Uwagi O Przebiegu I Rezultatach Uwłaszczenia W Powiecie Kozielskim Na Górnym Śląsku
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KAZIMIERZ ORZECHOWSKI UWAGI O PRZEBIEGU I REZULTATACH UWŁASZCZENIA W POWIECIE KOZIELSRIl\'ł NA GORNYM ŚLĄSKU Uwaga badaczy, którzy dotychczas zajmowali się uwłaszczeniem chłopów na Śląsku i uwolnieniem ich od pańszczyzny, koncentrowała się przede wszystkim na ilościo wych rezultatach tych reiorm. Samym procesom natomiast, przebiegowi zaChodzących zmian, poświęcano o wiele mniej zainteresowania, czasami tylko i jakby mimocho dem wypowiadając o nich parę uwag. Podstawę źródłową dotychczasowej literatury stanowiły wyłącznie materiały o charakterze raczej syntetycznym. Były to ogólne wypowiedzi właściwych władz prowincjonalnych i centralnych, urzędowe lub pół urzędowe publikacje z ubiegłego wieku oraz stwierdzenia współczesnej literatury; w sumie zatem materiał nie umożliwiający bezpośredniego kontaktu z zachodzą cymi przekształceniami. Tymczasem jednak nie tylko rezultaty uwłaszczenia i znoszenia ciężarów chłopskich godne są zainteresowania; niemniej ciekawe są drogi i sposoby, jakimi zachodziły określone zmiany, ich przebieg w czasie i przestrzeni. To zaś dotąd nie zostało do statecznie opracowane. Powyższy wzgląd oraz fakt, że ocena procesów uwłaszcze niowych na Śląsku opiera się na materiale o znaczeniu ogólnym, branym "z drugiej ręki" i dlatego niezupełnie godnym zaufania, zachęca do podjęcia wysiłków celem scharakteryzowania przebiegu i wyników wspomnianych przekształceń na podstawie szczegółowych i niewątpliwych źródeł, a zarazem sprawdzenia twierdzeń na ten temat dotychczas w literaturze wypowiedzianych. Zespół akt Komisji Generalnej dla Śląska, władzy kompetentnej w sprawach uwłaszczenia, który stanowi podstawę archiwalną naszej pracy, przytłacza swym ogromem 1. Okoliczność ta zmusiła do ograniczenia rozważań do terenu jednego tylko powiatu. Wybór padł na powiat kozielski na Górnym Śląsku. Granice czasowe niniejszej rozprawy stanowi r. 1811, w którym wydano pierwszą ustawę uwłaszczeniową oraz koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, jako czas, kiedy właściwe procesy zostały już zakończone. Nie znaczy to, by wymienione granice były nieprzekraczalne. W pewnych wypadkach trzeba będzie cofnąć się w wiek XVIII lub też zakreślone granice przekroczyć sięgając do początków bieżą cego stulecia. W każdym jednak razie zasadnicze rozważania zamkną się we wska zanym okresie. Uwaga nasza skoncentrowanal będzie na procesach przebiegających w dobrach prywatnych. Uwłaszczenie bowiem i likwidacja pańszczyzn w domenach królew• skich miały miejsce o wiele wcześniej i w interesującym nas okresie dają obraz zupełnie odmienny. Orrlawianie ich łącznie z majątkami prywatnymi mogłoby zatem wywołać zupełnie niepotrzebne zniekształcenia. Majątki państwowe w powiecie kozielskim przeważnie pochodzą ze sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 r., więc do tego momentu były własnością prywatną, w dodatku zaś po bardzo krótkim czasie z rąk fiskusa z powrotem przeszły do prywatnych właścicieli. Dlatego też wbrew temu, co powiedziano powyżej zostaną one objęte naszymi rozważaniami. Krótki 1 ZespÓł ten liczy ponad 60.000 jednostek archiwalnych. Uwagi o