w bardzo złych warunkach, co przyczyniło się do znacznego pogorszenia ich stanu. Sytuacja uległa zdecydowanej poprawie gdy 30 stycznia 2007 roku podjęto decyzję o ponownym połączeniu zbiorów i utworzeniu jednej instytucji o nazwie Biblioteka i Archiwum im. Tschammera. Zbiory biblioteczne obejmują około 23000 woluminów książek i czasopism. Dotychczas opracowano 4082 woluminów (składających się z 7387 jednostek inwentarzowych) starodruków wydanych do 1800 roku, a także 1695 woluminów (1698 jednostek inwentarzowych) dzieł powstałych po 1800 roku. Pozostałe pozycje są w trakcie opracowywania. W najstarszych zbiorach znajdują się książki z zakresu teologii, filozofii, prawa, historii, geografii oraz literatury klasycznej. Na nowsze pozycje składają się różnego rodzaju dzieła religijne (np. kazania i śpiewniki), encyklopedie, słowniki, podręczniki, kalendarze i roczniki, a także książki z dziedziny filozofii, historii, pedagogiki, medycyny, sztuki, geografii, prawa i literatury pięknej. Najstarszą i najcenniejszą pozycją biblioteki jest inkunabuł zawierający dwa dzieła w jednej oprawie. Są to: Dialogorum libri quattuor papieża Grzegorza I wydane między 1472 a 1474 rokiem i Sermones de tempore et de sanctis cum quadragesimali Johannesa Nidera pochodzące z około 1480 roku. Najciekawszymi drukami geograficznymi są: Kosmografia czyli opisanie świata Sebastiana Münstera wydana w 1545 roku oraz atlas świata Abrahama Orteliusa z 1579 roku68. Zbiory archiwalne obejmują około 100 m bieżących akt. Dotychczas opracowano około 3000 jednostek. Składają się na nie dokumentacja finansowa parafii, księgi metrykalne, akta o kolatorach zboru i szlachcie protestanckiej, akta szkolne (np. zeszyty egzaminacyjne uczniów) i inne69. 28 listopada 2005 roku powstał projekt „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Do jego realizacji przystąpiły: Książnica Cieszyńska,

67 W. Gojniczek, B. Kalimowska-Wójcik, Dzieje i zasób archiwum parafii ewangelickiej w Cieszynie, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim, Czyż R., Gojniczek W., Spratka D., wyd. Parafia Ewangelicko- Augsburska, Cieszyn, 2010, ss. 537-543 68 Biblioteka i Archiwum im. Tschammera, Muzeum Protestantyzmu. Informator, wyd. Parafia Ewangelicko- Augsburska w Cieszynie, Cieszyn, 2010, ss. 4-10 69 Ibidem., ss. 11-12 38

6547282680(39) Archiwum Państwowe w Katowicach oddział w Cieszynie, Parafia Ewangelicko-Augsburska w Cieszynie, Konwent Zakonu Bonifratrów w Cieszynie oraz Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Instytucje te złożyły wniosek o dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Ponadto złożono również wniosek do programu Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wnioski rozpatrzono pozytywnie i już 1 kwietnia 2007 roku przystąpiono do realizacji projektu. Głównymi celami projektu było: - Poprawienie warunków przechowywania cieszyńskich zbiorów - Zabezpieczenie zbiorów przez prace dezynfekcyjne i introligatorskie - Konserwacja 133 najcenniejszych i najbardziej zniszczonych obiektów - Opracowanie i inwentaryzacja zbiorów - Digitalizacja kilkuset najcenniejszych obiektów (głównie rękopisów i dawnej prasy) - Promowanie cieszyńskich zbiorów bibliotecznych i archiwalnych70. Koszt projektu wynosił ogółem 2 027 185 Euro, a ponad 81% tej kwoty (1 657 832 Euro) pochodziło ze środków Mechanizmu Finansowego EOG. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeznaczyło na realizację projektu 334 000 zł. W sumie z zewnętrznych źródeł pochodziło 85% funduszy. Udział w wykorzystaniu środków z budżetu projektu przez poszczególnych partnerów prezentuje Ryc. 8. Największa część środków przypadła w udziale Książnicy Cieszyńskiej jako liderowi projektu. Parafia Ewangelicko- Augsburska w Cieszynie skorzystała z jednej piątej funduszy. Do końca maja 2009 roku Biblioteka i Archiwum im. Tschammera wydała 1 042 149,33 zł. Podział środków prezentuje Ryc. 9. Największych nakładów finansowych wymagało poprawienie warunków przechowywania zbiorów. Wyremontowane pomieszczenia zabezpieczono odpowiednimi zabezpieczeniami przeciwpożarowymi i antywłamaniowymi, a także doprowadzono do nich niezbędne instalacje (w tym termohigrografy i klimatyzatory). Zakupiono również specjalnie wykonane regały. Archiwa i zbiory biblioteczne poddano dezynfekcji, a następnie oddano pracom introligatorskim. Do konserwacji skierowano 62 obiekty (ze 133 zaplanowanych w całym projekcie). Zdigitalizowano około 28000 stron dzieł, które stopniowo udostępniane są w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej71.

70 Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego, wyd. Książnica Cieszyńska, Cieszyn, 2010, s. 11 71 Ibidem., ss. 14-28 39

7599185983(40)

Ryc. 8. Udział w wykorzystaniu środków budżetu projektu Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego w latach 2007 – 2010. Źródło: Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego, wyd. Książnica Cieszyńska, Cieszyn, 2010, s. 12

Ryc. 9. Podział środków finansowych przeznaczonych na realizację zadań projektu w Bibliotece i Archiwum im. Tschammera do końca maja 2009 roku [w zł] Źródło: opracowanie własne na podstawie: Finansowanie projektu Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego, http://www.biblioteka.cieszyn.org.pl/index.php/content,99,,1/, [dostęp: 09.04.2014]

1919323285(41)

Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego przyczynił sie również do powstania Muzeum Protestantyzmu. Choć pomysły stworzenia muzeum pojawiały się już w latach 90. XX wieku, oficjalne otwarcie miało miejsce dopiero 29 marca 2009 roku. Muzeum gromadzi i sprawuje opiekę nad zbiorami związanymi z Kościołem Jezusowym, historią cieszyńskiego zboru oraz tradycją ewangelicyzmu na Śląsku Cieszyńskim. Na muzeum obecnie składają się trzy sale wystawiennicze i magazyn, w których znajduje się obecnie 16 gablot z eksponatami. Dokładna liczba eksponatów nie jest znana; wciąż bowiem trwają prace inwentaryzacyjne. W planach jest również otwarcie kolejnej sali wystawienniczej. W muzeum funkcjonują dwie wystawy stałe. Pojawiają się również wystawy czasowe (m.in. wystawy gościnne, tematyczne, prezentacja książek). W ramach działań promocyjnych projektu w Cieszynie wytyczono ścieżkę dydaktyczną „Szlak cieszyńskich archiwów i bibliotek zabytkowych”, której uzupełnieniem było wydanie przewodnika po cieszyńskich zbiorach bibliotecznych i archiwalnych, zatytułowanego „Miasto książek”72. Bardzo ciekawą i aktywnie działającą jest instytucja Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie. Jego historia sięga XIX wieku. W 1881 roku, za sprawą ks. Franciszka Michejdy z Nawsia koło Jabłonkowa, powstało Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej. Początkowo jego głównym celem była działalność wydawnicza, jednak z czasem poszerzało swoją działalność. W 1905 roku przekształcono je w Towarzystwo Ewangelickie. Po I wojnie światowej TE kupiło budynek przy ulicy Sienkiewicza 2 w Cieszynie, w którym zorganizowano (działający do 1952 roku) alumnat dla dziewcząt. W okresie PRL władze komunistyczne początkowo przymusowo wynajęły budynek wraz z wyposażeniem dla tworzonego internatu męskiego, a w 1963 roku rozwiązały Towarzystwo i przejęły jego majątek. Po przemianach ustrojowych w 1989 roku zrodziła się idea reaktywowania Towarzystwa. Towarzystwo Ewangelickie imienia ks. Franciszka Michejdy zostało zarejestrowane przez Sąd Rejonowy w Bielsku-Białej 7 września 1991 roku. Głównym celem reaktywowanego stowarzyszenia było uruchomienie w Cieszynie liceum ogólnokształcącego. W związku z tym jeszcze w listopadzie 1991 roku zarząd TE w Cieszynie wystąpił do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych o zwrot majątku. Ministerstwo anulowało decyzje sądowe i administracyjne z 1963 roku, dzięki czemu 23 listopada 1992 roku Urząd Rejonowy w Cieszynie mógł dokonać aktu przekazania budynku Towarzystwu. Budynek przy

