Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

ANTONI WÓJCIK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Zebrzydowice (991) (z 1 tab. i 3 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2006 Autor: Antoni WÓJCIK Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków

Redakcja merytoryczna: Zofia STAÑCZAK Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania p. o. Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz M. PERYT

ISBN 83-7372-791-4

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 9

III. Budowa geologiczna ...... 11

A. Stratygrafia...... 11

1. Neogen ...... 12

a. Miocen ...... 12

Miocen œrodkowy ...... 13

Baden – sarmat...... 14

2. Czwartorzêd ...... 17

a. Plejstocen ...... 18

Plejstocen dolny ...... 18

Plejstocen dolny – zlodowacenia najstarsze ...... 18

Zlodowacenia po³udniowopolskie (?) ...... 19

Interglacja³ wielki ...... 30

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 30

Interglacja³ eemski ...... 31

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 32

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 33

c. Holocen ...... 34

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 37

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 39

IV. Podsumowanie ...... 44

Literatura ...... 47

3 SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Syntetyczny profil stratygraficzny utworów neogenu i karbonu

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Zebrzydowice Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali1:50000znaj- duje siê w zachodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego na terenie Kotliny Oœwiêcimskiej. Jego powierzchnia wynosi 284 km2. Granice omawianego obszaru wyznaczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 50°00’ i 49°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej oraz 18°30’ i 18°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej. Z badanym terenem od pó³nocy s¹siaduje arkusz Rybnik (Sarnacka, 1959), od zachodu arkusz Zabe³ków (Trzepla, 1997a, b) i od wschodu arkusz Pszczyna (Neœcieruk, Wójcik, 1999). Na granicy z obszarem arkusza Rybnik wystêpuj¹ pewne niezgodnoœci zwi¹zane z zasiêgiem osadów wodnolodowcowych, lessów i osadów antropogenicznych. Wynikaj¹ one z powstania szeregu nowych ods³oniêæ, gdzie eksploatowane s¹ piaski i ¿wiry dla celów budowlanych, wielu kopalñ wêgla kamiennego i utworzenia du¿ych ha³d. Administracyjnie obszar arkusza Zebrzydowice znajduje siê w obrêbie województwa œl¹skiego i powiatów: Wodzis³aw Œl¹ski, ¯ory, Jastrzêbie Zdrój, Pszczyna i Cieszyn. Obejmuje on miasta: Jastrzêbie Zdrój, ¯ory i Wodzis³aw Œl¹ski, miasto i gminê Strumieñ oraz gminy: Zebrzydowice, Paw³owice, Œwierklany, Mszana, Godów, HaŸlach, Skoczów i Dêbowiec. W zasiêgu omawianego terenu znajduje siê obszar Rybnickiego Okrêgu Wêglowego. W czêœci po³udniowej przebiega granica pañstwowa z Republik¹ Czesk¹. Obszar arkusza Zebrzydowice jest gêsto zaludniony (300–400 osób/km2), a jego mieszkañcy w wiêkszoœci zatrudnieni s¹ w dzia³ach gospodarki zwi¹zanych z prac¹ poza rolnictwem (ponad 64%). Miasta tego rejonu maj¹ zdecydowanie przemys³owo-us³ugowy charakter. Najwiêkszym oœrodkiem miejskim jest Jastrzêbie-Zdrój (ponad 100 000 mieszkañców). W przesz³oœci by³o to licz¹ce siê uzdrowisko, gdzie leczono przy pomocy solanek jodowo-bromowych choroby reumatycz- ne i urazy ortopedyczne. Budowa kopalni wêgla kamiennego na tym terenie po³o¿y³a kres dzia³alnoœci uzdrowiskowej. Z braku wody leczniczej miejscowoœæ utraci³a status uzdrowiska. W najbli¿szym jej s¹siedztwie znajduj¹ siê kopalnie: Moszczenica, Jastrzêbie, Borynia i inne.

5 We wschodniej czêœci obszaru arkusza zlokalizowane s¹ stawy nastawione na hodowlê ryb. Czêœæ terenu ma charakter rolniczy, stanowi¹c zaplecze ¿ywnoœciowe dla mieszkañców Œl¹ska. Jest to obszar prawie bezleœny. Sieæ komunikacyjna spe³nia funkcje o znaczeniu miêdzynarodowym, krajowym i lokalnym. Znajduje to odzwierciedlenie w przebiegu tras kolejowych i drogowych. W Zebrzydowicach znajduje siê wa¿ny wêze³ kolejowy wraz z przejœciem granicznym, zaœ obszar arkusza przecinaj¹ drogi pro- wadz¹ce z Katowic do przejœcia granicznego w Cieszynie. Prace kartograficzne prowadzono zgodnie z „Projektem prac geologicznych dla opracowania Szcze- gó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Zebrzydowice (991)” sporz¹dzonym przez: A. Szel¹ga, Z. Zimnala i A. Wójcika w 1994 r. Projekt ten zosta³ zatwierdzony decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa 2. paŸdziernika 1995 r. ( KOK/5/95). Zdjêcie geologiczne zosta³o opracowane w Oddziale Karpackim Pañstwowego Instytutu Geolo- gicznego w latach 1996–1999 przez A. Szel¹ga oraz A. Wójcika. W trakcie realizacji arkusza Zebrzydowice oprócz prac geologiczno-zdjêciowych wykonano: cztery otwory wiertnicze o ³¹cznym metra¿u 170 m (otw.: 76, 89, 123, 124) oraz 550 sond o ³¹cznym metra¿u 2198 m. Badania laboratoryjne obejmowa³y: oznaczenia mikrofauny (24 próbki) (Szyd³o, 1999); mikroflory (nanoplankton — 21 próbek) (Judowiec, 1999); datowania 14C (5 próbek) (Pazdur, 1998); oznaczenia palinologiczne (36 próbek); oznaczenia petrograficzne (20 próbek); badania wap- nistoœci oraz uziarnienia (490 próbek). £¹cznie wykonano oko³o 600 analiz. Badania palinologiczne dla profilu z Koñczyc Ma³ych i Pruchnej przeprowadzi³y Mamakowa i Nita (1999). Wykorzystano wiêk- szoœæ ods³oniêæ naturalnych i sztucznych (lokalne piaskownie, ¿wirownie i glinianki), których na terenie arkusza zarejestrowano 357, w tym ods³oniêæ naturalnych stwierdzono zaledwie 75, co ³¹cznie z wykonanymi sondami i archiwalnymi otworami wiertniczymi daje ponad 6,5 punktu na km2. Literatura geologiczna opisuj¹ca obszar badañ nie jest obszerna. Wiêkszoœæ prac dotyczy znacz- nych obszarów Kotliny Oœwiêcimskiej oraz zapadliska przedkarpackiego i terenów obrze¿aj¹cych obszar arkusza Zebrzydowice. Pierwsze wzmianki dotycz¹ce budowy geologicznej tych okolic pochodz¹ z prze³omu XIX i XX wieku. Prace prowadzili wtedy geolodzy wiedeñscy i niemieccy (Hohenegger, 1861; Paul, 1868, 1869; Roemer, 1870; Michael, 1913). Na pocz¹tku XX w. powsta³y pierwsze opracowania geologów i geografów obejmuj¹ce po³udniowe obrze¿enie Zag³êbia Górno- œl¹skiego (KuŸniar, Smoleñski, 1913; Lewiñski, 1914 i Zierhoffer, 1925). Pe³niejsze dane geologiczne dotycz¹ce obszaru omawianego arkusza zawarte s¹ pracach powsta³ych w okresie miêdzywojennym i zebranych przez Czarnockiego (1932, 1935). Geologi¹ tego obszaru w tym czasie zajmowali siê tak¿e: Makowski (1924, 1930), Stahl (1933) oraz Nechay (1939). Wiêksze zainteresowanie omawianym terenem nast¹pi³o w latach piêædziesi¹tych. Zwi¹zane to by³o z dokumentowaniem z³ó¿ wêgli

6 w rejonie Œl¹ska Cieszyñskiego oraz w okolicach Jastrzêbia Zdroju. Prowadzone prace wiertnicze do- starczy³y nowych danych dotycz¹cych molas miocenu zapadliska przedkarpackiego oraz utworów pod³o¿a podmioceñskiego. Dane dotycz¹ce pod³o¿a podczwartorzêdowego zawarte s¹ m. in. w pracach Doktorowicz-Hrebnickiego (1959a, b; 1960), Alexandrowicza (1963, 1964, 1965, 1969, 1974), Bu³y i Ko- tasa (1994) oraz w Pracy zbiorowej (1972). Wiêkszoœæ otworów wiertniczych, które nawierci³y karbon, zosta³a zestawiona przez Bu³ê i Kotasa (1994). Z materia³ów kartograficznych obecnie dostêpnych nale¿y wymieniæ: Przegl¹dow¹ mapê geologiczn¹ Polski 1 : 300 000, arkusz Cieszyn (Soko³owski, 1953), Mapê geologiczn¹ Karpat 1 : 200 000, czêœæ zachodnia, zestawion¹ przez Soko³owskiego (1954) na podstawie rêkopiœmiennych materia³ów Instytutu Geologicznego w Wiedniu oraz materia³ów rêkopiœmiennych: A. Michalika, J. Go³¹ba, K. Koniora, T. Kuciñskiego i W. Nowaka (Soko³owski, 1954), z których wiêkszoœæ nie jest obecnie do- stêpna w archiwach geologicznych. Czêœæ pó³nocna objêta jest Map¹ geologiczn¹ Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (Doktorowicz-Hrebnicki, 1959a, b; 1960). W 1963 r. zosta³ zestawiony arkusz Zebrzydowice (Kuciñski, 1963) na podstawie dostêpnych materia³ów archiwalnych oraz zdjêæ wykonanych przez Doktorowicz-Hrebnickiego (1960), Michalika (1947–1948 w: Kuciñski, 1963), Kuciñskiego, 1949 (w: Kuciñski, 1963) i Poprawy (1957). Najnowszymi z opublikowanych map jest Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000, arkusz Cieszyn (Ry³ko, Paul, 1994a, b, 1995) oraz Atlas geologiczny Górno- œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego w skali 1 : 100 000 (Bu³a, Kotas, 1994). Omawiany obszar objêty jest równie¿ Map¹ hydrogeologiczn¹ Polski 1 : 200 000, arkusz Cieszyn (Chowaniec i inni, 1984). Publikacje na temat terenu arkusza Zebrzydowice s¹ nieliczne, poza pracami przegl¹dowymi oraz dotycz¹cymi zagadnieñ zwi¹zanych z problematyk¹ karbonu i wystêpowania wêgla kamiennego. Pro- blematyka karbonu stanowi odrêbne zagadnienie i w zwi¹zku z eksploatacj¹ wêgla kamiennego by³a wielokrotnie omawiana (Bu³a, Kotas, 1994; Praca zbiorowa, 1972; Zdanowski, ¯akowa (red.), 1995). Omawiany obszar objêty jest równie¿ opracowaniem wykonanym przez Dembowskiego i innych (1964), dotycz¹cym identyfikacji pok³adów wêgla w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. Z Zag³êbiem tym zwi¹zanych jest wiele opracowañ geofizycznych (m. in.: Lemberger i inni, 1976; Reczek, 1972; Reczek i inni, 1964). Na omawianym terenie stwierdzono wystêpowanie dodatniej anomalii grawime- trycznej, w rejonie Wodzis³aw–Jastrzêbie, której kontur jest zwi¹zany z obszarem wyniesienia karbonu (Lemberger i inni, 1976). Wykonano oko³o 20 dokumentacji badañ geoelektrycznych, które prawie w ca³oœci opracowano pod k¹tem wykorzystania dla celów rozpoznania stropu utworów karbonu i usta- lenia przebiegu wa¿niejszych dyslokacji (£aszczyñska, 1958a, b, 1959a, b, c, 1960a, b; Pawliszyn, 1958a, b, c, 1959a, b, c, d, e; Juszczuk, 1959; Paw³owska, 1968; Rudzka, 1979; Rudzki, 1963, 1965, 1967; Wilczyñska, 1960; Iciek, 1967). Do opracowania mapy, w wiêkszoœci materia³y te (oprócz pracy Rudzkiej, 1979) by³y ma³o przydatne, gdy¿ wyniki dotyczy³y g³ównie utworów karboñskich.

7 Wyj¹tek stanowi³y dokumentacje okolic Paw³owic, gdzie zajmowano siê rozpoziomowaniem utwo- rów czwartorzêdowych. Rozwój zapadliska przedkarpackiego w miocenie budzi³ ¿ywe zainteresowanie. Wed³ug pogl¹dów jednych autorów (Lewiñski, 1914; Stahl, 1933; Jura, 1980 oraz Bu³a, Jura, 1983) morze mioceñskie zala³o obszar silnie urzeŸbiony, z licznymi g³êbokimi kanionami wyciêtymi w ska³ach karboñskich. Rozciêcia te mia³y byæ rezultatem kilku cykli erozyjnych (Szaflarski, 1955). Makowski (1930) i Czarnocki (1935) przedstawiaj¹ dowody œwiadcz¹ce o du¿ej roli tektoniki w ukszta³towaniu powierzchni karbonu. Na istnienie zaburzeñ uskokowych w osadach miocenu wskazuj¹ Mitura, Ku- ciñski (1952), Kuciñski, Mitura (1958) oraz Makowski (1930, 1936, 1937). Z kolei Alexandrowicz (1964) przyj¹³ równoczesnoœæ przebiegu zjawisk tektonicznych i sedymentacji mioceñskiej. Zarys rozwoju paleogeograficznego zachodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego przedstawiono w pracach Alexandrowicza (1964, 1965) i Neya (1968) oraz Neya i innych (1974). Problemy zwi¹zane z podzia³em stratygraficznym utworów miocenu zawarte s¹ w pracach To³wiñskiego (1950), Mitury, Kuciñskiego (1952), Stemulaka (1958), Koniora (1960), Koniora i Kracha (1964, 1965), Kracha i Nowaka (1956), Kracha (1962), Kracha i innych (1970), Kuciñskie- go, Nowaka (1975), Kuciñskiego i innych (1975), Alexandrowicza (1963, 1970, 1974) , Bu³y, Jury (1983) oraz Doktora (1993, 1994) . Przeprowadzone badania w rejonie Andrychowa (Wójcik, Jugo- wiec, 1998) wskazuj¹, ¿e sedymentacja osadów nie zakoñczy³a siê tu w badenie, jak dotychczas przyjmowano, ale trwa³a jeszcze w panonie. Badania osadów neogeñskich pó³nocnej czêœci obszaru arkusza na wschód od Wodzis³awia (otw.: 40–60: Warszowice–Jastrzêbie) oraz rejonu Jastrzêbia najszerzej zosta³y przedstawione przez Alexandrowicza (1964), który zaliczy³ omawiane osady do opolu górnego (baden dolny). Utwory czwartorzêdowe by³y badane w nielicznych stanowiskach, najczêœciej znajduj¹cych siê na obrze¿ach omawianego obszaru (Gilot i inni, 1982; Jahn, 1952, 1955; Karaœ, Starkel, 1958; Karaœ-Brzo- zowska, 1963; Kleczkowski, 1966; Klimaszewski, 1952; Kotlicka, 1964, 1978; KuŸniar, Smoleñski, 1913; Lewiñski, 1914; Mojski, Rühle, 1965; Macoun i inni, 1965; Nechay, 1939; Niedzia³kowska i inni, 1985; Starkel, 1967; Sobolewska, 1969; Kneblova-Vodickowa, 1959; Opravil (1964), Stupnicka, 1960, 1963; Ksi¹¿kiewicz, 1932, 1935, 1964; Dwucet, 1986; Jersak, 1983; Granoszewski, 1993; Waga, 1992). Stosunkowo dobrze zosta³y rozpoznane osady czwartorzêdowe na terenie Bramy Morawskiej i Ostrawy przez Macouna (1980) oraz Macouna i innych (1965). Z publikacji dotycz¹cych utworów czwartorzêdo- wych nale¿y wymieniæ tak¿e prace Wagi (1992) i Granoszewskiego (1993) dotycz¹ce profilu w Golaso- wicach, gdzie opisano utwory interglacja³u eemskiego. Rozwój doliny Wis³y w rejonie Drogomyœla opisywany by³ przez Niedzia³kowsk¹ i innych (1985), a profil utworów py³kowych w Koñczycach Ma³ych przez Jersaka (1983). W pó³nocnej czêœci

8 omawianego obszaru na terenie P³askowy¿u Rybnickiego, prace nad utworami py³owymi i zró¿nico- waniem rzeŸby prowadzi³a Dwucet (1986). Problematyka m³odych ruchów tektonicznych poruszana jest w pracach Kleczkowskiego (1966), Kowalczyka ( 1964) i Lewandowskiego (1995), a zwi¹zana z nimi sejsmicznoœæ opracowana by³a przez Janczewskiego (1957). Wed³ug dotychczasowego rozpoznania najstarszymi osadami czwartorzêdowymi s¹ le¿¹ce bezpo- œrednio na i³ach mioceñskich ¿wiry kwarcowo-piaskowcowe (KuŸniar, Smoleñski, 1913; Makowski, 1936). Na ¿wirach tych le¿¹ gliny morenowe zlodowacenia Mindel (zlodowacenia po³udniowopolskie), przykryte ¿wirami mieszanymi, na których osadzi³y siê piaski wodnolodowcowe zlodowacenia Riss (zlodowacenia œrodkowopolskie). Piaski okrywaj¹ utwory lessowe. Wystêpuj¹ce w sp¹gu lessów szare gliny zosta³y uznane przez Makowskiego (1937) za nietypow¹ morenê denn¹ zlodowacenia Riss, która miejscami przechodzi w piaski. Z dotychczasowych badañ wynika, ¿e na WysoczyŸnie Pszczyñskiej pod glinami lodowcowymi wystêpuj¹ obni¿enia wype³nione materia³em ¿wirowo-ilastym o bli¿ej nie- ustalonej pozycji stratygraficznej, które mog¹ byæ osadami staroczwartorzêdowymi lub plioceñskimi (Klimek, 1972). Zasiêg zlodowaceñ œrodkowopolskich jest nadal spraw¹ ci¹gle dyskutowan¹. Pogl¹d o dwukrotnym zlodowaceniu tego obszaru wysun¹³ Olbricht (1921), który powi¹za³ zalegaj¹ce tu osady ze zlodowaceniami Mindel i Riss. Podobne stanowisko prezentowa³ Makowski (1937). Natomiast Nechay (1939) zakwestionowa³ pogl¹d o dwukrotnym zlodowaceniu P³askowy¿u Rybnickiego. Jahn (1955) znalaz³ dowody na obecnoœæ zlodowacenia œrodkowopolskiego w rejonie Gliwic. Badania geologów czeskich w rejonie Ostrawy pozwoli³y na wysuniêcie koncepcji o dalekim wnikniêciu l¹dolodu Odry w Bramê Morawsk¹ i przekroczeniu linii maksymalnego zasiêgu zlodowacenia po³udniowopolskiego (Macoun i inni, 1965). Koncepcja dalekiego zasiêgu l¹dolodu w czasie zlodowacenia œrodkowopol- skiego ku po³udniowi zosta³a przyjêta przez Stupnick¹ (1963), która na podstawie analizy stanowiska w Wilamowicach przyjmuje zasiêg zlodowacenia Odry a¿ po próg Pogórza Œl¹skiego. Lewandowski (1988) na podstawie literatury uzna³, ¿e l¹dolód w czasie zlodowacenia œrodkowopolskiego nie obj¹³ obszaru P³askowy¿u Rybnickiego. Przeprowadzone badania jednoznacznie wskazuj¹, ¿e na omawiany obszar l¹dolód wkroczy³ jeden raz, co dokumentuje profil na terenie ¿wirowni w Koñczycach (Wójcik i inni, 2003).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Pod wzglêdem geograficznym teren objêty arkuszem Zebrzydowice nale¿y do Kotliny Oœwiê- cimskiej (Klimaszewski, 1972). Za Klimkiem (1972) na omawianym terenie mo¿na wyró¿niæ mniejsze jednostki: P³askowy¿ Rybnicki, fragment Doliny Wis³y i fragment Wysoczyzny Pszczyñskiej

9 oraz Wysoczyzny Przykarpackiej — Wysoczyznê Koñczyck¹. Najwy¿sze wzniesienia wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci omawianego obszaru w okolicy Kaczyc (304 m n.p.m.). Najni¿ej po³o¿one s¹ tereny w dolinie Szotkówki w dorzeczu Odry ( 210 m n.p.m.). G³ównymi dolinami na omawianym obszarze s¹: niewielki fragment doliny Wis³y (zajmuj¹cy wschodni¹ czêœæ terenu) i jej dop³yw Knaj- ka, dolina Pszczynki (w pó³nocnej czêœci) o równole¿nikowym przebiegu, dolina Szotkówki (w zachodniej czêœci) i dolina Piotrówki (w po³udniowej czêœci). Wiêksza czêœæ omawianego obszaru znajduje siê w obrêbie po³udniowo-wschodniego fragmentu P³askowy¿u Rybnickiego. Na terenie arkusza jest on silnie rozcz³onkowany i wyraŸnie odró¿nia siê rzeŸb¹ od terenów s¹siednich. Dominuj¹ faliste powierzchnie wierzchowinowe oraz g³êboko wciête doliny erozyjne. W obrêbie P³askowy¿u Rybnickiego znajduje siê dzia³ wodny pomiêdzy dorzeczem Wis³y i Odry. Jego powierzchnia wznosi siê (w czêœci zachodniej) do 280 m n.p.m. Charakteryzuje siê on dosyæ gêstym rozcz³onkowaniem dolinkami erozyjnymi w stosunku do obszaru po³o¿onego na po³udnie od Zebrzydowic, a nale¿¹cego do Wysoczyzn Przykarpackich (Wysoczyzna Koñczycka) gdzie wystêpuj¹ szerokie, p³askie wierzchowiny, rozciête dolinami rzek Piotrówki i Knajki oraz ich dop³ywów, o dnach p³askich, przewa¿nie akumulacyjnych. Tylko w obrêbie wiêkszych dolin wystêpuj¹ dwa lub trzy stopnie tarasowe. Znajduje siê tu wiele osuwisk, od ma³ych o powierzchni kilku arów, do du¿ych (kilka i kilkadziesi¹t hektarów), o wyraŸnie wykszta³conych niszach osuwiskowych i urozmaiconej rzeŸbie wewn¹trzosuwiskowej. Rozwijaj¹ siê one na stokach miêdzy p³ask¹ wierzchowin¹ a dnami dolin g³êboko wciêtych potoków. W rejonie Zebrzydowic, niektóre z nich wyraŸnym czo³em nasuwaj¹ siê na tarasy holoceñskie. Wskazuje to na m³ody wiek form osuwiskowych. Na pó³noc od Wysoczyzny Koñczyckiej wystêpuje obszar p³aski, s³abo rozciêty, okreœlany jako Brama B¹kowska, która przechodzi ku pó³nocy w obszar Równiny Pszczyñskiej, a ku wschodowi w Dolinê Wis³y. Dolina Wis³y zajmuje niewielki fragment we wschodniej czêœci obszaru arkusza, miêdzy Drogomyœlem a Ochabami Wielkimi. Jest to teren p³aski , którego g³ównym elementem jest taras nadzalewowy. Niewielkie powierzchnie zajmuje taras zalewowy i tarasy przykorytowe Wis³y. W czêœci po³udniowej doliny wystêpuje rozleg³y „poziom gliniasty“ o wysokoœci 250–270 m n.p.m., lekko pochylony w kierunku pó³nocnym, w obrêbie którego zaznaczaj¹ siê ró¿nowiekowe poziomy sto¿ków Wis³y i jej dop³ywów. W obrêbie ni¿szego poziomu, na s¹siednim arkuszu Pszczyna, obserwowane s¹ co najmniej trzy w³o¿enia ró¿nowiekowych mu³ków z wk³adkami torfów, mu³ków i pia- sków oraz serii ¿wirowo-piaszczystych wystêpuj¹cych obok siebie i wskazuj¹cych na ró¿ne warunki powstawania sto¿ków na przedpolu Karpat w ró¿nych piêtrach czwartorzêdu (Gilot i inni, 1982). Pó³nocno-wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza zajmuje Wysoczyzna Pszczyñska. Powierzchnia jej jest falista i sk³ada siê z wielu nieckowatych dolinek i ³agodnych wzniesieñ zbudowanych z piasków i ¿wirów zawieraj¹cych liczne otoczaki granitów i innych ska³ pó³nocnych. W stropie le¿¹ py³y i gliny

10 piaszczyste oraz cienka pokrywa lessów. Wiêkszoœæ obszaru Wysoczyzny Pszczyñskiej, poza dnami dolin, przykryta jest lessami i charakteryzuje siê ma³o urozmaicon¹ rzeŸb¹ (tabl. I). Du¿e znaczenie na omawianym terenie maj¹ formy antropogeniczne, g³ównie ha³dy kopalniane, które zajmuj¹ znaczne obszary. Oprócz nich w pó³nocnej czêœci wystêpuj¹ zag³êbienia powsta³e wskutek dzia³alnoœci górniczej, obecnie czêœciowo wype³nione wod¹. Miêdzy kopalni¹ Zofiówka a Ludwikówk¹ nast¹pi³o w ostatnich latach obni¿enie terenu, które oszacowano na oko³o 20 m.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Znaczna czêœæ obszaru przykryta jest przez osady czwartorzêdowe o zmiennej mi¹¿szoœci. Osi¹ga ona sw¹ maksymaln¹ wartoœæ w obrêbie paleorynien na terenie P³askowy¿u Rybnickiego i Wysoczyzny Pszczyñskiej. Na powierzchni ukazuj¹ siê wy³¹cznie utwory miocenu œrodkowego. Wystêpuj¹ one punktowo, jedynie w po³udniowej czêœci omawianego terenu. Sp¹g czwartorzêdu nawiercano tam na g³êbokoœci od 30–60 m do ponad 80–90 m (tabl. II). W zapadlisku przedkarpackim pod utworami czwartorzêdowymi wystêpuj¹ osady mioceñskie badenu le¿¹ce bezpoœrednio na utworach karboñskich (tabl. III). Zbudowana z nich jest po³udniowa czêœæ Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Utwory karbonu produktywnego wykszta³cone s¹ jako: piaskowce, zlepieñce, ³upki i wêgiel kamienny (Kotas w: Praca zbiorowa, 1972). Powierzchnia pod- mioceñska jest silnie morfologicznie zró¿nicowana. W jej obrêbie zaznaczaj¹ siê paleorynny erozyjne, kaniony oraz paleogrzbiety (Jura, 1980). RzeŸba ta ma du¿y wp³yw na wykszta³cenie i mi¹¿szoœci stref regolitowych wystêpuj¹cych na wychodniach utworów paleozoicznych. Na badanym obszarze, dziêki wykonanym tu wierceniom surowcowym, istniej¹cym kopalniom oraz du¿ej iloœci opracowañ zespo³owych (Praca zbiorowa, 1972; Zdanowski, ¯akowa (red.), 1997) osady wieku karboñskiego s¹ doskonale rozpoznane. Schematy podzia³u stratygraficznego utworów tego wieku oparte na wynikach badañ ró¿nych autorów przedstawili Bu³a i Kotas (1994). Wyró¿nili oni 12 ogniw li- tostratygraficznych, od warstw malinowickich po warstwy libi¹skie. Na omawianym terenie jest ich sie- dem (tabl. III). S¹ to warstwy: gruszowskie, jaklowieckie, porêbskie, siod³owe i rudzkie wykszta³cone jako: piaskowce, zlepieñce, mu³owce, i³owce, pok³ady wêgla kamiennego i ³upków wêglowych osadzone w namurze, oraz: mu³owce, i³owe, piaskowce, pok³ady wêgla kamiennego i ³upków wêglowych m³odszych warstw za³êskich i orzeskich z westfalu. Ich szczegó³owy opis mo¿na znaleŸæ w licznych opracowa- niach dotycz¹cych utworów karboñskich Zag³êbia Górnoœl¹skiego. Osadów m³odszych od karbonu pod utworami m³odszego miocenu nie stwierdzono, gdy¿ prawdopodobnie uleg³y erozji szczególnie w okresie

11 paleogenu (Jura, 1980). Na pó³noc od omawianego obszaru, na terenie arkusza Rybnik, stwierdzono utwory triasowe oraz oligoceñskie (Sarnacka, 1956).

