Biopolitiek: in De Greep Van Angst Christen Democratische Verkenningen Biopolitiek: in De Greep Van Angst
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
9,3 mm Biopolitiek: in de greep van angst Christen Democratische Verkenningen Biopolitiek: in de greep van angst Angst is terug van weggeweest in de samenleving. Onze huidige rationele sturingsmodellen en prestatie gerichte mensbeelden lijken eerder aanjagers van angst te zijn dan dat ze erin slagen mensen toe te rusten om zo goed met de reële gevaren en onzeker Lente heden van het leven om te kunnen gaan. Wat zijn 2015 oorzaken van angst? Hoe wordt angst door vormen van sturing versterkt? En: wat zijn alternatieve wegen richting een politiek van de hoop? ‘Waar angst vroeger in verband werd gebracht met individuele zelfexpressie en vrijheidsdrang, wordt hij vandaag gezien als een te beheersen en kwartaaltijdschrift van het wetenschappelijk instituut voor het cda disciplineren gedragsprobleem.’ gerrit glas [ op pagina 38 ] Biopolitiek: in de ‘Wie denkt het lot in eigen hand te kunnen en moeten hebben, scheept zichzelf met angstaanjagend grote verantwoordelijkheden op.’ greep van angst trudy dehue [ op pagina 95 ] Onder redactie van Petra van der Burg, Pieter Jan Dijkman, ‘De angst om de greep te verliezen heeft geleid tot een principiële Erik van de Loo & Jan Prij ongerijmdheid in de wijze waarop wij over het bestuur Met bijdragen van van onze samenleving nadenken.’ Gerrit Glas, Marius van Leeuwen, Bram Mellink, Paul Verhaeghe, Bart van Klink, erik borgman [ op pagina 103 ] René ten Bos, Malou van Hintum, Frank Petter, Claartje Brons, Theo de Wit & Huib klink Lente issn 0167-9155 En een interview met Trudy Dehue 2015 CDV_2015-01_00_COVER.indd 1 26-03-15 15:24 Christen Democratische Verkenningen Lente 2015 Biopolitiek: in de greep van angst Boom Tijdschriften CDV15_01.indb 1 26-03-15 15:36 CDV15_01.indb 2 26-03-15 15:36 Inhoud 7 Ter introductie Actualiteit 10 dwars: Jaap Smit & hans van den heuvel De bonnetjesjacht schiet door 14 Léon Frissen Terug naar de bron en de basis 18 Fred van Iersel Terreur niet zonder cultuur- en religiepolitiek te bestrijden 22 binnenhof buitenom: Jan Dirk Snel Niet het eigene, maar de samenhang: het nut van de Eerste Kamer Biopolitiek: in de greep van angst 26 Petra van der Burg, Pieter Jan Dijkman, Erik van de Loo & Jan Prij De angstaanjagende blik van het tekort angst in perspectief 36 Gerrit Glas Angst: een verkenning 43 Marius van Leeuwen ‘Niets staat zo dicht bij de angst voor onzinnigheid als de verlegen hoop’ 50 intermezzo: Ria de Korte-Verhoef ‘De dood wordt vaak angstig weggeduwd’ Christen Democratische Verkenningen | Lente 2015 CDV15_01.indb 3 26-03-15 15:36 inhoud 4 52 Bram Mellink Gecontroleerde individualisering: het ideaal van emancipatie en de mislukte vervolmaking van de verzorgingsstaat (1965-2015) verschijningsvormen van angst 60 Paul Verhaeghe De ziekmakende neoliberale wegwerpmaatschappij 68 Bart van Klink De terugkeer van de vijand, of: hoe om te gaan met Angstgegner? 76 intermezzo: Ruud Stiemer ‘Weg uit angst en eenzaamheid’ 78 René ten Bos Bureaucraten kennen geen angst 84 Malou van Hintum Bang om te leven 91 Jan Prij In gesprek met Trudy Dehue ‘Leefstijlpolitiek wil de duivel uitdrijven met Beëlzebub’ naar een politiek van hoop 100 Erik Borgman Vertrouwen in de scheppende kracht van de liefde: architectonische kritiek als antwoord op de angst 108 Frank Petter Borg-staan: het begin van een politiek van de hoop 115 Mathieu Weggeman Een esthetisch perspectief op management en vakmanschap 123 Claartje Brons Hoe zou een hoopvolle politiek er in de praktijk uit moeten zien volgens burgers? 