72 H. Hollender, Miasto książek. Popularny przewodnik po cieszyńskich zbiorach bibliotecznych i archiwalnych, wyd. Książnica Cieszyńska, Cieszyn, 2010 41

6499102698(42) ul. Sienkiewicza 2 był jednak w fatalnym stanie technicznym i wymagał gruntownego remontu, a co za tym idzie sporych nakładów finansowych. Fundusze pozyskiwano poprzez organizację różnych koncertów i projektów, a także dzięki ofiarności osób prywatnych i instytucji. Warto tu zaznaczyć o dużym znaczeniu ofiarodawców z zza granicy. Były to organizacje i instytucje z takich krajów jak: USA, Austria, Niemcy, Szwajcaria, Wielka Brytania, Australia, Dania, Francja, Holandia, Kanada. 24 marca 1993 roku zarząd TE postanowił uruchomić Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie (LOTE), działające od nowego roku szkolnego 1993/1994. Gimnazjum Towarzystwa Ewangelickiego (GTE) powstało decyzją zarządu TE 30 kwietnia 1999 roku, a Szkoła Podstawowa (SPTE) zainaugurowała swoja działalność 1 września 2005 roku. Dopełnieniem tej edukacyjnej działalność Towarzystwa było uruchomienie 1 wrześnie 2006 roku Przedszkola (PTE) 73. Towarzystwo jest stowarzyszeniem społecznym, zarejestrowanym, działającym na podstawie prawa o stowarzyszeniach i posiadającym osobowość prawną. Celem jego działalności jest pielęgnowanie chrześcijańskiej społeczności, wychowanie w duchu ewangelicznym i prowadzenie działalności oświatowej oraz socjalno-charytatywnej. Realizacji celów ma służyć m.in.: uruchomienie i prowadzenie szkół, urządzanie odczytów, wykładów biblijnych i zgromadzeń publicznych, pogłębianie badań nad historią reformacji i kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, prowadzenie działalności wydawniczej, nawiązywanie kontaktów i współpraca z organizacjami społecznymi krajowymi i zagranicznymi o podobnych celach działania, organizowanie pomocy dla osób biednych, bezrobotnych, uzależnionych, a także prowadzenie działalności gospodarczej, z której dochód przeznaczany jest na realizację celów statutowych Towarzystwa. Majątek Towarzystwa stanowią nieruchomości, ruchomości i fundusze tworzone poprzez wpisowe i składki członkowskie, darowizny, dotacje, zapisy, majątek odzyskany decyzją MSW w 1992 roku, a także dochody z własnej działalności74. Skład Zarządu Towarzystwa przedstawia Tabela 3.

73 J. Sztwiertnia, Kościół Jezusowy w Cieszynie w VI półwieczu 1959 – 2009, wyd. Parafia ewangelicko- Augsburska w Cieszynie, Cieszyn, 2009, ss. 78-82, 97-112 74 Statut TE, http://tecieszyn.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=10&Itemid=10, [dostęp: 15.04.2014] 42

3390680754(43) Tab. 3. Skład Zarządu Towarzystwa Ewangelickiego im. Ks. Franciszka Michejdy w Cieszynie Prezes ks. Janusz Sikora Jacek Sobota Wiceprezes Robert Kryska Sekretarz Zofia Fober Skarbnik Lidia Konik Aleksandra Trybuś Jerzy Klus Bogusław Gibiec Członkowie Henryk Kokotek Janusz Stasica Marek Wałach Źródło: Zarząd TE, http://tecieszyn.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=11&Itemid=8, [dostęp: 15.04.2014]

Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie ma swoją siedzibę w budynku przy ul. Sienkiewicza 2 (Fot. 4.). Jego dyrektorem jest mgr Lidia Pałac, a wicedyrektorem mgr inż. Leszek Kołodziej. Rekrutacja na rok szkolny 2013/2014 cieszyła się dużym zainteresowaniem, dlatego przekroczono statutowy limit uczniów w klasie. Wśród 50 przyjętych na ten rok pierwszoklasistów, 32 (64%) było absolwentami GTE. W sumie w roku szkolnym 2013/2014 do szkoły uczęszczało 148 uczniów (70 dziewcząt i 78 chłopców); 45% z nich było wyznania ewangelickiego (Ryc. 10.). Wszyscy uczniowie podzieleni są na 7 oddziałów. Szkoła zatrudnia 22 nauczycieli: 15 dyplomowanych, 5 mianowanych i 2 kontraktowych. Dziesięciu z nich zatrudnionych jest na pełny etat. Wysokość czesnego dla uczniów klas I i II LOTE wynosi 325 zł miesięcznie, i jest płatne przez 12 miesięcy. Uczniowie klas III płacą przez 9 miesięcy (od września do maja), a wysokość ich czesnego wynosi 355 zł. Wysokość czesnego na drugie i kolejne dziecko wynosi 265 zł w klasie I i II, a w klasie III 285 zł. Dodatkowo, po rekrutacji, należy wpłacić wpisowe w wysokości 300 zł. LOTE należy do jednego z najlepszych liceów w kraju i regionie. Uczniowie osiągają bardzo wysokie wyniki w nauce i z powodzeniem biorą udział w licznych konkursach i olimpiadach. W 2014 roku LOTE znalazło się na 56. pozycji w kraju według Rankingu Szkół Ponadgimnazjalnych miesięcznika Perspektywy. Kryteriami, według których konstruowany jest Ranking są: wyniki z matur przedmiotów dodatkowych (45%), wyniki z matur przedmiotów obowiązkowych (25%) i sukcesy w olimpiadach (30%). Jednocześnie LOTE uzyskało drugą lokatę w województwie śląskim i pierwszą w powiecie cieszyńskim.

3152052967(44) Dzięki tak wysokiej pozycji cieszyńskie liceum otrzymało tytuł ”Złotej Szkoły 2014” i prawo do posługiwania się Znakiem Jakości Złotej Szkoły75. Uczniowie liceum biorą również udział w wymianach szkół partnerskich. W ostatnich latach miały miejsce wymiany z następującymi szkołami: Gimnazjum z polskim językiem nauczania im. F. Ruszczyca w Rudaminie koło Wilna (Litwa), Evangeische Schule Charlottenburg w Berlinie oraz Evangelische Gymnasium Hermannswerder w Poczdamie (Niemcy), Lycée de Balagne na Korsyce (Francja), a także Paul Roos Gymnasium w Stellenbosch (RPA). Gimnazjum Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie również działa przy ul. Sienkiewicza 2. Dyrekcję sprawują te same osoby co w przypadku LOTE. Po rekrutacji na rok szkolny 2013/14, spośród 84 chętnych, przyjęto 70 uczniów. W sumie do szkoły uczęszcza 156 uczniów (Ryc. 10.); 45,5% z nich było wyznania ewangelickiego. Uczniowie podzieleni są na 7 oddziałów. Gimnazjum zatrudnia 18 nauczycieli: 10 dyplomowanych, 5 mianowanych, 2 kontraktowych i jednego stażystę. Dwunastu z nich zatrudnionych jest na pełny etat. Wysokość czesnego dla uczniów klas I i II GTE wynosi 310 zł, i jest płatne przez 12 miesięcy. Uczniowie klas III płacą przez 10 miesięcy (od września do czerwca), a wysokość ich czesnego wynosi 345 zł. Wysokość czesnego na drugie i kolejne dziecko wynosi 250 zł w klasie I i II, a w klasie III 280 zł. Dodatkowo, po rekrutacji, należy wpłacić wpisowe w wysokości 300 zł. Również uczniowie GTE osiągają spore sukcesy w konkursach i olimpiadach. W roku szkolnym 2012/2013 dziewięciu uzyskało tytuł finalisty, a dwoje laureata. Uwzględniając trzyletnie Wskaźniki Edukacyjnej Wartości Dodanej (wskaźnik obliczany na podstawie wyników gimnazjalnego egzaminu kompetencji) za lata 2006 – 2008, GTE zapracowało na opinię Szkoły Sukcesu76.