1. Neogen

a. Miocen

Najstarszymi osadami mioceñskimi wystêpuj¹cymi w tej czêœci zapadliska przedkarpackiego i le¿¹cymi bezpoœrednio na utworach karboñskich lub ich zwietrzelinach, dla których górn¹ granicê stanowi¹ zlepieñce dêbowieckie, s¹ i³owce zielonoszare i szare okreœlane jako warstwy (formacja) zebrzydowickie. Formacja ta zosta³a wyró¿niona przez Bu³ê i Jurê (1983) w rejonie Cieszyn – Ze- brzydowice. Wystêpuje ona w centralnych czêœciach paleodolin i obni¿eñ w stropie karbonu. Wska- zuje na to lateralne rozprzestrzenienie osadów, których sp¹g wed³ug Bu³y i Jury (1983) znajduje siê na g³êbokoœci 928–990 m p.p.m. W miejscach gdzie strop tworzy bardziej wyrównany poziom (od 890 do 920 m p.p.m.), mi¹¿szoœæ tych warstw okreœlono na 67 do 130 m. W sk³ad tej formacji wchodz¹ i³owce zielonoszare i ciemnoszare o wyraŸnej równoleg³ej laminacji, podkreœlonej materia³em py³owa- tym lub piaszczystym. Lokalnie obserwuje siê wzrost zapiaszczenia i stopniowe przejœcie i³owców w mu³owce. I³owce i mu³owce s¹ s³abo wapniste. Stratotyp formacji zebrzydowickiej zosta³ opisany na podstawie otworu Zebrzydowice 13 (otw. 127) oraz 14 (otw. 134). W próbkach z otworu Zebrzydowice 13 (z g³êbokoœci 1139–1266 m) stwierdzono stosunkowo liczne i urozmaicone zespo³y otwornic. Zachowa³y siê one w bardzo dobrym stanie, a charakterystyczn¹ ich cech¹ by³y bardzo ma³e rozmiary skorupek. Stosunek bentosu do planktonu wykazywa³ typow¹ dla otwartego morza przewagê iloœciow¹ gatunków planktonicznych (Garecka i inni, 1995, 1996). W najni¿szych czêœciach badanych profili tych warstw znajduj¹ siê: Globorotalia peripheroron- da i Globoconella incognita, rozpoczynaj¹ce swe wystêpowanie w miocenie dolnym. Nieco wy¿ej pojawia siê gatunek Globorotalia praescitula, którego dolna granica zasiêgu znajduje siê w poziomie N 5 Blow’a (1969), a jeszcze wy¿ej Globoconella miozea co wskazywa³oby ju¿ na co najmniej wy¿sz¹ czêœæ poziomu N 5. Keller (1981) podaje, ¿e grupa Globorotalia praescitula-Globoconella miozea wykazuje pe³en rozwój w poziomach N6–N7Blow’a (najwy¿szy eggenburg). Catapsydrax dissimilis wystêpuje pojedynczo i zanika w wy¿szych czêœciach profili, przed pojawieniem siê Globorotalia ex gr. archaeomenardii. Uwa¿a siê (Blow, 1969; Keller, 1980), ¿e górna granica wystêpowania Catap- sydrax dissimilis nie przekracza poziomu N 7. Natomiast wspó³wystêpowanie gatunków Globigerini- ta praestainforthi i Catapsydrax stainforthi zachodzi w obrêbie poziomówN5iN6Bolli’ego (1957). Pozycja stratygraficzna badanych zespo³ów odpowiada górnej czêœci piêtra eggenburg oraz ottnango- wi (Garecka i inni, 1996).

12 Wiêkszoœæ gatunków nanoplanktonu wapiennego stwierdzonego w utworach tej formacji obejmuje przedzia³ NN 2 – NN 4 (Martini, 1971). Obecnoœæ Discoaster aulakos (NN 3 – NN 7) ju¿ w partiach sp¹gowych formacji, w otworze stratotypowym, wskazuje na m³odszy ni¿ NN 2 wiek wiêkszoœci utworów (Garecka i inni, 1996). Mo¿liwe wiêc, ¿e formacja zebrzydowicka reprezentuje przedzia³ czasowy wy¿szy eggenburg – ni¿szy karpat.

Miocen œrodkowy

Badeñskie zlepieñce, piaskowce i i³owce (zlepieñce dêbowickie) s¹ zwi¹zane z rzeŸb¹ pod³o¿a podmioceñskiego. Z badañ Bu³y i Jury (1983) obejmuj¹cych omawiany obszar wynika, ¿e osady te wype³niaj¹ obni¿enia morfologiczne, osi¹gaj¹c bardzo zró¿nicowane mi¹¿szoœci. Powierzchnia stro- powa wykazuje niewielkie deniwelacje i znajduje siê oko³o 600 m p.p.m. Nazwê warstwy dêbowiec- kie zaproponowa³ To³wiñski (1950). PóŸniej by³y one okreœlane jako zlepieniec sp¹gowy miocenu lub seria dêbowiecka. Po raz pierwszy rangê formacji warstwom tym nadali Kuciñski i Nowak (1975). Dla rejonu Cieszyn – Zebrzydowice próbê jej zdefiniowania podjêli Bu³a i Jura (1983). Na terenie arkusza utwory okreœlane jako zlepieñce dêbowieckie zosta³y nawiercone otworami: Kaczyce Dolne 6 (otw. 128), Bzie Dêbina 12 (otw. 93) i Drogomyœl IG 1 (otw. 116) oraz Zebrzydowice 8 (sonda 342)1 i 13 (otw. 127). S¹ to zlepieñce i piaskowce le¿¹ce na utworach masywu górnoœl¹skiego, a pod warstwami skawiñskimi. Cech¹ wszystkich wystêpuj¹cych tu zlepieñców jest udzia³ materia³u pochodz¹cego z pó³nocnego obrze¿enia zapadliska, g³ównie utworów karboñskich i dewoñskich. Z osadów tych zbudowane s¹ sto¿ki, przy czym najstarsze wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci terenu i ku pó³nocy mog¹ byæ coraz m³odsze. Z opisu wierceñ wynika, ¿e materia³ okruchowy jest u³o¿ony grada- cyjnie. Jest on w ró¿nym stopniu zlityfikowany, ma tak¿e ró¿ne typy spoiwa (Bu³a, Jura, 1983). W kierunku pó³nocnym zmniejsza siê stopieñ lityfikacji, a¿ do przejœcia w ¿wiry i piaski, które wykazuj¹ selektywn¹ lityfikacjê (otw. 116 — Drogomyœl IG 1). W materiale okruchowym przewa¿aj¹ ¿wirowe fragmenty pochodz¹ce z piaskowców karboñskich. W otworze Zebrzydowice 13 (otw. 127) w sp¹gu zlepieñców wystêpuj¹ na kolorowo zabarwione okruchy ska³ karboñskich, ku stropowi przechodz¹ one w piaski i piaskowce, lokalnie prze³awicane mu³owcami ilastymi. Szczegó³owe badania tych utworów prowadzi³ Doktor (1993, 1994). W rejonie Cieszyna z ogniwa tego uzyskano otwornice wy- stêpuj¹ce w materiale spajaj¹cym okruchy skalne. Zespo³y by³y bardzo ubogie zarówno w gatunki, jak i osobniki (Garecka i inni, 1996). Zespó³ charakterystyczny tworzy³y: Tenuitellinata pseudoedita, Te- nuitella inaequiconica, Globigerina ottnangensis, Globigerina juvenilis, Catapsydrax unicavus, Cau-

1 Numer wed³ug mapy dokumentacyjnej znajduj¹cej siê w Centralnym Archiwum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie

13 casina shichinskayac, Ammonia beccarii, Cibicides borislavensis, Brizalina dilatata, Reusella laevigata, Nonion boueanus (d’Orbigny), Hetrolepa praecincta i Cassidulina laevigata (d’Orbigny). W próbkach znajdowa³y siê równie¿: Globierinoides triloba Reuss, Paragloborotalia continuosa, Globorotalia bykovae, Globigerina ottnagensis. NajpóŸniej w profilu pojawiaj¹ siê gatunki Pa- ragloborotalia continuosa i Globorotalia bykovae. Paragloborotalia continuosa spotykana jest w Tetydzie (Blow, 1969) dopiero w poziomie N 6, co mo¿e byæ wskazówk¹, ¿e w tym przypadku mamy do czynienia albo z poziomem N 6 lub ju¿ N 7. Obecnoœæ w stropowych partiach ogniwa gatunku Globoratalia bykovae wskazuje, ¿e badane ogniwo siêga co najmniej karpatu (N7). W zespole nanoplanktonu wapiennego stwierdzono wystêpowanie Sphenolithus heteromorphus i Reticulophenestra pseudoumbilica. Gatunki te wskazuj¹, ¿e badane utwory znajduj¹ siê co najmniej w obrêbie poziomu kokolitowego NN 4 (karpat).

Baden – sarmat

I³y oraz i³y piaszczyste, piaski i piaskowce — warstwy (formacja) skawiñskie s¹wpod³o¿u utworów czwartorzêdowych jedynym wydzieleniem na terenie arkusza. Formacjê skawiñsk¹ szeroko scharakteryzowa³ i poda³ jej stratotyp Alexandrowicz (1975). Opisana zosta³a tak¿e przez Bu³ê, Jurê (1983) i innych. W przewa¿aj¹cej czêœci utworów okreœlanych jako warstwy skawiñskie dominuj¹ ska³y drobnoziarniste: i³y, i³owce, i³y piaszczyste oraz mu³owce. W œrodko- wej czêœci profili obserwuje siê wzrost zapiaszczenia, a¿ do wyst¹pienia piaskowców i miejscami zlepieñców. Ku górze stwierdzono stopniowe przechodzenie i³owców w mu³owce. Cech¹ charakterystyczn¹ tych drobnoklastycznych osadów jest wystêpowanie ró¿norodnych struktur sedymentacyjnych. Przewa¿a pozioma, równoleg³a laminacja podkreœlona wystêpowaniem lamin piaszczystych lub detrytusem roœlinnym, miejscami z faun¹ miêczaków. Lokalnie zastêpowana jest ona laminacj¹ przek¹tn¹, która przechodzi czêsto w falist¹ lub smu¿yst¹. Na terenie omawianego arkusza mi¹¿szoœæ tych osadów jest zró¿nicowana i wynosi od oko³o 1200 m w czêœci po³udniowej do oko³o 500 m w czêœci pó³nocnej. Najmniejsze mi¹¿szoœci utworów stwierdzono przy zachodniej granicy terenu w okolicach Moszczenicy, gdzie wynosz¹ one od 90 do 250 m (np. otw. 68 — 96 m, otw. 56 — 91 m). W rejonie Cieszyn – Zebrzydowice badano najni¿sz¹ czêœæ formacji skawiñskiej wykszta³con¹ litologicznie jako zielonkawe i³owce (Garecka i inni, 1996). Dla dolnej czêœci tych utworów cech¹ charakterystyczn¹ zespo³ów otwornic jest wystêpowanie gatunków: Globigerinoides bisphericus, Praeorbulina sicana i Globorotalia bykovae wskazuj¹cych, ¿e mamy tu do czynienia z najwy¿sz¹ czêœci¹ karpatu (Garecka i inni, 1996). Zespó³ nanoplanktonu wapiennego z³o¿ony jest z gatunków: Helicosphaera californiana, Reticulofenestra pseudoumbilica, Sphenolithus abies, Sphenolithus heteromorphus. Obecnoœæ takiego zespo³u przy równoczesnym braku Helicosphaera ampliaperta (która wygasa z koñcem NN 4) wskazuje na poziom NN 5 (baden).

14 Utwory te w ods³oniêciach powierzchniowych dotychczas nie by³y badane ze wzglêdu na stosunkowo ma³¹ ich iloœæ oraz nie najlepszy stan. W czasie prac terenowych, w po³udniowej czêœci obszaru, zarejestrowano kilka ods³oniêæ, najwiêcej miêdzy Kaczycami a Zebrzydowicami gdzie na powierzchni ukazuj¹ siê utwory mioceñskie. Ods³aniaj¹ siê tu przewa¿nie szare i³y margliste, mocno wapniste, w obrêbie których wystêpuj¹ ³awice piaskowców i zlepieñców. W potokach, w pobli¿u granicy pañstwowej z Czechami, stwierdzono ³awice zlepieñców zawieraj¹cych liczne pokruszone od³amki skorup miêczaków oraz ¿wirki ciemnego kwarcu i otoczaki wêgla. W wykonanym w tym rejonie otworze Koñczyce Ma³e (otw. 123) stwierdzono wœród i³ów i i³o³upków barwy szarej, 30-centy- metrowej mi¹¿szoœci ³awice piaskowca oraz i³o³upki barwy szarej z laminami piasków i sieczki roœlinnej zawieraj¹ce znaczne iloœci cienkoskorupowej fauny miêczaków. Z g³êbokoœci 37,3 m Szyd³o (1999) oznaczy³: Globoturborotalia decoraperta (Tokayama et Saito), Globigerina diplostoma Reuss, Globigerinella regularis (d’Orbigny), Globigerinella obesa (Bolli), Candorbulina suturalis (Brönni- mann), Globigerinoides triloba (Reuss), Globigerinella immaturus Le Roy, Dentoglobigerina globo- sa (Bolli), a z form bentonicznych: Hanzawaia bauena (d’Orbigny) — fragmenty, Lobatula lobatula (Walker et Jacob), Nonion communis (d’Orbigny), Ammonia beccarii (Linn), Brizalina diltata (Reuss), Stilostomella sp., Asterigerina sp., Elphidium sp., Uvigerina sp. i na tej podstawie okreœli³ wiek na póŸny baden. Oznaczenia nanoplanktonu wapiennego wykonane przez Jugowiec (1999) wskazuj¹ na baden górny – sarmat dolny (NN6). Najwiêksze ods³oniêcie osadów mioceñskich znajduje siê w cegielni Moszczenica, gdzie w nie- wielkim wyrobisku wystêpuj¹ poziomo le¿¹ce i³y szare, margliste. Na podstawie próbki pobranej oko³o 6 m poni¿ej stropu utworów mioceñskich Szyd³o (1999) stwierdzi³, ¿e zespó³ wystêpuj¹cych tu otwornic wskazuje tak¿e na póŸny baden. W próbce oznaczy³: Globigerinoides bolli Blow, Globigerinoides bullo- ideus Crescenti, Neogloboquadrina acostaensis (Blow), Globigerina bulloides d’Orbigny, Paraglobo- rotalia acrostoma (Wezel), Paragloborotalia continuosa Blow, Paragloborotalia mayeri (Cushman et Ellisor), Globigerinoides triloba (Reuss), Globigerinoides immaturus Le Roy, Valvulineria complanta (d’Orbigny), Lobatula lobatula (Walker et Jacob). Oznaczone, w próbkach pobranych z ods³oniêæ w rejonie Kaczyc, zespo³y mikrofauny wskazuj¹ tak¿e na póŸnobadeñski wiek osadów. Obecnoœæ w niektórych próbkach planktonicznej formy z gatunku Globigerinoides bisphericus i licznych form z gatunku Candorbulina suturalis zawê¿a wiek utworów do wczesnego badenu (mora- wu). Natomiast wystêpowanie, choæ sporadyczne, gatunków planktonicznych: Globigerinoides bolli i Globoturborotalia decoraperta, jak i bentonicznych: Cribroelphidium granosum sugerowa³oby ju¿ póŸny baden. W badanym materiale pojawia³y siê równie¿ formy redeponowane ze starszego miocenu i oligocenu. W rejonie Jastrzêbia Zdroju oraz na pó³noc od niego osady mioceñskie bada³ Alexandrowicz (1963). Opisa³ on profile z: Mszany, Gogo³owej, Krzy¿owic, Jastrzêbia Dolnego i Górnego, Jastrzê-

15 bia Granicy oraz Go³kowic, Borowca, Piasków i Ruptawy. Stwierdzi³, i¿ na warstwach karboñskich wystêpuj¹ i³y szare margliste i i³y szare z wk³adkami drobnoziarnistych i py³owatych piasków, w których s¹ zespo³y mikrofauny II AB i II C, co odpowiada badenowi dolnemu i utworom poni¿ej serii chemicznej. Z wykonanych na tym obszarze p³ytkich otworów kartograficznych w Bziu Dolnym (otw. 82) i Bziu Zameckim (otw. 76) pobrano próbki do oznaczeñ mikropaleontologicznych. Wiêkszoœæ próbek zawiera³a liczny materia³ mikropaleontologiczny, wed³ug Szyd³o (1999), zdominowany przez plank- toniczne otwornice i towarzysz¹ce im mniej lub bardziej liczne wapienne formy bentoniczne (niekiedy przewa¿aj¹ce), które jako zespó³ œwiadcz¹ o badeñskim wieku osadów. Sk³ad mikrofauny otworni- cowej wskazuje na co najwy¿ej zewnêtrzny szelf jako pierwotne œrodowisko, a obecnoœæ miliolidów i innych licznych form bentonicznych w kilku próbkach (np. Bzie Zameckie, Bzie Dolne) informuje o wp³ywie jeszcze p³ytszego, proksymalnego œrodowiska szelfowego. Jugowiec (1999) wykona³a oznaczenia nanoplanktonu wystêpuj¹cego w próbkach pobranych z otworu Bzie Zameckie z g³êbokoœci 49,5m (otw. 76) i stwierdzi³a w nich obecnoœæ: Braarudosphae- ra sp., Coccolithus miopelagicus Bukry, Coccolithus pelagicus (Wallich) Schiller, Cyclacgelosphaera rotula Kamptner, Dictyococcites bisectus (Hay, Mohler & Wade) Bukry & Percival, Discoaster bollii Martini & Bramlette, Discoaster exilis Martini & Bramlette, Discoaster cf. musicus Stradner, Discoa- ster musicus Stradner, Discoaster variabilis Martini & Bramlette, Helicosphaera kamptneri Hay & Mohler, Helicosphaera californiana Bukry, Helicosphaera burkei Black, Helicosphaera walsberdor- fensis Müller, Holodiscolithus macroporus (Deflandre & Fert) Roth, Lithostromation perdurum De- flandre, Pontosphaera multipora (Kamptner) Roth, Pontosphaera rothii Haq, Reticulofenestra umbilica (Levin) Martini & Ritzkowski , Reticulofenestra pseudoumbilica Gartner, Sphenolithus abies Deflandre & Fert, Sphenolithus conicus Bukry, Sphenolithus moriformis (Brönnimann & Strad- ner) Bramlette & Wilcoxon. Wiek osadów okreœli³a na baden górny – sarmat dolny (NN6) Wed³ug Lehotyova (1982) Discoaster exilis Martini & Bramlette, w zachodnich Karpatach pojawia siê sporadycznie w zonie NN5 a jego iloœæ wzrasta w zonie NN6. Tam gdzie zona NN6 zosta³a wyznaczona stwierdzono w próbce po kilka okazów Discoaster exilis, brak Sphenolithus heteromorphus Deflandre oraz du¿y udzia³ Reticulofenestra pseudoumbilica Gartner (œrednio 1–2 na 1 pole wi- dzenia). Równie¿ Helicosphaera burkei Black pojawia siê w zonie NN6, a Helicosphaera californiana Bukry w zonach NN5 – NN6. Brak Discoaster kugleri Martini & Bramlette sugeruje, i¿ mamy do czynienia z osadami deponowanymi w zonach NN5 i NN6 — baden – baden górny – sarmat dolny. Jednoznaczne okreœlenie zony nie jest zawsze mo¿liwe, gdy¿ zona NN5 wyznaczana jest na podstawie ostatniego pojawienia Helicosphaera ampliaperta i Sphenolithus heteromorphus, a zona NN6 — ostatniego pojawienia Sphenolithus heteromorphus i pierwszego pojawienia Discoaster ku-

16 gleri. Wyznaczenie strefy na podstawie ostatniego pojawienia wymaga dobrych i reprezentatywnych próbek charakteryzuj¹cych okreœlony odcinek czasu, gdzie mo¿na przeœledziæ zmiany w zespole. W innym przypadku w tego typu osadach nie mo¿na wykluczyæ, i¿ dany gatunek nie jest redeponowany ze starszych utworów. W wiêkszoœci próbek nie ma nanoplanktonu wapiennego charakterystycznego dla okreœlonej zony nanoplanktonowej. Bardzo du¿y udzia³ w zespo³ach natomiast maj¹ gatunki redeponowane, g³ównie eoceñskie oraz nieliczne kredowe i oligoceñskie. Dotychczasowe wyniki badañ mikropaleontologicznych wykazuj¹ pewn¹ sprzecznoœæ. Z nowych oznaczeñ wynika, i¿ na badanym terenie s¹ to osady m³odsze ni¿ dotychczas przyjmowano i ¿e sedymentacja najprawdopodobniej trwa³a jeszcze w sarmacie dolnym, na co wskazuj¹ szczególnie wyniki badañ nanoplanktonu wapiennego. Natomiast brak na tym obszarze tzw. poziomu ewapora- tów, sugeruje ¿e powinny to byæ osady starsze od badenu górnego. I³y z seri¹ gipsowo-soln¹ wystêpuj¹ na pó³noc od omawianego terenu w okolicach ¯or (Sarnacka, 1956). Brak i³ów z poziomem gipsów i soli mo¿e równie¿ wskazywaæ, i¿ s¹ to osady m³odsze, a seria z osadami chemicznymi mog³a zostaæ zerodowana. Wyjaœnienie tego zagadnienia wymaga jednak dalszych badañ mikrofaunistycznych i se- dymentologicznych. Równie¿ wyniki oznaczeñ mikropaleontologicznych stawiaj¹ pytanie o wiek górnej czêœci formacji skawiñskiej na tym obszarze zapadliska przedkarpackiego.

2. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe na omawianym obszarze nale¿¹ do s³abiej poznanych w tej czêœci obszaru Polski po³udniowej. W stosunku do czêœci polskiej utwory czwartorzêdowe na terenie Czech zosta³y znacznie lepiej rozpoznane (Macoun i inni, 1965). Iloœæ wykonanych otworów wiertniczych w granicach obszaru arkusza jest znaczna. Jednak¿e materia³y jakie zachowa³y siê s¹ niejednolite, a opisy niektórych profili niekompletne. Wiêkszoœæ z nich to otwory g³êbokie wykonane w celu zba- dania karbonu, dla których opis osadów m³odszych opracowano pobie¿nie, niekiedy ograniczaj¹c siê jedynie do podania ogólnej mi¹¿szoœci utworów czwartorzêdowych. Oprócz otworów g³êbokich wykonano na omawianym terenie kilkaset otworów p³ytkich (Jastrzêbie Zdrój). Tylko niektóre z nich osi¹gnê³y sp¹g czwartorzêdu. Co do wielu opisów profili wierceñ mo¿na mieæ w¹tpliwoœci. Otwory wykonane na terenie obecnych ods³oniêæ lub w bezpoœrednim ich otoczeniu maj¹ inne opisy ni¿ widoczne profile osadów w ods³oniêciach, budzi to w¹tpliwoœci co do przydatnoœci opisów tych do opracowania map i przekrojów. Najwiêcej danych uzyskano z otworów wykonanych w celu dokumentowania z³ó¿ ¿wirów i piasków oraz z wierceñ badawczych Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Utwory czwartorzêdowe pokrywaj¹ niemal ca³¹ powierzchniê badanego terenu. Wiêkszoœæ ods³oniêæ powierzchniowych ukazuje warstwy przypowierzchniowe. Najpe³niejsze ods³oniêcia s¹ w wyrobiskach na terenie du¿ych cegielni i du¿ych ¿wirowni. Mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych

17 wykazuje du¿¹ zmiennoœæ, od kilku do ponad 90 m. Najpe³niejszy i najbardziej interesuj¹cy profil by³ ods³oniêty na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych, gdzie stwierdzono dwie serie rzeczne rozdzie- lone seri¹ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych z g³azami krystalicznymi le¿¹cymi bezpoœrednio na madach ni¿szej serii ¿wirowej. Podstawowym kryterium wyró¿nienia poszczególnych serii by³o ich po³o¿enie oraz nastêpstwo warstw. Badania paleontologiczne ograniczy³y siê do oznaczeñ palinolo- 14 gicznych torfów wystêpuj¹cych pod lessami oraz oznaczeñ wieku metod¹ C w dnach dolin, g³ównie w dolinie Wis³y.

a. Plejstocen Plejstocen dolny

W wykonanym na potrzeby arkusza Zebrzydowice otworze 123 (Koñczyce Ma³e) pod glinami z materia³em krystalicznym stwierdzono: gliny i mu³ki oraz mu³ki i piaski rzeczne o mi¹¿szoœci oko³o 10 m. W œrodkowej czêœci wystêpowa³y gliny popielate ze smugami czarnymi oraz gliny brunatne wskazuj¹ce na wystêpowanie akumulacji organicznej. Najprawdopodobniej by³ to fragment poziomu glebowego lub gleby typu bagiennego. Poni¿ej glin nawiercono 2-metrow¹ war- stwê piasków, prawdopodobnie rzecznych. W próbce z mu³ków organicznych z fragmentami drewna Mamakowa oznaczy³a: sosnê, œwierk, brzozê i olszê. Wystêpowanie omawianych osadów poni¿ej glin zwa³owych, wyraŸna granica erozyjna oddzie- laj¹ca je od utworów mioceñskich oraz obecnoœæ py³ku drzew czwartorzêdowych pozwalaj¹ zaliczyæ te osady do tzw. preglacja³u. Profil ten wymaga jednak dalszych badañ, a szczególnie oznaczeñ palinologicznych. Na obecnym etapie mo¿na jedynie stwierdziæ, ¿e s¹ to utwory starsze od zlodowaceñ po³udniowopolskich. Opisywanych, z obszarów po³o¿onych bardziej na pó³noc od omawianego terenu, ¿wirów rzecznych z³o¿onych g³ównie z otoczaków kwarcu, na badanym terenie nie stwierdzono. Ze wzglêdu na swe po³o¿enie w stosunku do profilu w Koñczycach Ma³ych nale¿y gliny, mu³ki i piaski rzeczne uznaæ za najstarsze osady plejstoceñskie.

Plejstocen dolny – zlodowacenia najstarsze

¯wiry i piaski oraz gliny i mu³ki (mady) rzeczne wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza i ods³aniaj¹ siê wzd³u¿ doliny Piotrówki. Najlepiej zosta³y one rozpoznane na terenie ¿wirowni w Koñczynach Ma³ych. Jest to seria ¿wirowo-piaszczysta, z której zbudowana jest tzw. „dolna seria rzeczna”, a na niej le¿¹ osady glacigeniczne (Wójcik i inni, 2003). Sp¹g ¿wirów wy- stêpuje poni¿ej wspó³czesnego koryta na wysokoœci 248–251 m n.p.m. a strop, w rejonie ods³oniêcia oko³o 260 m n.p.m. Na osadach mioceñskich le¿y trójdzielna, ¿wirowo-piaszczysta seria rzeczna o mi¹¿szoœci do 15 m. Najni¿szy cz³on profilu, o mi¹¿szoœci od 7,5 do 11,0 m, stanowi¹ ¿wiry piaskowcowe dobrze i œrednio obtoczone. S¹ one z³o¿one prawie wy³¹cznie z piaskowców karpackich

18 oraz pojedynczych otoczaków kwarcu. Przewa¿aj¹ litofacje ¿wirów masywnych o zwartym szkielecie ziarnowym w materiale piaszczystym i piaszczysto-mu³kowym. Wystêpuj¹ te¿ litofacje ¿wirów o u³o¿e- niu gradacyjnym oraz przewarstwienia piasków i piasków ze ¿wirami w postaci mniejszych lub wiêk- szych soczewek. Piaski maj¹ przewa¿nie warstwowanie przek¹tne. Stwierdzono tak¿e przewarstwienia mu³kami piaszczystymi, które zarejestrowano w œrodkowej czêœci omawianej serii ¿wirowej i obserwowano je jako sta³y poziom na terenie ca³ego ods³oniêcia. Powy¿ej wystêpuj¹ litofacje ¿wirów masywnych z przewarstwieniami piasków wype³niaj¹cych kopalne rynny, o warstwowaniu przek¹tnym. Opisywana seria powsta³a w œrodowisku rzeki ¿wirodennej o du¿ej energii. Dominuj¹ce w serii litofacje ¿wirów masywnych i ¿wirów piaszczystych osadzane by³y w postaci œródkorytowych odsypów pod³u¿nych. Ich sk³ad petrograficzny oraz pomierzona imbrykacja wskazuj¹ na transport z po³udnia, prawdopodobnie przez Olzê. Od sp¹gu ku stropowi omawianej serii zmniejsza siê frakcja ¿wirów, a równoczeœnie wzrasta udzia³ frakcji piaszczystej. W omawianej dolnej czêœci profilu brak jest do- mieszek frakcji py³owatej i ilastej. W stropie dolnej serii rzecznej ¿wiry przechodz¹ ku górze w piaski przek¹tnie warstwowane, na których le¿¹ piaski drobnoziarniste, miejscami o laminacji riplemarkowej i mady ponad 3-metrowej mi¹¿szoœci. W profilach wierceñ opisywane s¹ one jako mu³ki piaszczyste, piaski py³owate lub piaski gliniaste. W czêœci pó³nocnej ¿wirowni wystêpuj¹ litofacje mu³ków masywnych o poziomej laminacji. Jest to prawdopodobnie fragment kopalnych mad rzecznych. L¹dolód nasun¹³ siê ju¿ na zamarz- niêt¹ powierzchniê, o czym œwiadczy wystêpowanie bezpoœrednio na mu³kach pojedynczych g³azów eratycznych. W czêœci po³udniowej ¿wirowni mu³ki s¹ œciête, przy czym strop tej serii jest nierówny i le¿y na wysokoœci 256,0–260,5 m n.p.m. Omawiana seria rzeczna jest starsza od utworów glacigenicznych i mog³a zostaæ z³o¿ona w szeroko pojêtym preglacjale obejmuj¹cym plejstocen dolny i preplejstocen w ujêciu Lindnera (1992). Po- brane ze stropu opisywanej serii pojedyncze próbki do badañ paleomagnetycznych da³y odwrócon¹ polarnoœæ magnetyczn¹. Podobnie wykszta³cone osady rzeczne, o zbli¿onej pozycji, zosta³y nawiercone w rejonie Bzia Dolnego.

Zlodowacenia po³udniowopolskie (?)

Wed³ug dotychczasowych pogl¹dów i badañ przyjmuje siê, ¿e na P³askowy¿u Rybnickim wy- stêpuj¹ gliny zwa³owe ze zlodowaceñ po³udniowopolskich (Karaœ-Brzozowska, 1963; Lewandowski, 1988), które przykrywa warstwa piasków i mu³ków zwi¹zanych z tym¿e zlodowaceniem. Sarnacka (1968), Karaœ-Brzozowska (1963) i Makowski (1936) zaliczyli stropowe piaski do utworów wodnolodowcowych zlodowaceñ œrodkowopolskich. Osady ze zlodowaceñ po³udniowopolskich, w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, s¹ mocno zredukowane i zachowane w postaci niewielkich p³atów. Utwory te rozpoznano g³ównie w otworach

19 wiertniczych. Najstarsze s¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz g³azyi gliny lodowcowe.Stwierdzono je w okolicach Kaczyc (otw. 126) oraz na pó³noc od Krzy¿owic (otw. 11 i 12). Osady te nie by³y dok³adniej badane, a z opisu profili wierceñ wynika, ¿e s¹ to gliny z materia³em krystalicznym oraz warstwy piasków i ¿wirów przykryte glinami z materia³em krystalicznym. Przypuszczalnie s¹ to utwory, zwi¹zane z faz¹ nasuwania siê l¹dolodu w czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich. Zachowa³y siê one jedynie w obrêbie paleobni¿eñ w osadach mioceñskich. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe rozpoznano prawie wy³¹cznie otworami badaw- czymi. Na powierzchni ods³aniaj¹ siê one w Podœwinioszowej oraz Koñczycach Ma³ych. Do osadów tych w³¹czono warstwowane piaski i ¿wiry wystêpuj¹ce pod glinami py³owatymi w otworach badawczych Bzie Dolne (otw. 89) i Bzie Zameckie (otw. 76). Szczególnie du¿e rozprzestrzenienie stwierdzono w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru omawianego arkusza. W materiale ¿wirowym du¿y udzia³ ma kwarc bia³y. Wystêpuj¹ tak¿e ¿wiry ró¿nych granitów oraz pojedyncze ¿wiry kwarcytowe. Znajduj¹ siê one bezpoœrednio na i³ach mioceñskich i maj¹ mi¹¿szoœæ od kilku do 15–20 m. W okolicy Paw³owic, mi¹¿szoœæ opisywanej serii mo¿e przekroczyæ 40 m. W Koñczycach Ma³ych na œciêtych osadach dolnej serii rzecznej wstêpuje seria osadów glacigenicznych o zró¿nicowanej mi¹¿szoœci, w poszczególnych czêœciach ods³oniêæ na terenie ¿wirowni. W jej obrêbie mo¿na wyró¿niæ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne wi¹zane z transgresj¹ l¹dolodu. W czêœci po³udniowej ods³oniêcia, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe maj¹ wiêksze mi¹¿szo- œci, od 2 do 6–8 m, a w czêœci pó³nocnej ¿wirowni nie przekraczaj¹ 1,5 m. W obrêbie ods³aniaj¹cych siê utworów wodnolodowcowych mo¿na wyró¿niæ kilka zespo³ów litofacji. Wystêpuj¹ tu piaski oraz piaski i ¿wiry o przek¹tnym warstwowaniu nachylonym du¿ej skali, a tak¿e ¿wiry masywne. Gliny zwa³owe zosta³y rozpoznane w wierceniach w pó³nocnej czêœci terenu w rejonie Krzy¿owic. W otworze 12, od g³êbokoœci 9 do 30 m, wystêpuj¹ gliny szare z otoczakami kwarcu, któ- re mo¿na uznaæ za gliny zwa³owe. W po³udniowej czêœci omawianego obszaru gliny zwa³owe zosta³y stwierdzone pod lessami w rejonie Pruchnej, Koñczyc Ma³ych oraz Kaczyc. W rejonie Pruchnej (otw. 122) pod lessami oraz torfami, od 7,3 m do 12,0 m, wystêpuj¹ gliny s³abo wapniste popielate i ¿ó³to-szare z drobnookruchowymi ¿wirami, g³ównie bia³ego kwarcu oraz pojedynczymi ¿wirkami szarych i czerwonych granitów (oko³o 5%). Diamikton ten jest warstwowany piaskami a podœcielaj¹ je piaski i gliny szare, w których nie stwierdzono ¿wirów. Podobny profil glin zawieraj¹cych g³ównie ¿wiry bia³ego kwarcu stwierdzono w otworze Koñczyce Ma³e na wschód od Podœwinioszowa (otw. 123). W otworze 126, wed³ug archiwalnego opisu, na g³êbokoœci 21–24 m wystêpuj¹ gliny szare ze ¿wirami i otoczakami kwarcu i wapieni. W Kaczycach w okolicach szko³y w wykonanym wkopie pod kolektor, pod lessem na g³êbokoœci 2,0–2,5 m, wystêpowa³y 0,5–0,8-metrowej mi¹¿szoœci gliny szare zawieraj¹ce drobne ¿wirki granitów, wapieni i piaskowców oraz blok, blisko 0,8-metrowej œrednicy,

20 czerwonego granitu. Wychodnie tego diamiktonu le¿¹ na wysokoœci 285 m n.p.m. podobnej co sp¹g glin zwa³owych nawiercony na pó³noc od omawianego wkopu, w otworze 123. Na pó³noc od Podœwi- nioszowa poni¿ej wierzchowiny sp³aszczonego garbu, na wysokoœci 275–280 m ods³aniaj¹ siê, w ma- ³ym wyrobisku, ¿wiry i piaski. W materiale ¿wirowym dominuj¹ otoczaki bia³ego i mlecznego kwarcu. Sa to osady pochodzenia lodowcowego. Gliny lodowcowe w okolicach Koñczyc Ma³ych, Pruchnej oraz Kaczyc zachowane s¹ w postaci p³atów i le¿¹ na zró¿nicowanej erozyjnie powierzchni, przewa¿nie na wychodniach osadów mioce- ñskich. Przykryte s¹ one fluwioglacjalnymi piaskami i ¿wirami. Na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych ¿wirowo-piaszczyste utwory wodnolodowcowe rozdzielaj¹ gliny, które zbudowane s¹ z ma- sywnego diamiktonu, o mi¹¿szoœci od 0,3 do 0,8 m, o zabarwieniu szarym i p³askiej powierzchni sp¹gowej. W czêœci po³udniowo-zachodniej ods³oniêcia wystêpuje prawie metrowej mi¹¿szoœci warstwa diamiktonu z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów kwarcowych. W sp¹gu le¿y ci¹g³a warstwa o mi¹¿szoœci do 0,05 m, zabarwieniu rdzawym, poziomej laminacji i wiêkszym udziale frakcji ilastej. W materiale ¿wirowym dominuje kwarc (50–70%). Stwierdzono tak¿e granity, granitognejsy, kwarcyty oraz pojedyncze wapienie i lidyty. W czêœci zachodniej ¿wirowni wystêpuj¹ litofacje bardziej zró¿nicowanego diamiktonu z wyraŸnymi œladami laminacji i warstwami piasku. Z omawianym piêtrem plejstocenu zwi¹zano gliny zwa³owe oraz gliny i piaski lodowcowe ods³a- niaj¹ce siê w rejonie cegielni w okolicach Moszczenicy. Le¿¹ one bezpoœrednio na i³ach mioceñskich. S¹ to gliny szare i szaro-¿ó³te z blokami i ¿wirami krystalicznymi, ze znacznym udzia³em ¿wirów granito- wych. Prawdopodobnie opisane w kilku otworach w rejonie Skarbieñska, Go³kowic i Moszczenicy gliny ze ¿wirami s¹ glinami zwa³owymi koreluj¹cymi siê z utworami ods³aniaj¹cymi siê w Moszczenicy. W Jastrzêbiu Zdroju gliny zwa³owe o mi¹¿szoœci 23,7 m opisa³ Nechay (1939). Na pó³noc od tej miejscowoœci na wschód od doliny Szotkówki, we wkopie kolejowym, ods³aniaj¹ siê i³y mioceñskie, na których wystêpuje (od 1,0 do 1,5 m mi¹¿szoœci) warstwa s³abo wapnistych glin ciemnoszarych ze ¿wirami krystalicznymi. Przykryte s¹ one przez piaski i lessy. Gliny zwa³owe, jak i warstwy piasku zapadaj¹ ku pó³nocnemu wschodowi pod k¹tem 30°, co spowodowane jest prawdopodobnie zaburzenia- mi zwi¹zanymi z dzia³alnoœci górnicz¹ lub m³odymi ruchami tektonicznymi. Akumulacjê omówionych powy¿ej osadów mo¿na wi¹zaæ z pobytem l¹dolodu w czasie jego maksymalnego rozprzestrzenienia, gdy wkroczy³ on w Karpaty i przykry³ ca³y badany obszar. Pozo- stawi³ po sobie morenê denn¹. Osady lodowcowe w œwietle przeprowadzonych badañ utworów le¿¹cych wy¿ej s¹ prawdopodobnie starsze ni¿ dotychczas uwa¿ano. Mu³ki i piaski jeziorno-lodowcowe.Wwykonanych na potrzeby omawianego arkusza otworach kartograficznych w Bziu Dolnym (otw. 89) i Bziu Zameckim (otw. 76) miêdzy wodnolodowcowymi seriami piaszczysto-¿wirowymi stwierdzono istnienie poziomu mu³ków i py³ów ila-

21 stych warstwowanych piaskami kilkumetrowej mi¹¿szoœci, nie zawieraj¹cych ¿wirów. W Bziu Dolnym utwory te wystêpuj¹ na g³êbokoœci od 16 do 23 m od powierzchni terenu, a w Bziu Zameckim od 20,0 do 33,5 m. Zaobserwowano w nich wystêpowanie poziomów brunatno-czarnych. Z wykonanych analiz uziarnienia wynika, ¿e jest to materia³ py³owaty, przewa¿nie jednorodny i jednomodalny. Na podstawie obserwacji makroskopowych trudno zaliczyæ opisywane osady do glin zwa³owych. Przyjêto, ¿e s¹ to najprawdopodobniej utwory pochodzenia limnoglacjalnego, osadzone w czasie zlo- dowaceñ po³udniowopolskich. Nie mo¿na wykluczyæ tak¿e innej genezy opisywanych osadów. Oprócz wymienionych, podobne profile maj¹ otwory: 40, 53, 61, 83, 88 oraz inne. Znaczne powierzchnie zajmuj¹ wychodnie piasków i piasków ze ¿wirami wodnolodowcowych, miejscami i³ów, glin i piasków, jeziorno-lodowcowych.Osadów fluwioglacjalnych od limnoglacjalnych kartograficznie nie da siê rozdzieliæ. S¹ to warstwowane piaski i piaski ze ¿wirami, miejscami warstwowane py³ami i glinami o mi¹¿szoœci od kilku do kilkunastu centymetrów. Do utworów limnoglacjalnych mo¿na zaliczyæ warstwy glin i drobnoziarnistych piasków nie wykazuj¹cych warstwowania lub charakteryzuj¹cych siê poziom¹ laminacj¹. Natomiast osady wodnolodowcowe cechuj¹ ró¿norodne struktury sedymentacyjne i wysokok¹towe warstwowanie przek¹tne. Na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych, powy¿ej poziomu z diamiktonem, wystêpuj¹ ¿wiry i piaski wodnolodowcowe o mi¹¿szoœci 1–2 m, przek¹tnym warstwowaniu nachylonym du¿ej skali, a tak¿e ¿wiry masywne. W czêœci pó³nocnej ¿wirowni, w strefie ods³oniêcia, bezpoœrednio na erozyjnej powierzchni wy- ciêtej w mu³kach dolnej serii rzecznej, wystêpuj¹ pojedyncze bloki i g³azy eratyczne czerwonych i ró¿- owych granitów oraz kwarcytów. G³azy i bloki s¹ prawdopodobnie pozosta³oœci¹ osadów lodowcowych (bruk morenowy), które przykryte s¹ przez utwory fluwioglacjalne, wykszta³cone jako piaski i ¿wiry z materia³em krystalicznym o mi¹¿szoœci od 0,9 do 2,0 m. W czêœci zachodniej obszaru arkusza (na zachód od Jastrzêbia Zdroju) lokalnie w materiale piaszczystym wzrasta zawartoœæ frakcji ¿wirowej i tam wydzielono ¿wiry i piaski wodnolodowcowe.Tworz¹ one nieregularne wyd³u¿one formy. W ods³oniêciach zaobserwowano, ¿e zawar- toœæ frakcji ¿wirowej maleje z zachodu ku wschodowi, maleje równie¿ mi¹¿szoœæ wodnolodowcowej serii piaszczysto-¿wirowej. Opisywane utwory maj¹ cechy sto¿ka sandrowego. Profil o najwiêkszej mi¹¿szoœci zosta³ ods³oniêty w piaskowni w Go³kowicach, tu¿ za zachodni¹ granic¹ terenu. W wielu starszych pracach osady te by³y ³¹czone ze zlodowaceniem po³udniowopolskim (Lewandowski, 1988). Piaski oraz mu³ki i i³y rzeczne ze szcz¹tkami organicznymi.Nautwo- rach serii glacigenicznej, w po³udniowo-zachodniej czêœci ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych, miêdzy osadami glacigenicznymi a nadleg³¹ górn¹ seri¹ rzeczn¹, od g³êbokoœci 14 m od powierzchni (263 m