przebiegu i rezultatach uwłaszczenia 121 okres ich przynależności do państwa, choć nie zawsze przeszedł był w nich bez śladu, nie zaważył na nich tak decydująco. abyśmy przez to wsie te zmuszeni byli wy łączyć. Podstawę żródłową stanowią dla nas dwa zespoły. Pierwszy z nich to wspomniany już zbiór akt Komisji Generalnej dla Śląska~, znajdujący się w posiadaniu Archiwum , Nie jest to zespół kompletny. Brak w nim przede wszystkim korespondencji Komisji Gene lalnej z władzami centralnymi l terenowymi administracji ogólnej. .Test to luka o tyle dotkliwa, że nie pozwala poznać zasad sporządzania urzędowych statystyk działalności Komisji Generalnej Pewien ogólny pogląd na treść tej korespondencji może dać dotychczasowa litera tura na niej właśnie w pewnej części opierająca swe wywody. Dalsza luka powstała przez przeprowadzoną w latach 1855 do 1868 kasację akt KomiSji Generalnej. Należy pamiętać, że akty uwlaszczeniowe stanowiły dla komisji podręczny materia! konieczny dla urzędowania. Ponieważ zaś po pewnym czasie zgromadzone akta urosły do niebywałych rozmiarów, poja wiła się konieczność WYOdrębnienia dokumentów potrzebnych i usunięcia pozostałYCh. Za sady przeprowadzanej selekcji mozna poznać po jej wynikach. Okazuje się, że zachowywano akta mające z prawnego punktu widzenia znaczenie konstytutywne i dekraratywne oraz te wszystkie, które stanowiły dowód zachowania w konkretnym przypadku wymaganych formal ności. W konsekwencji obok mających istotne znaczenie dla badającego tekstów umów UWłaszczeniowych i wyrOków w toczonych sporach zachowano zupełnie dziś bezwartościowe protókoły pOdpisania umów, liczne dowody doręczeń osobistych lub przez pocztę, wreszcie protokoły stwierdzające wykonanie umów, wbrew zrozumiałym nadziejom utrzymane W tonie bardzo ogÓlnikowym i tylko z rzadka mieszczące jakieś ciekawsze szczEgóły. Prócz powyzszych z reguły zachowywano przy kasaCji akta, na których podstawie wszczy nano postępowame formalne, tzn. wmoskI skmdane w KomiSji Generalnej, następnie zatwler dzenia zawartych umów przez tę wtadzę, wszelkie pisma towarzyszące, dowody dokonania wpisów w kSlęgach gruntowych, nieJednokrotme też zestawienia kosztów postępowania. O sto sunkach istmE'Jących we wsi przed dokonaniem reformy informUją tylko wnlO&ki i uzasad nienia wYloków, zresztą w bardzo mewystarczającej fillerze. Najczęściej umowy pokrywają zupełnym rmlczeniem rodzaj i Ilość powmności pańszczyźnianych i innych znoszonych przez nie ciężarów. Niewątpliwie ciekawe bylyby rejestry pomiaru gruntów dołączane z zasady do umów, w których odszlwdowanie byłO oznaczone w Ziemi, gdyby obeJmowały calość chłopskich l dWOISkich gruntów w danej wsi. Niestety jednak Obejmują one jedynie grunty ulegające pOdzialowi, nie pozwalają więc zorientować się w cal03ci. Mapy i szkice sytuacY.Jne zalączane rówmeż w takich wypadkach do umów z tych samych względów mają wart03ć raczej me wielką. Materia! kartograficzny stanowiący załączniki poszczególnych umów w większo.lci wypadków z aktów wyłączano, tworząc w ten sposób specjalne archiwum map Komisji Gene l'alnej. Zbiór ten jest w aktach komiSji reprezentowany zaledWie przez k11ka oderwanych Jednostek. Po bliższym zapoznaniu się z zasobami archlwum urzędu katastralnego w Koźlu okazuje