UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI WYDZIAŁ BIOLOGII I NAUK O ZIEMI INSTYTUT GEOGRAFII I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ Błażej Guzy Funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim (na przykładzie Cieszyna, Wisły i Drogomyśla) Praca magisterska napisana pod opieką naukową Prof. dr hab. Antoniego Jackowskiego Kraków 2014 6497023344(1) Za wszelką pomoc i udostępnione dane bardzo serdecznie dziękuję proboszczom parafii ewangelickich w Cieszynie, Wiśle i Drogomyślu, Dyrektorom szkół Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie oraz Panu Marcinowi Gabrysiowi. Za opiekę, pomoc i cenne wskazówki podczas pisania pracy dziękuję również Panu Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu. 1 2082754343(2) Spis treści 1. Wprowadzenie ..................................................................................................................... 3 1.1. Cel i zakres badań, układ pracy ................................................................................... 3 1.2. Metody badań i źródła informacji ................................................................................ 3 2. Położenie i ogólna charakterystyka powiatu cieszyńskiego ............................................... 6 3. Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego ................................................................................ 13 3.1. Przebieg reformacji i kontrreformacji ........................................................................ 13 3.2. Historia Cieszyna ....................................................................................................... 16 3.3. Historia Wisły ............................................................................................................ 19 3.4. Historia Drogomyśla .................................................................................................. 21 4. Funkcjonowanie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim ......... 24 4.1. Parafia w Cieszynie ................................................................................................... 28 4.2. Parafie Wisły .............................................................................................................. 48 4.3. Parafia w Drogomyślu ............................................................................................... 63 5. Podsumowanie .................................................................................................................. 70 Bibliografia ............................................................................................................................... 72 Spis tabel, rycin i fotografii ...................................................................................................... 76 2 2232620151(3) 1. Wprowadzenie 1.1. Cel i zakres badań, układ pracy Praca ma charakter monograficzny, a podjęte w niej zagadnienia są przedmiotem zainteresowania geografii społeczno-ekonomicznej i geografii religii. Celem pracy jest analiza funkcjonowania Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w powiecie cieszyńskim pod kątem różnych aspektów działalności społecznej, naukowej, gospodarczej, itp. Zagadnienie postanowiono przedstawić na przykładzie trzech miejscowości: Cieszyna, Wisły i Drogomyśla. Miejscowości te wybrano ze względu na konkretne cechy: - Cieszyn – jako stolica i największe miasto Śląska Cieszyńskiego oraz historyczna stolica śląskiego ewangelicyzmu - Wisła – ze względu na bardzo duże zróżnicowanie pod względem wyznaniowym - Drogomyśl – jako przykład działalności ewangelickiej w małej miejscowości. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Po niniejszym Wprowadzeniu w Rozdziale 2. zaprezentowano ogólną charakterystykę powiatu cieszyńskiego, skupiając się na położeniu i środowisku przyrodniczym omawianego obszaru. Rozdział 3. w skrócie przytacza historię Śląska Cieszyńskiego: przedstawia przebieg działalności reformacyjnej i kontrreformacyjnej na Śląsku Cieszyńskim (3.1.), a także opisuje historię Cieszyna (3.2.), Wisły (3.3.) i Drogomyśla (3.4.). Meritum pracy stanowi Rozdział 4., prezentujący dane uzyskane w podczas badań. W początkowej jego części przedstawiono organizację i statystykę Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, a następnie w powiecie cieszyńskim. W kolejnych podrozdziałach analizie poddano ewangelicką działalność w parafiach w wybranych miejscowościach. Opisano każdą parafię, scharakteryzowano różne aspekty ich działalności, przedstawiono dane statystyczne dotyczące liczby parafian oraz wymieniono obiekty należące do parafii. Rozdział 5. podsumowuje całość pracy. 