NIEUWSBRIEF 29e JAARGANG NR.1, DECEMBER 2010 - ISSN 1384-9034
Historische Kring Kesteren en Omstreken Arend Datema Instituut
Andelst - Avezaath - Dodewaard - Driel - Echteld - Eck en Wiel - Hemmen Herveld - Heteren - Ingen - Kesteren - Lienden - Maurik - Ochten - Ommeren Opheusden - Randwijk - Ravenswaaij - Rijswijk - Valburg - lizendoorn Zetten - Zoelen Historische Kring Kesteren en Omstreken
Bestuurssamenstelling Voorzitter: F. Schuurman Leden: Mauritslaan 10 Chr. de Bont 6669 Ax Dodewaard (0488) 41 3o 31 Molenstraat 33 [email protected] 3911 KK Rhenen (0317) 6137 26 [email protected] Secretaris: D.J. Honders-Schuurman Mauritslaan 10 J. van den Hatert 6669 AX Dodewaard (0488) 41 3o 31 Stationsweg 7 jokehonders ®orange.n1 4054 HA Echteld (0344) 64 13 11 [email protected] 2e Secretaris : J. W. van den Bosch Kempkeslaan 1 D. N. Tap 4043 LT Opheusden (0488) 441721 Tielsestraat 233 [email protected] 6673 AD Andelst (0488) 452474
Penningmeester: H.C. Mo orre es Secretariaat Werkgroep Zetten: Narcissenstraat 8 A. H. C. C. (Ton)Janssen 6666 BA Heteren (026) 472 2163 Tielsestraat no [email protected] 6674AC Herveld (0488) 45 21 40 [email protected] Stichting Arend Datema Instituut
Bestuurssamenstelling
Voorzitter/directeur: F. F. J. Nieuwenhof • De Ganzenhof 33 • 4061 BM Ophemert (o6) 10 71 09 90 [email protected] Secretaris: D. J. Honders-S chuurman Penningmeester R. Martens Mauritslaan 10 Schenkhofstraat 2A 6669 AX Dodewaard (0488) 4130 31 4041 CA Kesteren (0488) 4818 96 jokehonders @orange.n1 [email protected]
0 Historische Kring Kesteren en Omstreken Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van de Historische Kring Kesteren en Omstreken.
Auteurs die in dit tijdschrift publiceren, geven daarmee onvoorwaardelijke toestemming tot het in digitale vorm opnemen in openbare databases.
2 NIEUWSBRIEF HICK&O 29e jaargang nr.1- december 2010 Colofon
Nieuwsbrief Van de voorzitter 4-5 Gezamenlijke uitgave van de Lezingen dec., jan. en feb 6-7 Historische Kring Kesteren Opheusden: Het veer (II) 9-14 en Omstreken en het Uit de historie van Herveld (I) 15-17 Arend Datema Instituut Week van de Geschiedenis 19 Tabula Batavorum 21-23 Redactie: Kwartierst. Christ. G. Remmerde.24-25 D. J. Honders, J. van Ingen, Excursie De Gelderse Poort 27-29 H. Borgstein en F. Schuurman. Werkgroep Zetten: Lezingen 30 De grens over: Onderzoek in NRW31-35 Redactieadres: Vier eeuwen 'De Plukroos' (I) 36-39 Arend Datema Instituut, Winters in de (Neder-)Betuwe 40-41 Postbus 62, 4040 DB Kesteren Dialectwoorden 13 42 t.a.v. Redactie Nieuwsbrief Regionaal Archief Rivierenland 43 Historische foto's 45 Bezoekadres: Hannes: Doofstom 46 Historische Kring Kesteren &. Omstr. / Briefhoofd 46 Arend Datema Instituut Korte berichten 46 Stationsstraat 40-42 4041 cj Kesteren Telefoon: (0488) 48 22 05 Agenda Openingstijden Woensdagmiddag 14.00-17.00 uur december 2010 Woensdagavond 19 .0 o - 21.00 uur • Maandag 13 december 2010 Donderdagochtend 9.30-12.00 uur Vicary Kesteren, lezing 20.00 uur. Of op afspraak. • Dinsdag 21 september WG Zetten Oude School Hemmen, 20.00 uur. Betalingen januari 2011 Contributie €17,—/jaar • Maandag io januari 2011 Historische Kring Kesteren & Omstr. Vicary Kesteren, lezing 20.00 uur. Giro 3725054 / Bank 3319 57183 • Dinsdag 18 januari 2011 WG Zetten Oude School Hemmen, 20.00 uur. Arend Datema Instituut: februari 2011 Giro 777704 / Bank 3319 74 606 • Maandag 14 februari zon Vicary Kesteren, lezing 20.00 uur. Internet: www.hkko.n1 • Dinsdag 15 februari 2011 WG Zetten E-mail: [email protected] Quizavond Historie van de Streek. Oude School Hemmen, 20.00 uur.