22 n.p.m.) wystêpuje warstwa mu³ków o mi¹¿szoœci 1,2 m zawieraj¹cych szcz¹tki organiczne. Le¿¹ one na poziomo warstwowanych mu³kach i drobnoziarnistych piaskach o mi¹¿szoœci do 2–3 m. Utwory te wype³niaj¹ kopalne obni¿enie, prawdopodobnie erozyjnego pochodzenia, choæ nie mo¿na wykluczyæ równie¿ genezy wytopiskowej. Podobn¹ sytuacjê stwierdzono w Godowie (Salomon, 2003), gdzie w roz- ciête osady glacigeniczne w³o¿ona jest seria rzeczna sk³adaj¹ca siê z poziomo laminowanych piasków i mu³ków piaszczystych. W Koñczycach Ma³ych kontakt z ni¿ej le¿¹cymi osadami glacigenicznymi jest przewa¿nie ostry i ma charakter erozyjny. W dolnej czêœci seria zbudowana jest z piaszczystych i mu³kowych osadów o du¿ej zmiennoœci uziarnienia oraz o wyraŸnym poziomym uwarstwieniu. W obrêbie tej czêœci serii obserwowano wyraŸne powierzchnie erozyjne i m³odsze w³o¿enia horyzontalnie warstwowanych mu³ków i piasków. W górnej czêœci omawianej serii osadowej wystêpuj¹ mu³ki ze szcz¹tkami organicznymi. Od ni¿ej le¿¹cych warstwowanych piasków i mu³ków oddziela je poziom glin popielato-rdzawych. Po- wy¿ej le¿¹ mu³ki ilaste popielate przechodz¹ce w mu³ki szaro-czarne ze szcz¹tkami drewna. Mu³ki te s¹ œciête i przykryte 0,1-metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ mu³ków brunatno-rdzawych, powy¿ej których le¿y górna seria rzeczna. Wœród makroszcz¹tków górnej czêœci profilu stwierdzono prawie wy³¹cznie s³abo zsylifikowane fragmenty drewna Quercus (oznaczenie Z. Tomczyñska). Znaleziono równie¿ pojedyncze orzeszki leszczyny (Corylus). Fragmenty drewna obserwowano w 1,2-metrowej, stropowej czêœci opisywanych mu³ków. Z górnej czêœci profilu, o mi¹¿szoœci 1,5 m, w którym stwierdzono makroszcz¹tki roœlinne pobrano próbki do badañ palinologicznych. Okaza³o siê, ¿e jedynie osady górnego odcinka o mi¹¿szoœci 0,8 m (14,05–14, 85 m) zawiera³y py³ek. Dla tej czêœci profilu, okreœlanego jako Koñczyce C, wykonano diagram py³kowy i wydzielono trzy lokalne poziomy py³kowe (Wójcik i inni, 2003). Poziom C-1 Corylus-Quercus charakteryzuj¹ bardzo wysokie wartoœci py³ku drzew i krzewów (AP), osi¹gaj¹ce maksymalnie 99%. Dominuje py³ek Corylus (maks. 39%), Alnus glutinosa typ (32%) i Quercus (25%); Tilia cordata typ, Carpinus oraz Picea abies maj¹ mniejszy udzia³ (odpowiednio 9, 4 i 8%). Poziom ten nie posiada dolnej granicy. Najbardziej istotn¹ cech¹ poziomu C-2 Quercus jest wyraŸna kulminacja py³ku Quercus (maks. 47%). Wartoœci Corylus (17%) oraz Tilia cordata typ (5%) s¹ ni¿sze ni¿ w poprzednim poziomie, natomiast udzia³ Alnus glutinosa typ (34%) utrzymuje siê w podobnych granicach. Poziom C-3 Alnus-Carpinus-Abies cechuj¹ maksymalne wartoœci Alnus glutinosa typ (55%). Udzia³ py³ku Abies i Carpinus dochodzi odpowiednio do 7 i 8%. Wartoœci Quercus malej¹ do 8–12%, a Corylus do 7–15%. Poziom jest œciêty erozyjnie i nie posiada górnej granicy. Historia roœlinnoœci zapisana w osadach stanowiska Koñczyce C, rozpoczê³a siê w okresie panowania zwartych, wielogatunkowych lasów liœciastych z: dêbem (Quercus), lip¹ (Tilia cordata typ, Tilia platyphyllos typ), grabem (Carpinus), klonem (Acer) oraz z bardzo du¿ym udzia³em leszczyny

23 (Corylus) (poziom C-1 Corylus–Quercus). Wystêpowanie w podszyciu zbiorowisk leœnych: ligustru (Ligustrum), bluszczu pospolitego (Hedera helix), ostrokrzewu kolczastego (Ilex aquifolium typ), bukszpanu (Buxus) i trzmieliny (Euonymus) wskazuje na ciep³y klimat. Obecnoœæ py³ku Ilex aquifolium typ œwiadczy tak¿e o ³agodnych zimach, ze œrednimi temperaturami najzimniejszego miesi¹ca nie spadaj¹cymi poni¿ej –0,5oC (Iversen, 1944). Na siedliskach podmok³ych wystêpowa³y zbiorowi- ska olszowe, w których oprócz olszy (Alnus glutinosa typ) ros³y tak¿e wi¹z (Ulmus), jesion (Fraxinus) i œwierk (Picea abies), a w podszyciu mog³a wystêpowaæ kalina (Viburnum) i kruszyna pospolita (Frangula alnus). Wysoki udzia³ py³ku Quercus, Alnus glutinosa typ oraz Corylus, a tak¿e obecnoœæ licznych krze- wów o wy¿szych wymaganiach termicznych (Buxus, Ilex aquifolium typ, Ligustrum, Euonymus i He- dera helix) wskazuje, ¿e prezentowany diagram reprezentuje fragment sukcesji o charakterze interglacjalnym. Najwa¿niejsze cechy tej sukcesji to: — bardzo wysokie wartoœci AP (95–99%); — wysoki udzia³ py³ku leszczyny (Corylus) w sp¹gu profilu (maks. 39%), nastêpnie kulminacja dêbu (Quercus) do 47%, a w m³odszej czêœci wysokie wartoœci olszy (powy¿ej 50%); — ci¹g³e krzywe œwierka (Picea abies) i graba (Carpinus); — kilkuprocentowy udzia³ jod³y (Abies) w m³odszej czêœci profilu (maks. 7%); — sporadyczny udzia³ py³ku taksonów trzeciorzêdowych — pojedyncze ziarna py³ku: Nyssa, Pinus haploxylon typ, Tsuga i Taxodiaceae/Cupressaceae. Wyniki analizy py³kowej osadów z ods³oniêcia w Koñczycach Ma³ych nie pozwalaj¹ na korela- cjê badanych osadów ze znanymi obecnie interglacja³ami. Najbardziej istotne cechy, które odró¿niaj¹ prezentowany fragment sukcesji py³kowej od sukcesji poszczególnych interglacja³ów to: — wspó³wystêpowanie py³ku Carpinus i Abies w profilu Koñczyce C. Nie pozwala to na korela- cjê osadów z interglacja³em ferdynandowskim, zarówno z pierwszym, jak te¿ z drugim optimum klimatycznym; — wysokie wartoœci Corylus i Quercus — nie s¹ notowane w interglacjale mazowieckim. Prze- bieg krzywych py³kowych w diagramach pobliskich stanowisk — Goœciêcin (Œrodoñ, 1957), Stano- wice (Sobolewska, 1977) i Stonava (Bøizová, 1994) jest zupe³nie inny; — wysoki udzia³ py³ku Corylus i Quercus oraz maksymalnie 10% wartoœci Tilia cordata typ wykluczaj¹ korelacjê z interglacja³em Zbójna; — odwrotna, ni¿ w interglacjale eemskim, kolejnoœæ kulminowania py³ku Corylus i Quercus,co nie pozwala na korelacjê badanych osadów tak¿e z tym interglacja³em. Sytuacja omawianych osadów jest jedn¹ z bardziej interesuj¹cych, gdy¿ le¿¹ one w superpozycji na utworach glacigenicznych i s¹ przykryte seri¹ rzeczn¹. Z przeprowadzonych badañ paleomagne-

24 tycznych wynika, ¿e utwory te osadzone zosta³y w innej epoce paleomagnetycznej — Matuyama. Jest to jak na warunki wystêpowania osadów czwartorzêdowych na przedgórzu Karpat, jeden z mi¹¿szych profili z sukcesj¹ interglacjaln¹. Taka pozycja stratygraficzna jest bardzo zbli¿ona do pozycji interglacja³u augustowskiego (Ber, 2000). Oznaczona sukcesja roœlinna mo¿e odpowiadaæ interglacja³owi I w obrêbie kompleksu kromerskiego (Zagwijn, 1996) lub byæ mo¿e jeszcze starszemu ciep³emu piêtru plejstocenu. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ, ¿e odpowiada w obecnych podzia³ach interglacja³owi ma³o- polskiemu. Strop omawianej serii dolnych mu³ków organicznych jest œciêty i przykryty m³odsz¹ seri¹ aluwialn¹ prawdopodobnie paleo-Olzy. W po³udniowej czêœci obszaru arkusza, szczególnie wzd³u¿ doliny Piêtrówki, ods³aniaj¹ siê ¿wiry i piaski rzeczne awrejonie Go³kowic s¹ to ¿wiry i piaski rzeczne wysokich tara- sów nadzalewowych 23,0–25,0 m n.p. rzeki.Profil tych osadów szczegó³owo zosta³ rozpoznany na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych. Na osadach serii glacigenicznej w profilu ¿wirowni lub dolnej serii mu³ków organicznych wy- stêpuje górna seria rzeczna o mi¹¿szoœci 3,5–5,9 m. Od ni¿ej le¿¹cych oddziela j¹ wyraŸna powierzchnia erozyjna. Strop ¿wirów znajduje siê na wysokoœæ oko³o 265 m n.p.m. Utwory tej serii ró¿ni¹ siê od dolnej serii ¿wirowej wykszta³ceniem (Wójcik i inni, 2003). ¯wiry s¹ s³abiej obtoczone, z domieszk¹ frakcji py³owatej i ilastej. S¹ to g³ównie masywne ¿wiry piaskowców karpackich, o s³abo zaznaczaj¹cej siê imbrykacji, a lokalnie w obrêbie tej serii ¿wirowej zaznacza siê niskok¹towe warstwowanie skoœne. W dolnej czêœci mo¿na spotkaæ pojedyncze ¿wiry krystalicznych ska³ skandynawskich. Ich obecnoœæ zwi¹zana jest z erozj¹ utworów lodowcowych. W ca³ym omawianym odcinku profilu przewa¿aj¹ litofacje ¿wirów masywnych œredniej skali o zwartym szkielecie ziarnowym. W górnej czêœci maj¹ one przewa¿nie rozproszony szkielet ziarno- wy i wystêpuj¹ w s³abo wysortowanym materiale piaszczysto-mu³kowym. Znajduj¹ siê tu równie¿ masywne ¿wiry piaszczyste oraz lokalnie kilkunastocentymetrowej mi¹¿szoœci litofacje piasków masywnych i o warstwowaniu poziomym. Na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych, akcesorycznie wystêpuj¹ ¿wiry piaszczyste o p³askim warstwowaniu przek¹tnym oraz w postaci soczew litofacje piasków o przek¹tnym warstwowaniu rynnowym. Wielkoœæ ¿wirów jest ma³a, przewa¿nie mieszcz¹ siê one w przedziale 1–5 cm. W pó³nocnej czêœci ¿wirowni w Koñczynach Ma³ych wystêpuj¹ g³ównie litofacje ¿wirów masywnych oraz litofacje ¿wirów masywnych o s³abo zaznaczaj¹cej siê imbrykacji i pokroju taflowym. W ca³oœci na górn¹ seriê rzeczn¹ sk³adaj¹ siê litosomy aluwiów koryt roztokowej rzeki ¿wirodennej o gwa³townym przebiegu procesów i z³o¿onych przy du¿ym przeci¹¿eniu materia³em na przedpolu Karpat. S³abe wysortowanie i przewa¿nie masywna struktura osadów wskazuj¹ na szybk¹ depozycjê przez rzekê o wysokiej energii. Dominuj¹ce w serii litofacje ¿wirów masywnych depono- wane by³y w postaci œródkorytowych odsypów pod³u¿nych.

25 Podobnie wykszta³cona seria rzeczna z³o¿ona ze ¿wirów i piasków zaglinionych o mi¹¿szoœci 2,0–3,5 m zosta³a stwierdzona w okolicach Godowa (Salamon, 2003). ¯wiry wystêpuj¹ na œciêtych erozyjnie osadach fluwioglacjalnych i rzecznych. Poziom ¿wirów w Godowie mo¿e byæ korelowany ze ¿wirami w okolicach Koñczyc Ma³ych. W stropie omawianej serii, lokalnie wystêpuje od 2 do 40 cm ró¿noziarnistych piasków masywnych z poziomem orsztynizacji, zachowanym w wielu miejscach jako rdzawo-czerwony poziom „skorupy ¿elazistej”. Osady górnej serii rzecznej mo¿na korelowaæ z tzw. teras¹ g³ówn¹, wyró¿nian¹ po czeskiej stronie doliny Olzy (Macoun i inni, 1965). Po stronie polskiej z osadów tych zbudowany jest poziom akumulacyjny (kopalnej terasy erozyjno-akumulacyjnej), który mo¿na przeœledziæ od Pogwizdowa i Koñczyc Ma³ych, wzd³u¿ doliny Piotrówki do Zebrzydowic oraz poni¿ej jej ujœcia wzd³u¿ doliny Olzy w okolicach Skrbeñska i Go³kowic. Akumulacja tych osadów mog³a mieæ miejsce w tzw. glacjale A — kompleksu kromerskiego w podziale stratygraficznym Zagwijna (1996). Powy¿ej górnej serii rzecznej w Koñczycach Ma³ych wystêpuj¹ mu³ki, miejscami torfy, rzeczne.Naterenie ¿wirowni ods³aniaj¹ siê one w wielu miejscach. Jersak (1983) w³¹czy³ opisywane osady do lessów. Miêdzy górn¹ seri¹ rzeczn¹ a nadleg³ymi mu³kami wystêpuje ostra granica erozyjna, podobnie jak i miêdzy przykrywaj¹cymi je lessami. W ods³oniêciach omawiana seria ma od 2 do 4 m mi¹¿szoœci. Przykryte s¹ one przez serie glin lessowatych o mi¹¿szoœci od 5 do blisko 9 m. Z osadów wystêpuj¹cych w odcinkach profilów zawieraj¹cych osady organiczne pobrano próbki. Pro- fil znajduj¹cy siê w pó³nocnej czêœci ¿wirowni okreœlony jako Koñczyce A przedstawia siê nastê- puj¹co (g³êbokoœæ w metrach od powierzchni terenu): — do 9,35 — py³y lessowate ¿ó³te z rdzawymi plamami; — 9,35– 9,45 — mu³ki ilaste i py³owate brunatno-popielate; — 9,45– 9,80 — mu³ki brunatno-czarne warstwowane popielatymi, strop nierówny; — 9,80–10,20 — mu³ki ilaste jasnopopielate; — 10,20–10,30 — mu³ki ilaste jasnopopielate o zabarwieniu brunatnym; — 10,30–10,50 — mu³ki ilaste organiczne brunatno-czarne z poziomymi warstewkami lub smugami torfów; — 10,50–10,63 — mu³ki ilaste ciemnopopielate, strop nierówny; — 10,63–10,80 — mu³ki ilaste popielate. W czêœci wschodniej i po³udniowej ods³oniêcia seria z utworami organicznymi ma do 4 m mi¹¿szoœci i rozdzielona jest 3 poziomami silnie sprasowanych torfów. W omawianej czêœci profilu mo¿na by³o wyró¿niæ 11 poziomów (a–k), ró¿ni¹cych siê barw¹ oraz udzia³em czêœci organicznych. Profil tej serii okreœlanej jako Koñczyce B przedstawia siê nastêpuj¹co (opis od stropu):

26 a) 6,85–7,15 m — mu³ki ilaste szaro-brunatne (poziom glebowy), lokalnie mu³ki szare, w stropie poziom orsztynizacji; b) 7,15–7,95 m — mu³ki ilaste popielato-niebieskie i brunatne; warstwa ta ma zmienn¹ mi¹¿szoœæ, od 0,6 do 0,8 m; c) 7,95–8,35 m — mu³ki organiczne brunatne z popielatymi plamami; d) 8,35–8,45 m — silnie sprasowane torfy o nierównej powierzchni stropowej i wyraŸnym sp¹gu (III warstwa torfu od sp¹gu). Poszczególne warstewki torfów s¹ nieci¹g³e, sp¹g i strop przejœcie stopniowe; e) 8,45– 9,05 m — mu³ki ciemnobrunatne ze smugami szarymi; f) 9,05– 9,25 m — torfy ciemnobrunatne, mocno sprasowane o poziomej laminacji py³ami mi- neralnymi i nierównej powierzchni stropowej i sp¹gowej (II warstwa torfu); g) 9,25–10,05 m — mu³ki organiczne jasnobrunatne z plamami ciemnoszarymi; h) 10,05–10,15 m — torfy brunatne i czarne o nierównym stropie i sp¹gu, mocno sprasowane i o s³abo zaznaczaj¹cej siê poziomej laminacji w postaci mineralnych lamin w torfach (I warstwa torfu); i) 10,15–10,40 m — mu³ki brunatne; j) 10,40–10,65 m — mu³ki ilaste szare z pojedynczymi ¿wirami; k) 10,65–10,97 m — mu³ki ilaste ciemnopopielate, poni¿ej sp¹gu poziom orsztynizacji. Z ca³ej serii zosta³y pobrane próbki do badañ paleomagnetycznych i palinologicznych. Jest to seria o z³o¿onej genezie. W pierwszej kolejnoœci w obrêbie wilgotnego, szerokiego i p³askiego dna doliny osadzi³y siê mu³ki oraz torfy. W górnej czêœci zaznaczy³ siê udzia³ akumulacji eolicznej, na co wskazuje bimodalny rozk³ad uziarnienia. Omawiana seria mu³ków oddzielona jest powierzchni¹ ero- zyjn¹ od ni¿ej le¿¹cej górnej serii ¿wirowej, dodatkowo podkreœlonej poziomem orsztynizacji. Celem badañ paleomagnetycznych, wykonanych przez J. Nawrockiego (Wójcik i inni, 2003) by³o stwierdzenie, czy w profilu Koñczyce Ma³e znajduj¹ siê utwory starsze od osadów, w których wystêpuje granica Brunhes – Matuyama. Wykresy zmian deklinacji i inklinacji charakterystycznej pokazuj¹, ¿e badany profil jest dwudzielny. Do g³êbokoœci 10,4 m od powierzchni terenu deklinacja oscyluje wokó³ azymutu 0o, a inklinacja waha siê w pobli¿u wartoœci 60o, czyli jest to prawdopodobnie zwi¹zane z po- lem magnetycznym o polarnoœci odwrotnej panuj¹cej w epoce Matuyama. Kierunek ten móg³ byæ w ró¿nym stopniu zanieczyszczony kierunkiem póŸniejszym o polarnoœci normalnej i o noœniku diage- netycznym, który zatar³ pierwotn¹ anizotropiê podatnoœci magnetyczne. Poni¿ej 10,4 m obraz paleoma- gnetyczny jest zupe³nie inny. Na odcinku 0,45 m deklinacje charakterystyczne przyjmuj¹ kierunek zachodni lub po³udniowo-zachodni, natomiast inklinacje oscyluj¹ wokó³ zera, przyjmuj¹c w 21 prób- kach wartoœci ujemne pola magnetycznego z epoki normalnego namagnesowania Brunhes.

27 W utworach le¿¹cych bezpoœrednio na górnej serii osadów rzecznych, na odcinku 0,45 m, stwierdzono odwrócon¹ polarnoœæ magnetyczn¹, co mo¿na interpretowaæ jako granicê epok paleomagnetycznych Brunhes–Matuyama. Granica ta przyjmowana jest na 783 tys. lat BP i lokowana w tzw. glacjale A w profilach kromeru holenderskiego (Lindner, 1992). Analiza palinologiczna osadów organicznych, które le¿¹ bezpoœrednio powy¿ej wskazuje, ¿e zosta³y one z³o¿one w warunkach klimatu ch³odnego, gdy¿ spektra py³kowe cechuje wysoki udzia³ roœlin zielnych. Mu³ki wystêpuj¹ce powy¿ej s¹ prze³awicone warstwami torfów. W tej czêœci profilu wystêpuje wiele s³abo zaznaczaj¹cych siê lub prawie niewidocznych powierzchni nieci¹g³oœci. Podkreœlone s¹ one poziom¹ laminacj¹ mineraln¹ w obrêbie warstw torfów, co wskazuje na wyraŸne zalewy powo- dziowe w czasie akumulacji organicznej w dnach dolin i byæ mo¿e erozji. Lokalnie w nowo wykonanych wkopach obserwowano kliny mrozowe do 1,0–1,5 m g³êbokoœci. W stropie omawianej serii wystêpuj¹ mu³ki brunatne, które w wielu miejscach ods³oniêcia s¹ œciête. Zaznaczaj¹cy siê w obrêbie tej warstwy poziom szaro-brunatny jest prawdopodobnie fragmen- tem gleby kopalnej utworzonej w wilgotnym i podmok³ym dnie doliny. W wielu miejscach jest on œciêty i oddzielony od górnej czêœci profilu poziomem orsztynizacji lub za¿elazienia (czerwono-po- marañczowym) o zmiennej mi¹¿szoœci widocznym na terenie ca³ego ods³oniêcia. Z badañ palinologicznych wynika, ¿e mu³ki organiczne pochodz¹ z naprzemianleg³ych, ch³od- nych i ciep³ych okresów klimatycznych (Wójcik i inni, 2003). Liczne œlady akumulacji mineralnej w postaci lamin, o mi¹¿szoœci do 1 mm, w obrêbie torfów, wskazuj¹ na luki sedymentacyjne. Granice miêdzy osadami z wiêksz¹ iloœci¹ szcz¹tków organicznych s¹ nierówne, co wskazywaæ mo¿e na erozyjny charakter tych powierzchni. Najpe³niej wykszta³cony profil osadów organicznych pochodzi z ods³oniêcia po³o¿onego w pó³nocno-wschodniej czêœci ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych (Koñczyce B) i ma 2,5–2,8 m mi¹¿szoœci. Osady te le¿¹ na g³êbokoœci od 8,0 do 10,4 m od powierzchni terenu. W próbkach z osadów le¿¹cych powy¿ej jak i poni¿ej tej g³êbokoœci py³ek nie zosta³ stwierdzony. Du¿a zmiennoœæ w przebiegu krzywych py³kowych w profilu Koñczyce B pozwoli³a M. Nicie na wydzielenie 10 lokalnych poziomów py³kowych (Wójcik i inni, 2003). Pocz¹tek historii roœlinnoœci, która zapisa³a siê w osadach organicznych z Koñczyc Ma³ych, przypada na okres panowania zbiorowisk trawiastych z udzia³em bylic. Najstarsza czêœæ diagramów reprezentuje schy³ek okresu ch³odnego (poziom Poaceae–Pinus cembra) którego osady le¿¹ bezpo- œrednio powy¿ej granicy Brunhes–Matuyama) oraz okres ciep³y obejmuj¹cy m. in. pierwsz¹ warstwê torfów (poziomy Betula–Pinus cembra, Alnus–Carpinus–Corylus IiPinus sylvestris). Wysokie war- toœci py³ku drzew i krzewów, w tym Alnus glutinosa typ, Carpinus i Corylus w poziomie Alnus–Car- pinus–Corylus I wskazuj¹ na interglacjalny charakter tego odcinka profilu. Równoczesne pojawienie

28 siê wszystkich ciep³olubnych drzew liœciastych i leszczyny w poziomie Alnus–Carpinus–Corylus I jest równie¿ cech¹ charakterystyczn¹ interstadia³u. Wzrost udzia³u py³ku roœlin zielnych powy¿ej w profilu (poziom B-5 NAP) wskazuje na rady- kalne pogorszenie warunków klimatycznych. Wysokim wartoœciom NAP towarzysz¹ ci¹g³e kilkupro- centowe krzywe py³ku Alnus glutinosa typ, Carpinus oraz Corylus. Ich obecnoœæ w tym poziomie jest zapewne wynikiem redepozycji, np. na drodze dalekiego transportu. Przebieg krzywych py³kowych wskazuje, ¿e œrodkowa czêœæ omawianej serii mo¿e reprezento- waæ kolejne ocieplenie o randze interglacjalnej (B-6 Pinus–Alnus, B-7 Alnus–Carpinus–Corylus II i B-8 Pinus-NAP — Wójcik i inni, 2003). Wyniki analizy py³kowej górnych mu³ków organicznych z ods³oniêcia w Koñczycach Ma³ych nie pozwalaj¹ na jednoznaczne ustalenie pozycji stratygraficznej badanych osadów. Mo¿na jedynie stwierdziæ, ¿e podobieñstwo spektrów py³kowych poziomów Alnus–Carpinus–Corylus I i II jest od- zwierciedleniem rzeczywistych zmian roœlinnoœci i klimatu, a wœród znanych do tej pory sukcesji brak jest w³aœciwego odpowiednika prezentowanej sukcesji. Spektra py³kowe obu poziomów s¹ najbardziej zbli¿one do sekwencji py³kowych, wi¹zanych z drugim optimum klimatycznym interglacja³u ferdynandowskiego. Wprawdzie w badanych osadach udzia³ dêbu (Quercus) jest nieco ni¿szy oraz bardzo wczeœnie pojawia siê œwierk (Picea abies), ale mo¿e to byæ zwi¹zane z geograficznym po³o¿e- niem stanowiska, na przedpolu gór. Wyniki analizy py³kowej górnej czêœci serii mu³ków organogenicznych i torfów wskazuj¹, ¿e w omawianym profilu zaznaczaj¹ siê dwa ciep³e odcinki, o charakterze interglacjalnym. Najprawdopo- dobniej istniej¹ w tej czêœci profilu du¿e luki stratygraficzne, zwi¹zane z brakiem osadów, a otrzyma- ne spektra py³kowe z Koñczyc Ma³ych reprezentuj¹ fragmenty dwu odrêbnych interglacja³ów. Mog¹ one odpowiadaæ interglacja³om II i III — kompleksu kromerskiego, które rozdziela glacja³ „B” (Za- gwijn, 1996). Mo¿emy zatem w obrêbie górnych mu³ków organicznych wyró¿niæ piêtro zimne obejmuj¹ce warstwy k–i , które mo¿na powi¹zaæ z glacja³em A kompleksu kromerskiego, w obrêbie którego wystêpuje granica Brunhes–Matuyama. Powy¿ej zachowany fragment sukcesji interglacjalnej obejmuj¹cy pierwsz¹ warstwê torfów mo¿na powi¹zaæ z interglacja³em II kompleksu kromerskiego. Ze wzglêdu na du¿e podobieñstwo diagramu py³kowego z Koñczyc Ma³ych do drugiego optimum klimatycznego interglacja³u ferdynadowskiego nie mo¿na wykluczyæ tak¿e takiej interpretacji (Wój- cik, Nita, 2000). Wystêpuj¹ce powy¿ej mu³ki (warstwa g) osadzone zosta³y w warunkach ch³odnego klimatu, który mo¿na korelowaæ z glacja³em C. Natomiast górna czêœæ tej warstwy osadzi³a siê ju¿ w warunkach klimatu interglacjalnego, który byæ mo¿e powi¹zaæ mo¿na z interglacja³em III kompleksu kromerskiego. Powy¿ej drugiej warstwy torfów, w próbkach obejmuj¹cych mu³ki organiczne wraz z nadleg³¹ trzecia warstw¹ torfów (warstwy c–e), w spektrach py³kowych obserwuje siê ponowne zmniejszanie udzia³u drzew i krzewów (AP).Wzrasta udzia³ NAP, co wskazuje na ponowne och³odzenie klimatu,

29 które mo¿na korelowaæ z glacja³em C — kompleksu kromerskiego (Zagwijn, 1996). Wystêpuj¹ca w stropie gleba, utworzy³a siê byæ mo¿e w najm³odszym interglacjale opisywanego kompleksu.