130 intermezzo: Vamik Volkan ‘Leer verschil te maken tussen realistische gevaren en ingebeelde angsten’ Christen Democratische Verkenningen | Lente 2015 CDV15_01.indb 4 26-03-15 15:36 inhoud 5 132 Theo de Wit No more heroes? De noodzaak van een nieuw soort burgermoed 141 Huib Klink De actualiteit van Søren Kierkegaard Boeken 148 Peter Achterberg Bespreking van Dirk De Wachter Borderline times. Het einde van de normaliteit 151 Evert Jan Slootweg Bespreking van Martin van Hees, Patrick van Schie en Mark van de Velde Neoliberalisme. Een politieke fictie 156 Alexander van Kessel Bespreking van Cees Meijer Jan de Quay (1901-1985). Een biografie Bezinning 163 Ramona Maramis • Waar brengt U ons naartoe? 164 Petra van der Burg Christen Democratische Verkenningen | Lente 2015 CDV15_01.indb 5 26-03-15 15:36 CDV15_01.indb 6 26-03-15 15:36 7 Ter introductie We zijn gezonder dan ooit, welvarender dan ooit, veiliger dan ooit, en toch zijn we angstig. We leven in een culture of fear (Frank Furedi): we zijn bang om ontslagen te worden, bang voor terrorisme, voor epidemieën, voor gluten. De angst is een karaktertrek van het hedendaagse, moderne leven in het Westen geworden. In Kaapstad, een van de gevaarlijkste steden van de we- reld, komt de posttraumatische stressstoornis (ptss) niet voor. In Nederland daarentegen heeft iets meer dan tien procent van de bevolking een post- traumatische stressstoornis gehad. Anders gezegd: zeker een half miljoen Nederlanders hebben ooit met ptss te kampen gehad. Een ander voorbeeld is burn-out. Meer dan tien procent van de Nederlandse beroepsbevolking vertoont burn-outklachten. Het aantal jongere werknemers (tussen 25 en 35 jaar) met psychische klachten is de laatste jaren zelfs fors gestegen, anders dan in andere, niet-westerse landen. Niet alleen beheerst angst individuele mensen, in de samen- leving speelt angst ook een grote rol. De maatschappij lijkt zelfs grotendeels te zijn georganiseerd rond de angst. Neem alleen al het integratiedebat en de financieel- economische crisis. Angst voor vreemdelingen of het verlies van spaartegoeden kan ontwrichtende maat- schappelijke gevolgen hebben. Redelijke argumen- ten hebben dan geen enkele zeggingskracht meer; dat is het angstaanjagende ervan. *** Wat zijn oorzaken van deze angst? Wat is de rol van de politiek wat betreft angst? Heeft ze een dem- pende werking of is ze juist een aanjager van angst? In een wereld vol potentiële ziekten, vijanden en vreem- den is angst in elk geval een belangrijke politieke kracht geworden. Hoe kunnen we een politiek van hoop voeren, een politiek die niet voorbijgaat aan de angst, maar die de angst op een vruchtbare wijze weet te integreren in het leven? Over die vragen gaat dit cdv-lentenummer met als titel Biopolitiek: in de greep van angst. Christen Democratische Verkenningen | Lente 2015 CDV15_01.indb 7 26-03-15 15:36 ter introductie 8 Deze bundel kan worden gezien als een vervolg op twee eerdere cdv-num- mers over biopolitiek, namelijk Biopolitiek: de beheersing van leven en dood (lente 2014) en Biopolitiek: de macht van Big Data (herfst 2014). De