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1— december 2010 3
Van de voorzitter
Folkert Schuurman
IWinter in de Betuwe
Na de zomervakantie, die voor ons altijd De aanbieding in het Veerhuis te Opheus - ergens eind augustus valt, zijn er direct den was ook dit jaar weer zeer gezellig. weer vele activiteiten, waarvan in dit Het is altijd weer leuk om de bestuursle- nummer verslag wordt gedaan. den van andere verenigingen te treffen en ervaringen uit te wisselen en even bij Activiteiten te praten. Op 9 oktober gingen we op excursie Naast deze activiteiten, waarvan in op een van de laatste zeer mooie dagen deze Nieuwsbrief verslag wordt gedaan, dat het zonnetje er nog doorkwam en de lopen er natuurlijk nog vele andere za- temperatuur nog aangenaam was. ken die op een later tijdstip tot een af- Dit in schril contrast met 23 oktober, ronding komen. toen we de fietstocht reden, uitgezet Een van deze activiteiten die waar- ter gelegenheid van de Week van de schijnlijk het eerst gereed komt is de Geschiedenis. Het werd een barre tocht! inrichting door de Werkgroep Zetten Daarna moest er aangepoot worden van het historische gedeelte in de appel- om het boek van Joke Honders op tijd schuur in Hemmen, die in de toekomst gereed te krijgen voor de presentatie hét informatiepunt wordt voor het Land- op 8 november. Bij de presentatie, die goed Hemmen. samenviel met de lezing over hetzelfde Op de volgende pagina treft u ook een onderwerp (Winters in de (Neder-)Be- bericht aan over de Canon van de ge- tuwe) was het zo druk dat de mensen niet meente Overbetuwe waar de Werkgroep in de zaal pasten, en een aantal mensen Zetten veel energie in heeft gestoken. met stoel en al in de gang terecht kwam. Leden die niet direct in de buurt wo- Werkgroep Zetten nen van een verkooppunt en die het boek De Werkgroep Zetten heeft te kennen willen bestellen, kunnen het zonder ver- gegeven dat ze streeft naar een meer her- zendkosten toegezonden krijgen. Zie de kenbaar profiel in hun eigen omgeving brochure bij deze Nieuwsbrief. en binnen hun gemeente. We bekijken Na deze activiteit leefden we toe naar momenteel hoe we dat juridisch kunnen 12 november: de aanbieding van het Jaar- vormgeven. boek nummer ii van de Stichting Tabula Batavorum. Dit jaarboek treft u ook aan Aangepaste vitrineruimte bij deze zending. De titel is 'Feesten en Rest mij nog te vermelden dat de Werk- Beesten'. Zoals gewoonlijk zijn er be- groep Archeologie de vitrineruimte hoorlijk wat bijdragen van leden van gedeeltelijk nieuw heeft ingericht met onze vereniging. archeologisch materiaal. •
4 NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.i — december 2010 Canon van de Gemeente Overbetuwe
Tijdens de Nieuwjaarsreceptie van de kopen voor de gereduceerde prijs van Gemeente Overbetuwe zal het eerste 6,50 Euro plus verzendkosten. Voor an- exemplaar van de Canon van de Ge- dere belangstellenden is het boekje te meente Overbetuwe worden uitgereikt koop voor lo Euro aan de Burgemeester. Indien u belangstelling voor dit Aan deze Canon hebben diverse leden boekje heeft kunt u dit nu al doorgeven van de werkgroep Zetten een bijdrage aan Ton Janssen, secretaris van de WG geleverd. Zetten. Leden van de medewerkende Histori- Telefoon 0488 452140 of sche Verenigingen kunnen deze Canon E-mail: [email protected]
Toevoegingen aan onze Osenvorenreeks
A269 Protocol van bezwaar kerspel Echteld, RNB inv. 267 1739-1792; A27o Protocol van bezwaar kerspel Echteld, RNB inv. 268 1792-1811; A271 Protocol van bezwaar heerlijkheid Lienden, ORA-Lienden inv.ii, 1761-1783 (en 181o); A272 Protocol van bezwaar kerspelen Meerten St. Aalst, RNB inv. 243,1739-1802; A273 Protocol van bezwaar kerspelen Meerten & Aalst, RNB inv. 244,1803-1811; A274 Protocol van bezwaar kerspelen Hien & Dodewaard, RNB inv. 257,1739-1782; A275 Protocol van bezwaar kerspel Eck en Wiel, RNB inv. 231,1739-1808; A276 Protocol van bezwaar en testamenten heerlijkheid Uzendoorn, ORA-Uzendoorn inv. 9,10,12 en 15,17,1789-1804 (testamenten 1757-1793); A277 Protocol van bezwaar kerspelen Hien & Dodewaard, RNB inv. 258,1782-1798; A278 Protocol van bezwaar kerspelen Hien & Dodewaard, RNB inv. 259, 179 8-1804; A279 Bank van Zoelen, geloftesignaat, RNB inv. 198 & 19 9, 1614-1632 en 1630-1664; A280 Verpondingen, familiegeld, maancedullen enz Lakemond, ORA-Wageningen inv.173, diverse perioden van 1671-18 0 8; A281 Protocol van bezwaar heerlijkheid Indoornik, ORA-Indoornik inv. 1 & 2,1684-1702 en 1702-1728; A282 Protocol van bezwaar heerlijkheid Indoornik, ORA-Indoornik inv. 3,4,19, 20 St 21,1728-1810, diverse perioden 1717-1796, volmachten en testamenten; A283 Protocol van bezwaar heerlijkheid Homoet, ORA-Homoet inv. 1 St 2,1694-1779 en 1779-1810; A284 Protocol van bezwaar kerspelen Hien & Dodewaard, RNB inv. 260,1804-1811; A285 Protocol van bezwaar heerlijkheid De Marsch, ORA De Marsch inv. 24,28 en 25,1719-1779, 1768-1810 en 1780-1810;
Daarnaast zijn in transcriptie verschenen de complete kerkarchieven van Lienden en Kesteren. Het kerkarchief van Echteld is eveneens gereed en zal binnenkort worden aangeboden aan het kerkbestuur.