się, ze zespół map i planów KomiSji Generalnej zostal w nieznanym czasie przekazany terytorialnie wlaściwym pOWiatowym władzom katastralnym i jest przez me naJprawdopodob niej - tal~ jak w Koźlu - po dziś dzień przechowywany. VVspomniana selekcja akt nie zawsze była konsekwentnie przeprowadzana. Dzięki temu doszła nas wiadomość o aktach, które uległy zniszczeniu. Były to przede wszystkim bardzo obszerne i rozwlekle zeznania stron, szczególnie cielcawe jako protokoly rozpraw głównych. W ich trakcie bowiem strony najdokladniej przedstawiały stosunki panujące we wsi, wydoby wając na światło dzienne wszystkie istniejące kwestie sporne. Te z kolei zn""dowaly swój bardzo drobiazgowy komentarz w również zniszczonych aktach sporu, na których podstawie Komisja Generalna wydawaJ a wyrok. Najboleśniejszą stratą jest zmszczenie tzw. Tabelle VI, sporządzanych najprawdopodobniej dla każdej wsi z Okazji toczącego się regulaCyjnego p03tę powania. Tabele te zawierały w szeregu rubryk kwintesencję wiadomości o stosunkach panu jących we wsi i organizacji tamtejszego folwarku zarówno przed reformą jak po jej doko naniu; gdyby zatem zachowały się w komplecie, stanowiłyby nieocenione i pierwszorzędne źródło. Niestety, znamy je tylko z jednego egz<?mplarza (.raborowice) na blisko tysiąc wykorzy- stanych poszytów z zespołu akt Komisji Generalnej. ' Akta pozostałe po dokonaniu selekcji nie doszły w całości do rąk naszych. Zniszczenia wojenne są poważne, nie można jednak nawet podać ich wielkości wobec zaginięcia reper ,oriów archiwum Komisji Generalnej dla Śląska. Wspomniane braki mogą w znacznej części zostać uzupełnione. Mianowicie Vi wykonaniu nrzepisu § 206, rozp z 20 VI 1817 (GS 1817. nr 430. s. 161) glówny egzemplarz ItazdE') llmowy 122 Kazimierz Orzechowski Państwowego we Wrocławiu. Drugim są księgi i akty hipoteczne gruntów chłopskich powiatu kozielskiego 3, przechowywane wraz z analogicznymi dokumentami z po wiatu raciborskiego i głubczyckiego w sądzie powiatowym w Raciborzu. Zasadniczą pomocą w naszych rozważaniach będzie trzynasto tomowe dzieło Zimmermanna z lat 1783-1796 pt. Beitrage zur Beschreibung von Schlesien 4 oraz wydawnictwo urzę dowe z 1819 r., Statistisch-topographische Dbersicht des Departements der Konigli chen Preussischen Regierung zu Oppeln in Schlesien s. Cala praca podzielona będzie na 4 rozdziały, z czego pierwszy zamknie ogólne informacje o badanym powiecie, w następnym omówi się stan istniejący w momen cie wydania pierwszych ustaw uwłaszczeniowych i procesy zaznaczające się w dzie sięcioleciach poprzedzających ów moment. Wreszcie dwa rozdziały ostatnie zostaną poświęcone przebiegowi i rezultatom zasadniczych procesów: regulacji (uwłaszczenia sensu stricto) i znoszenia ciężarów chłopskich (reluicji). Oba te procesy bardzo ściśle łączą się ze sobą (np. reluicja jest wręcz częścią składową każdej regulacji), tak, że mogłaby powstać wątpliwość, czy celowym jest rozbijanie ich omówienia na dwa odrębne rozdziały. Do decyzji tej jednak skłoniło nas pragnienie możliwie przej rzystego uszeregowania naszego materiału, co przy łącznym traktowaniu regulacji i reluicji nie dałoby się osiągnąć. Zasadniczą trudność w tym wypadku stanowiłby fakt, że w obu procesach zakres gospodarstw nimi objętych