1.2. Metody badań i źródła informacji W pracy posłużono się kilkoma metodami badawczymi. Pierwszym etapem pracy było gromadzenie i przegląd literatury dotyczącej problemu. Dostępna literatura, obejmująca zagadnienie protestantyzmu i samego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim, ma charakter głównie historyczny i religioznawczy. Na szczególną uwagę zasługuje wydana w 2008 roku książka pt. Kościół macierzysty wielu krajów. Historia Kościoła Ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim w latach 1545 – 1918/20 Oskara Wagnera, 3 7762312885(4) stanowiąca kompendium wiedzy o dziejach, znaczeniu i roli protestantów na omawianym obszarze. Uzupełnieniem tego zagadnienia są pozycje Luteranie na Śląsku Cieszyńskim Grażyny Kubicy-Heller z 1996 roku oraz Stosunki wyznaniowe na Śląsku Cieszyńskim od średniowiecza do współczesności wydana w 2000 roku pod redakcją Petera Chmiela i Jana Drabiny. W tematyce tej ukazało się również wiele artykułów, m.in.: Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim od XVI wieku do 1918 roku Grzegorza Grabowskiego i Znaczenie Patentu Tolerancyjnego Ryszarda Janika. Dzieje wszystkich parafii ewangelickich na Śląsku Cieszyńskim omawia Jan Kliber w wydanej w 2013 roku książce Radość z domu Bożego. Parafie ewangelickie na Śląsku Cieszyńskim i Opawskim po patentach tolerancyjnym i protestanckim. Jeżeli chodzi o poszczególne miejscowości, to najbogatsza jest literatura dotycząca Cieszyna. Historią tej miejscowości zajmuje się szczegółowo profesor Uniwersytetu Śląskiego, Idzi Panic. W 2010 roku wydał w trzech tomach Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, a w 2011 roku Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528 – 1653). Nad różnymi aspektami działalności samej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie skupiają się prace Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim pod redakcją Renaty Czyż, Wacława Gojniczka i Daniela Spratki, Via Sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie Janusza Spyry oraz Kościół Jezusowy w Cieszynie w VI półwieczu 1959 – 2009 Jana Sztwiertni. Ważny jest również przewodnik turystyczny Marcina Żerańskiego Ewangelicy w Cieszynie. Ze względu na udział projekcie wspieranym przez Europejski Obszar Gospodarczy, parafia i inne zaangażowane instytucje wydały również kilka informatorów: Biblioteka i Archiwum im. Tschammera, Muzeum Protestantyzmu, Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego oraz Miasto książek. Popularny przewodnik po cieszyńskich zbiorach bibliotecznych i archiwalnych. Sytuacją wyznaniową w Wiśle zajmują się przede wszystkim Zbigniew Pasek oraz Renata Czyż. Najważniejszym, z punktu widzenia niniejszej pracy, jest opracowanie wchodzące w skład Monografii Wisły, a dokładnie wydany w 2008 roku trzeci jej tom noszący tytuł Kościoły i wspólnoty religijne Wisły. Renata Czyż poszczególne wyznania, ich zasady wiary, formy kultu, a także ich historię i działalność omawia również w książce Strzegąc ojców wiary. Przewodnik po wiślańskich wspólnotach religijnych. Autorka razem z Danutą Szczypką podjęły sie także redakcji materiałów z sesji naukowej i wydanie ich w publikacji Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, Serbia). Historia – język – kultura. Z kolei historyczne ujęcie prezentuje Janusz Spyra w książce Wisła. Dzieje beskidzkiej wsi do 1918 4 1941746618(5) roku. W 2010 roku Marcin Żerański wydał również kolejny przewodnik turystyczny Ewangelicy w Wiśle. Najmniej liczebna jest literatura dotycząca Drogomyśla. Opracowania historii miejscowości i udziału w niej ewangelików podjął się Jan Jerzy Szeruda, wydając w 2006 roku książkę Historia Drogomyśla w aspekcie przemian reformacyjnych. Historię miejscowości poznamy również z artykułów Mariana Wójtowicza opublikowanych w lokalnej prasie w 1992 roku. Wiele cennych informacji pozyskano również ze stron internetowych poszczególnych parafii, Centrum Informacyjnego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, a także ze stron internetowych organizacji i instytucji z kościołem tym związanych (np. Diakonii, Towarzystwa Ewangelickiego, Centrum Misji i Ewangelizacji). Po zestawieniu danych i informacji na podstawie zebranej literatury, przeprowadzono szereg wywiadów z przedstawicielami poszczególnych parafii. Pozyskano w ten sposób niezbędne dane dotyczące liczby parafian, własności budynków i obiektów oraz różnych form działalności gospodarczej, społecznej, kulturalnej. Dodatkowo konieczne okazało się skontaktowanie z dyrektorami szkół Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie, celem uzyskania liczby uczniów i zatrudnionych nauczycieli. Wszystkie uzyskane informacje przetworzono i opracowano w formie tekstowej i graficznej. Uzupełnieniem wyżej wymienionych metod było kartowanie terenowe, dzięki któremu powstał m.in. plan Górnego Przedmieścia w Cieszynie z uwzględnieniem budynków należących do parafii ewangelickiej. Celem przedstawienia krajobrazu kulturowego wykonano fotografie istotnych obiektów związanych z Kościołem Ewangelicko- Augsburskim. 5 1228970481(6) 2. Położenie i ogólna charakterystyka powiatu cieszyńskiego Powiat cieszyński