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1— december 2010 5 Lezingen
Hans Borgstein en Ran Martens Zalencentrum 'De Vicary' v.h. 'Johanna's Hof' te Kesteren, Nedereindsestraat 27a, Tel. (0488) 48 15 27
Maandag 13 december 2010 die los van Echteld een eigen koers ging 2o.00uur varen. Wij vermoeden dat Otto van Zalencentrum 'De Vicary' Wijhe van Echteld (de 9e heer) rond 1591 geprobeerd heeft het bezit van de G eertrudis van Dijk en Hans van Wijhe Van Wijhes van Hernen in handen te I Vrienden van de Wijenburg krijgen. Om de een of andere reden is dit niet gelukt. Wat weten we hierover en Als 'Vrienden van de Wijenburg' heb - hoe komen we erachterwat er is gebeurd? ben wij een gezamenlijke hobby. In 2004 kwamenwij elkaartegen. Vervolgens zijn Willem van Wijhe we samen verder gegaan met onderzoek en de Tielse Kroniek naar de historie van de Wijenburg. Op Wie was Willem van Wij he en wat was onze website www.vriendenvandewijenburg zijn relatie met de Tielse Kroniek? ni is te zien wat het resultaat van onze speurtocht is. De Wijenburg Portretten Het programma ziet er als volgt uit: Er blij ken nog ca. 20 portretten van be- woners van de Wijenburgbewaardte zijn De Wijenburg gebleven. We hebben eenaantal daarvan in de Tachtigjarige Oorlog mogen fotograferenbij verschillende fa- Hoe waren de Van Wijhe's op de Wij- milies.We zijn nu bezig met het maken enburg betrokken bij de Tachtigjarige van een 8-tal reproducties zodat we in 0 orlog? Het dagboek van Otto van Wijhe Echteld ook op deze manier een stukje de 9e heer van Echteld uit 1574 geeft ons lokale geschiedenis kunnen laten herle- een boeiend beeld. In zijn 2 alba amico- ven. Een overzicht van de stand van zaken. rum krijgen we een indruk van Otto's studiereis naar Frankrijk en zijn banden Hoe verder met veeltijdgenoten. Otto's zoon Reinold Hoe gaan we verder met ons mooie pro- (de we heer van Echteld) diende in het ject? Een Culturele dag i.s.m. het Dorps- Staatsche Leger onder Frederik Hendrik. huis, een open dag in de Wijenburg, een Wat heeft hij meegemaakt? Hij is in ieder onderwijsproject? We hebben nog al- geval bekend geworden door de prach- lerlei ideeen. • tige graftombe in de Echteldse kerk.
Touwtrekken om kasteel Hernen Rond 1400 werd kasteel Hernen eigen- domvan de familie Van Wijhe. Hierdo or ontstond een Hernense Van Wijhe-tak
6 NIEUWSBRIEF HKICSLO 29e jaargang nr.i- december 2010 Maandag io januari zoio Maandag 14 februari 2010 20.00 Lezing zo.00uur Zalencentrum 'De Vicary' Zalencentrum 'De Vicary'
De heer K. C. Tammes De heer H. N. van Lier
I Burgemeesters, vroeger en nu I Ruilverkavelingen in de vorige eeuw
Aan de hand van een aantal concrete por- Ruilverkavelingen zijn oud. Veel ouder tretten van burgemeesters van de vroe- (en internationaler) dan vaak gedacht. gere gemeenten die zijn opgegaan in de In de inleiding zal kort worden ingegaan huidige gemeente Buren, zal een beeld op deze 'voorgeschiedenis' (elders en geschetst worden van de wijzigingen die in Nederland) vóór de twintigste eeuw. zich in het ambt hebben voorgedaan. Daarna zal ingegaan worden op de Met name zal aandachtbesteedworden eerste — vrijwillige — ruilverkavelingen aan de burgemeesters De Jonge en Hoft- die uiteindelijk hebben geleid tot de ijzer van Lienden, Kamp van Lienden en eerste ruilverkavelingswet (1924) en Maurik en Van Rappard van Zoelen. tenslotte ook tot de oprichting van de Het gaat hierbij omburgemeesters die Cultuurtechnische Dienst in 1935 (alge- functioneerden vo or, in en na de Tweede meen bekend geworden als de `CD'). Wereldoorlog. Vervolgens zullen de verdere ontwik- Tenslotte wordt hun ambtsinvulling kelingen in de RVICS besproken worden: afgezet tegen de belevenissen van een van boeren-instrument naar uiteinde- burgemeester in de huidige tijd. a lijk multifunctionele landinrichting en streekontwikkelingen. Burgemeester Hoftijzer Ook in de Betuwe heeft zich deze ont- stelt de verbouwde pont in Ingen in bedrilf (1967). wikkeling voorgedaan. Het zal worden geschetst aan de hand van een aantal io-jaarlijkse perioden. Een en ander wordt afgerond met de vertoning van een voorlichtingsfilmpje van enkele de- cennia geleden (Alles Wisselt). In het tweede deel van de inleiding zullen de diverse ruilverkavelingen in het Rivierengebied besproken worden. Bij enkele daarvan zal wat nader inge- zoomd worden op de plannen zelf: doel- stellingen, het ontsluitingsplan en het verkavelinsplan, boerderij -verplaatsing, natuur en landschap en tenslotte de re- creatie. •
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1— december 2010 7
Schoenen Lederwaren Sportadikelen Schoenreparaties _ Sleutels Fietsenspeciaalzaak én Total tankstation
Arie de Bruijn "r3r1;wrinitakersinerk tu uzikuirrk Dalwagen 16
DODEWAARD Molendam 39 • OCHTEN (0488) 41 1316 Tel. (0344) 6412 82 Drogisterij Roelofsen
Dorpsstraat 7 etos Opheusden Tel. (0488) 44 21 86
Lid van Elektrotechniek Bonegraafseweg Lr 14 ó rno 6669 MH Dodewaard ("t (0488) 41 1214 (0488) 41 21 93 E-mail: [email protected] www.petersvanton.n1 Elektrowinkel Kalkestraat 3 6669 CK Dodewaard (6 (0488) 412685 — (0488) 41 04 50 Peters van Ton E-mail: [email protected]
8 NIEUWSBRIEF HKIC840 29e jaargang nr.1— december 2010 Opheusden
Joke Honders
IVroege geschiedenis veer (II)