75 Ranking Liceów Ogólnokształcących 2014, http://www.perspektywy.pl/ranking/2014/LO/pdf/ranking_lo_ogolny.pdf, [dostęp: 15.04.2014] Najlepsze Licea Ogólnokształcące w województwach, http://www.perspektywy.pl/ranking/2014/LO/pdf/ranking_lo_wojewodzki.pdf, [dostęp: 15.04.2014] 76 Wyniki EWD Gimnazjum TE w Cieszynie, http://gte.tecieszyn.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=31&Itemid=7, [dostęp: 15.04.2014] 44

2714917233(45)

Ryc. 10. Liczba uczniów i nauczycieli w szkołach Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie (2014 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Fot. 4. Budynek przy ul. Sienkiewicza 2 w Cieszynie – siedziba LOTE i GTE (fot. B. Guzy)

3346384074(46) Szkoła Podstawowa Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie działa w wybudowanym w 1868 roku budynku dawnego gimnazjum przy Placu Kościelnym 5. Funkcję dyrektora pełni mgr Joanna Gibiec-Smierna. W roku szkolnym 2013/2014 w szkole uczyło się 228 uczniów w 12 oddziałach. Szkoła zatrudniała 32 nauczycieli. Wysokość czesnego dla uczniów klas I – V wynosi 270 zł (jeżeli w szkole uczy się drugie dziecko czesne wynosi 220 zł). Uczniowie klasy VI płacą od września do czerwca 295 zł (w przypadku jeśli jest rodzeństwo w GTE lub LOTE czesne wynosi 240 zł). W 2011 roku SPTE uzyskało wyróżnienie i list gratulacyjny Centrum Edukacji Humanistycznej LOGOS, organizującego Ogólnopolski Konkurs Polonistyczny „Z poprawna polszczyzną na co dzień”. Wyróżnienie umożliwia szkole korzystanie z spersonalizowanego logo z hasłem „W naszej szkole dbamy o poprawną polszczyznę”. W konkursie tym uczniowie SPTE odnoszą liczne sukcesy (np. jedna z uczennic w 2012 roku uzyskała tytułu laureata 6. miejsca, a czterech uczniów było finalistami centralnego etapu konkursu). Wysoki poziom szkoły potwierdzają również wyniki sprawdzianu szóstoklasisty i testu trzecioklasisty. W roku szkolnym 2012/2013 średnia wyników sprawdzianu szóstoklasisty w kraju wynosiła 24,03, a średnia SPTE 28,75. W tym samym roku szkolnym średnia wyników testu trzecioklasisty w kraju wynosiła 14,20 w części matematycznej i 15,05 w części z języka polskiego. Średnia wyników uczniów SPTE wyniosła 18,19 zarówno w teście z matematyki, jak i z języka polskiego77. Przedszkole Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie mieści się w budynku starej szkoły tzw. pajty, przy Placu Kościelnym 1 (Fot. 5.). Jego dyrektorem jest mgr Grażyna Podżorska. Na rok szkolny 2013/2014 do Przedszkola zapisano 97 dzieci. Dzieci podzielone są na pięć grup (trzy, pięcio i sześciolatki po jednej grupie, czterolatki dwie grupy). W grupie pięciolatków 84%, a w grupie sześciolatków 70% dzieci jest wyznania ewangelickiego. W PTE zatrudnione są 23 osoby, w tym 9 nauczycieli zatrudnionych co najmniej na pół etatu (2 dyplomowanych, 2 mianowanych, 4 kontraktowych i jeden stażysta). Pozostali zatrudnieni to pracownicy administracyjni, pomoce do dzieci i osoby do kuchni. Kuchnia Przedszkola gotuje również obiady dla pozostałych szkół Towarzystwa Ewangelickiego (w sumie ok. 250 – 270 dziennie). Czesne dla trzy i czterolatków płatne jest przez cały rok i wynosi 235 zł, a w przypadku drugiego dziecka uczącego się w placówkach Towarzystwa Ewangelickiego 188 zł. Czesne dla pięcio i sześciolatków płatne jest 10 miesięcy (od września do czerwca)

77 Wyniki Sprawdzianów z 2013 roku, http://www.spte.tecieszyn.pl/attachments/005_spte-spr6kl-test3kl.ppt, [dostęp: 15.04.2014] 46

1272427314(47) i wynosi 255 zł, a w przypadku drugiego dziecka 204 zł. Wyżywienie dziecka w PTE kosztuje 140 zł (7 zł dziennie przy założeniu 20 dni roboczych w miesiącu). Dodatkowo należy jednorazowo wpłacić wpisowe w wysokości 200 zł.

Fot. 5. Budynek starej szkoły, tzw. pajta (fot. B. Guzy)

W PTE, poza zajęciami dla wszystkich dzieci, odbywają się również zajęcia dodatkowe z języka angielskiego, plastyki, rytmiki, religii katolickiej i religii ewangelickiej, a także zajęcia logopedyczne. Poza tym w ramach programu „Dobry start przedszkolaka”, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowane są następujące zajęcia edukacyjno – wychowawcze: - Spotkania z origami – sztuka składania papieru - Mali odkrywcy – odpowiedzi na trudne pytania z dziedziny nauki - Logiko – korzystanie z przekazanych informacji - Gimnastyka korekcyjna Projekt realizowany jest od 1 sierpnia 2012 roku do 30 czerwca 2014 roku. Jego celem jest Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej jakości usług edukacyjnych

7603299984(48) świadczonych w systemie oświaty, a także zmniejszanie nierówności w stopniu upowszechniania edukacji przedszkolnej78.

4.2. Parafie Wisły

Wisła pod względem wyznaniowym jest miejscowością bardzo nietypową i unikalną w skali Polski. Protestanci stanowią tu zdecydowaną większość, a ich społeczność miała (i nadal posiada) bardzo duży wpływ na rozwój i charakter miejscowości. W Wiśle istnieje aż dwanaście protestanckich Kościołów i związków wyznaniowych. Są to: - Kościół Ewangelicko–Augsburski - Świadkowie Jehowy - Kościół Zielonoświątkowy - Kościół Adwentystów Dnia Siódmego - Kościół Chrześcijan Baptystów - Zbór Stanowczych Chrześcijan - Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego - Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego - Ruch Williama Branhama - Chrześcijański Kościół „Maranatha” - Kościół Wolnych Chrześcijan - Kościół Ewangelicko–Metodystyczny Na tak duże zróżnicowanie wyznaniowe największy wpływ miało geograficzne położenie miejscowości, a także położenie na pograniczu kultur. Wisła w dawnych czasach była miejscowością nieprzejezdną, trudno dostępną, zamkniętą, otoczoną łańcuchami górskimi. Była więc idealnym miejscem dla protestantów uciekających przed prześladowaniem w okresie kontrreformacji. Ze względu na trudną dostępność Wisła uniknęła bardziej zdecydowanej działalności kontrreformacyjnej, która objęła jedynie sąsiednią Istebną i Koniaków. Wiślanie często również migrowali za chlebem i za pracą, a w konsekwencji tego stykali się z nowymi nurtami religijnymi. Cechą wiślańskiej społeczności były także spotkania w prywatnych domach w celu wspólnej modlitwy oraz czytania i badania Pisma Świętego. Spotkania takie często owocowały powstaniem nowych idei, tez i przekonań,

78 Projekt „Dobry start przedszkolaka”, http://pte.tecieszyn.pl/attachments/074_Opis_projektu.pdf, [dostęp: 15.04.2014] 48

4070113720(49) a często także założeniem nowego związku wyznaniowego (tak jak powstały w Wiśle Malince Zbór Stanowczych Chrześcijan)79. W 2010 roku Wisła posiadała 11 233 mieszkańców. Ludność wyznania ewangelicko- augsburskiego stanowiła 54%, a kolejne 9% było członkami, któregoś z pozostałych Kościołów Protestanckich (Ryc. 11.). Obecnie Wisła liczy 6078 luteran, przy czym liczba ta w ciągu ostatnich dziesięciu lat wzrosła o 53 osoby (Ryc. 12.). Około jedna piąta mieszkańców należała do Kościoła Rzymskokatolickiego. Warto zwrócić uwagę na 15% udział osób określonych jako „pozostali”. Część z nich to na pewno niewierzący i ateiści, lecz trudno uwierzyć, że stanowiliby tak duży procent. Pewną liczbę mogą stanowić osoby, które nie są członkami żadnego z Kościołów, a są jedynie ich sympatykami. Zbigniew Pasek i Renata Czyż wysuwają hipotezę, że są to ludzie, którzy niedawno osiedli w Wiśle, są tu zameldowani, lecz przynależność do parafii wykazują w innych miejscowościach80.