Interglacja³ wielki

W Pruchnej na osadach lodowcowych wystêpuj¹ gliny, mu³ki i torfy rzeczne. W profilu wiercenia (otw. 124) osady organiczne przykryte s¹ blisko 4-metrowej mi¹¿szoœci seri¹ glin lessowatych. Odcinek profilu z g³êbokoœci miêdzy4a5mzawiera szcz¹tki organiczne, które le¿¹ na metrowej serii glin py³owatych warstwowanych piaskami. S¹ to najprawdopodobniej osady rzeczne z³o¿one w paleodolinie niewielkiego cieku odwadniaj¹cego Wysoczyznê Koñczyck¹. Poni¿ej wystê- puje 6 m glin zwa³owych. Analizê palinologiczn¹ (Wójcik, Nita, 2002) 12 próbek z profilu wspomnianego wiercenia wykona³a M. Nita. Spektra py³kowe s¹ do siebie bardzo podobne. Najwy¿sze wartoœci ma Alnus glutnosa typ (maks. 49%). Udzia³ py³ku innych ciep³olubnych drzew liœciastych oraz leszczyny jest niski i nie przekracza na ogó³ kilku procent: Carpinus —4%, Quercus — 3%, Corylus — 5%). Wœród drzew iglastych dominuje Pinus sylvestris typ (15–29%), znacznie ni¿sze wartoœci maj¹ Abies i Picea abies (do 7%) oraz Taxus 1%. Stwierdzone w omawianym profilu spektra py³kowe, z bardzo wysokim udzia³em olszy i niski- mi wartoœciami py³ku innych drzew ciep³olubnych: leszczyny, jod³y i œwierka, nie maj¹ wyraŸnych cech diagnostycznych, które umo¿liwia³yby bezdyskusyjne powi¹zanie ich z okreœlonym interglacja³em. Przebieg krzywych py³kowych pozwala jednak na stwierdzenie, ¿e: — równoczesne wystêpowanie Carpinus i Abies wyklucza korelacjê osadów z interglacja³em ferdynandowskim; — podobny do prezentowanego przebieg krzywych py³kowych mo¿na obserwowaæ w niektó- rych odcinkach interglacja³u mazowieckiego i eemskiego. Na podstawie przebiegu krzywych py³kowych i porównania z diagramami ze Stanowic (Sobo- lewska, 1977) i Goœciêcina (Œrodoñ, 1957) najbardziej prawdopodobna wydaje siê (Wójcik, Nita, 2002) korelacja badanych spektrów z interglacja³em mazowieckim.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Zasiêg l¹dolodu w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich, a zw³aszcza w czasie zlodowacenia Odry jest dyskusyjny a problem nadal otwarty. Geolodzy czescy (Macon i inni, 1965) przyjêli, ¿e l¹do- lód podczas zlodowacenia Odry swym lobem g³êboko siêgn¹³ w Bramê Morawsk¹ i przekroczy³ mo- reny ze zlodowaceñ po³udniowopolskich. Maj¹ o tym œwiadczyæ wa³y moren czo³owych oraz stwierdzone osady organiczne z flor¹ interglacjaln¹ przykryte piaskami limnoglacjalnymi. Profil z rejonu Koñczyc Ma³ych przeczy temu, aby l¹dolód ten siêgn¹³ tak daleko na po³udnie.

30 Ze zlodowaceniami œrodkowopolskimi powi¹zano ¿wiry i piaski rzeczne, które stwierdzono w dolinie Wis³y. Zbudowany jest z nich kopalny taras. Wystêpuj¹ one pod cienk¹ pokryw¹ lessów w okolicach Pruchnej. W studniach, jak i wykonanych otworach, ich strop znajduje siê na wysokoœci 265–270 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ tej serii rzecznej dochodzi do 20 m, a powierzchnia aku- mulacyjna znajduje siê 12–15 m nad wspó³czesnym korytem Wis³y. Ku pó³nocy powierzchnia siê obni¿a i w Bramie B¹kowskiej le¿y na wysokoœci 5–8 m nad korytem Wis³y. Poni¿ej utworów py³owatych z ostatniego piêtra zimnego, a nad mu³kami z kompleksu kromerskiego (interglacja³u ferdynadowskiego?) na terenie Wysoczyzny Koñczyckiej wystêpuj¹ lessy starsze i gleby kopalne.S¹tozró¿nicowane pod wzglêdem litologicznym osady py³owate. Na mu³kach organicznych w Koñczycach Ma³ych wykszta³cone s¹ one jako gliny i py³y lessowate ¿ó³te, brunatno-¿ó³te i popielate o mi¹¿szoœci do 6 m. W profilu wystêpuj¹ du¿e luki sedymentacyjne zwi¹zane z erozj¹ wczeœniej z³o¿onych py³ów oraz nak³adaniem siê wielokrotnie procesów glebowych na te same utwory. Ta seria osadowa charakteryzuje siê z³o¿on¹ genez¹. Na omawiane utwory sk³adaj¹ siê osady pochodzenia eolicznego przekszta³cone przez procesy glebotwórcze. Dotychczas powszech- nie przyjmowano, ¿e osadzi³y siê one w czasie ostatniego piêtra zimnego (Jersak, 1983). W profilu pionowym zaznacza siê stratyfikacja. W dolnej czêœci s¹ to przewa¿nie py³y popielate i stalowo-niebieskie. Jest to wed³ug Jersaka (1983) tzw. gliniasty, silnie oglejony less z pseudowarstwowaniem. S¹ to naprzemianleg³e warstewki rdzawe lub brunatno-czerwone (smugi orsztynowe) i popielate oraz stalowoniebieskie, z domieszk¹ ziaren piaszczystych. Górna czêœæ to lessy ¿ó³te i brunatno-¿ó³te z licznymi pionowymi wype³nieniami popielatym py³em. Powy¿ej na g³êbokoœci 5,3–6,5 m wystêpuj¹ warstwy py³ów popielatych i ¿ó³tych z pseudowarstwowaniem poziomym. W obrêbie tego fragmentu profilu zaznaczaj¹ siê zaburzenia inwolucyjne oraz drobne kliny mrozowe. Œlady tych klinów stwierdzono w trzech poziomach. Oddzielone s¹ one py³ami nie wykazuj¹cymi takich zaburzeñ. Górna czêœæ to lessy ¿ó³te i brunatno-¿ó³te. Na g³êbokoœci oko³o 4 m, lokalnie w obrêbie ods³oniêcia zaznacza siê poziom py³ów szaro-popielatych o strukturze marmurkowej, bêd¹cy frag- mentem zniszczonej gleby kopalnej. Na g³êbokoœci od 2 do 5 m od powierzchni, zachowa³y siê fragmenty trzech poziomów iluwialnych, prawdopodobnie dwa z nich maj¹ cechy gleb interglacjalnych. Ich utworzenie mo¿na wi¹zaæ z co najmniej dwoma piêtrami interglacjalnymi, górnego i byæ mo¿e œrodkowego plejstocenu. Niewielkie mi¹¿szoœci zachowanych osadów oraz brak jednoznacznych cech diagnostycznych nie pozwalaj¹ na precyzyjne okreœlenie ich wieku. Dodatkowo ma tu miejsce nak³adanie siê na starsze gleby, kolejnych m³odszych procesów glebotwórczych.

Interglacja³ eemski

Mu³ki, gliny i torfy rzeczne zosta³y odkryte przez Wagê (1992) w Golasowicach. Wype³niaj¹ one obni¿enie erozyjne we fluwioglacjalnych utworach piaszczystych. W Golasowicach

31 na osady te sk³adaj¹ siê mu³ki ilaste szare i szaro-stalowe oraz organiczne mu³ki brunatno-czarne. Od ni¿ej le¿¹cej warstwy piasków oddziela je wyraŸny poziom skorupy orsztynowej, a w stropie przykryte s¹ przez py³y lessopodobne. W wyniku przeprowadzonych przez Granoszewskiego (1993) badañ paleobotanicznych zosta³ udokumentowany zespó³ Pinus–Betula–Alnus z interglacja³u eemskiego wystêpuj¹cy na g³êbokoœci 2,9 do 3,6 m od powierzchni terenu. Przykrywa je warstwa torfów z okresu zimnego okreœlana jako lokalna zona Gramineae–Artemisia–Juniperus. Miêdzy Koñczycami Ma³ymi a Pruchn¹, w wykonanych wierceniach i sondach, pod osadami les- sopodobnymi zarejestrowano w kilku miejscach osady organiczne. Ukazuj¹ siê one równie¿ w erozyjnych podciêciach potoków. W wykonanym na potrzeby omawianego arkusza otworze kartograficznym Pruchna (otw. 124) pod 4-metrow¹ warstw¹ utworów lessopodobnych nawiercono 1 m mu³ków i torfów, które prawdopodobnie osadzi³y siê w interglacjale eemskim. Nie mo¿na równie¿ wykluczyæ, ¿e niektóre z rejestrowanych na tym obszarze warstw torfów mog¹ byæ starsze od interglacja³u eemskiego.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Lessy i gliny lessopodobne na opracowywanym obszarze zajmuj¹ znaczne powierzchnie. S¹ litologicznie jak i mi¹¿szoœciowo zró¿nicowane. We wschodniej czêœci terenu tworz¹ zwarte i grubsze pokrywy, natomiast w zachodniej wystêpuj¹ w postaci p³atów okrywaj¹cych p³askie wierzchowiny. Z wykonanych analiz granulometrycznych wynika, i¿ frakcji py³owej jest od 30 do 50%, natomiast czasami zawartoœæ frakcji ilastej roœnie do 20–25%. W wyniku przeprowadzonych prac terenowych, profilowania ods³oniêæ, sond i opisu wierceñ stwierdzono, ¿e lessy, okreœlane równie¿ jako gliny lub py³y lessopodobne, wykazuj¹ bardzo du¿e zró¿nicowanie, a ich mi¹¿szoœæ wynosi od trzech do kilkunastu metrów. Na mapie zaznaczono wystê- powanie lessów je¿eli ich mi¹¿szoœæ wynosi³a przynajmniej 2,0–2,5 m. Sedymentacja tych osadów mia³a miejsce w terenie o urozmaiconej rzeŸbie. Mo¿na zatem przypuszczaæ, ¿e na P³askowy¿u Ryb- nickim osadzane pokrywy py³owe by³y niszczone na zboczach garbów, a pokrywy lessowe zachowa³y siê jedynie na wierzchowinach, gdzie wystêpuj¹ na piaskach wodnolodowcowych. Obserwowany w licznych piaskowniach kontakt miêdzy piaskami a przykrywaj¹cymi je lessami nosi wyraŸne œlady wietrzenia w postaci rdzawych przebarwieñ, oraz wystêpowania wyraŸnej warstwy o gruze³kowatej strukturze. Natomiast na WysoczyŸnie Koñczyckiej lessy okrywaj¹ zwart¹ powierzchni¹ zarówno utwory lodowcowe, rzeczne jak i mioceñskie i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœci do 9 m. Badania utworów py³owych obejmuj¹ce P³askowy¿ Rybnicki prowadzi³a Dwucet (1986). Zasiêgi tych osadów znaczone na za³¹czonym w wy¿ej wymienionej publikacji szkicu s¹ w wielu miejscach niezgodne z tym co stwierdzono w wychodniach. Wynika to z ró¿nego podejœcia do rozpatrywanego zagadnienia. W swej pracy autorka okreœli³a cechy fizyczno-mechaniczne utworów py³owatych wystêpuj¹cych na terenie

32 P³askowy¿u Rybnickiego. Zawartoœæ frakcji py³owej wynosi 25–50,6%, drobnoziarnistych piasków 6,5–28%, piasków 1–37% a czêœci ilastych 16,0–24,4%. Generalnie utwory te cechuje niska zawartoœæ frakcji py³owej, brak wêglanów wapnia, du¿y udzia³ ¿elaza, co powoduje ¿e s¹ one okreœlane jako utwory lessopodobne. Zwi¹zane to jest ze specyficznymi warunkami akumulacji oraz póŸniejszymi przekszta³ceniami. W czêœci po³udniowej na WysoczyŸnie Koñczyckiej lessy wystêpuj¹ na ró¿nych genetycznie i litologicznie osadach czwartorzêdowych, a miejscami wprost na utworach mioceñskich. W przypo- wierzchniowej czêœci profilu, do g³êbokoœci 1,9 m od powierzchni, wystêpuj¹ najbardziej wyraŸne struktury typu glossic, wykszta³cone jako nieregularne, pionowe szczeliny wype³nione popielatymi py³ami gliniastymi. S¹ one efektem dzia³ania procesów mrozowych w strefie peryglacjalnej w czasie ostatniego piêtra zimnego. W stropie wystêpuje poziom próchniczny gleby holoceñskiej. Piaski i ¿wiry rzeczne wystêpuj¹ w dolinie Wis³y. Do wydzielenia w³¹czono osady przykryte przewa¿nie przez osady holoceñskie tarasu nadzalewowego i zalewowego. W sp¹gu osa- dów holoceñskich wystêpuj¹ osady organiczne oraz cienkie warstewki torfów datowane na 9–12 tys. lat BP. Poni¿ej wystêpuje mi¹¿sza seria ¿wirów i piasków, miejscami rozdzielona warstwowanymi poziomami mu³ków, piasków ró¿noziarnistych i i³ów. Mi¹¿szoœæ tych osadów na podstawie wykonanych wierceñ w dolinie Wis³y mo¿na okreœliæ na oko³o 20 m, przy czym sp¹g ich znajduje siê na g³êbokoœci oko³o 240 m n.p.m., czyli oko³o15–20 m poni¿ej wspó³czesnego koryta Wis³y, co wskazuje na ruchy obni¿aj¹ce w m³odszym czwartorzêdzie (neoplejstocenie). S¹ one wyraŸnie œciête w stosunku do osadów tarasów o wysokoœci 5–8 m i najprawdopodobniej osadzi³y siê w starszej czêœci ostatniego piêtra zimnego. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e wiek serii ¿wirowych wystêpuj¹cych w sp¹gu mo¿e byæ starszy od ostatniego zlodowacenia (Klimek, 1972). Na obszarach gdzie utwory te nie zosta³y œciête erozyjnie, w póŸnym glacjale mo¿na by³o wy- ró¿niæ piaski, mu³ki i gliny rzeczne tarasów nadzalewowych 5–8 m n. p. rzeki.Tworz¹ one stopnie tarasowe wzd³u¿ doliny Piotrówki jak i Szotkówki. W strefach przyzboczowych s¹ nadbudowane przez gliny i piaski deluwialne i soliflukcyjno-deluwialne. W dolinie Piotrówki w budowie tego tarasu g³ównie bior¹ udzia³ piaski a w sp¹gu ¿wiry. W dolinie Szotkówki w okolicach Gogo³owej zaznacza siê znacznie wiêkszy udzia³ glin w budowie stropowej czêœci osadów.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny py³owato-ilaste, mu³ki deluwialne i deluwialno-soliflukcyjne wystêpuj¹ u podnó¿y wzniesieñ i garbów oraz dolnych czêœci zboczy dolin rzecznych. Przykrywaj¹ te¿ osady tarasów rzecznych, zw³aszcza u podstawy stromych skarp oraz krawêdzi. Ma- teria³, z którego s¹ zbudowane pokrywy deluwialne jest ró¿ny i zale¿y od budowy geologicznej obszaru, na którym siê znajduj¹. Najczêœciej dostarczaj¹ go ró¿norodne utwory lodowcowe, g³ównie wodnolodowcowe (piaski i ¿wiry), i³y mioceñskie i utwory py³owato-gliniaste.

33 Osady te zajmuj¹ niewielkie obszary, nie osi¹gaj¹c mi¹¿szoœci wiêkszych od kilku metrów. Pod wzglêdem wiekowym czas ich powstawania siêga od schy³ku zlodowaceñ pó³nocnopolskich po okresy wspó³czesne (œlady starszych deluwiów nie zachowa³y siê na powierzchni). Mu³ki i gliny lessopodobne i lessy deluwialne wystêpuj¹ w dnach i na zboczach niewielkich dolinek, na obszarze po³o¿onym na zachód od Pruchnej oraz w pó³nocnej czêœci terenu arkusza, gdzie zajmuj¹ najwiêksze powierzchnie. S¹ one zwi¹zane z obszarami, gdzie w budowie powierzchniowej dominuj¹ wychodnie lessów. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to g³ównie mu³ki i gliny o sk³adzie analogicznym do lessów. Sk³adaj¹ siê na nie osady powsta³e w wyniku sp³ukiwania ze zboczy i osadzania ich w ni¿szych partiach stoków lub w dnach dolin. Maj¹ one mi¹¿szoœæ, zwykle do 2 m, niekiedy jest wiêksza, zw³aszcza w strefach przyzboczowych siêga 3–5 m. W materiale rdze- niowym opisywane s¹ one jako lessopodobne utwory z zaznaczaj¹cymi siê laminami ¿ó³tymi i brunat- nymi. Laminacja w tych osadach jest niemal równoleg³a do zbocza i nachylona w kierunku osi dolinki. Utwory te zaliczono do czwartorzêdu nierozdzielnego, gdy¿ osadzaj¹ siê one od koñca sedymentacji lessów a¿ do czasów wspó³czesnych. Po wiosennych ulewach 1998 r. na omawianym obszarze nast¹pi³o rozciêcie deluwialnych pokryw stokowych i lessów do g³êbokoœci 20 cm na gruntach ornych i tworzenie siê poni¿ej, w dnie doliny, nieci¹g³ych, doœæ rozleg³ych p³atów laminowanych glin deluwialnych. Osadza³y siê one poni¿ej erozyjnych bruzd i kana³ów, ³¹cz¹cych siê ze sob¹ i tworz¹cych sieæ o charakterze z³o¿onych dendrytów. U wylotu wiêkszych kana³ów osadzi³y siê deluwia o mi¹¿szo- œci 5–8 cm w postaci p³askich i szerokich sto¿ków, miejscami zazêbiaj¹cych siê lub nak³adaj¹cych na siebie. Procesy te obserwowano poni¿ej wylotu niecek denudacyjnych u¿ytkowanych jako pola orne.

c. Holocen

Wystêpowanie utworów holoceñskich ograniczone jest g³ównie do den dolin oraz stoków gdzie wystêpuj¹ utwory koluwialne (osuwiskowe). Charakterystycznymi osadami dla tego terenu s¹ osady antropogeniczne (ha³dy) zajmuj¹ce znaczne obszary, a zwi¹zane z górnictwem wêgla kamiennego. Gliny i i³y koluwialne (osuwiskowe), miejscami z piaskami i ¿wira- m i znajduj¹ siê g³ównie w po³udniowej czêœci obszaru omawianego arkusza. Osuwiska ró¿nej wiel- koœci obejmuj¹ tereny zbudowane z lessów, piasków, ¿wirów oraz i³ów mioceñskich. Wystêpuj¹ one na obszarach g³êboko rozciêtych przez doliny rzeczne, tam gdzie stosunkowo p³ytko zalega pod³o¿e mioceñskie. Powierzchnie odk³ucia znajduj¹ siê zapewne w obrêbie i³ów mioceñskich. Nale¿¹ one do osuwisk stokowych (zboczowych) lub stokowo-dolinnych (stokowo-zboczowych). Du¿e powierzchnie zajmuj¹ na stromych stokach wzd³u¿ doliny Piêtrówki (o wysokoœci do 40 m) oraz jej dop³ywów. Najwiêksze osuwiska wystêpuj¹ miêdzy Zebrzydowicami a Marklowicami. Na pó³noc od Marklowic, w strefie nisz osuwiskowych, w 1997 r. zaobserwowano uaktywnienie siê ruchów grawitacyjnych po

34 opadach. Du¿e formy tego typu wystêpuj¹ równie¿ w Pielgrzymowicach oraz w Koñczycach Ma³ych. Zajmuj¹ one powierzchnie od kilku do kilkudziesiêciu hektarów. Wysokoœci tylnych progów i niszy przy tych najwiêkszych osuwiskach wynosz¹ od 5–7 m do prawie 20 m, natomiast progi wewn¹trzosuwiskowe maj¹ wysokoœci w granicach 2–6 m. Ruchami osuwiskowymi zosta³y objête znaczne obszary stoku po³o¿one miêdzy korytem rzeki a wierzchowin¹. Koluwia dochodz¹ prawie do wspó³czesnych koryt lub nasuwaj¹ siê wyraŸnym pro- giem o wysokoœci 1–3 m na tarasy holoceñskie. Urozmaicona jest rzeŸba w obrêbie wiêkszych osuwisk w okolicy Marklowic i Pruchnej, gdzie wystêpuj¹ nabrzmienia i obni¿enia wewn¹trzosuwiskowe oraz garby i stopnie. Ich wystêpowanie zwi¹zane jest z u³o¿eniem warstw skalnych, a szczególne utworów czwartorzêdowych i i³ów mioceñskich. Rozwinê³y siê w strefach, gdzie w budowie powierzchniowej wystêpuj¹ lessy podœcielone ¿wirami i piaskami rzecznymi lub fluwioglacjalnymi, le¿¹cymi na i³ach mioceñskich. Ich powstanie ma zwi¹zek ze znacznym nawodnieniem osadów piaszczysto-¿wirowych oraz wciêciem siê koryt rzecznych w i³y mioceñskie. Podciêcie erozyjne stoków oraz obci¹¿enie wod¹ spowodowa³o zachwianie równowagi stoków i powstanie osuwisk w wyniku ruchów grawitacyjnych. Mo¿na to wi¹zaæ z pog³êbieniem dolin w póŸnym glacjale i pocz¹tkiem holocenu, oraz zawilgoceniem klimatu w okresie atlantyckim. Na m³ody wiek tych osadów wskazuj¹ równie¿ dobrze zachowane formy nisz jak i innych elementów osuwiskowych. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Zebrzydowice wystêpuj¹ niewielkie i pojedyncze osuwiska (Po³omnia). Na powstanie ich mia³y równie¿ wp³yw ha³dy kopalniane. W rejonie kopalni Jastrzêbia 2 oraz na po³udnie od Gogo³owej nacisk ha³d spowodowa³ wyraŸne przemieszczenia utworów podœcie- laj¹cych. Spowodowa³o to równoczeœnie ruchy osuwiskowe w obrêbie ha³dy. W zrekultywowanym ju¿ nasypie utworzy³a siê nisza o wysokoœci 1–2 m a poni¿ej powsta³a szczelina i czêœæ materia³u ha³dy zosta³a przemieszczona w kierunku doliny Szotkówki. Poni¿ej powsta³o szereg charakterystycznych form osuwiskowych (obni¿enia, garby, zerwy, progi). Prawdopodobnie zosta³ tu przekroczony k¹t naturalne- go zsypu dla materia³u na ha³dzie oraz nawodnienie tego materia³u zwi¹zane z opadami w 1997 roku. I³y i mu³ki, miejscami z domieszk¹ piasków (mady), lokalnie piaski rzeczne tarasów nadzalewowych 3,0–5,0 m n. p. rzeki wyró¿niono w dolinie Wis³y. Powierzchnia tego tarasu jest zbudowana z mad, niekiedy zapiaszczonych, o mi¹¿szoœci kilku metrów (do ok. 5 m). Miejscami znajduj¹ siê na niej s³abo widoczne œlady koryt rzecznych. Pod wzglêdem litologicznym osady tego tarasu s¹ bardzo zmienne. Ogólnie bior¹c s¹ to utwory facji poza- korytowej, osadzone w czasie wezbrañ powodziowych na tarasach zalewowych. Niekiedy zawieraj¹ pod pokryw¹ mad kopalne torfy i namu³y starorzeczy. Osi¹gaj¹ one najczêœciej mi¹¿szoœæ od 2 do 6 m i le¿¹ na piaskach i ¿wirach rzecznych z ostatniego piêtra zimnego. Ich sp¹g miejscami siêga do dna wspó³czesnego koryta Wis³y, zwykle znajduje siê jednak oko³o 1–2 m wy¿ej. Mady te przyrasta³y