De volgende vermeldingen omtrent het van G ulick ende van G elre ende greve Opheusdense veer dateren uit 1415 en van Zutphen. Sonder argelist in oirconde daarin wordt pas goed duidelijk dat het mijnes zegels aen desen brief gehangen. om het Opheusdense veer gaat. Ghegeven int jair ons Heren dusent vier- hondert ende vijftijen op onser Liever De oorkondes uit 1415 Vrouwenavont Annunciaciones.' In deze oorkondes is sprake van het veer zoals ze gelegen is op de Rijn beneden Goederen in ruil Wageningen. In dat jaar, op 24 maart, In een andere, meer uitgebreide acte van draagt Hubrecht van Culenborch, here 9 april uit hetzelfde jaar wordt beschre- tot Mere (zoon van de in deel I vermelde ven dat de neven het veer in leen terug- Peter) samen met zijn neefHubrecht van krijgen van Reinald en in ruil daarvoor Culenborch (zoon Gerrit uit de akte van een aantal landerijen van hem krijgen: 1367) het veer op aan hertog Reinald van zeventien morgen weerdakkers, gelegen Gelre. De letterlijke tekst luidt als volgt: in Rijswijk, plus een zandstuk in Rijswijk `Ic Hubrecht van Culenborch, here tot ter grootte van zeven morgen met het Meere, doe kont ende kenlick allen luden aanschot en verder nog het Polderveld dat ic voir nu ende voir mijnen nakome- lingenmit desen openenbrieve opdragen De akte uit 1415. ende quijtgescauden hebbe, opdragen en quijt schelde tot b eho efheren Hubrechts here tot Culenborch ende ther Lecke, mij- nen lieve neve, dat veerstat tot Huesden, so als dat opten Rijn beneden Waghenin- gen gelegen is ende ic van bruederscei- dinge van mijne lieve neve voirscreven te hauden plegen. Ende vertije dairop voir mij ende mine nakomelingen in be- hoef mijns liefs neven voirschreven ten ewigen dagen ende bid mijne lieven neve voirscreven dat hij dat veerstat voirscre- venvoirt opdragen ende te goide scelden wille mijnen lieven genedigen here den hogeboren vorst heren Reijnalt hartoge
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr. - december 2010 9 aldaar ter grootte van acht morgen. Ze De eerste ongedateerde brief, is een mis- krijgen deze landerijen in leen. Ze kun- sive van het Hof aan graaf Leicester. Het nen het goed inlossen voor vierhonderd Hof geeft in overweging de twee aan- oude Frankrijkse schilden ofKeizers chil- gekomen oorlogschepen te stationeren den en veertich oude schilden ofbetaling te Opheusden en Heteren. In deze brief in ander goud. De pacht is veertig oude wordt nogmaals aangedrongen op beta- schilden per jaar, dat op St. Petersdag be - ling van het verschuldigde, van het leve- taald moet worden. Dit goed wordt aan ren van paarden en schepen tot vervoer Hubrecht van Culenborch overgedragen van troepen enz. en hij moet de huur als voorschreven be- De volgende brief m.b.t. tot het veer is talen aan zijn neef. Deze acte is bezegeld vanvjuli1568 en is aan de veermante (Op) door Hubert van Culenborch, heer tot Heusden gericht met last om op maandag Meer en mede bezegeld door Gherit van a.s. met zijn grootste pont aan de Praast Culenborch, Ghijsbert van Culenborch [Arnhem] te zijn voor het overbrengen (hun oom, bastaard) en Lambert van de van geschut. Een brief van 19 augustus Weteringhe, als mannen van leen. 1568 gericht aan het Hof van B.S. en R. van Nijmegen behelst een verzoek. Daar Een acte uit 1430 zij met het oog op de voortdurende over- In het archiefvan de heren en graven van tochten, hun eigen ponten niet kunnen Culemborg berust nog een acte, ditmaal missen, verzoeken zij gebruik te mogen uiti430 waarin Hubrecht, heer van Meer maken van de ponten van Rhenen en Op - met Jan (ook wel Johan van Culemborg) heusden, die het Arnhemse geschut van dezelfde afspraken maakt als waarvan in Doesburg hebben opgehaald en toch in de voorgaande acte sprake is. Jan is na- de buurt zijn. melijk zijnbroer Gerrit (dit zijn kinderen De volgende brief is van 30 augustus van genoemde Hubrecht van Culemborg 1572 waarin een zekere Derrick Guerts uit de acte van1415) opgevolgdin1422 en bevel krijgt om nogmaals naar Opheus- blijkbaar was het nodig de afspraak uit den te gaan om de pont naar Arnhem te 1415 opnieuw vast te leggen. brengen vo or het laden van paarden. Der- rick had daarvoor namelijk verklaard, Het veer tijdens dat de pont nergens te vinden was en de de 80-jarige oorlog schrijver van de brief vermoedt dat er In het archiefvan de heren en graven van 'noodlist' in het spel is. Of hij gevonden Culemborg zijngeenlatere vermeldingen werd, is niet bekend, maar het jaar erop betreffende het Opheusdense veermeer in juni 1573 blijkt de Opheusdense pont te vinden. In een ander archief (het Hof bij Wageningen gezonken te zijn en de van Gelre en Zutphen) daarentegen wel. richter van Wageningen krijgt van het Het zijn brieven ofmissives gericht aan of Hof op dracht om te pont te lichten en van het Hof afkomstig en hebben betrek- naar Zutphen te brengen. king op het veer ten tijde van de oorlog Een missive van ambtman en ridder- met Spanje. (N.B. De term 8o-jarige oor- schap van Nederb et uwe aan het Hofvan log mag eigenlijkniet meer gebruikt wor- 15 januari 1581 behelst het volgende, in den, beter is de Opstand tegen Spanje). het belang van de inwoners van hun ambt
10 NIEUWSBRIEF HK1(8,0 29e jaargang nr.1— december 2010 Het do en zinken van de pont is blijkbaar niet gebeurd want in een latere brief uit dat jaar dringt de ambtman (Reyner van Dorth, He er van Varik) en de ridderschap van de Neder-Betuwe er bij het Hof op aan dat de veerman van Opheusden, Adriaan Heij, vergunning krijgt om zijn schip op het veer te mogen gebruiken op die voorwaarde dat de vijand er geen gebruik van zal maken. Aangezien het hem door de landschap is verboden, kan de schrijver van de brief er niet zelf over beslissen. (Deze veerman Adriaan Heij komen we trouwens ook tegen in een artikel van Menno Potjer in B&M van Gelre, deel 95, waarin we kunnen lezen dat voori612/23 bouwliedenbij Adriaan Heij houtkonden kopen, waaronder eiken roeden, voor reparatie van het kasteel Ter Leede te Resteren). Uit al dezebrieven is niet duidelijk ofde heren van Culemborg in die tijd nog altijd eigenaar van het veer zijn, halverwege i600 in ieder geval al niet meer.