Ryc. 11. Zróżnicowanie wyznaniowe Wisły (2010 r.) Źrodło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

79 Z. Pasek, Sytuacja wyznaniowa współczesnej Wisły (Komunikat), [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, Ratingen, 2000, ss. 326-327 R. Czyż, Strzegąc ojców wiary. Przewodnik po wiślańskich wspólnotach religijnych, wyd. Interfon, Wisła, 2004, ss. 44-47 80 R. Czyż, Z. Pasek, Monografia Wisły. Kościoły i wspólnoty religijne Wisły, wyd. Galeria na Gojach, Wisła, 2008, s. 256 49

1539004475(50)

Ryc. 12. Liczba parafian Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Wiśle w latach 2003 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Początkowo na terytorium Wisły istniała jedna parafia ewangelicka, z siedzibą w centrum miejscowości. Ukształtowanie powierzchni miasta sprawia, że liczne osiedla i przysiółki ciągną się kilometrami wzdłuż głównej doliny, w bocznych dolinkach i na stokach (na przykład Wisłę Centrum i Wisłę Czarne dzieli 9,5 km). W związku z tym w poszczególnych dzielnicach-osiedlach z czasem zaczęły powstawać nowe ewangelickie kościoły: Malinka (1956 r.), Czarne (1972 r.), Głębce (1982 r.), Jawornik (1983 r.). Rozwój tych ewangelickich społeczności doprowadził w 1994 roku do podziału Wisły na pięć parafii. Najstarsza i największa pod względem liczby parafian jest parafia w Wiśle Centrum. Jej proboszczem jest ks. Waldemar Szajthauer, a wikariuszem ks. Krzysztof Śledziński. Jeden z pierwszych kościołów powstał w Wiśle w XVI wieku, jednak dopiero po Patencie Tolerancyjnym tutejsi luteranie wybudowali w 1782 roku, drewniany dom modlitwy bez wieży, a rok później szkołę z mieszkaniem dla księdza i nauczyciela. Obecny kościół apostołów Piotra i Pawła (Fot. 8.) wybudowano w latach 1833-1838 (wieżę dobudowano w latach 1861-1863). W trosce o ten zabytek parafia stworzyła projekt „Renowacja elewacji oraz wymiana stolarki okiennej zabytkowego Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego w Wiśle Centrum” i złożyła wniosek o dofinansowanie jego realizacji ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego. Projekt realizowano w latach 2007-2010, a jego celem było zachowanie do przyszłych pokoleń dziedzictwa kulturowego w szczególności różnorodności

3168964980(51) kulturowo – wyznaniowej na terenie Wisły81. Całkowity koszt sfinansowania projektu wyniósł 1 364 812,17 zł, z czego 85% (906 830,03 zł) zostało dofinansowane ze środków unijnych. Pozostała część (457 982,14 zł) to wkład własny parafii. Remont kościoła polegał między innymi na uzupełnieniu ubytków i naprawie ścian, wymianie drewnianych okien i drzwi oraz odtworzeniu historycznej kolorystyki obiektu. Kolejnymi historycznymi obiektami parafii są: dawna szkoła ewangelicka z 1824 roku oraz plebania z 1807 roku (Fot. 6.). W budynku plebani do dziś mieści sie kancelaria parafii. Ważnym dla parafii budynkiem jest również wzniesiony w 1935 roku Dom Zborowy im. ks. bp. Andrzeja Wantuły (Fot. 7.), który zarabia na siebie i parafię. Mieści się w nim parafialna księgarnia, a część powierzchni oddana jest pod wynajem (m.in. sklepom). Parafia zarządza również cmentarzem ewangelickim „Na Groniczku” założonym w 1819 roku. W 1948 roku wybudowano na nim kaplice cmentarną. Na cmentarzu tym pochowanych jest wielu zasłużonych Wiślan oraz postaci lokalnej kultury i nauki. W związku z tym zorganizowano specjalny szlak spacerowy „Cmentarz na Groniczku”, którego przejście zajmuje około godziny. W parafii, poza tradycyjnymi nabożeństwami i spotkaniami różnych grup, działają również Zespół Młodzieżowy, Chór dziecięcy i Chór Parafialny. Ten ostatni, powstały w 1928 roku, ma na swoim koncie liczne występy w kraju i za granicą, a także dwa wydawnictwa płytowe; „Ojcowski dom” i „Opłatek dla mamy”. Chór przygotował również dwa materiały filmowe dla Polonii: „Pieśni kościelne” i „Wierzyć mnie Panie ucz”. Repertuar chóru jest związany tematycznie z rokiem kościelnym.

81 Opis projektu, http://www.wisla.pl/zalaczniki/organization_88/Renowacja%20elewacji%20oraz%20wymiana%20stolarki%20o kiennej-ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82.pdf, [dostęp:26.03.2014] Renowacja elewacji oraz wymiana stolarki okiennej zabytkowego Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego w Wiśle Centrum, http://www.wisla.luteranie.pl/nowa/?%E2%80%9Erenowacja-elewacji-oraz-wymiana-stolarki- okiennej-zabytkowego-kosciola-ewangelicko-%E2%80%93-augsburskiego-w-wisle-centrum%E2%80%9D,53, [dostęp:26.03.2014] 51

1002233356(52)

Fot. 6. Plebania ewangelicka w Wiśle Centrum (fot. B. Guzy)

Fot. 7. Dom Zborowy w Wiśle Centrum (fot. B. Guzy)

1400168417(53)

Fot. 8. Kościół apostołów Piotra i Pawła w Wiśle Centrum (fot. B. Guzy)

Ryc. 13. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Centrum w latach 2003-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 53

3574956022(54) Parafia w Wiśle Centrum liczy 2817 parafian (Ryc. 13.). Przez okres ostatnich dziesięciu lat utrzymywała się tendencja spadkowa (parafia zmniejszyła się o 36 osób). Trend ten wynika z ogólnej sytuacji demograficznej. Zgony parafian w ostatnich latach przewyższają liczbę chrztów. Wielu młodych mieszkańców Wisły w związku z otwartymi zagranicznymi rynkami pracy wyjeżdża, część z nich poszukuje również pracy w większych miastach Polski. Ewangelicy w Wiśle Malince wybudowali swój dom modlitwy (Fot. 9.) w latach 1954 – 1965. Parafia rozpoczęła swoją działalność 1 stycznia 1995 roku (podobnie jak pozostałe parafie Wisły wcześniej funkcjonowała jako filiał parafii w Wiśle Centrum). Obecnie proboszczem parafii jest ks. Leszek Czyż. W 2012 roku Zgromadzenie Parafialne podjęło uchwałę o zakupie działek, graniczących z nieruchomością parafii. Działki te zakupiono z myślą o budowie nowego Centrum Parafialnego. Uchwałę o rozpoczęciu budowy Centrum podjęto 9 lutego 2014 roku.

Ryc. 14. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Malince w latach 2003 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Obecnie do parafii należą 1003 osoby (Ryc. 14.). W ciągu ostatnich dziesięciu lat parafia zanotowała spory wzrost liczby parafian (116 osób). Przyczyn wzrostu jest wiele. W parafii tej spotkamy się również z pewnym nowym zjawiskiem, jakim było rozpoczęcie internetowych transmisji nabożeństw (audio i wideo). Na swojej stronie internetowej parafia posiada archiwum kazań z ostatnich ośmiu lat (od 12 lutego 2006 roku). Działalność ta daje