35 stopniowo. Pod wzglêdem wiekowym reprezentuj¹ niemal ca³y holocen, a byæ mo¿e tak¿e czêœæ póŸ- nego glacja³u. Pocz¹tek akumulacji osadów tego poziomu okreœla wiek wystêpuj¹cych w sp¹gu tor- fów z póŸnego glacja³u (Niedzia³kowska i inni, 1985). Holocen zaznaczy³ siê boczn¹ migracj¹ koryt oraz akumulacj¹ piasków i ¿wirów w postaci wielo- krotnych w³o¿eñ oraz erozyjnych rozciêæ. Przemawiaj¹ za tym wyniki oznaczeñ 14C. Dla osadów wystê- puj¹cych w sp¹gu mad otrzymano daty od oko³o 9 tys. do 1 tys. lat BP. Ostatnie tysi¹c lat zaznaczy³o siê wzmo¿on¹ akumulacj¹ i nast¹pi³o pionowe nadbudowanie równiny zalewowej osadami facji korytowej i powodziowej w stropie tarasu (Niedzia³kowska i inni, 1985). To pionowe nadbudowanie tarasów w dolinie Wis³y i znaczn¹ akumulacjê mo¿na t³umaczyæ wylesieniem i wprowadzeniem upraw rolniczych, a szczególnie upraw roœlin okopowych w górskim dorzeczu Wis³y. Namu³y lessowe i torfiaste den dolinnych wystêpuj¹ na obszarach zbudowanych z lessów. Wype³niaj¹ one dna wiêkszych dolin miêdzy Pruchn¹ a Ochabami, w rejonie Paw³owic i Strumienia oraz Pniówka. Na tych obszarach przewa¿aj¹ gliny i namu³y mineralne pochodzenia rzecznego, osadzone przez potoki o niewielkich rozciêciach na powierzchni tarasów, namu³y organiczne s¹ rzadsze. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to br¹zowe i ¿ó³toszare gliny i mu³ki lessowe o genezie delu- wialnej b¹dŸ aluwialnej. Prze³awicaj¹ b¹dŸ przykrywaj¹ one serie osadów o du¿ej zawartoœci substancji organicznej, powsta³e najczêœciej w œrodowisku wód wolnop³yn¹cych lub stoj¹cych. Ich przeciêtna mi¹¿szoœæ to 2,0–3,5 m. Pod wzglêdem wiekowym osady te reprezentuj¹ ró¿ne okresy holocenu. I³y, gliny (namu³y) i piaski den dolinnych wystêpuj¹ w wiekszoœci ma³ych dolin. S¹ to osady rzeczne, sk³adaj¹ce siê z materia³u miejscowego, g³ównie z: mu³ków, piasków, i³ów i glin. Ich pod³o¿e stanowi¹ zró¿nicowane osady czwartorzêdowe, a niekiedy równie¿ i³y mioceñskie. Mi¹¿szoœæ utworów tego wydzielenia jest niewielka (3–5 m). Wype³nienie den dolin i akumulacja aluwiów spowodowa³a powstanie p³askiego, czêsto podmok³ego dna, co jest zwi¹zane z wylesieniem i intensywn¹ gospodark¹ roln¹ na tych terenach. Koryta s¹ s³abo wciête i w wiêkszoœci dolin przewa¿a akumulacja, która trwa do czasów wspó³czesnych. Mu³ki, piaski i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 1,0–3,0 m n. p. rzeki i den dolinnych.Wyró¿niono je w dolinach Piotrówki i Szotkówki oraz ich wiêkszych dop³ywów, gdzie tworz¹ wyraŸny stopieñ tarasowy. W dolinie Wis³y taras ten zajmuje jedynie niewielkie powierzchnie. Pod wzglêdem litologicznym s¹ to prze³awicaj¹ce siê namu³y gliniaste i piaszczyste, równie¿ organiczne oraz gliny i piaski py³owate lub drobnoziarniste, niekiedy, w zale¿noœci od warunków lokalnych, wzbogacone w ¿wiry pochodz¹ce z rozmywania starszych utworów czwarto- rzêdowych. Miejscami wystêpuje te¿ niemal wy³¹cznie frakcja piaszczysta w postaci przek¹tnie warstwowanych piasków. Mi¹¿szoœæ osadów nie przekracza zwykle 3–4 m. Taras ten jest w³o¿ony w taras nadzalewowy w dolinie Wis³y, a w dolinie Piotrówki i Szotkówki w taras ze zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Utwory le¿¹ na piaskach pochodz¹cych, prawdopodobnie z ostatniego piêtra zimnego. Pod

36 wzglêdem litologicznym w sk³adzie aluwiów dominuje materia³ lokalny, pochodz¹cy z niszczenia przez rzeki starszych osadów. Torfy i namu³y torfiaste oraz rudy darniowe. Naterenie arkusza wystêpuj¹ one w postaci niewielkich p³atów w dolinie Wis³y i Pszczynki. S¹ to brunatne mu³ki torfiaste lub torfy silnie zailone, niekiedy z kawa³kami drewna. W dolinie Pszczynki stwierdzono, ¿e w ich sp¹gu wystê- puj¹ martwice wapienne, miejscami z du¿¹ iloœci¹ skorup œlimaków lub te¿ du¿ych ma³¿y (do 10 cm). Lokalnie w strefach przyzboczowych, na terenach podmok³ych, wystêpuj¹ silnie zabarwione na kolor czerwono-rdzawy utwory o mi¹¿szoœci do 0,5 m zawieraj¹ce wyraŸnie widoczne kryszta³y wiwianitu. Osady tego wydzielenia, osi¹gaj¹ce w dolinach od 1,0 do 4,5 m mi¹¿szoœci (dolina Pszczynki – War- szowice) le¿¹ na lessach lub bezpoœrednio na piaskach rzecznych.

** Znaczne powierzchnie na terenie omawianego arkusza zajmuj¹ ha³dy i wysypiska. S¹ one zbudowane z osadów o zmiennej mi¹¿szoœci. Mo¿e ona wynosiæ od kilku do 50 m i wiêcej. Najwiêksze powierzchnie utwory antropogeniczne zajmuj¹ na po³udnie i wschód od Mszany oraz przy pó³nocnych obrze¿eniach Jastrzêbia Zdroju. Budowa ich zwi¹zana jest ze sposobem sypania ha³d oraz wcze- œniejsz¹ eksploatacj¹ osadów podœcielaj¹cych, które wykorzystywane s¹ dla celów rekultywacyjnych.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Budowa pod³o¿a utworów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Zebrzydowice jest doœæ mo- notonna. Pod utworami czwartorzêdowymi wystêpuj¹ g³ównie i³y szare lokalnie z przewarstwieniami piasków, a w po³udniowej czêœci piaskowców. Utwory mioceñskie zapadliska przedkarpackiego pokrywaj¹ starsze pod³o¿e warstw¹ o mi¹¿szoœci od 60 m w czêœci zachodniej ( okolice Mszany i Mosz- czenicy) do ponad 1200 m w czêœci po³udniowej. Ze wzglêdu na nieliczne i ma³e ods³oniêcia trudno jest okreœliæ tektonikê w utworach mioceñskich. W po³udniowej czêœci obszaru arkusza mo¿na by³o stwierdziæ, ¿e osady te nie le¿¹ poziomo ale zapadaj¹ ku po³udniowi pod k¹tem 5–35°. Mog¹ to byæ zaburzenia zwi¹zane z istnieniem strefy miocenu sfa³dowanego przed czo³em Karpat typu jednostki zg³obickiej (Wójcik i inni, 1999), ale mog¹ one byæ interpretowane te¿ jako zaburzenia naduskokowe. Prawdopodobnie w czêœci po³udniowej obszaru arkusza przebiega nasuniêcie miocenu „sfa³dowanego” na osady miocenu autochtonicznego. Przebieg tego nasuniêcia jest trudny do wyznaczenia ze wzglêdu na brak ods³oniêæ oraz ma³¹ iloœæ wierceñ na tym obszarze. Bêdzie on korygowany w miarê lepszego rozpoznania terenu.

37 We wszystkich p³ytkich otworach przebijaj¹cych osady czwartorzêdowe, wykonanych na potrzeby opracowywanego arkusza, zarejestrowano w utworach mioceñskich zaburzenia tektoniczne. W czêœci po³udniowej widoczne s¹ one jako zaburzenia w u³o¿eniu warstw, natomiast w czêœci pó³nocnej (otwory w rejonie Bzia Dolnego i Zameckiego) s¹ to liczne drobne uskoki i lustra na powierzchniach przesuniêæ. Obserwowane uskoki mog¹ byæ zwi¹zane z reaktywacj¹ uskoków wystê- puj¹cych w utworach karboñskich, gdzie wyznaczono wiele dyslokacji o kierunkach W–E oraz mniejszych o kierunkach N–S i NW–SE (Bu³a i Kotas, 1994). Najwiêksze z nich to strefa dyslokacyj- na Marklowice – Zebrzydowice – Strumieñ oraz Jastrzêbie Zdrój – Paw³owice. Charakterystykê rze- Ÿby powierzchni podmioceñskiej obejmuj¹cej omawiany obszar przedstawi³ Jura (1980). Zaburzenia pochodzenia tektonicznego obserwowano równie¿ w utworach czwartorzêdowych w ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych. W obrêbie dolnej serii ¿wirów stwierdzono tam wyraŸne szczeliny otwarte. Niektóre z nich wype³nione s¹ materia³em piaszczystym w postaci dajek, których zarejestrowano piêæ. Za³o¿one s¹ one na uskokach normalnych o zrzucie do 15 cm. Powy¿ej, w obrêbie mad piaszczystych wystêpowa³o wiele uskoków normalnych o wielkoœci zrzutu od milimetra do 5 cm. W ich obrêbie wykonano 45 pomiarów przebiegu i zapadania uskoków. W górnej serii ¿wirowej obserwowano œlady przemieszczeñ, lecz by³y one s³abiej widoczne i nie uda³o siê wykonaæ pomiarów. Otrzy- mano kierunki o przebiegu zbli¿onym do po³udnikowego, które dowi¹zuj¹ do kierunków wystêpuj¹cych w pod³o¿u miocenu, w utworach masywu górnoœl¹skiego. Sp¹gowa powierzchnia czwartorzêdu, le¿¹cego na utworach mioceñskich wykazuje znaczne deniwelacje. Jej najni¿szy punkt (wed³ug wierceñ) to 191,8 m n.p.m. (rejon Jastrzêbia Zdroju), zaœ najwy¿szy to oko³o 282,4 m n.p.m. (rejon Pruchnej) (tabl. II). Deniwelacja tej powierzchni na terenie arkusza wynosi wiêc ponad 90 m i jest nieznacznie mniejsza od deniwelacji powierzchni wspó³czesnej (103, 7 m). Powierzchnia ta kszta³towa³a siê przez ca³y czwartorzêd, a¿ po czasy wspó³czesne, w wyniku zró¿nicowanych procesów geologicznych. RzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu by³a opisywana przez Kotlick¹ (1964), która charakteryzowa³a ca³y obszar Górnego Œl¹ska. Otrzymany obraz nieznacznie ró¿ni siê od obrazu przedstawionego na mapie Kotlickiej (1964). W czêœci po³udniowej pod³o¿e znajduje siê najwy¿ej (280 m n.p.m.). Jest to stosunkowo p³aska powierzchnia z ³agodnymi garbami, rozdzielonymi szerokimi obni¿eniami. Ten wyniesiony obszar opada ku pó³nocy wyraŸnie zaznaczaj¹cym siê stopniem o rozci¹g³oœci równole¿nikowej. W obrêbie tego stopnia zaznacza siê obni¿enie zwi¹zane z dolin¹ Wis³y. Przebieg opisywanego stopnia w pod³o¿u czwartorzêdu wyraŸnie nawi¹zuje do przebiegu du¿ego uskoku w utworach karboñskich, ale mo¿e mieæ te¿ zwi¹zek z przebiegiem prawdopodobnej strefy nasuniêcia miocenu sfa³dowanego na miocen auto- chtoniczny (Wójcik i inni, 1999). Czêœæ pó³nocna charakteryzuje siê znacznie wiêkszym urozmaiceniem rzeŸby pod³o¿a czwarto- rzêdu. Mo¿na tu wyró¿niæ kilka wyraŸnie zaznaczaj¹cych siê wyniesieñ i obni¿eñ. NajwyraŸniej

38 zaznacza siê wyniesienie w postaci garbu miêdzy Bziem Dolnym a Paw³owicami o przebiegu zbli¿- onym do równole¿nikowego. Na pó³nocny zachód od niego w pod³o¿u utworów czwartorzêdowych wystêpuje asymetryczny garb Gogo³ów – Jastrzêbie Zdrój o kierunku SSW–NNE. Rozdziela go szerokie obni¿enie Krzy¿owice – Jastrzêbie Zdrój, którego dno jest pochylone ku po³udniowemu zachodowi (od Gogo³owa w kierunku Jastrzêbia Zdroju) i w rejonie Moszczenicy zmienia kierunek na zbli¿ony do równole¿nikowego, gdzie ³¹czy siê ze znacznie wê¿szym obni¿eniem wykorzystywanym obecnie przez Szotkówkê. To obni¿enie (rynna) Szotkówki o przebiegu po³udnikowym od wschodu ogranicza wyraŸny próg garbu Gogo³ów – Jastrzêbie Zdrój (tabl. II), natomiast od zachodu ogranicza je ³agodnie nachylony stopieñ szerokiego garbu o przebiegu po³udnikowym rozci¹gaj¹cego siê od Wodzis³awia przez Mszanê i Moszczenicê, a charakteryzuj¹cego siê stosunkowo p³ask¹ powierzchni¹. Na jego przed³u¿eniu ku po³udniowi znajduje siê wyniesienie Go³kowic. Obni¿ony obszar w œrodkowej czêœci omawianego terenu po³o¿ony miêdzy Pruchn¹ na po³udniu a Paw³owicami na pó³nocy charakteryzuje siê niewielkimi deniwelacjami i jest generalnie pochylony ku po³udniowemu zachodowi. Na tej powierzchni zaznacza siê niewielkie wyniesienie w okolicy Golasowic i obni¿enie w rejonie Pielgrzymowic. Ta obni¿ona powierzchnia w stosunku do obszarów po³o¿onych na pó³noc i po³udnie, na linii Ruptawa – Bzie Zameckie, opada wyraŸnie zaznaczaj¹cym siê stopniem w kierunku Jastrzêbia Zdroju. W pod³o¿u czwartorzêdu ca³y obszar wykazuje pochylenie powierzchni w kierunku SW czyli dorzecza Odry. Jedynie w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu na wschód od Warszowic i Paw³owic pod³o¿e czwartorzêdu obni¿a siê ku wschodowi, czyli dolinie Wis³y. Przebieg wspó³czesnego dzia³u wodnego miêdzy dorzeczem Wis³y i Odry jest nieco inny ni¿ na powierzchni podczwartorzêdowej. Innym wa¿nym elementem omawianego obszaru s¹ obni¿enia morfologiczne o charakterze zag³êbieñ bezodp³ywowych. Interpretacja ich jest trudna. Mog¹ byæ one zwi¹zane ze wspó³czesnym obni¿aniem terenu spowodowanym eksploatacj¹ wêgla kamiennego, mog¹ te¿ byæ formami zwi¹zanymi z egzaracyjn¹ dzia³alnoœci¹ l¹dolodu na tym obszarze, a mog¹ równie¿ byæ wynikiem z³ej interpretacji materia³u rdzeniowego przez opisuj¹cego profil. W chwili obecnej trudno jest przes¹dziæ, któr¹ z wymienionych wy¿ej mo¿liwoœci nale¿y przyj¹æ. Nie mo¿na tez wykluczyæ wp³ywu rejestrowanych ruchów neotektonicznych na powstanie tych form. Najwiêksze bezodp³ywowe zag³êbienie wystêpuje na obszarze Jastrzêbia Zdroju.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi osadami na obszarze omawianego arkusza s¹ utwory karbonu górnego. W okresie tym powstaj¹ du¿ej mi¹¿szoœci osady klastyczne jak: ³upki, piaskowce, zlepieñce i mu³owce zawieraj¹ce pok³ady wêgla (tab. 1). Na ca³ym badanym obszarze mi¹¿szoœæ tych osadów jest szacowana na

39 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Torfy i namu³y torfiaste oraz rudy darniowe — Q Akumulacja osadów organicznych w zag³êbie- thniach bezodp³ywowych i starorzeczach Mu³ki, piaski i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych Akumulacja rzeczna w dnach wiêkszych dolin 1,0–3,0 m n.p. rzeki i den dolinnych — f Q t w czasie wezbrañ oraz akumulacja korytowa, m h erozja boczna koryt (Wis³a, Piotrówka) Akumulacja mineralna (z denudacji oraz ero- f I³y, gliny (namu³y) i piaski den dolinnych — Q zji rzecznej) i organiczna w dnach ma³ych i h dolin Namu³y lessowe i torfiaste den dolinnych — f Q Akumulacja mineralna utworów pochodz¹cych n h z erozji lessów i organiczna I³y i mu³ki, miejscami z domieszk¹ piasków (mady), lokalnie piaski rzeczne tarasów nadzalewowych Akumulacja rzeczna g³ównie w czasie wez- 3,0–5,0 m n.p. rzeki — f Q tIII brañ powodziowych, erozja boczna i wg³êbna i h

Holocen Gliny i i³y koluwialne (osuwiskowe), miejscami z Osuwanie wzd³u¿ powierzchni poœlizgu, po- piaskami i ¿wirami — k Q wstanie koluwiów w obrêbie jêzorów osuwi- g h skowych, akumulacja grawitacyjna Sp³ukiwanie oraz spe³zywanie utworów w wyniku procesów soliflukcyjnych na stokach oraz ich akumulacja w dolnych czêœciach stoków i obni¿eniach Powstawanie charakterystycznych sp³asz- Piaski i gliny py³owato-ilaste, mu³ki deluwialne i czeñ podstokowych, lokalnie akumulacja na deluwialno-soliflukcyjne oraz mu³ki i gliny lesso- osadach rzecznych z okresu zlodowaceñ podobne i lessy deluwialne — d Q p pó³nocnopolskich Sp³ukiwanie i zmyw powierzchniowy lessów, akumulacja mu³ków warstwowanych i lessów deluwialnych w dolnych czêœciach stoków oraz w dolinach nieckowatych — de- luwiów Piaski, mu³ki i gliny, miejscami ¿wiry rzeczne tara- sów nadzalewowych 5,0– 8,0 m n.p. rzeki Akumulacja w dnach dolin rzecznych ¿wi- — f Q tII pm p4 rów i piasków, g³ównie przez rzeki roztoko- we, lokalne rozciêcia erozyjne Piaski i ¿wiry rzeczne — f Q p¿ p4 Wis³y

Zlodowacenia Akumulacja eoliczna pokryw py³owatych, po- Zlodowacenie Lessy i gliny lessopodobne — Q 4 pó³nocnopolskie l p wstanie form zmarzlinowych i gleb struktural- nych w obrêbie pokryw lessowych Wietrzenie chemiczne, powstanie gleb kopalnych, akumulacja organiczna Interglacja³ f Mu³ki, gliny i torfy rzeczne — Q Erozja wg³êbna w dnach dolin, najprawdopo- eemski m p34– dobniej akumulacja ¿wirów w dnie doliny Wis³y Akumulacja eoliczna, wietrzenie chemiczne, Lessy i gleby kopalne — Q tworzenie gleb kopalnych, powstanie zabu- l p3 rzeñ inwolucyjnych i klinów w efekcie dzia³ania procesów mrozowych Akumulacja w dnach dolin, zasypanie i wy- f tworzenie stopnia tarasowego, zwi¹zane z ¯wiry i piaski rzeczne — Q 3 Zlodowacenia ¿p p

œrodkowopolskie podniesieniem siê bazy erozyjnej w zwi¹zku z transgresj¹ l¹dolodu Wietrzenie chemiczne, powstanie gleb ko- Interglacja³ Gliny, mu³ki i torfy rzeczne — f Q palnych, akumulacja organiczna wielki g p23– Erozja wg³êbna w dnach dolin, najprawdopodobniej akumulacja ¿wirów w dnach dolin Akumulacja mu³ków, mu³ków organicznych Czwartorzêd Mu³ki, miejscami torfy rzeczne — f Q m p2 oraz torfów w p³askich i szerokich dnach dolin, prawdopodobnie akumulacja eoliczna py³ów ¯wiry i piaski rzeczne tarasów nadzalewowych Erozja rzeczna utworów lodowcowych i aku- 23,0–25,0 m n.p. rzeki — f Q tI mulacja rzeczna, powstanie (kopanych) stop- ¿p p2 ni tarasów rzecznych

Piaski oraz mu³ki i i³y rzeczne ze szcz¹tkami Akumulacja rzeczna w formach erozyjnych organicznymi — f Zlodowacenia Q 2 Plejstocen p p i zag³êbieniach, akumulacja organiczna po³udniowopolskie Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em ¯wiry i piaski wodnolodowcowe — fg Q ¿p p2 l¹dolodu w czasie jego regresji, sypanie sto- ¿ków sandrowych, erozja starszych osadów

40 cd. tabeli 1

Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe, miej- Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em scami i³y, gliny i piaski, jeziorno-lodowcowe l¹dolodu w czasie jego regresji, sypanie sto- — fg Q p p2 ¿ków sandrowych, erozja starszych osadów

Mu³ki i piaski jeziorno-lodowcowe —li-g Q Akumulacja w zag³êbieniach i jeziorach m p2 przed czo³em l¹dolodu w czasie regresji Gliny zwa³owe — g Q Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar, akumu- gzw p2 lacja lodowcowa fg

Zlodowacenia Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p2 Akumulacja wodnolodowcowa u czo³a l¹do- po³udniowopolskie lodu (gliny wodnomorenowe), przez wody Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz g³azy i gliny lodowcowe przed czo³em l¹dolodu oraz w lodowcowe —fg+g Q rynnach w czasie transgresji p¿ p2 Erozja rzeczna, powstanie g³êbokich rozciêæ Plejstocen dolny

Plejstocen ¯wiry i piaski oraz gliny i mu³ki (mady) rzeczne dolinnych, akumulacja serii ¿wirowych w – zlodowacenia f — Q 01– dnach dolin, zasypanie den dolin, powstanie najstarsze ¿p p (kopalnych) stopni tarasów rzecznych Czwartorzêd Akumulacja rzeczna, powstanie najstarszych Plejstocen f Gliny i mu³ki oraz mu³ki i piaski rzeczne — Q stopni tarasowych, a nastêpnie ich rozciêcie, dolny gm p0 erozja rzeczna I³y oraz i³y piaszczyste, piaski i piaskowce — war- Akumulacja morska, subsydencja zapadliska stwy (formacja) skawiñskie — ip M 2 przedkarpackiego Miocen œrodkowy Zlepieñce, piaskowce i i³owce — zlepieñce dêbo- Akumulacja sto¿ków w strefach brze¿nych wickie — M d morza mioceñskiego Baden–sarmat 2

I³owce zielonoszare i szare — warstwy Transgresja morska na obszar zapadliska od

Miocen Miocen dolny zebrzydowickie — M z po³udnia, akumulacja morska w obrêbie 1 obni¿eñ Neogen Eggenburg– karpat

Mu³owce, i³owce, piaskowce, pok³ady wêgla kamiennego i ³upków wêglowych — warstwy orzeskie — Cwo Westfal Mu³owce, i³owce, piaskowce, pok³ady wêgla kamiennego i ³upków wêglowych — warstwy za³êskie — Cw z Piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego — warstwy rudzkie — Cn r

Piaskowce, zlepieñce, mu³owce, i³owce, pok³ady Akumulacja jeziorna i brakiczna, wêgla kamiennego — warstwy siod³owe — Cn z subsydencja Piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego — warstwy porêbskie — C po Namur n Karbon górny Piaskowce, mu³owce, i³owce i zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego — warstwy jaklowieckie