St. Christoffel In de kerk van Opheusden beyond zich in de 16e eeuw nog een muurschildering die de heilige Christoffel voorstelde. Beeld van de heilige St. Christoffel Het is niet zo verwonderlijk dat juist deze heilige is afgebeeld in de Opheus- dringen zij er op aan, dat de `verdingen' dense kerk, want Christoffel is namelijk van de Overbetuwsche dorpen en van die de beschermheilige van o.a alle soorten beneden Tiel met de vijand afgeschaft reizigers, waaronder ook vaarlieden. Er worden, daar anders de Nederbetuwe, liepen namelijk twee belangrijke wegen waar de 'derde man' wacht houdt, te zeer naar het Opheusdens veer, de Dalwagen bezwaard wordt. Voorts dringen zij aan (onderdeel van de weg vanaf Nijmegen) op het doen zinken van het veerschip te en de Pottumse straat vanaf Tie!. Er kwa- Opheusden en op vergunning aan die men dus veel reizigers door of langs Op - van Hien, Dodeweert en 0 chten om heusden. overdag hunne `cae- en vlouschuytken' Met de Reformatie werd de schildering te gebruiken. onder een dikke laag kalkverborgen om
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1 - december 2010 11 HUMERI CATERING
RENTMEESTERSKANTOOR VAN LYNDEN Dorpsstraat 1 Postbus 24 6672 LC Hemmen 667o AA Zetten Salades, Warme en koude buffetten en hapjes, Tel. (0488) 451312 Belegde broodjes, Barbecuepartij en, Fax. (0488) 452621 Verhuur feesttenten, tafels, stoelen enz. E-mail: [email protected] Vo or bedrijven en particulieren • Beheer en taxaties Bonegraafseweg — 4o51 CG 0 chten • Onteigening en planschade Tel.: (0344) 64 55 90 • Grond en pachtzaken E-mail: [email protected] • Schaderegelingen www.huiberscatering.n1 ZAAD- EN PLANTENHANDEL Herman Tijssen Firma S.A.H. van Binsbergen & Zn. Broekdijk 31a 4041 CT Kesteren (0488) 48 13 43
zonwering Bezoek onze showroom! Uw adres voor: Broekdijk 40 • Tuinbloemen, landbouwzaden 4041 CW Kesteren en bestrijdingsmiddelen; Tel. (0488) 48 20 o8 •Alle soorten pootaardappelen, www.tijssen-zonwering.n1 planten en meststoffen.
12 NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1 - december 2010 aan Dircks van Heumen en RoelofEverts. Wie is deze heer van Duckenborch?
De familie Valckenaar Het betreft hier een telg uit het geslacht Valckenaer. De familie Valckenaer was een aanzienlijk Utrechts geslacht van lage adel, die veelbezittingen in de provincie Utrecht had. Ook in Rhenen hadden zij tot in de17e eeuwbezittingen, zoals o.a. de Snoijgrevenweert, later het Huis de Blau- we Kamer genoemd. De familie was al sinds1451beleend met ditgoed. Hendrick Valckenaer, die in 1471 schout te Rhenen was, was ook tollenaar van de Rijntol te Rhenen. Of de familie in die tijd ook al eigenaar was van het Opheusdense veer is mij niet bekend, maar in latere tijd blijkt dat het veer samenhing met het Carel Valckenaer, heer van Duckenborch goed De Blauwe Kamer. De Valckenaers waren verder nog ei- tij dens een restauratie rond184..tevoor- genaar van het huis Stuvenest in Rhenen schijn te komen. Hij is door een aantal en erwordt verondersteld dat ze in del6e personen uit die tijd beschreven. Even eeuw eigenaar waren van Remmerstein. later verdween hij jammer genoeg weer In de rest van de provincie wordt de fami- onder de kalk, eveneens bij de restauratie lie genoemd in verband met de kastelen in 192.. of ridderhofsteden Ter Meij (Vleuten), De Batau (Jutphaas), Bottestein en De Latere eigenaren Rumelaar (Woudenberg). In Opheusden Het is onduidelijk wanneer precies het wordt in 1576 een Rutger Valckener ge- veer uit handen van de heren van Cu- noemd. Hij komt voor in eenbriefvan Het lemborg is geraakt. In 1650 wordt bij de Hof, gericht aan die van Wageningen om verponding van Opheusden als eigenaar Rutger in hun stad niet meer dan andere van het veer genoemd de heer van Duc- personen van adel te bezwaren. kenborch tot Utrecht. Hij wordt voor het veer met huis, hof en boomgaard - dat De naam Duckenborch hij verpacht heeft aan een zekere Jacob Toen Margaretha, dochter vanJohan van Peters - aangeslagen voor een bedrag van Boetbergen, in 1576 trouwde met een f90. De heer Van Duckenborch bezit in Hendrick Valckenaer kwam het leen- Opheus den niet alleen het veer, maar ook goed Ter Duyckenborch (Nijmegen) in nog twee morgenrijsweerdaanhetveer, 8 handen van het geslacht Valckenaer, en morgenbouwland en IA morgenweiland, gingen deze zich vanaf die tijd heer van dat allemaal gepacht wordt door Adri- Dukenborch noemen. De zoon van dit