3333171493(55) możliwość dotarcia do rozsianych po całym kraju i świecie osób, które często mogą nie mieć innej możliwości uczestniczenia w życiu religijnym. Zdarza się więc, że osoby te kontaktują się z parafią w Wiśle Malince, chcąc zostać członkami zboru. Parafia od 2000 roku (jako pierwsza w Wiśle i jedna z pierwszych w Polsce) bierze udział w ewangelizacjach satelitarnych Pro Christ i Jesus House. Kampanie te są inicjatywą chrześcijan z różnych kościołów i polegają na transmitowanych drogą satelitarną spotkaniach, koncertach, wykładach i kazaniach ewangelizacyjnych głoszonych przez niemieckiego ewangelistę Ulricha Parzanego. Najbliższe spotkania Pro Christ będą trwały od 3 października do 14 listopada 2015 roku i ma w nich uczestniczyć około 150 ewangelistów w ponad 300 miejscowościach w Europie. Z kolei najbliższa kampania Jesus House odbędzie się w 2017 roku82. W 2004 i 2006 roku w Wiśle odbyły się Festiwale Życia, zorganizowane przez chrześcijan różnych wyznań, przy współudziale Urzędu Miasta Wisły oraz innych organizacji społecznych. Ich główną ideą była promocja pozytywnych postaw, opartych na chrześcijańskich wartościach. Podczas imprez odbywały się koncerty, konferencje, wystawy, warsztaty, itp. Na Festiwalu w 2006 roku Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Malince i Stowarzyszenie DEOrecordings zorganizowały spotkanie dla kobiet, tzw. Śniadanie dla Kobiet. Impreza cieszyła się tak dużym zainteresowaniem, że odtąd postanowiono organizować ją co roku niezależnie. Spotkanie odbywa się w Hotelu Gołębiewskim w Wiśle, a bierze w nim udział nawet do 1200 kobiet. W programie Śniadania są zawsze świadectwa życia, wykład gościa, recital i liczne niespodzianki. Dotychczas zorganizowano dziewięć edycji spotkań83. Przy parafii działa młodzieżowy zespół „Cześć”. Zespół składa się z około 25 osób zaangażowanych w służbę muzyczną w kościele w Wiśle Malince. W 2010 roku ukazała się debiutancka płyta zespołu pt. "Tak, słucham", zawierająca 17 znanych utworów religijnych w nowoczesnych aranżacjach. Obecnie zespół pracuje nad płytą z autorskimi utworami. Proboszczem Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Głębcach jest ks. Tadeusz Byrt. W 1982 roku parafia oddała do użytku dom katechetyczny z kaplicą (Fot. 10.), która z biegiem lat okazała się być zbyt mała. W związku z tym w 1994 roku podjęto uchwałę o budowie nowego kościoła. Plac budowy poświęcono dopiero w 2004 roku, a w 2006 roku miała miejsce uroczystość położenia kamienia węgielnego. Obecnie w nowym kościele (Fot. 11.), choć wciąż trwają prace budowlane i wykończeniowe, w każdą niedzielę odbywają

82 Kampanie ewangelizacyjne , http://cme.org.pl/index.php?D=95, [dostęp:26.03.2014] 83 Śniadanie dla Kobiet, http://sniadaniedlakobiet.pl/, [dostęp:26.03.2014] 55

1211040693(56) się nabożeństwa. W parafii działa szkółka niedzielna i dwa chóry (w tym jeden dziecięco – młodzieżowy), a także odbywają się spotkania Koła pań i młodzieży oraz Spotkania z Biblią. Parafia liczy obecnie 986 wiernych (Ryc. 15.), jednak należy zwrócić uwagę na nieustannie zmniejszającą się liczbę parafian w ciągu ostatnich dziesięciu lat (spadek o 43 osoby).

Ryc. 15. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Głębcach w latach 2003 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Czarnem działa w wybudowanym w 1972 roku budynku (Fot. 12.), w którym znajduje się kościół, sala zborowa i mieszkanie dla księdza. Proboszczem parafii jest ks. Marek Michalik. Parafia liczy obecnie 417 osób, a w ciągu ostatniej dekady liczba ta zwiększyła się o 21 osób (Ryc. 16.). Pod opieką parafii w Wiśle Czarnem jest również kaplica św. Jadwigi Śląskiej na Zadnim Groniu, na terenie rezydencji Prezydenta RP (Fot. 13.). W tym drewniany kościółku, wybudowanym przez Habsburgów w 1909 roku, w każdą niedzielę odbywają się nabożeństwa ewangelickie i katolickie. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Czarnem była również inicjatorem organizowania w tym obiekcie nabożeństw ekumenicznych. Nabożeństwa takie odbywają się w Święto Niepodległości, a także w przypadku innych ważnych okazji lub wydarzeń (np. w intencji ofiar katastrofy w Smoleńsku w 2010 roku).

2565771833(57)

Ryc. 16. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Czarnem w latach 2003 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Fot. 9. Kościół ewangelicki w Wiśle Malince (fot. B. Guzy)

2348027094(58)

Fot. 10. Kościół ewangelicki w Wiśle Głębcach (fot. B. Guzy)

Fot. 11. Nowy kościół ewangelicki w Wiśle Głębcach (fot. B. Guzy)

3010414313(59)

Fot. 12. Kościół ewangelicki w Wiśle Czarnem (fot. B. Guzy)

Fot. 13. Kaplica św. Jadwigi Śląskiej (fot. B. Guzy)

3771164887(60)

Fot. 14. Kościół ewangelicki i Dom Gościnny w Wiśle Jaworniku (fot. B. Guzy)

Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Jaworniku swoją działalność prowadzi w oddanym do użytku w 1983 roku budynku, w którym mieści się kościół i Dom Gościnny (Fot. 14.). Proboszczem parafii jest ks. Zdzisław Sztwiertnia. Parafia skupia 855 osób (Ryc. 17.) , a przez ostatnie dziesięć lat liczba ta utrzymywała się mniej więcej na tym samym poziomie (z roku na rok liczba parafian zmienia się zaledwie o kilka osób). Parafia dysponuje Domem Gościnnym, którego zarządcą jest proboszcz parafii. Całoroczny obiekt oferuje 50 miejsc noclegowych w dwu, trzy i czteroosobowych pokojach. Tylko część pokoi wyposażona jest w osobną łazienkę. Do dyspozycji gości pozostaje przestronny teren rekreacyjny, plac zabaw dla dzieci, miejsce na ognisko lub grill, duża sala zborowa oraz jadalnia. Dom oferuje całodzienne wyżywienie. W ciągu roku obiekt gości zdecydowanie ponad tysiąc osób (w 2013 roku było to 1477 osób). Liczbę gości w ostatnich dziesięciu latach prezentuje Ryc. 18.

1729381129(61)

Ryc. 17. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Jaworniku w latach 2003 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Ryc. 18. Liczba gości Domu Gościnnego w Wiśle Jaworniku w latach 2003 – 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

Istnienie takiego obiektu noclegowego sprzyja organizacji różnych spotkań, konferencji i wszelkiego rodzaju imprez. W ostatnich latach Jawornik gościł m.in. Ogólnopolską Konferencję Duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i Ogólnopolskie Spotkanie Kobiet. Parafia organizuje chrześcijański obóz języka angielskiego „Jawornik English Camp”, prowadzony przez wykładowców z USA, a w okresie

2194870246(62) świątecznym wczasy dla osób samotnych i starszych. W Wiśle Jaworniku organizowana jest również Zimowa Olimpiada Dzieci i Młodzieży Ewangelickiej. Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego jest ks. Zdzisław Sztwiertnia. W 2013 roku odbyła się 12. edycja Olimpiady. Przez dwa dni zawodnicy rywalizowali w narciarstwie alpejskim i snowboardzie (slalom gigant) oraz w biegach narciarskich (w zależności od grupy wiekowej na dystansie 1, 2,5 lub 5 kilometrów). Na przełomie XVIII i XIX wieku, w konsekwencji głodu ziemi i szybkiego wzrostu ludności (Wisła pod koniec XVIII wieku liczyła 2411 mieszkańców, w 1804 roku 2589, a w 1839 roku już 3770) wielu Wiślan decydowało się na emigrację. Najprawdopodobniej nastąpiły trzy fale emigracji: 1. związana z szerzącym się głodem (przede wszystkim w 1847 roku) 2. po 1852 roku, skierowana głównie na Węgry 3. na początku XX wieku, skierowana do Stanów Zjednoczonych Ameryki, ale także do Niemiec i Francji. Początkowo do Banatu na Węgrzech Wiślanie przybywali jedynie na okres kilku miesięcy, głównie do pracy sezonowej. Zajęciem, które najczęściej podejmowali było kopanie i warzenie saletry – bardzo ważnego surowca dla gospodarki i armii. Wpływ na popularność tego rodzaju pracy miał na pewno fakt, że saletrarzy zwalniano z obowiązkowej służby wojskowej. Zajmujący się saletrarstwem zatrudniali się również jako robotnicy rolni, a także dzierżawili ziemię, którą później często kupowali na własność. Liczba migrantów z Wisły szybko rosła. W 1864 roku było to 86 osób, w 1897 roku 144 osoby, a w 1910 roku 234 osoby. W 1867 roku w ówczesnym Tisza Szent Miklós założyli oni zbór ewangelicki, a następnie parafialną szkołę84. Potomkowie Wiślan tworzą dziś społeczność, mniej więcej trzystuosobową, we wsi Ostojićevo, w Północnym Banacie, w powiecie Wojwodina, w gminie Čoka. Wojwodina jest jednym z najbardziej zróżnicowanych etnicznie regionów Europy. Żyją tu Serbowie, Węgrzy, Czarnogórcy, Macedończycy, Chorwaci, Bośniacy, Romowie, Słowacy, Bułgarzy, Czesi, Włosi, Rosjanie, Turcy i Polacy. W samym Ostojićevie żyją: Węgrzy, Serbowie, Słowacy, Romowie i potomkowie Wiślan. Istnieją tu cztery Kościoły różnych wyznań: rzymskokatolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego oraz adwentystów. Na utrzymanie się Wiślan jako mniejszości znaczący wpływ miał Kościół i specyficzna izolacja.