term ‘bio- politiek’ is gemunt door de Franse filosoof Michel Foucault. Biopolitiek bete- kende het besturen van mensen door ze op grond van biologische of lichame- lijke kenmerken in te delen. Volgens Foucault is dat een typische eigenschap van de moderne, naoorlogse, westerse samenleving. Via rationele besturings- praktijken is het menselijk leven zelf – de gezondheid, hygiëne, het geboorte- cijfer, de levensverwachting, ons dna – onder een voortdurende controle komen te staan. De omgang met angst is een nieuwe illustratie van biopolitiek. Dit cdv-nummer valt in drie delen uiteen. In het eerste deel, ‘Angst in perspectief’, plaatsen we angst op afstand, juist om er beter zicht op te krij- gen. Gerrit Glas gaat in op de oorzaken en de cultureel-maatschappelijke ont wikkelingen van angst. We hebben, stelt hij, de gevaren van ziekte, verlies van dierbaren, oorlog en andere bedreigingen weliswaar weten te verminderen, maar daarvoor in de plaats is door allerlei sociaal-maatschap- pelijke veranderingen een minder concrete, diffuse bestaansangst geko- men. De grootste gemene deler van deze diffuse angst is onverbondenheid. Marius van Leeuwen onderscheidt aan de hand van het werk van de Franse filosoof Paul Ricœur verschillende niveaus van angst en gaat in op de relatie tussen het verdwijnen van ‘hel en hemel’ en de angst. Achter de angst schuilt verlangen, zo laat hij zien. Bram Mellink schrijft over de overheidsgestuurde emancipatie van het individu. Sinds de regering-Den Uyl heeft de overheid een emancipatiepolitiek gevoerd die, paradoxaal genoeg, weinig ruimte liet voor individualiteit en diversiteit. Eenvormigheid is de norm, gevoed door een sterke angst dat de culturele normen in gevaar komen. Angst als zodanig hoeft nog niet zozeer een probleem te zijn; het pro- bleem is veeleer de manier waarop we ermee omgaan. In het tweede deel, ‘Verschijningsvormen van angst’, thematiseren we hoe politiek en weten- schap eerder aanjagers zijn van de angst dan dat ze erin slagen mensen te helpen te aanvaarden dat het leven altijd een tekort in zich draagt. Paul Verhaeghe laat zien hoezeer de politieke orde in het teken staat van markt en strijd en hoezeer de nadruk ligt op de selfmade men. Bart van Klink gaat in op de dominantie van het vijanddenken en de angst voor het vreemde: we creëren onze eigen Angstgegner en maken die, juist door onze angst, nog groter en gevaarlijker. Trudy Dehue stelt dat we in de greep van ‘leefstijl- en gezondheidspolitiek’ zijn gekomen. Deze leefstijlpolitiek ziet de preventie van afwijkingen als een individuele keuze. Daarmee zijn we volgens Malou van Hintum allemaal ‘een potentiële ziekte geworden’. De leefstijlpolitiek helpt ons niet veel verder; ze voedt vooral onze angst voor ziekte en dood. *** Christen Democratische Verkenningen | Lente 2015 CDV15_01.indb 8 26-03-15 15:36 ter introductie 9 Wat zijn wel goede manieren om met angst om te gaan, en waarin schuilt de ruimte voor een vertrouwenwekkende politiek van de hoop? Makkelijke recepten zijn er niet. Toch kunnen we op basis van het derde deel van deze cdv, ‘Naar een politiek van hoop’, een aantal uitdagingen formuleren. Het begint allereerst met de erkenning dat de mens per definitie een tekort kent. Door de eenzijdige nadruk op de eigen verantwoordelijkheid en de selfmade man wordt de illusie gevoed dat eenieder vooral zichzelf kan en moet redden.