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1- december 2010 13 De verkoop in1682 Na 1682 gaat het veer over van hand tot hand. In 1682 verkopen de erfgenamen van Carel, Florentina Valckenaer en Jo- han van Hardenbroek, heer en vrouwe van Mathenesse en de voogden van Ma- ria Mathenesse, het veer aan juffrouw Willemina van Veenendaell, weduwe van jonker Johan Coninck, in leven 'op- per-coopman' van Batavia. Het geheel wordt aangeduid als het veer over den Rijn tegenover de uiterwaard genaamd de 'Neudegraafse ofBlauwe Camersche Weert'. Als veerman/waard rond die tijd zien we in de belastingcohierenvan1693- 1704Gerrit Isaacs van Lochum genoemd. De familie Coninck is eveneens van Utrechtse adel, een Godert de Coninck is in 1525 burgemeester van Utrecht. De Margriet van Mathenesse, familie Coninck wordt genoemd i.v.m. houdster van de Meurse Tol. de kastelen Bottestein (Vleuten), Rho - destein (Langbroek) en de ridderhofstad echtpaar, Herman Valckenaer trouwde Vleuten. Bovengenoemde weduwe Wille- in 1596 met Margriete van Mathenesse. mina van Veenendaell woonde in Rhenen, Deze Margriete of Margarete wordt in vandaar blijkbaar haarbelangstelling om 1623 in verband met Opheusden al ge- dit veer te kopen. • noemd als `douagière van wijlen joncker Herman van Valckenaer in sijn leven heer (Wordt vervolgd) tot Duckenborch, Portengen', wanneer zij twee blokken tienden met de Gar- Bronnen deel I en H: stiend koopt, plus de helft van de tol, 1. Gelders Archief.Toegangsnummer: 0370, Ar- genaamd de Moerschen Tol, gelegen op chieftitel: Heren en graven van Culemborg, Inventarisnummer: 218,599, Goo en 892. die Waal en Rhijndijk, die de graaf van 2. Het Hof van Gelre en Zutphen, toegang 0124, Egmond (Buren) bezeten had en die aan diverse nrs. Adriaen Heij, veerman van Opheusden, 3. Verponding en Oudrechterlijke archieven. verpacht was. Osenvorenreeks in het Arend Datema Insti- De heer van Dukenborg, die in 1650 tuut te Kesteren. bij de verponding van Opheusden ge- noemd wordt, moet Carel zijn, de zoon van Herman Valckenaar en Margarete van Mathenesse. Het veer blijft tot 1682 in handen van de familie Valckenaer.
14 NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1- december zoio Uit de historie van Herveld
Herman de Regt
Een Overbetuwse plaats, vrijwel I kansloos om een echt dorp te worden. Deel I. In het algemeen was een kerspel een met oerbos waarin ook wolven verble- dorp met de kerk in het midden, daarbij ven. Het bleef onbewoond, ook na de een aantal woningen en verder boerde- ontginning. Daar waar de Tielsestraat rijen, ook daarbuiten. Hoe was dat met door het woongebied van Herveld kwam, Herveld? stonden slechts tien woningen. Te klein dus voor dorpsontwikkeling. De Hoog- Herveld als kerspel straat, tegenwoordig de Hoofdstraat in Het marktcentrum van de streek was Herveld-Noord, was meer dan een ki- Eist. Hier zetelde ook het Ampt, dat lometer noordelijk van de Tielsestraat voor de Over-Betuwe aan de graaf, la- in Herveld-Zuid, dus eigenlijk in een ter hertog van Gelre, verantwoordelijk uithoek. Langs deze straat stonden niet was voor het bestuur, de rechtspraak en meer dan twaalf huizen. Ook hier te het beheer van dijken en watergangen. weinig om een kern te kunnen worden. Van hieruit liep een weg over Lijnden, Er was nog meer. Utrecht was in de Valburg, Herveld, Andelst en verder Middeleeuwen in de Nederlanden be- naar Tiel, later de Tielsestraat geheten. noorden de grote rivieren verreweg Een belangrijke weg, want Tiel was in de voornaamste stad. Nijmegen was de Middeleeuwen een belangrijke han- dat voor ons gebied. De verbinding delsstad. In de 18e eeuw was deze weg liep over de Waaldijk, bij Andelst daar een der eerste in de streek die verbeterd vanaf komend en dan via Zetten met de werd middels bezanding en daarom toen Witte Herberg, naar het Lexkesveer in Zandweg genoemd werd. Valburg en An- de Rijn bij Wageningen. En vandaar naar delst werden echte kerkdorpen. Maar Utrecht. Dit verkeer kwam dus niet door Lijnden en Herveld hadden te weinig Herveld. inwoners om een kerk en een pastoor Belangrijk was ook dat er tussen de te kunnen bekostigen. Tielsestraat en de Hoogstraat een buurt- Er was meer. De Tielsestraat ging schapje was, De Lech geheten. Door het van Valburg met een wijde boog om het bijzondere van de bewoners vormde dit Herveldse Veld heen, naar het westen, echter geen verbindende schakel, maar naar Andelst dus. Dit Veld was, en is een was integendeel eerder een hindernis. heel groot laaggelegen gebied, daarom Maar hierover later meer. komgrond genoemd, dat regelmatig on- Dit alles was oorzaak dat er in Herveld der water kwam te staan toen er langs de geen centrum met een kerk ontstond. rivieren nog geen aaneengesloten dijk Wel kwam er aan de Tielsestraat een was. Zo'n gebied bleef lang begroeid kapel om de kindertjes te dopen, daar
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1 - december 2010 15 'Led al ITn
H.D. Verwoert en Zn. Cotottele Noninginvickting
Dalwagenseweg 43 • 4043 MT Opheusden tel.: 0488-441351 • fax: 0488-442751