84 R. Czyż, D. Szczypka, Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, Serbia). Historia – język – kultura, wyd. Luteranin, Wisła, 2010, ss. 41-49 62

1816723011(63) Do dzisiaj miejscowa ludność posługuje się gwarą cieszyńską (głównie w kontaktach nieoficjalnych). Ewangelicy z Wisły nieustannie utrzymują kontakty z mniejszością w Ostojićevie. Organizowane są wyjazdy, odwiedziny, obozy dla dzieci, czasem pomoc finansowa (na przykład na remont dachu kościoła w Ostojićevie, paczki świąteczne dla dzieci). Zbór w Ostojićevie nie jest w stanie utrzymać stałego duszpasterza. Nawet finansowanie cotygodniowego przyjazdu księdza jest problemowe. Dlatego nabożeństwa prowadzi wyznaczona osoba, która czyta przesłane wcześniej kazanie. W miarę możliwości, od czasu do czasu, przy okazji wizyt wiślańscy księża prowadzą nabożeństwa, udzielają spowiedzi i Komunii świętej. Konsekwencją kontaktów religijnych i duszpasterskich było także nawiązanie współpracy pomiędzy władzami Wisły i gminy Čoka. Zaowocowało to podpisaniem w 2007 roku umowy partnerskiej pomiędzy miejscowościami. Współpracę podjęły również szkoły z Wisły Malinki i Ostojićeva.

4.3. Parafia w Drogomyślu

Parafia Ewangelicko – Augsburska w Drogomyślu zajmuje obszar około 400 km2 i obejmuje miejscowości wchodzące w skład gmin Strumień, Chybie, a także fragment gminy Skoczów (miejscowości Wiślica, Ochaby i Kiczyce). W ostatnich trzydziestu latach nastąpiły znaczące zmiany terytorialne parafii, ponieważ odłączono od niej miejscowości Dębowiec, Pierściec, Landek i Rudzicę. Parafia posiada filliał w Pruchnej, a także stację kaznodziejską w Bąkowie (nie posiada statusu filiału). Proboszczem parafii jest ks. Karol Macura, a proboszczem pomocniczym (pełniącym posługę głównie w Pruchnej) ks. Tomasz Bujok. W 2013 roku parafia świętowała 225. rocznicę założenia i poświęcenia kościoła w Drogomyślu, a także 120. rocznicę założenia i poświęcenia kościoła w Pruchnej. Filiał w Pruchnej funkcjonował pierwotnie jako gmina cmentarna. Lokalna społeczność w latach 1892 – 1893 wybudowała tutaj kaplicę z wieżą i dzwonami (Fot. 15.). Podniesienia kaplicy do rangi kościoła Zmartwychwstania Pańskiego dokonał ówczesny biskup Kościoła Jan Szarek dnia 1 kwietnia 1991 roku. W 1999 roku rozpoczęto budowę domu parafialnego, w którym w grudniu 2005 roku zamieszkał proboszcz pomocniczy. W Pruchnej regularnie odbywają się nabożeństwa, szkółki niedzielne, spotkania młodzieży, „Godziny Biblijne” (czyli spotkania nad Słowem Bożym), a także działa chór dziecięco- młodzieżowy „Pozwólcie dzieciom”, do którego należy 35 osób.

1381890652(64) W Bąkowie już od 1954 roku, początkowo w prywatnych domach, odbywały się spotkania szkółki niedzielnej. Miejscowa społeczność zapragnęła stworzyć miejsce, w którym wspólnie mogłaby prowadzić swoją działalność. W styczniu 1998 roku parafia zakupiła parcelę pod budowę nowego obiektu. Budowę rozpoczęto 25 marca 2000 roku, a 13 czerwca 2004 roku odbyła się uroczystość poświęcenia ukończonego Domu Modlitwy (Fot. 16.) Budynek ten, choć funkcjonuje jak normalny kościół, nie posiada wieży. Jest to ukłon w stronę historii – czasów, w których nie pozwalano protestantom budować kościołów z wieżą i dzwonami. W Bąkowie odbywają się spotkania biblijne i praca z dziećmi, a także nabożeństwa w każdą ostatnią niedzielę miesiąca. Parafia jest właścicielem kościołów w Drogomyślu (Fot. 17.) i Pruchnej (razem z przykościelnymi cmentarzami) oraz domu modlitwy w Bąkowie, a także trzech domów parafialnych w Drogomyślu i jednego w Pruchnej. Ponadto po przemianach ustrojowych w 1989 roku parafia (w zamian za znacjonalizowane w okresie PRL nieruchomości) uzyskała, zlokalizowane w Drogomyślu, grunty orne i pastwiska, a także, położony w pasie nadbrzeżnym Wisły, las. Grunty orne i pastwiska oddano w dzierżawę miejscowym rolnikom, a lasem zarządza parafia. Nieruchomości te zajmują powierzchnię ok. 11 ha. W centrum Drogomyśla własnością parafii jest również budynek przy ulicy Głównej (Fot. 18.). Mieści się w nim sala koncertowa ze sceną, a część powierzchni została oddana pod wynajem sklepów. Już od 80 lat w Drogomyślu działa chór „Nadzieja”, do którego należy 30 osób. Chór daje wiele koncertów w kraju i za granicą (m.in. w Niemczech, Francji, Finlandii), bierze udział w przeglądach chórów, a także nagrywa płyty (dotychczas cztery). Ostatnia płyta, zatytułowana „Dar Nadziei”, jest zbiorem wykonanych przez chór pieśni liturgicznych, ludowych regionu cieszyńskiego, a także współczesnych pieśni gospel. Parafia w Drogomyślu współpracuje również z parafiami ewangelickimi za granicą. Są to: Hybe (Słowacja), Mikkeli (Finlandia), Neuenburg (Niemcy) i Saverne (Francja). W ramach partnerstwa odbywają wymiany kulturalne na bazie religii. Pod koniec 2013 roku parafia liczyła 2584 parafian (około 1400 osób było mieszkańcami Drogomyśla, 700 Pruchnej, 200-300 Bąkowa). Parafian przybywa przede wszystkim w Strumieniu, a ubywa w Zaborzu. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat liczba parafian zwiększyła sie o 39 osób (Ryc. 19.). Pomimo tego wzrostu maleje udział ewangelików w ogólnej liczbie mieszkańców parafii. Spowodowane jest to migracją ludności (głównie wyznania katolickiego) z Górnego Śląska, zwłaszcza z Jastrzębia Zdroju.

2153788074(65)

Ryc. 19. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Drogomyślu w latach 2003 – 2013. Źródlo: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań

W ostatnich latach, jednym z największych przedsięwzięć parafii była budowa nowego Centrum Parafialnego (Fot. 19.). Na koniec roku 2013 można było uznać za gotowe większość powierzchni parteru. Nowy obiekt powstał by służyć następującym celom: - Funkcjonowanie parafii – kancelaria, spotkania młodzieży, działalność chórów, społeczności pań - Siedziba Stacji Diakonijnej - Praca z młodzieżą – sale katechetyczne, szkoła niedzielna dla dzieci - Obiekt dla społeczności Drogomyśla – wykłady, koncerty, bankiety, życie kulturalne (w zależności od zapotrzebowania) - Miejsca noclegowe dla grup przyjeżdżających (np. w ramach wymian) W planach parafii jest również zorganizowanie w nowym Centrum Parafialnym gabinetu lekarskiego oraz zatrudnienie lekarza lub pielęgniarki. Stworzony w ten sposób punkt przyjmowania pacjentów miałby służyć zwłaszcza osoba chorym na stwardnienie rozsiane (parafia opiekuje się 40 osobami cierpiącymi na tą chorobę). Na uwagę zasługuje również działająca w Drogomyślu Stacja Diakonijna. Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce jest organizacją pozarządową o charakterze charytatywnym, powstała w 1998 roku. Od 2003 roku jest członkiem Eurodiaconi, a od 2006 roku jest organizacją pożytku publicznego. Jej statutowymi celami jest m.in. tworzyć i wspierać instytucje oraz inicjatywy dotyczące udzielania bliźnim różnych form pomocy,