Ka r bon — Cn j Piaskowce, mu³owce, i³owce i zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego — warstwy gruszowskie — Cn gr

blisko 5000 m, co œwiadczy o tym, ¿e w czasie sedymentacji podlega³ on znacznemu obni¿aniu (sub- sydencji). W dolnej czêœci utworów wieku namurskiego wystêpuj¹ osady pochodzenia l¹dowego z wk³adkami osadów morskich. Obecnoœæ tych wk³adek wskazuje, ¿e w okresie tym musia³y powta- rzaæ siê zalewy morza, a zag³êbie wêglowe w tym czasie mia³o charakter paraliczny. Stworzenie takich warunków sedymentacji paralicznej zwi¹zane by³o z czêstym wkraczaniem i wycofywaniem siê morza z l¹du. W górnej czêœci piêtra namurskiego brak jest wk³adek z faun¹ morsk¹. Zag³êbie Górno- œl¹skie z paralicznego staje siê limniczne. Zachodzi wyraŸna zmiana w sedymentacji osadów. Osadzaj¹ siê

41 w tym czasie g³ównie piaskowce i zlepieñce. Nale¿y przypuszczaæ, i¿ obszar, na którym znajduje siê Gór- noœl¹skie Zag³êbie Wêglowe w tym czasie by³ prawdopodobnie podnoszony. Warunki l¹dowe panuj¹ a¿ po westwal. Na okres ten przypada osadzenie siê warstw rudzkich, orzeskich i ³aziskich. Brak osadów od karbonu górnego po miocen wskazuje, ¿e obszar ten uleg³ podniesieniu i je¿eli osadzi³y siê osady najm³odszego paleozoiku, mezozoiczne czy paleogeñskie to uleg³y one erozji. Na obszarach s¹siednich takie utwory wystêpuj¹. Wyró¿niono osady powsta³e w warunkach kontynen- talnych i morskich, zarejestrowano tak¿e kilka transgresji morza. W paleogenie tworzy siê powierzchnia zrównania, w której wyerodowane zostaj¹ doliny o kierunku N–S i W–E (Jura, 1980). W neogenie powstaje zapadlisko przedkarpackie. W wyniku wielu czynników denudacyjnych i tektonicznych powstaje z³o¿ony obraz form powierzchni podmioceñskiej (Jura, 1980). Od miocenu dolnego oraz w badenie dolnym morze zaczyna wkraczaæ na badany teren od po³udnia, wykorzystuj¹c obni¿enia i paleodoliny. W tym czasie powstaje formacja (warstwy) zebrz- dowicka, wystêpuj¹ca w osiach paleoobni¿eñ. Przykryta jest ona przez zlepieñce dêbowieckie, które s¹ sto¿kami rzek sp³ywaj¹cych z pó³nocy, na co wskazuje sk³ad materia³u ¿wirowego. Czêœæ tych warstw na obszarach po³o¿onych na po³udnie od obszaru omawianego arkusza, zawiera olistolity fli- szowe i karboñskie. Transgresja morska w badenie dolnym rozszerzy³a siê na ca³y obszar i osadzi³y siê i³y i i³y margliste, miejscami z piaskowcami — okreœlane jako warstwy skawiñskie, których wiek na podstawie badañ otwornicowych ustalono na baden dolny (Alexandrowicz, 1963). Prawdopodobnie obszar po³o¿ony miêdzy Jastrzêbiem Zdrój a Pszczyn¹ w najni¿szym badenie (opol dolny) jest l¹dem, na który morze wkracza w opolu górnym (badenie). Powstaje seria ilasta, w której ku stropowi wzrasta iloœæ piasków, a w obrêbie osadów coraz czêœciej pojawiaj¹ siê skorupki œlimaków i ma³¿y (rejon Koñczyc Ma³ych, Kaczyc i Pruchnej). W ci¹gu ca³ego badenu obszar ten podlega³ obni¿aniu. Pod koniec badenu i w sarmacie morze zaczê³o siê kurczyæ. W coraz bardziej wys³adzaj¹cym siê zbiorniku tworz¹ siê osady s³odkowodne z lignitami. Cienkie warstewki lignitu stwierdzono w otworze w okolicach Koñczyc Ma³ych (otw. 123). Na pó³noc od omawianego obszaru arkusza w rejonie Gliwic stwierdzono stopniowe przejœcie od i³ów morskich do l¹dowych utworów sarmackich zawieraj¹cych roœlinnoœæ s³odkowodn¹ (Krach, 1954; Ksi¹¿kiewicz i inni, 1965; Szafer, 1961; £añcucka-Œrodoniowa, 1963; Alexandro- wicz, 1997). Problematyka zakoñczenia sedymentacji serii ilastych jest dotychczas nie rozwi¹zana. Oznaczenia mikropaleontologiczne (otwornice i nanoplankton) œwiadcz¹ o tym, ¿e jeszcze mia³a ona miejsce co najmniej do badenu górnego. Jest bardzo prawdopodobne, ¿e sedymentacja osadów morskich trwa³a a¿ do sarmatu, gdy¿ na pó³noc od omawianego obszaru wystêpuj¹ osady badenu górnego i sarmatu (Alexandrowicz, 1963, 1998).

42 W pliocenie po ust¹pieniu morza omawiany obszar stanowi³ zapewne p³aski l¹d o mniejszych deniwelacjach ni¿ obecnie i tworzy³a siê sieæ rzeczna. Niema³¹ rolê w jej powstaniu musia³y odegraæ ruchy zwi¹zane z nasuwaniem siê Karpat i odnawiaj¹ce siê starsze linie tektoniczne. Konsekwentny sp³yw rzek z Karpat odbywa³ siê w ci¹gu pliocenu i plejstocenu dolnego (preglacja³). Dosz³o wówczas do rozcz³onkowania rzeŸby. W tym czasie Wis³a nale¿a³a do dorzecza Odry (Mojski i Rühle, 1965) o czym œwiadczyæ ma obecnoœæ bia³ych ¿wirów kwarcowych i ¿wirów z materia³em karpackim stwier- dzanych, a¿ do rejonu Gliwic (Klimek, 1972). W czasie poprzedzaj¹cym zlodowacenia po³udniowopolskie obszar ten cechowa³ siê stosunkowo ma³ymi deniwelacjami. L¹dolód w czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich w swym maksymalnym rozprzestrzenieniu przykry³ ca³y omawiany obszar. Pozostawi³ osady lodowcowe z moren¹ denn¹, która wystêpuje p³ata- mi na ca³ym terenie. Wody roztopowe w czasie recesji l¹dolodu odp³ywa³y w kierunku Bramy Kra- kowskiej (wschodnim), pozostawiaj¹c mi¹¿sze serie piaszczysto-¿wirowe we wschodniej czêœci omawianego obszaru. Po ust¹pieniu l¹dolodu, w ciep³ym piêtrze plejstocenu nast¹pi³o rozciêcie i w obni¿eniach osadzi³y siê piaski i mu³ki organiczne. S¹ one starsze od osadów, w których wystêpuje granica Brun- hes-Matuyama i które powi¹zano z interglacja³em I kompleksu kromerskiego. W kolejnym etapie mia³a miejsce erozja œcinaj¹ca osady organiczne i lodowcowe. Na tak utworzonej powierzchni osadzi³y siê utwory rzeczne zwi¹zane z m³odszymi fazami zlodowaceñ po³udniowopolskich, z których zbudowane s¹ poziomy erozyjno-akumulacyjne. Ods³aniaj¹ siê one wzd³u¿ doliny Piotrówki miêdzy Koñczycami a Zebrzydowicami. W ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych z osadów tych zbudowana jest górna seria rzeczna podœcielona g³azami krystalicznymi, piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi oraz lokalnie mu³kami organicznymi. Na podobnej wysokoœci, co opisane poziomy, utworzony zosta³ taras erozyjno-akumulacyjny w okolicy Go³kowic, zbudowany ze ¿wirów piaskowcowych pochodzenia karpackiego. Szczegó³owy ich profil mo¿na obserwowaæ w du¿ej ¿wirowni tu¿ poza granic¹ terenu na s¹siednim obszarze arkusza Zabe³ków. W ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych na górnej serii rzecznej wystêpuj¹ gliny i mu³ki ilaste z flor¹ zawieraj¹ce przewarstwienia torfów z zimnych i ciep³ych piêter, a odpowiadaj¹cych najprawdopodobniej œrodkowemu i górnemu kompleksowi kromerskiemu, w tym interglacja³owi ferdynadowskiemu (Zagwijn, 1996). W czasie interglacja³u wielkiego (mazowieckiego) na wierzchowinach, w p³ytkich zag³êbie- niach osadzi³y siê mu³ki i torfy stwierdzone wierceniem w po³udniowej czêœci Pruchnej. W czasie prowadzenia prac nie udokumentowano osadów wskazuj¹cych na pobyt l¹dolodu w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich. Natomiast w tym czasie w dolinach osadzi³y siê mi¹¿sze serie rzeczne, na co wskazuj¹ osady ¿wirowe-piaszczyste w Pruchnej oraz pokrywy lessowe, w których zachowa³y siê œlady gleb kopalnych.

43 Interglacja³ eemski zaznaczy³ siê erozj¹ wg³êbn¹ w dolinie Wis³y i na P³askowy¿u Rybnickim. Wystêpowanie py³owatych pokryw na p³askich powierzchniach wierzchowinowych wskazuje, ¿e w czasie ich akumulacji by³ to obszar ju¿ w znacznym stopniu rozcz³onkowany. Ostatnie zlodowacenie charakteryzowa³o siê wzmo¿on¹ akumulacj¹ den dolinnych, a w pog³êbia- nych uprzednio (w interglacjale) dolinach mi¹¿szoœæ osadów siêga kilku metrów. Z zimnym okresem tego zlodowacenia wi¹¿e siê akumulacja lessów, które przykrywaj¹ m. in. osady organiczne z interglacja³u eemskiego. W dnach dolin pod koniec ostatniego zlodowacenia nast¹pi³o wyraŸne rozciêcie do ¿wirów, znajduj¹cych siê w poziomie wspó³czesnego koryta Wis³y, a w odciêtych starorzeczach osadzi³y siê torfy (Niedzia³kowska i inni, 1985). Holocen zaznaczy³ siê boczn¹ migracj¹ koryt i akumulacj¹ piasków i ¿wirów oraz erozj¹. Przema- wiaj¹ za tym wyniki oznaczeñ 14C. Dla osadów wystêpuj¹cych w sp¹gu mad otrzymano daty od oko³o 9 do 1 tys. lat BP. Przez ostatnie tysi¹c lat mia³a miejsce wzmo¿ona akumulacja i nast¹pi³o pionowe nadbudowanie równiny zalewowej osadami facji korytowej i powodziowej w stropie tarasu (Niedzia³kowska i inni, 1985). To pionowe nadbudowanie tarasów w dolinie Wis³y i znaczn¹ akumulacjê mo¿na t³umaczyæ wylesieniem i uprawami rolniczymi, a szczególnie wprowadzeniem upraw roœlin okopowych. Ma to te¿ znacz- ny wp³yw na powstanie pokryw deluwialnych zarówno w dolnych czêœciach zboczy, jak i dolinkach nieckowatych. Na zboczach zachodz¹ ruchy osuwiskowe, szczególnie w strefach gdzie rzeki wciê³y siê w ilaste osady miocenu, przykryte mi¹¿szymi seriami ¿wirowo-piaszczystymi. Znacz¹cy wp³yw na rozwój budowy geologicznej ma górnictwo poprzez eksploatacjê pod- ziemn¹, w efekcie której tworz¹ siê zapadliska i obni¿enia powierzchni terenu. Natomiast wokó³ kopa- lñ powstaj¹ ha³dy zajmuj¹ce znaczne obszary oraz maj¹ce du¿e mi¹¿szoœci. W rejonie niektórych ha³d zaobserwowano ruchy osuwiskowe.

IV. PODSUMOWANIE

Przeprowadzone badania terenowe na arkuszu Zebrzydowice uzupe³nione analizami laboratoryjnymi pozwoli³y na stwierdzenie, ¿e obszar ten by³ zlodowacony tylko w czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich. W wyniku przeprowadzonych prac, w po³udniowej czêœci Kotliny Oœwiêcimskiej, na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych stwierdzono ró¿ne genetycznie utwory czwartorzêdowe. Wykonane badania pozwoli³y na ich rozpoziomowanie. Stwierdzono szeœæ serii osadowych le¿¹cych na osadach mioceñskich. Wyró¿- niono doln¹ seriê rzeczn¹ przykryt¹ przez seriê osadów glacigenicznych, powy¿ej których lokalnie wystêpuje seria dolnych mu³ków organicznych z flor¹ interglacjaln¹ i charakteryzuj¹cych siê odwrotn¹ polarnoœci¹ magnetyczn¹, górn¹ seriê rzeczn¹, górne mu³ki organiczne i serie utworów lessowatych.

44 Profil w Koñczycach Ma³ych pomimo dobrej dokumentacji stratygraficznej poziomów organicznych oraz dokumentacji paleomagnetycznej, w obecnej chwili nale¿y do najtrudniejszych do interpretacji oraz korelacji stratygraficznej. Problem korelacji poszczególnych piêter czwartorzêdu z wyró¿nianymi w poszczególnych czêœciach Europy jak i Polski jest zagadnieniem trudnym ze wzglêdu na ró¿ne podstawy ich wydzielania. Mo¿na za³o¿yæ, ¿e w profilu tym najpewniejszymi s¹ granice i poziomy wyzna- czone na podstawach paleomagnetycznych oraz wyniki badañ palinostratygraficznych. Z badañ paleomagnetycznych wynika, ¿e pierwsze 10,4 m profilu obejmuj¹ce utwory lessowate i górne mu³ki organiczne, powsta³o w epoce normalnego namagnesowania Brunhes. Dolna seria mu³ków organicznych i sp¹g górnych mu³ków organicznych w profilu Koñczyce Ma³e ujawni³y anomalny obraz paleomagne- tyczny, który mo¿na interpretowaæ jako œlad zapisu epoki odwrotnego namagnesowania Matuyama. Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e osady organiczne ods³aniaj¹ce siê na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych mo¿na ³¹czyæ z tzw. kompleksem kromerskim. W omawianym profilu mamy zachowane fragmenty sukcesji trzech interglacja³ów, przy czym najni¿szy jest starszy od granicy Brunhes–Matuyama. Wystêpuj¹ca powy¿ej serii osadów glacigenicznych, seria dolnych mu³ków organicznych o odwrotnej polarnoœci magnetycznej zawiera fragment sukcesji ciep³ego interglacja³u. Powi¹zano j¹ z interglacja³em I kompleksu kromerskiego w ujêciu holenderskim (Zagwijn, 1996). Sukcesja py³kowa jest inna ni¿ w dotychczas znanych stanowiskach interglacjalnych w Polsce. Pozy- cja profilu z utworami interglacjalnymi w Koñczycach Ma³ych jest najbardziej zbli¿ona do pozycji interglacja³u augustowskiego w pó³nocno-wschodniej Polsce (Ber, 2000) Na œciêtych osadach glacigenicznych i mu³kach organicznych le¿y górna seria rzeczna przykryta górnymi mu³kami organicznymi, w obrêbie których zarejestrowano granicê Brunhes–Matuyama. Bezpo- œrednio powy¿ej tej granicy w obrêbie mu³ków stwierdzono palinologicznie fragmenty dwu interglacja³ów rozdzielonych piêtrem zimnym. Utwory z tych ciep³ych odcinków plejstocenu le¿¹ bezpoœrednio powy¿ej granicy Brunhes–Matuyama, co pozwala je ³¹czyæ z interglacja³em II i III kompleksu kromerskiego. Czeœæ profilu le¿¹ca powy¿ej osadów glacigenicznych, a obejmuj¹ca górn¹ seriê rzeczn¹, dolne i górne mu³ki organiczne oraz seriê glin lessowatych wskazuje, ¿e l¹dolód ponownie nie wkroczy³ na omawiany obszar. Po³o¿enie w profilu Koñczyce Ma³e osadów interglacjalnych powy¿ej osadów lodowcowych sugeruje inn¹ pozycjê dla utworów lodowcowych ni¿ dotychczas przyjmowano (Lindner, 1992; Mojski, 1993). Wyznaczona zmiana polarnoœci magnetycznej w omawianym profilu pozwala na postawienie wniosku, ¿e osady lodowcowe wystêpuj¹ce poni¿ej s¹ starsze od osadów granicy Brunhes–Matuyama i nie mog¹ byæ korelowane z piêtrem Elstery czy Mindel, co wczeœniej ju¿ postulowa³ Zagwijn (1996). Wyniki badañ sugeruj¹ starsze nasuniêcie l¹dolodu — przedkromerskie. Zatem wystêpuj¹ce tu osady glacigeniczne wi¹zane z maksymalnym rozprzestrzenieniem l¹dolodu w po³udniowej Polsce mog¹ od-

45 powiadaæ najstarszym, przedkromerskim œladom nasuniêcia l¹dolodu w Europie Zachodniej. Mo¿na je z du¿ym prawdopodobieñstwem wi¹zaæ z alpejskim piêtrem Günz. Problem korelacji na terenie Polski jest trudniejszy, gdy¿ nasuniêcie to bywa³o nazywane zlodowaceniem krakowskim, po³udniowopolskim, sanu, sanu II czy sanu I (Lindner, 1992, 2001; Mojski, 1993). Wyniki opracowania ods³oniêæ z terenu Koñczyc Ma³ych maj¹ znaczenie dla poznania profilu utwo- rów czwartorzêdowych dla obszaru po³udniowej czêœci Kotliny Oœwiêcimskiej. Wyniki badañ nie po- twierdzaj¹ dwukrotnego nasuniêcia l¹dolodu jak to przyjêto dla terenu Czech (Macoun, 1980; Macoun i inni, 1965), ani nasuniêcia w czasie zlodowaceñ œrodkowopolskich. Koñczyce Ma³e s¹ jednym z nielicznych miejsc w Polsce, gdzie osady z tego piêtra plejstocenu wystêpuj¹ na powierzchni. Odrêbnym i no- wym zagadnieniem dla tego terenu jest wystêpowanie kilkumetrowej serii utworów lessowatych ze œladami gleb kopalnych, które dotychczas nie by³y opracowane i wymagaj¹ dalszych badañ. RzeŸba podczwartorzêdowa ma charakter poligeniczny i policykliczny. Powsta³a w okresie pliocen – czwartorzêd. Na jej wykszta³cenie wp³ywa³y ruchy neotektoniczne. Na tereni ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych stwierdzono istnienie m³odych uskoków normalnych dokumentuj¹cych ruchy tektoniczne w m³odszym czwartorzêdzie. Na powierzchni podczwartorzêdowej, na znacznej czêœci obszaru, wystêpuj¹ gliny zwa³owe przykryte grub¹ seri¹ warstwowanych piasków i ¿wirów zajmuj¹cych najwiêksze powierzchnie badanego terenu. Na ich powierzchni lokalnie wystêpuj¹ osady organiczne. Najwy¿sze po³o¿enie w stratygrafii utworów plejstoceñskich zajmuj¹ lessy. M³odsze osady — holoceñskie zwi¹zane s¹ z dolinami rzecznymi. Wspó³czesna rzeŸba P³askowy¿u Rybnickiego ma charakter erozyjno-akumulacyjny. Powsta³a z rozciêcia powierzchni zasypania fluwioglacjalnego do wysokoœci 250–280 m n.p.m. Zosta³a ona utworzona w czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich. Rozcinana by³a po interglacja³ eemski w³¹cznie, sieci¹ g³êbokich rozciêæ erozyjnych. W ostatnim piêtrze plejstocenu osadzi³y siê lessy, które zachowa³y siê g³ównie na p³askich powierzchniach p³askowy¿u, natomiast na powierzchniach nachy- lonych, ich mi¹¿szoœæ jest niewielka i wynosi do 0,5 m a maksymalnie 1 m. Na zboczach dolin, osa- dów takich prawie nie ma (poza obszarem Jastrzêbia Zdroju). Wydaje siê, i¿ aktualna rzeŸba P³askowy¿u Rybnickiego jest w znacznym stopniu odziedziczona po rzeŸbie podlessowej. Do wyjaœnienia pozostaje stosunek warstw (formacji) skawiñskich wystêpuj¹cych na po³udniu do osadów okreœlanych jako warstwy grabowieckie i wystêpuj¹cych na pó³noc i wschód od obszaru omawianego arkusza, powy¿ej tzw. poziomu chemicznego z³o¿onego z gipsów i soli. Na omawianym terenie nie stwierdzono gipsów, a wyniki oznaczeñ paleontologicznych wskazuj¹, ¿e sedymentacja trwa³a od badenu dolnego po sarmat.

46 Dalszych badañ wymagaj¹ osady organiczne na terenie ¿wirowni w Koñczycach Ma³ych oraz okolicach Pruchnej, a szczególnie mu³ki podmorenowe w okolicach Kaczyc jak te¿ utwory py³owate (lessy) stwierdzone w otworach badawczych w Bziu Zameckim i Dolnym. Dalszych badañ wymaga równie¿ przypuszczalny przebieg nasuniêcia w utworach mioceñskich pod utworami czwartorzêdowymi.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Oddziale Karpackim Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego

Kraków, 2003 r.

LITERATURA

Alexandrowicz S. W., 1963 — Stratygrafia osadów mioceñskich w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Pr. Inst. Geol., 39. Alexandrowicz S. W., 1964 — Przejawy tektoniki mioceñskiej w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Acta Geol. Pol., 14,2. Alexandrowicz S. W., 1965 — Rozwój Zapadliska Przedkarpackiego w œwietle wyników badañ nad stratygrafi¹ miocenu po³udniowej Polski. Geof. i Geol. naft., 7–9. Alexandrowicz S. W., 1969 — Karpatian i Badenian w schemacie stratygraficznym miocenu Zag³êbia Górno- œl¹skiego. Spraw. z Pos. Komis. PAN Oddz. w Krakowie, 12/2. Alexandrowicz S. W., 1970 — Pozycja stratygraficzna warstw k³odnickich w miocenie Zag³êbia Górnoœl¹skiego. Spraw. z Pos. Komis. Nauk. PAN Oddz. w Krakowie, 13/2. Alexandrowicz S. W., 1974 — Profil wzorcowy warstw skawiñskich (badenian) w Skawinie ko³o Krakowa. Spraw. z Pos. Komis. Nauk. PAN Oddz. w Krakowie, 17/1. Alexandrowicz S. W., 1997 — Lithostratygraphy of the Miocene Deposits in the Gliwice Area (Upper Silesia, Poland). Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 45, 2–4. B e r A . , 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbokiego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170. Blow W. H., 1969 — Late Midlre Eocene to recent planctonic biostratigraphy. Proc. 1st Int. Conf. Plank. Microforam. Geneva, I. Leiden. Bolli H. M., 1957 — Planctonic Foraminifera from the Oligcene Miocene Cipero and Lengua Formations in Trinidad B.W.I. Bull. U.S. Nat. Mus., 215. Bu³a Z., Jura D., 1983 — Litostratygrafia osadów rowu przedgórskiego Karpat w rejonie Œl¹ska Cieszyñskiego. Kwart. Geol., 9,1. Bu³a Z., Kotas A., 1994—Atlas geologiczny Gónoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, cz. 3. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Bøizová E., 1994 — Vegetation of the Holsteinian interglacial in Stonava-Horni Suchá (Ostrava region). Sbor. geol. Ved, Antropozoikum,21. Zdanowski A., ¯akowa H. (red.), 1995 — The Carboniferous system of Poland (1997). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 148. Chowaniec J., Gierat-Nawrocka D., Karwan K., Witek K., 1984 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, ark. Cieszyn. Inst. Geol., Warszawa.