Onze openingstijden zijn: di-wo-do: 09:00-18:00 vrijdag: 09:00-21:00 zaterdag: 09:00-17:00
Tielsestraat 103 Tel: (0488) 4412 98 4041 CS Fax: (0488) 4432 92 Kesteren email: infoevandamwanen Lunch a la carte van 12.00 tot 16.00 uur dinsdag t/m zondag maandag gesloten
CaieA/ Orlekdeli • /eel Itui-
Veerweg 1 - Opheusden T: (0488) - 44 12 07 - www.veerhuis-opheusden.n1
16 NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1— december 2010 waar de Dijkstraat begint. Dus niet in De ten. Daarnaast staat tegenwoordig een Lech. Tegenwoordig is het een boerderij- statig huis, gebouwd in circa 188o, toen achtige woning, nu De Oude Kapel gehe- De Nieuwe Kapel genoemd. •
ii Tielsestra t
Het huis 'De Oude Kapel', gezien vanuit de Dijkstraat. Deze straat komt uit op de Tielsestraat en gaat in het verlengde ervan over in de Lechstraat. Wageningen
x x x x x 1\ x x x x x ZETTEN VALBURG
Hoogstraat Herveldse Veld Eist
Tiel xxxxx Tielsestraat Waaldijk Dijk raat Nijmegen
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1 - december 2010 17 n110 vakzaak Woninginrichting Piet van Walsem Textielhandel Voor machines, ijzerwaren, P. J. VAN DAM gereedschappen, Kalkestraat 8 dierenvoeding, Dodewaard hengelsport Tel. (0488) 41 1313 en nog veel meer naar:
Piet van Walsem meubelen Opheusden tapijten gordijnen Dorpsstraat 2 bedden Tel. (0488) 44 13 17
VERBOOM
Swaenenstate 4 — Opheusden — Tel. (0488) 4491 40
18 NIEUWSBRIEF ~8.0 29e jaargang nr.i- december 2010
Week van de Geschiedenis
Redactie
• 'Rondje Pontje' Koud en nat Het was koud en het was nat. De Week konden vertellen over de locaties waar van de Geschiedenis van 16 tot en met men langs kwam. Door het slechte weer 24 oktober stond in het teken van Land was de belangstelling echter niet groot. en Water. De Week van de Geschiedenis wordt De Historische Vereniging Oudheid- georganiseerd door het Nationaal His- kamer Rhenen en Omstreken had het torisch Museum. Wellicht kunnen we initiatief genomen om op zaterdag 23 ok- aan hen suggereren een ander tijdstip tober een fietstocht te organiseren aan te kiezen voor deze activiteit. beide zijden van de Rijn. Wij hadden ons Een lichtpunt, tevens ook een rust- hierbij aangesloten voor de bemanning punt, was het bezoek aan de fraaie An- van de locaties aan de Betuwse zijde. drieskerk van Amerongen. Het is logisch gezien het thema om Afzien was het voor de Toneelvereni- iets te laten zien van veranderingen in ging De Hucht, die op het ingehuurde het landschap die met water te maken pontje - ook in de regen - het bekende hebben. Daarvoor waren op diverse schilderij uitbeeldde van F. Hart Nibbrig punten stands ingericht, bemand met uit 1908. Je krijgt het nog koud bij het mensen die de bezoekers een en ander bekijken van onderstaande foto! •
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1- december 2010 19 AUTOBEDRIJF AZET Transitoweg 2 4051 CA OCHTEN If Telefoon (0344) 6428 19 - Telefax (0344) 64 35 33 Internet: www.hazet.n1 E-mail: [email protected] • APK-keuringsstation • Levering alle merken nieuwe auto's • Ruime sortering occasions rroSil • Onderhoud, reparaties en LPG-inbouw • Moderne autowasserette LID BOVAG • Taxibedrijf (trouwrijden, ziekenvervoer enz.)
CENTRALE VERWARMING Doe-het-zelf centrum SANITAIR — DAKBEDEKKING LOOD- EN ZINKWERKEN Jan Doeleman LOODGIETERSBEDRIJF Voor al uw:
* Verf * Schuifwanden * Verfmengen * Hout * Behang * Plaatmaterialen * Sanitair * Zonwering * Electra * Verhuur * Verlichting tapijtreiniger * Gereedschap • IJzerwaren * Meubels Telefoon (0488) 451893 Ow handige buurman Dr. A.R. Holstraat 17 Nedereindsestraat 30 - Kesteren 6671 XW ZETTEN Telefoon (0488) 481223
20 NIEUWSBRIEF mom° 29e jaargang nr.i- december 2010 Tabula 2010
Kobus van Ingen I lie Jaarboek gepresenteerd II in het Veerhuis te Opheusden Op 12 november jl. is het ne jaarboek van ling van boeiende bijdragen. Het eerste de stichting Tabula Batavorum gepre- exemplaar werd overhandigd aan de bij senteerd. Het thema van deze uitgave is ons allen bekende verteller en schrijver 'feestelijkheden' . In dit jaarboek met de Hans van den Hatert. Hans is door de titel 'Feesten en Beesten', vermaak en vertier redactie verkozen vanwege zijn vele in de Betuwe, staan negentien hoofdstuk- boeiende bijdragen die hij in de loop ken over allerlei festiviteiten die in de van de jaren over de Betuwe en over de Betuwe plaatsvinden en plaatsvonden. Betuwenaren heeft geschreven. Ook in Sommige artikelen gaan ver terug in de dit jaarboek is een smakelijkverhaal op- tijd, andere spelen zich af in de recente genomen over allerlei feesten die in het historie. Al met al een aardige verzame- verleden in 0 chten hebben plaatsgevon-
Hans van den Hatert onvangt uit handen van Tabula-voorzitter Geert Visser het eerste exemplaar.