4078173913(66) opiekować się ludźmi chorymi, starymi i niepełnosprawnymi, a także współpracować z przedstawicielami opieki społecznej oraz instytucjami państwowymi i samorządowymi85. Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Drogomyślu powstała w 1999 roku dzięki pani Wandzie Ochodek. Za swoje działania pani Wanda w 2011 roku została wyróżniona podczas gali wręczania nagród „Miłosierny Samarytanin”, przyznawanej przez Diakonię Polska od 2007 roku. W 2012 roku Stacja Diakonijna w Drogomyślu, za działalność charytatywną i promowanie wolontariatu na terenie gminy i poza jej granicami, została wyróżniona tytułem „Zasłużony dla Gminy Strumień”86. Stacja zajmuje się przede wszystkim wypożyczaniem sprzętu pielęgnacyjnego i rehabilitacyjnego (są to: łóżka, chodziki, wózki inwalidzkie, krzesła toaletowe, stojaki do kroplówek i inne), odwiedzinami chorych i niepełnosprawnych, rozdawaniem żywności i używanej odzieży. Sprzęty można wypożyczać na okres 3 miesięcy, po których upływie możliwe jest przedłużenie wypożyczenia. W 2011 roku Stacja wypożyczyła sprzęt 130 osobom, a 100 osobom wydała odzież. W 2012 roku z wypożyczenia sprzętu skorzystało 200 osób, a z wydawania odzieży 158 osób. W 2013 roku wypożyczono sprzęt 200 osobom i wydano odzież 115 osobom. Ponadto zakupiono lekarstwa i generator prądu do obsługi urządzeń stymulujących procesy życiowe; dofinansowano również zakup podręczników i wakacyjny wypoczynek dzieci.

85 Statut Diakonii Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego w Rzeczpospolitej Polskiej, http://www.diakonia.org.pl/files/teksty/statut%20Diakonii%20Polskiej.pdf, [dostęp: 12.04.2014] 86 11 listopada w Strumieniu, http://www.strumien.pl/news/11-listopada-w-strumieniu, [dostęp: 12.04.2014] 66

5447424895(67)

Fot. 15. Kościół ewangelicki w Pruchnej (fot. B. Guzy)

Fot. 16. Dom Modlitwy w Bąkowie (fot. B. Guzy)

2113776869(68)

Fot. 17. Kościół ewangelicki w Drogomyślu (fot. B. Guzy)

Fot. 18. Budynek z salą koncertową przy ul. Głównej w centrum Drogomyśla (fot. B. Guzy)

1644008828(69)

Fot. 19. Nowe Centrum Parafialne w Drogomyślu (fot. B. Guzy)

3520296664(70) 5. Podsumowanie

Kościół Ewangelicko-Augsburski jest w powiecie cieszyńskim bardzo silnie zakorzenioną instytucją, a zarazem społecznością ludzi. Można powiedzieć, że region ten jest ogólnopolskim centrum tego wyznania. Potwierdzają to dane statystyczne (diecezja cieszyńska skupia ponad 50% wszystkich ewangelików w Polsce) oraz sama działalność Kościoła. Nie bez powodu na Śląsku Cieszyńskim utrwaliło się powiedzenie „twardy jak luterska wiara koło Cieszyna”. Parafie ewangelickie w powiecie cieszyńskim zajmują bardzo ważne miejsce w życiu lokalnych społeczności, a także wyróżniają się w przestrzeni. Jak wykazały przeprowadzone badania liczba parafian poszczególnych zborów nie podlega dużym zmianom (ich liczba utrzymuje się mniej więcej na tym samym poziomie). Każda z parafii wyraźnie zaznacza się w przestrzeni danej miejscowości, nie tylko istnieniem kościoła, ale także w własności różnego rodzaju nieruchomości (budynków i gruntów). Fakt ten doskonale obrazuje istniejący w Cieszynie Szlak pamiątek ewangelików cieszyńskich. Kościół Ewangelicko-Augsburski poza działalnością religijną, podejmuje wiele ciekawych inicjatyw społecznych, kulturalnych sportowych i gospodarczych. Na największe uznanie zasługuje Towarzystwo Ewangelickie w Cieszynie, prowadzące szkoły i przedszkole, Diakonia w Drogomyślu zajmująca się pracą charytatywną i pomocą społeczną, a także Biblioteka i Archiwum im. Tschammera oraz Muzeum Protestantyzmu w Cieszynie, za swój wkład w życie naukowe i kulturalne. Warto wspomnieć również o działalności chórów. W każdej parafii czy filiale funkcjonuje co najmniej jeden. Miejscowością bardzo nietypową i unikalną w skali Polski pod względem wyznaniowym jest Wisła. W ciągu ostatnich stu lat rozwinęła się tu działalność kilkunastu Kościołów. Jednak największy udział w strukturze wyznaniowej mieszkańców miasta posiada Kościół Ewangelicko-Augsburski. Jego działalność była tak silna, że odcisnęła swoje piętno nie tylko w regionie, ale także na świecie, na przykład w Serbii. Mieszkający we wsi Ostojićevo potomkowie Wiślan do dziś utożsamiają się z tą beskidzką miejscowością, dzięki czemu możliwe było zawarcie umowy partnerskiej między ich gminami. Temat protestantów i samego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim jest zagadnieniem bardzo obszernym i ciekawym dla wielu nauk. Z punktu widzenia geografii interesująca byłaby demograficzna analiza Kościoła (zbadanie struktury wieku i płci wyznawców luteranizmu). Bardzo ciekawe okazać mogłyby się również badania organizowanego w Dzięgielowie Tygodnia Ewangelizacyjnego. Tak duża, coroczna

1399994823(71) i ekumeniczna impreza przyciąga wiele osób. Pojawia się zatem pytanie o wiek, wyznanie i pochodzenie, a także o motywy uczestnictwa przybywających gości. Moim zamierzeniem badawczym było przybliżenie Czytelnikowi problemu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w konkretnym regionie, jakim jest powiat cieszyński. Bogate dzieje Kościoła, zróżnicowana społeczność wiernych, a także konieczność ich koegzystencji z sąsiadami, członkami innych Kościołów sprawiają, że istnieje wiele zagadnień, których prezentacja przekracza możliwości pracy magisterskiej. Pragnę, aby moja praca stanowiła "zaczyn" dla kolejnych badaczy, którzy podejmą ten interesujący temat.

4401579626(72) Bibliografia

1. Below J., 2010, Leśne kościoły. Miejsca tajnych nabożeństw ewangelickich w Beskidzie Śląskim, wyd. Augustana, Bielsko – Biała 2. Biblioteka i Archiwum im. Tschammera, Muzeum Protestantyzmu. Informator, wyd. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Cieszynie, Cieszyn, 2010 3. Budniak J., 2002, Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 4. Chlebowczyk J. (red.), 1973, Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu, wyd. Śląsk, Katowice 5. Czembor H., 2004, Stan Kościoła ewangelicko-augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląski Cieszyńskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Cieszyn 6. Czyż R., 2004, Strzegąc ojców wiary. Przewodnik po wiślańskich wspólnotach religijnych, wyd. Interfon, Wisła 7. Czyż R., Pasek Z., 2008, Monografia Wisły. Kościoły i wspólnoty religijne Wisły, wyd. Galeria na Gojach, Wisła 8. Czyż R., Szczypka D., 2010, Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, Serbia). Historia – język – kultura, wyd. Interfon, Wisła 9. Drabina J., 2000, Wokół przyczyn sukcesów reformacji w księstwie cieszyńskim w XVI wieku, [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, Ratingen 10. Gojniczek W., Kalimowska-Wójcik B., 2010, Dzieje i zasób archiwum parafii ewangelickiej w Cieszynie, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim, Czyż R., Gojniczek W., Spratka D., wyd. Parafia Ewangelicko-Augsburska, Cieszyn 11. Grabowski G., 1996, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim od XVI wieku do 1918 roku, [w:] Peregrinus Cracoviensis, z. 4 12. Hollender H., 2010, Miasto książek. Popularny przewodnik po cieszyńskich zbiorach bibliotecznych i archiwalnych, wyd. Książnica Cieszyńska, Cieszyn 13. Janik R., 1981, Znaczenie Patentu Tolerancyjnego, [w:] Z problemów reformacji, nr 3-4, wyd. Zwiastun, Warszawa 14. Kliber J., 2013, Radość z domu Bożego. Parafie ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim i Opawskim po patentach tolerancyjnym i protestanckim, wyd. Augustana, Bielsko-Biała 15. Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