47 Czarnocki S., 1932 — Polskie Zag³êbie Wêglowe w œwietle badañ geologicznych wykonanych w ostatnim dwudzie- stoleciu. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 3. Czarnocki S., 1935 — Polskie Zag³êbie Wêglowe w œwietle badañ geologicznych ostatnich lat dwudziestu 1914–1934. W: Mapa szczegó³owa Polskiego Zag³êbia Wêglowego, 1. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dembowski Z., Kotas A., Malczyk W., 1964 — Identyfikacja pok³adów wêgla w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. Pr. Inst. Geol., 186. Doktor M., 1993 — Zró¿nicowanie gruboklastycznych osadów miocenu na obszarze Œl¹ska Cieszyñskiego. 2. Krajo- we Spotkanie Sedymentologów. Wroc³aw – Sudety, 4–7 wrzeœnia, Wroc³aw. Doktor M., 1994 — Pozycja i cechy sedymentacyjne zlepieñca dêbowieckiego — trzeciorzêd zachodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego. 3. Krajowe Spotkanie Sedymentologów. Sosnowiec – Wy¿yna Œl¹ska – Karpaty Œl¹skie, 12–15 wrzeœnia, Sosnowiec. Doktorowicz-Hrebnicki S., 1959a — Mapa geologiczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1:100 000, wyd. A — Mapa stratygraficzna. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktorowicz-Hrebnicki S., 1959b — Mapa geologiczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1:100 000, wyd. C — Mapa strukturalna. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktorowicz-Hrebnicki S., 1960 — Mapa geologiczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego 1:100 000, wyd. B — Mapa stratygraficzna bez utworów czwartorzêdowych. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dwucet K., 1986 — Zró¿nicowanie rzeŸby na tle litologii utworów py³owych P³askowy¿u Rybnickiego. Pr. Nauk. UŒl., 795. Garecka, M., Marciniec P., Olszewska B., Wójcik A., 1995 — Korelacja utworów mioceñskich w zachodniej czêœci zapadliska pod nasuniêciem Karpat. Prz. Geol., 43,6. Garecka M., Marciniec P., Olszewska B., Wójcik A., 1996 — Nowe dane biostratygraficzne oraz próba korelacji utworów mioceñskich w pod³o¿u Karpat Zachodnich. Prz. Geol., 44,5. Gilot L., Niedzia³kowska E., Sobolewska M., Starkel L., 1982 — Pleniglacial alluvial fan of the Bia³a Stream at Kaniów near Czechowice (the Oœwiêcim Basin).Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan., 15. Granoszewski W., 1993 — Results of paleobotanical studies of interglacial sediments from Golasowice (Rybnik Plateau, S. Poland). Acta Paleob., 33,2. Hohenegger L., 1861 — Die geognostischen Verhältnisse der Nordkarpathen in Schlesien und den angrenzenden Teilen von Maehren und Galizien, als Erläuterung zu der geognostischen Karte der Nordkarpathen. Iciek A., 1967 — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Czy¿owice, reinterpretacja badañ z roku 1960. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa Iversen J., 1944 — Viscum, Hedera and Ilex as climate indicators. A contribution to the study of the Post-Glacial tem- perature climate. Geol. Fören. Förhlandl., 66,3. Jahn A., 1952 — Profil utworów plejstoceñskich w górach Kêckich ko³o Kêt. Biul. Inst. Geol., 65. Jahn A., 1955 — Dolina K³odnicy i stratygrafia utworów plejstoceñskich pod Gliwicami (Górny Œl¹sk). Biul. Inst. Geol., 97. Janczewski E. W., 1957 — Sejsmiczna aktywnoœæ dyslokacji w pod³o¿u karbonu górnoœl¹skiego. Prz. Geol., 5,6. Jaszczuk E., 1959 — Dokumentacja badañ elektrooporowych – Krzy¿owice – Pniówek. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa.

48 Jersak J., 1983 — Osady w Koñczycach Ma³ych — formacja glin lessowych. W: Przewodnik konferencji na temat: PóŸnowistuliañskie i holoceñskie zmiany œrodowiska geograficznego na obszarach lessowych Wy¿yny Miechow- skiej i Opatowsko-Sandomierskiej. Kom. Bad. Czwartorz. PAN, UŒl, Katowice. Jugowiec M., 1999 — Opracowanie mikropaleontologiczne (nanoplankton wapienny). Arch. Oddz. Karpackiego Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Jura D., 1980 — Kierunki morfologiczne powierzchni sp¹gu miocenu w zachodniej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. W: Geologia, 4. Pr. Nauk. UŒl., 463. Karaœ C., Starkel L., 1958 — Zasiêg zlodowacenia œrodkowopolskiego w po³udniowej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej. Prz. Geogr., 30,2. Karaœ-Brzozowska C., 1963 — Zasiêg zlodowacenia œrodkowopolskiego w Kotlinie Raciborskiej. Prz. Geogr., 35,3. Keller G., 1980 — Early to Middle Mioceneplanktonic foraminiferal datum levels of the equatorial and subtropical Pacificic. Micropaleontology, 26. Keller G., 1981 — The Genus Globorotalia in the Early Miocene of the Equatorial and Northwestern Pacific. Journal of Foraminiferla Research, 11,2. Kleczkowski A., 1966 — Podczwartorzêdowe pod³o¿e kotliny górnej Odry i jego wodonoœnoœæ. Pr. Komis. Nauk Geol. PAN, Oddz. w Krakowie. Klimaszewski M., (red.) 1972 — Geomorfologia Polski. 1. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Klimek K., 1972 — Kotlina Oœwiêcimsko-Raciborska. W. Geomorfologia Polski 1. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kneblova-Vodiækova V., 1959 — Entwiclung der Vegetation im Elster( Saale Interglazial im Sucha-Stonava Gebiet. Antropozoicum,9. Konior K., 1960 — Kontakt p³aszczowiny podœl¹skiej z miocenem i miocenu z karboñskim pod³o¿em w wierceniu C10 ko³o Cieszyna. Acta Geol. Pol., 10,2. Konior K., Krach W., 1964 — Achtochtonus Miocene of the B-4 Borehole in the West Carpathian Foreland. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. geol. geogr., 12,3. Konior K., Krach W., 1965 — Zlepieñce dêbowieckie i fauna mioceñska z wiercenia B 4 ko³o Bielska. Acta Geol. Pol., 15,1. Kotlicka G., 1964 — Zarys ukszta³towania powierzchni podczwartorzêdowej Górnego Œl¹ska. Prz. Geol., 12, 7–8. Kotlicka G. N., 1978 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych w dolinie Odry ko³o Raciborza. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 300. Kowalczyk Z., 1964 — Analiza wyników badañ geodezyjnych nad wspó³czesnymi naturalnymi ruchami po³udniowej czêœci Górnego Œl¹ska. Pr. Komis. Nauk Techn. PAN, Geodezja, 1. Krach W., 1954 — Nowy profil fauny miocenu z Gliwic Starych na Górnym Œl¹sku. Biul. Inst. Geol., 71. Krach W., 1962 — Zarys stratygrafii miocenu Polski po³udniowej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 32,4. Krach W., Kuciñski T., £uczkowska E., 1970 — Nowe podstawy do stratygrafii miocenu Polski po³udniowej. Prz. Geol., 18, 1. Krach W., Nowak W., 1956 — Miocen okolic Andrychowa. Rocz. Pol. Tow. Geol., 26,1. Ksi¹¿kiewicz M., 1932 — Der Bau des suedlichen Teiles der Teschener Zone zwischen der Olsa und der Weischel. Bull. intern. Acad. Pol., A. Ksi¹¿kiewicz M., 1935 — Utwory czwartorzêdowe Pogórza Cieszyñskiego. Pr. Geol. PAU, 2.

49 Ksi¹¿kiewicz M., 1964 — On the Tectonics of the Cieszyn Zone. A Reinterpretation. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. geol. geogr., 12,4. Ksi¹¿kiewicz M., Samsonowicz J., Rühle E., 1965 — Zarys geologii Polski. Warszawa. Kuciñski T., 1963 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski - rejon Karpat i Przedgórza bez utworów czwartorzêdo- wych (wydanie tymczasowe), ark. Zebrzydowice 1:50 000. Inst. Geol., Warszawa. Kuciñski T., Mitura F., 1958 — Wp³yw tektoniki na rzeŸbê powierzchni karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wê- glowego. Pr. Inst. Naft., Ser.AiB,55. Kuciñski T., Nowak W., 1975 — Zarys stratygrafii utworów mioceñskich w rejonie Cieszyn-Andrychów. Kwart. Geol., 19,4. Kuciñski T., Nowak W., Szotowa W., 1975 — Problem stratygrafii utworów mioceñskich w otworach Bielsko 4 i Kêty 2. Kwart. Geol., 19,4. KuŸniar W., Smoleñski J., 1913 — Zur Geschichte der Weischel-Oder-Wasserscheide. Bull. Intern. Acad. Sci. Pol., A. Lehotyova R., 1982 — Miocene nannoplankton zones in West Carpathians. Zapadne Karpaty. Ser. Paleont., 8. Lemberger M., Bojdys G., Bujanowski W., Haber M., Karaczun K., Kotas A., Rudy H., Zabawa A., Ziêtek J., 1976 — Interpretacja badañ grawimetryczntych i magnetycznych Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Lewandowski J., 1988 — Plejstocen œrodkowy w strefie doliny górnej Odry: Brama Morawska – Kotlina Racibor- ska (próba syntezy). Prz. Geol., 36,8. Lewandowski J., 1995 — Neotectonic structures in the Racibórz – Oœwiêcim Basin, Upper Silesia, Southern Po- land. Fol. Quatern., 66. Lewiñski J., 1914 — Utwory dyluwialne i ukszta³towanie powierzchni przedlodowcowej dorzecza Przemszy. Pr. Tow. Nauk., 7. Lindner L., 1992 — Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorzêdu. W: Czwartorzêd — osady, metody badañ, stratygrafia. Wyd. PAE ,Warszawa. Lindner L., 2001 — Problem wieku i zasiêgu l¹dolodów skandynawskich u brzegu polskich Karpat. Prz. Geol., 9,8. £añcucka-Œrodoniowa M., 1963 — Stan badañ paleobotanicznych nad miocenem Polski po³udniowej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 33,2. £aszczyñska B., 1958a — Dokumentacja badañ elektrooporowych Mszana 1a. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. £aszczyñska B., 1958b — Dokumentacja badañ elektrooporowych – Kopalnia – Mszana, obszar 2. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. £aszczyñska B., 1959c — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Kopalnia Mszana. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. £aszczyñska B., 1959d — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Pole górnicze — Kopalnia Moszczenica. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. £aszczyñska B., 1960a — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Krzy¿owice – Pniówek. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. £aszczyñska B., 1960b — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Czy¿owice. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa.

50 Makowski A. S., 1924 — Sprawozdanie z badañ geologicznych na arkuszach Stary Bieruñ i Lendziny. Pos. Nauk Pañstw. Inst. Geol., 8. Makowski A. S., 1930 — Uwagi o dyluwium górnoœl¹skim. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 27. Makowski A. S., 1936 — Sprawozdanie z badañ geologicznych w 1935 r. w zachodniej czêœci arkusza Gorzyce mapy Polskiego Zag³êbia Wêglowego w skali1:25000. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 25. Makowski A. S., 1937 — Sprawozdanie z badañ geologicznych wykonanych w 1936 r. na terenie arkusza Gorzyce i s¹siednich Mapy geologicznej Polskiego Zag³êbia Wêglowego w skali1:25000. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 48. Mamakowa K., Nita M., 1999 — Wyniki analizy py³kowej osadów organogenicznych ze ¿wirowni w Koñczy- cach. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Martini E., 1971 — Standard Teritiary and Quaternary calcareous nannoplankton zonation. Proc. 2. Planctonic Conf., Roma 1970, Part 2, 2, Roma. Michael R., 1913 — Zur Kenntnis des oberschlesischen Diluviums. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 34, I. Mitura F., Kuciñski T., 1952 — Przyczynki do budowy geologicznej rejonu Dêbowca-Drogomyœla. Biul. Inf. Pañstw. Inst. Geol., 3. Macoun J., 1980 — Paleogeografickiy vyvoj Opavske pahorkatiny v pleistocenu. Cas. Slez. Muz. Opava (A), 24. Macoun J., Sibrava V., Tyraæek J., Kneblova-Vodiækova V., 1965 — Kvarter Ostravska Morav- ske brany, Ustredni Ustav Geologicky, Praha. Mojski J. E., 1993 — Europa w plejstocenie, ewolucja œrodowiska przyrodniczego. Wyd. PAE, Warszawa. Mojski J. E., Rühle E., 1965 — Atlas Geologiczny Polski. Czwartorzêd. W: zagadnienia stratygraficzno-facjalne 1:300 000, 12. Inst. Geol., Warszawa. Nechay L., 1939 — Spostrze¿enie dotycz¹ce dyluwium po³udniowej czêœci Œl¹ska Górnego. Wiad. Geogr., 17. Neœcieruk P., Wójcik A., (1999) — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Pszczyna. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.,Warszawa. Ney R., Burzewski W., Górecki W., Jakóbczak K., S³upczyñski K., 1974 — Zarys paleoge- ografii i rozwoju litologiczno-facjalnego utworów miocenu zapadliska przedkarpackiego. Pr. geol. Komis. Nauk. Geol. PAN, Oddz. w Krakowie, 82. N e y R . , 1968 — Rola rygla krakowskiego w geologii zapadliska przedkarpackiego i rozmieszczenie z³ó¿ ropy i gazu. Pr. geol. Komis. Nauk. Geol. PAN, Oddz. w Krakowie, 45. Niedzia³kowska E., Gilat E., Pazdur M., Szczepanek K., 1985 — The Upper Vistula valley near Drogomyœl in the Late Vistulian and Holocene. Fol. Quatern., 56. Olbricht K., 1921 — Neue Beobachtungen in Diluvium Schlesiens. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 42. Opravil E., 1964 — Kvetina Mindel–Risskeho interglacialu z Ostravy–Muglinova. Acta Mus. Siles., Ser. A, 13. Paul C. M., 1868 — Die nordliche Arva. Jb. Geol. R., Anst. 18. Paul C. M., 1869 — Die geologische Verhaeltnisse des nordlichen Saroser und Zempliner Comitates. Jb. Geol. R., Anst., 19. Pawliszyn J., 1958a — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Jastrzêbie — Kopalnia „Zofiówka”. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Pawliszyn J., 1958b — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Kopalnia „Zofiówka” w Jastrzêbiu. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa.

51 Pawliszyn J., 1958c — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Kopalnia „Zofiówka”. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Pawliszyn J., 1959a — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Sprawozdanie z prac geofizycznych, Kopalnia – Mszana-Krotoszowice. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Pawliszyn J., 1959b — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Rejon Pniówka. Arch. Przeds. Bad. Geof., War- szawa. Pawliszyn J., 1959c — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Ruptawy. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Pawliszyn J., 1959d — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Obszar „Gogo³owa”. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Pawliszyn J., 1959e — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Kopalnia Jastrzêbie. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Paw³owska J. M., 1968 — Charakterystyka okruchowych utworów czwartorzêdowych w okolicy Rybnika. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce. Biul. Inst. Geol., 194. Pazdur M., 1998 — Sprawozdanie nr 84/98 z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ 14C. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Poprawa D., 1957 — Mapa geologiczna czwartorzêdu okolic Pszczyny – Zebrzydowic, 1:25000. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Praca zbiorowa, 1972 — Karbon Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Pr. Inst. Geol., 67. Reczek J., 1972 — Dokumentacja pó³szczegó³owych badañ grawimetrycznych temat „ Górnoœl¹skie Zag³êbie Wê- glowe”. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Reczek J., Kurbiel H., Ciszewski S., 1964—Dokumentacja szczegó³owych badañ grawimetryczno-magnetycznych, temat: „Obrze¿enie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Roemer F., 1870 — Geologie von Oberschlesien, Breslau. Rudzka B., 1979 — Dokumentacja badañ elektrooporowych – KWK „Paw³owice”. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Rudzki K., 1963 — Dokumentacja badañ elektrooporowych – Zebrzydowice – Wilamowice. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Rudzki K., 1965 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych metod¹ elektrooporow¹ temat: Zebrzydowice-Wilamo- wice. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Rudzki K., 1967 — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Brzezówka – Zebrzydowice. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Ry³ko W., Paul Z., 1994a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark.Cieszyn, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., War- szawa. Ry³ko W., Paul Z., 1994b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Cieszyn, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., War- szawa. Ry³ko W., Paul Z., 1995 — Objaœnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Cieszyn. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Salamon T., 2003 — Godów. Œrodowisko sedymentacji i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w SW czêœci Kotli- ny Oœwiêcimskiej. W: Plejstocen Kotliny Raciborsko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych i pod³o¿a czwartorzêdu. 10. Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski, Rudy 1–5 wrzeœnia, 2003. Sarnacka Z., 1956 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Rybnik. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

52 Sarnacka Z., 1968 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Rybnik. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sobolewska M., 1969 — Diagram py³kowy plejstoceñskich osadów z Wilamowic na Pogórzu Œl¹skim. Acta Pale- obot., 7. Sobolewska M., 1977 — Roœlinnoœæ interglacjalna ze Stanowic ko³o Rybnika na Górnym Œl¹sku. Acta Palaeobot., 18 (2). Soko³owski S., 1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Cieszyn. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Soko³owski S., 1954 — Mapa geologiczna Karpat Polskich — czêœæ zachodnia, 1: 200 000. Inst. Geol., Warszawa Stahl A., 1933 — Das Relief des oberschlesischen Steinkohlengebirge im Lichte der Paleogeographie. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 53. Starkel L.,1967 — Wis³a wœród gór i wy¿yn. Z biegiem Wis³y. Warszawa. Stemulak J., 1958 — Wg³êbna budowa geologiczna obszaru miêdzy rzekami Olz¹ a Bia³¹. Kwart. Geol., 214. Stupnicka E., 1960 — Geneza glin lessowatych Pogórza Cieszyñskiego i Beskidów Œl¹skich. Acta Geol. Pol., 10. Stupnicka E., 1963 — Utwory czwartorzêdowe w dolinach górnej Wis³y i So³y (Karpaty). Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 3. Szaflarski J., 1955 — Zarys rozwoju ukszta³towania Wy¿yny Œl¹skiej. Górny Œl¹sk. Prace i materia³y geograficzne. Wyd. Literackie, Kraków. Szafer W., 1961 — Mioceñska flora ze Starych Gliwic na Œl¹sku. Pr. Inst. Geol., 33. Szyd³o A., 1999 — Zespo³y otwornicowe Badenu z obszaru zapadliska przedkarpackiego. SMGP 1:50 000, ark. Ze- brzydowice. Arch. Oddz. Karp. Pañstw. Inst. Geol., Kraków. Œrodoñ A., 1957 — Flora interglacjalna z Goœciêcina ko³o KoŸla. Biul. Inst. Geol., 118. To³wiñski K., 1950 — Brzeg Karpat. Acta Geol. Pol., 1,1. Trzepla M., 1997a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Zabe³ków (990). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Trzepla M., 1997b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Zabe³ków (990). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Waga J. N., 1992 — Profil osadów plejstoceñskich w Golasowicach (Brama B¹kowska). Geogr. Stud. Dissert. UŒl, 16. Wilczyñska U., 1960 — Dokumentacja badañ elektrooporowych — Zebrzydowice – Czechowice – Wilamowice. Arch. Przeds. Bad. Geof., Warszawa. Wójcik A., Jugowiec M., 1998 — The youngest member of the folded Miocene in the Andrychów region (So- uthern Poland). Prz. Geol., 46, 8/2. Wójcik A., Szyd³o A., Marciniec P., Nescieruk P., 1999 — Sfa³dowany miocen rejonu andrychow- skiego — nowa jednostka tektoniczna. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 168. Wójcik A., Nita M., 2000 — Osady œrodkowego plejstocenu w profilu Koñczyce. 7. Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski „Stratygrafia czwartorzêdu i zanik l¹dolodu na Pojezierzu Kaszubskim”. £¹czna, 4–8 wrzeœnia, 2000 r., Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wójcik A., Nita M., 2002 — Pozycja geologiczna osadów organicznych w Pruchnej (Kotlina Oœwiêcimska). 9. Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski „Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty”. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia, 2002 r. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

53 Wójcik A., Nawrocki J., Nita M., 2003 — Plejstocen w profilu Koñczyce (Kotlina Oœwiêcimska) — analiza genezy i wieku na tle schematów podzia³u stratygraficznego czwartorzêdu. Biul. Inst. Geol., 409. Zagwijn W. H., 1996 — The Cromerian Complex Stage of the Netherlands and correlation with other areas in Euro- pe. W: The early Middle Pleistocene in Europe, Rotterdam. Zierhoffer A., 1925 — Zagadnienie powierzchni poddyluwialnej na ziemiach polskich. Pok³osie geogr., Lwów.

54 18o 30’ 18o 45’ Tablica I o h s o 50 n ka 50 s Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 00’ Pszczyn 00’ s Ark. Zebrzydowice (991)

s Warszowice P Po³omia s s Szeroka SZKIC GEOMORFOLOGICZNY s Skala 1:100 000 Mszana h s h h h

h w n Formy wodnolodowcowe Formy denudacyjne n P h Paw³owice Równiny wodnolodowcowe s Powierzchnie soliflukcyjno-deluwialne h (miejscami z pokryw¹ lessow¹) n h h n Formy eoliczne Nisze (i tylne progi osuwisk) P s h s Jastrzêbie s Równiny lessowe i py³owe Jêzor osuwiska s Moszczenica Zdrój s n s s Formy rzeczne (akumulacyjne i erozyjne) Dolinki denudacyjne s o s s Szotkówka Dolinki w ogólnoœci nierozdzielone Sto¿ki nap³ywowe

Dolinki wciosowe Formy antropogeniczne

Krawêdzie ¯ ¯wirownie (¯), piaskownie (P)

I Dna dolin rzecznych (akumulacyjne) s Stawy s s i tarasy zalewowe s Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych Piotrówka III II Zag³êbienia powsta³e wskutek dzia³alnoœci górniczej B¹ków (niskie – III, œrednie – II) Ha³dy kopalniane (h), nasypy (n), osadniki (o), s I Tarasy erozyjno-akumulacyjne (wysokie) h s wysypiska odpadów komunalnych (w) s

s Wis³a

II ZEBRZYDOWICE s s s CZECHY II Opracowa³: A. WÓJCIK II

Wis³a n s s Pruchna s III s

s s s s Koñczyce Ma³e s s

s s Piotrówka s o s o 49 ¯ 49 50’ 50’ 18o 30’ 18o 45’

012345km 18o 30’ 18o 45’ Tablica II o o 50 B ka 50 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 00’ 00’ M 240 Pszczyn Ark. Zebrzydowice (991)

Po³omia Warszowice 1 Gogo³owa Krzy¿owice SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY 230

Skala 1:100 000

280,0 Mszana I³y, i³y piaszczyste, piaski i piaskowce BADEN– MIOCEN NEOGEN MIOCEN M Paw³owice — warstwy (formacja) skawiñskie –SARMAT ŒRODKOWY

Wychodnie utworów pod³o¿a czwartorzêdu na powierzchni terenu

Bzie Zameckie 270 Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowych w m n.p.m.

Moszczenica Granica przypuszczalna nasuniêtych osadów mioceñskich 230 Jastrzêbie Zdrój M Uskoki przypuszczalne Ruptawa ka w 2 kó Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej ot Sz 220 217,0 (liczba oznacza wysokoœæ stropu pod³o¿a podczwartorzêdowego w m n.p.m.)

240,0 Golasowice Wybrane otwory wiertnicze lub punkty dokumentacyjne 282,4 znajduj¹ce siê na mapie dokumentacyjnej

97 Go³kowice B A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Piotrówka B¹ków

Pielgrzymowice

Opracowa³: A. WÓJCIK Marklowice

Górne Wis³a ZEBRZYDOWICE Knajka CZECHY

230 240

Wis³a Pruchna Wis³a

Koñczyce Ma³e

250,08

Piotrówka M 49o 49o 50’ 133 251,0 50’ 18o 30’ A 18o 45’

012345km Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2006 Tablica III Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Zebrzydowice (991)

SYNTETYCZNY PROFIL STRATYGRAFICZNY

Msk2 UTWORÓW NEOGENU I KARBONU ()wg. Bu³a, Kotas, 1994; Kotas, 1972

96(?) — 1264

Msk2 I³y, i³y piaszczyste i piaskowce — warstwy skawiñskie BADEN–SARMAT 1–110 M2d MIOCEN ŒRODKOWY 67–130 M2d Zlepieñce, piaskowce i i³owce — zlepieñce dêbowickie BADEN

Mz MIOCEN

1 NEOGEN Mz I³owce zielonoszare i szare — warstwy zebrzydowickie EGGENBURG– MIOCEN 1 –KARPAT DOLNY Mu³owce, i³owce, piaskowce, pok³ady wêgla kamiennego C o 400 Cwo w i ³upków wêglowych — warstwy orzeskie WESTFAL C zl Mu³owce, i³owce, piaskowce, pok³ady wêgla kamiennego w i ³upków wêglowych — warstwy za³êskie Piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego Cnr — warstwy rudzkie

C z Piaskowce,zlepieñce, mu³owce, i³owce, pok³ady wêgla kamiennego n — warstwy siod³owe

KARBON Piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego Cnpo NAMUR KARBON GÓRNY — warstwy porêbskie Cwzl Piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego C j n — warstwy jaklowieckie

C gr Piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce, pok³ady wêgla kamiennego n — warstwy gruszowskie

750

ZNAKI PETROGRAFICZNE

Zlepieñce

Piaskowce

Mu³owce

I³owce

I³y i i³y piaszczyste

Wêgiel kamienny i ³upki wêglowe

Cnr

750 Opracowa³: A. WÓJCIK

Cnz

250

Cnpo

800

Cn j

300

Cngr

1300

Uwaga: mi¹¿szoœæ podano w metrach Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2006