NIEUWSBRIEF HKICSt.0 29e jaargang nr.i— december 2010 21 ?tims LiJ
• damesmode • herenmode • kindermode • algemeen textiel Slagerij / traiteur Augustinus • woninginrichting
NET EVEN ANDERS, JE PROEFT HET VERSCHIL Boorsma CENTRUM VOOR MODE & WONINCINRICHTING Hoofdstraat 12 — 4041AD — Kesteren
Tel: 0488-482400— Fax: 0488-481092 Eekt zgnk vat- Att.- A4,5€.7-14' http://www.slagerijaugustinus.n1 Kerkdwarsstraat 1 • 4041 XC Kesteren E-mail: [email protected] Telefoon 0488 - 48 13 53 • www.boorsmakesteren.n1 Parkeren voor de deur!
Uitvaartverr7orging Erik van L_ijoest
Tel. 0344 - 65 SS 32 dag & nacht Respect voor alle wensen Aandacht voor alle mensen
• Voor- en nazorg • Begeieiding en advies • Ongeacht waar u verzekerd bent • Verzorgt uitvaarten in de gehele regio • Opbaring thuis of in elk gewenst rouwcentrum
1101.1W uitvaartverzorging.erikvanzoest.n1
22 NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1— december 2010 den. Zijn artikel draagt als titel 'Een sneej er de Sterrenschans bij Pannerden en het in de neus'; Verhalen over Ochtense feesten. thans in Duitsland gelegen vestingstadje De voorzitter van de stichting Geert Schenkenschans. Van recentere datum Visser hield een smakelijk verhaal over zijn de sporen van de Ussellinie die bij- Hannes. Hierin blikte hij terug op de vele voorbeeld nog goed zijn terug te vinden activiteiten die Hannes tentoonstelde op Meinerswijk en op andere plaatsen in vanaf de jaren vijftig. Zijn verleden als de Over-Betuwe. Op meerdere plaatsen voetballer, zijn stukjes in de krant en de in het Rivieengebied vinden we nog her vele publicaties waar hij aan heeft mee- en der oorspronkelijke tankgrachten en gewerkt. Ondanks dat Hannes momen- betonnen kazematten. Gedurende de teel wat minder goed te been is kon hij Opstand (Tachtigjarige Oorlog) zijn de het toch niet nalaten om op te staan en Rijn- en Waaldijken en hun directe om- enkele smakelijke `Betuwse' verhalen geving verdedigd geweest met losstaan- te vertellen. de Landweren of `redouten'. Deze zijn Na de overhandiging van de boeken vrijwel geheel verdwenen. Echter veld- aan de andere auteurs hield Kobus van namen, oude kaarten en archiefstukken Ingen een korte inleiding over het thema geven hierover nog wel wat informatie. van het jaarboek voor het komende jaar. Ook de mens in dit onderwerp zou nog Dit wordt 'Militair strategische monu- wel eens een aandachtspunt kunnen zijn. menten in het Rivierengebied'. Zo op Wat te denken van fortcommandanten, het oog een ietwat moeilijker onderwerp. schetskaarten van (onder)officieren, Echter misschien wel een onderwerp dat dagboeken en noem maar op. Let wel vanuit allerlei invalshoeken te beschrij- dat het hoofdonderwerp ` Militair stra- ven valt. Militair strategisch waren na- tegische monumenten' niet uit het oog tuurlijk de Romeinse Limes, de noord- mag worden verloren. grens van het imperium dat in ons gebied Indien u denkt een bijdrage te kun- zo'n 300 jaar heeft kunnen domineren. nen leveren dan gaag even contact op- Daarnaast zijn er natuurlijk in het wes- nemen met Joop de Wolf (0481-376064) tenlijk Rivierengebied de forten van de of Kobus van Ingen (0488-441741). Eind nieuwe Hollandse Waterlinie, centraal januari zullen we een gezamelijke au- de Linie Ochten-De Spees, en de Span- teursbijeenkomst beleggen. • jaardsdijk. In het uiterste oosten waren
Voor een stijlvolle begrafenis in Neder-Betuwe, Overbetuwe, Buren Rhenen, Wageningen, Veenendaal, e. o.
Familie Wevers o Brederode 16 6669 GL DODEWAARD BEGRAFENISVERZORGING (0488) 4110 55 * (06) 300 40 552 infoweversuitvaart.n1 Sinds 1855 vertrouwd en betrokken www.weversuitvaart.nl
NIEUWSBRIEF HKK&O 29e jaargang nr.1— december 2010 23 24 x Ochten t Dod.30-08-1888 *Dod. 18-09-1817 Remmerd Janse REMMERDEN REMMERDEN
planter * Ochten 24-08-1785 It Dod. 12-09-1826 Jan Wouter JanREMMERDE t Nijmegen19-11-1926 x Kesteren Dodewaard 31-12-1851 Hermina vAN LUNEN bakker
17- t Valburgio-07-1896 0 • x *Oph.20-11-1816 NIEUWSBRIEF HKK&O Ochten 17-02-1890tLienden23-06-1972 4-18 40 Dod.16-07-1814 GEURTS Jantje Hendrik KarelREMMERDE x Echteld01-06-1877 Maaijtje LAGERWEIJ
Rhenen 126-12-1790/ t Kest. 22-01-1861 t Echteld20-09-1915 *Ochten 05-11-1819 x Ochten VAN DENBERG 29e jaargangnr.1— december2010 Ariën VAN DEN BERG Betuwse kwartierstaat: Hendrina WilleminaVANDENBERG landbouwer
Steven * Ochten 26-01-1790 / t Ochten 19-08-1865 11-02-1818 t Nijmegen25-03-1910 x Echteld
Ochten 01-11-1851 Adriana Van ELDIK
* Ochten 05-02-1798 It Ochten 28-07-1883 25 - 0 t Ochten08-03-1883 *Ochten 14-01-1823 *Lienden 04-05-1928 4-18 SO xEcht. 14 HendrikFINTELMAN FINTELMAN Christiaan Gerrit Gerritje
* Ochten 05-01-1799 It Echt. 26-04-1831
-11-1822 x Kesteren
Klasina SPRONK