1037236706(73) 16. Kubica-Heller G., 1996, Luteranie na Śląsku Cieszyńskim, wyd. Głos Życia, Bielsko- Biała 17. Panic I., 2010, Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 1 Dzieje Cieszyna od zarania do schyłku średniowiecza (1528), wyd. Urząd Miejski w Cieszynie, Cieszyn 18. Panic I., 2010, Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 2 Cieszyn w czasach nowożytnych (1528 – 1848), wyd. Urząd Miejski w Cieszynie, Cieszyn 19. Panic I., 2011, Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528 – 1653), wyd. Starostwo Powiatowe w Cieszynie, Cieszyn 20. Pasek Z., 2000, Sytuacja wyznaniowa współczesnej Wisły (Komunikat), [w:] Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności, Ratingen 21. Pindór J., 2008, Ewangelicki Kościół Jezusowy w Cieszynie, wyd. Polskie Towarzystwo Ewangelickie, Cieszyn 22. Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego, wyd. Książnica Cieszyńska, Cieszyn, 2010 23. Prognoza oddziaływania na środowisko dla Aktualizacji Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Cieszyńskiego do roku 2015 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2016- 2019 24. Prognoza oddziaływania na środowisko zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Strumień, 2013 25. Przeperski M., 2013, Polsko-czeska wojna o Cieszyn, http://histmag.org/Polsko-czeska- wojna-o-Cieszyn-7561 26. Raport Roczny 2012, Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego w RP, http://cme.org.pl/files/RaporCME2012eBook.pdf, 27. Sitek P., 2004, Duchowieństwo ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Kształtowanie tożsamości religijnej i kulturowej na Śląski Cieszyńskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Cieszyn 28. Sosna W. (red.), 2001, Śląsk Cieszyński: środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej, wyd. Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 29. Sosna W., 2009, Szlakiem pamiątek ewangelików cieszyńskich, wyd. Biuro Promocji i Informacji Urząd Miejski w Cieszynie, Cieszyn 30. Spyra J., 2007, Wisła. Dzieje beskidzkiej wsi do 1918 roku, wyd. Galeria na Gojach, Wisła

1580147999(74) 31. Spyra J., 2008, Via Sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie, wyd. Biuro Promocji i Informacji Urząd Miejski, Cieszyn 32. Szczepankiewicz-Battek J., 1996, Protestantyzm na Śląsku. Geografia, demografia, kultura., wyd. Silesia, Wrocław 33. Szeruda J. J., 2006, Historia Drogomyśla w aspekcie przemian reformacyjnych, wyd. Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Drogomyśl 34. Sztuchlik J., 2010, Stan i perspektywy opracowania, konserwacji i udostępniania zbiorów archiwalnych, bibliotecznych i muzealnych Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie w związku z realizacją grantu EOG w latach 2007-2010, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim, Czyż R., Gojniczek W., Spratka D., wyd. Parafia Ewangelicko-Augsburska, Cieszyn 35. Sztwiertnia J., 2009, Kościół Jezusowy w Cieszynie w VI półwieczu 1959 – 2009, wyd. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Cieszynie, Cieszyn 36. Tyrma K., 1981, Historia parafii w Drogomyślu, [w:] Z problemów reformacji, nr 3-4, wyd. Zwiastun, Warszawa 37. Ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko- Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 73, poz. 323, z poźn. zm. 38. Wagner O., 2008, Kościół macierzysty wielu krajów. Historia Kościoła Ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim w latach 1545 – 1918/20, wyd. Augustana, Bielsko-Biała 39. Wójtowicz M., 1992, Drogomyśl, [w:] Nowa Formacja, nr 10 40. Wójtowicz M., 1992, Drogomyśl, [w:] Nowa Formacja, nr 11 41. Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-20011, GUS, Warszawa, 2013 42. Zieliński T. J., 1997, Czym jest protestantyzm?, [w:] Myśl protestancka, nr 3, http://protestantyzm.media.pl/3-4.php 43. Żerański M., 2009, Ewangelicy w Cieszynie, wyd. Pracownia na Pastwiskach, Cieszyn 44. Żerański M., 2010, Ewangelicy w Wiśle, wyd. Pracownia na Pastwiskach, Cieszyn

5866449921(75) Strony internetowe:

1. Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl 2. Centrum Informacyjne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, http://www.bik.luteranie.pl/ 3. Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, http://cme.org.pl/ 4. Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, http://www.diakonia.org.pl/ 5. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Cieszynie, http://www.parafia.cieszyn.org.pl/ 6. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Drogomyślu, http://drogomysl.luteranie.pl/ 7. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Centrum, http://www.wisla.luteranie.pl/ 8. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Czarnem, http://wisla-czarne.luteranie.pl/ 9. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Głębcach, http://glebce.luteranie.pl/ 10. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Jaworniku, http://www.jawornik.eu/ 11. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Wiśle Malince, http://malinka.org.pl/ 12. Perspektywy, http://www.perspektywy.pl/ 13. Ratujmy organy, http://www.ratujmyorgany.pl/ 14. Szpital Śląski w Cieszynie, http://www.szpital.netus.pl/ 15. Śniadanie dla Kobiet, http://sniadaniedlakobiet.pl/ 16. Towarzystwo Ewangelickie w Cieszynie, http://tecieszyn.pl/ 17. Urząd Gminy Strumień, http://strumien.pl/ 18. Wyższobramski Chór Kameralny, http://www.wyzszobramski.pl/

1811990759(76) Spis tabel, rycin i fotografii

Tabele: 1. Regiony fizycznogeograficzne powiatu cieszyńskiego...... 8 2. Liczba parafian w wybranych parafiach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim w latach 2003 – 2013...... 24 3. Skład Zarządu Towarzystwa Ewangelickiego im. Ks. Franciszka Michejdy w Cieszynie...... 42

Ryciny:

1. Położenie powiatu cieszyńskiego na tle województwa śląskiego...... 5 2. Powiat cieszyński...... 7 3. Liczba wiernych i liczba parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w poszczególnych diecezjach (2014 r.)...... 24 4. Parafie i filiały ewangelicko-augsburskie w powiecie cieszyńskim (2014 r.)...... 25 5. Budynki na Górnym Przedmieściu należące do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie (2014 r.)...... 30 6. Szlak pamiątek ewangelików cieszyńskich (2009 r.)...... 31 7. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie w latach 2006 – 2013...... 33 8. Udział w wykorzystaniu środków budżetu projektu Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego w latach 2007 – 2010...... 39 9. Podział środków finansowych przeznaczonych na realizację zadań projektu w Bibliotece i Archiwum im. Tschammera do końca maja 2009 roku [w zł]...... 39 10. Liczba uczniów i nauczycieli w szkołach Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie (2014 r.)...... 44 11. Zróżnicowanie wyznaniowe Wisły (2010 r.)...... 48 12. Liczba parafian Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Wiśle w latach 2003 – 2013...... 49 13. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Centrum w latach 2003 – 2013...... 52 14. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Malince w latach 2003 – 2013...... 53 15. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Głębcach w latach 2003 – 2013...... 55

2657279634(77) 16. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Czarnem w latach 2003 – 2013...... 56 17. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Wiśle Jaworniku w latach 2003 – 2013...... 60 18. Liczba gości Domu Gościnnego w Wiśle Jaworniku w latach 2003 – 2013...... 60 19. Liczba parafian Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Drogomyślu w latach 2003 – 2013...... 64

Fotografie:

1. Kościół Jezusowy w Cieszynie...... 35 2. Zabudowania Placu Kościelnego nr 5 i 6...... 35 3. Lewa strona ul. Wyższa Brama w Cieszynie...... 36 4. Budynek przy ul. Sienkiewicza 2 w Cieszynie – siedziba LOTE i GTE...... 44 5. Budynek starej szkoły, tzw. pajta...... 46 6. Plebania ewangelicka w Wiśle Centrum...... 51 7. Dom Zborowy w Wiśle Centrum...... 51 8. Kościół apostołów Piotra i Pawła w Wiśle Centrum...... 52 9. Kościół ewangelicki w Wiśle Malince...... 56 10. Kościół ewangelicki w Wiśle Głębcach...... 57 11. Nowy kościół ewangelicki w Wiśle Głębcach...... 57 12. Kościół ewangelicki w Wiśle Czarnem...... 58 13. Kaplica św. Jadwigi Śląskiej...... 58 14. Kościół ewangelicki i Dom Gościnny w Wiśle Jaworniku...... 59 15. Kościół ewangelicki w Pruchnej...... 66 16. Dom Modlitwy w Bąkowie...... 66 17. Kościół ewangelicki w Drogomyślu...... 67 18. Budynek z salą koncertową przy ul. Głównej w centrum Drogomyśla...... 67 19. Nowe Centrum Parafialne w Drogomyślu...... 68

2698215976(78)