ABSTRAK Etnik Bajau Merupakan Etnik Kedua Terbesar Di Kota Belud

IKONOGRAFI MOTIF PADA SENJATA TRADISIONAL GAYANG ETNIK BAJAU SAMA DI KOTA BELUD

Mohd Farit Azamuddin bin Musa Humin Jusilin Universiti Malaysia Sabah [email protected]

ABSTRAK

Etnik Bajau merupakan etnik kedua terbesar di Kota Belud. DI daerah ini, sebahagian petaninya menjalankan kegiatan pertanian dan penternakan untuk meneruskan kelangsungan hidup. Bagi kaum lelaki, senjata amat penting dalam kehidupan seharian kerana kegunaannya sebagai alat untuk memburu, bercucuk tanam dan utiliti harian. Jenis senjata yang dihasilkan ialah pida’ (parang pendek), guk (parang), lading (pisau), keris, kagayan (parang panjang), beladau (parang jenis sabit) dan gayang (pedang). Fungsi pida’, guk beladau dan lading lazimnya digunakan untuk aktiviti harian seperti bercucuk tanam dan memburu. Karis, kagayan, dan gayang pula digunakan sebagai alat untuk mempertahankan diri. Setiap senjata memainkan peranan penting dalam kehidupan masyarakat. Walaupun begitu, setiap senjata yang ditempa boleh dimanipulasi sebagai senjata untuk melindungi diri daripada ancaman bahaya terutamanya daripada haiwan buas dan berbisa. Pelbagai jenis motif dan hiasan pada senjata melalui olahan idea yang diambil daripada persekitaran mereka. Tujuan kajian ini dihasilkan adalah untuk meneliti bentuk dan motif pada senjata tradisional dari segi visual dan istilahnya. Kajian lapangan (fieldwork) dijalankan di daerah Kota Belud khususnya di Kampung Siasai Jaya, Kampung Siasai Dundau, Kampung Siasai Kumpang, dan Kampung Tengkurus. Data yang diperolehi adalah berbentuk kualitatif dengan mengaplikasi indikator teori ikonografi daripada Panofsky (1939). Penelitian tentang data kajian melalui tiga peringkat iaitu identifikasi, analisis formalistik dan interpretasi makna. Motif yang dikenal pasti terbahagi kepada dua kategori iaitu bersifat organik dan geometri yang merangkumi motif flora, fauna, dan alam sekitar. Pengkaji juga melakukan pengesahan data bersama beberapa informan. Langkah ini bertujuan agar bentuk dan motif serta makna dalam nilai budaya etnik ini betul dan selaras dengan maklumat yang telah diberikan. Mohd Farit Azamuddin bin Musa & Humin Jusilin

Kata kunci: Ikonografi, motif, senjata tradisional, kepercayaan, nilai budaya.

PENDAHULUAN

Menurut Gusni Saat (2010: 1), etnik Sama-Bajau menjadi bahagian daripada kaum peribumi dalam sebahagian besar wilayah Asia Tenggara seperti di Malaysia, Filipina dan Indonesia. Masyarakat Bajau Sama khususnya di Sabah telah melalui perubahan pembangunan sosial bermula dengan peranan Kesultanan Brunei sejak ratusan tahun dahulu (Ismail Ibrahim, 2013: 3). Gelaran Sama atau Samal merujuk pada bahasa yang sama (Ismail Ibrahim, 2007: 105). Masyarakat ini majoritinya beragama Islam. Pada masa kini, di Malaysia sebahagian kecil etnik Bajau Sama masih lagi bergantung pada hasil alam semulajadi untuk kelangsungan hidup. Antaranya, mereka menjalankan aktiviti menangkap ikan, memungut hasil hutan, memburu dan sebagainya. Aktiviti seperti ini mendorong mereka untuk menghasilkan peralatan yang tajam untuk memotong, menghiris, melapah kulit haiwan dan sebagainya. Secara tidak langsung, alat tersebut juga dijadikan sebagai senjata untuk pertahanan diri. Pelbagai variasi senjata telah dihasilkan oleh masyarakat Bajau. Menurut Ismail Ibrahim (2007: 106), senjata yang dihasilkan oleh masyarkat Bajau Sama di Kota Belud ialah lading, guk, pida’, bujak, gayang, beladau, beliong lun, kagayan dan karis. Setiap senjata memperlihatkan bentuk dan hiasannya yang tersendiri. Dalam kajian ini, pengkaji hanya mengulas bentuk dan motif daripada senjata jenis gayang untuk menjawab objektif kajian yang dijalankan. kesukaran menentukan jenis senjata tradisional kesan daripada inovasi senjata merupakan objektif utama pengkaji untuk mendokumentasi bentuk dan motif yang asli berdasarkan bantuan informan. Selain itu, formalistik pada bentuk dan motif perlu direkod agar keindahan warisan seni ukiran motif tidak terabai dan hilang begitu sahaja. Tambahan lagi, makna yang tersirat pada bentuk dan motif perlu dicatat supaya generasi akan datang dapat mentelaah dan mengamati keindahan kesenian berdasarkan maksud yang terdapat pada bentuk dan motif pada senjata tradisional Bajau Sama Kota Belud.

164 Ikonografi Motif pada Senjata Tradisional Gayang Etnik Bajau Sama di Kota Belud

METODOLOGI KAJIAN

Kajian ini telah mengaplikasikan metode etnografi yang melibatkan pengutipan data melalui pemerhatian lapangan, temu bual dan dokumentasi audio visual. Data kualitatif diperoleh melalui tiga kaedah kajian iaitu melalui pemerhatian, temu bual dan pendokumentasian alat audio visual. Melalui kaedah pemerhatian, pengkaji telah membuat pemerhatian awal tentang bentuk dan motif pada senjata tradisional Bajau Sama di Kota Belud. Langkah seterusnya adalah menemu bual beberapa informan tentang bentuk dan motif senjata tradisional yang telah dikenal pasti. Asal usul bentuk dan motif pada senjata ditelusuri melalui temu bual tersebut. Dokumentasi melalui alat audio visual adalah seiring dengan kaedah temu bual. Rakaman audio dan visual dilakukan agar semua maklumat yang diberikan oleh informan tidak tercicir. Indikator teori ikonografi (Panofsky: 1939) diaplikasi dalam kajian ini. Ikonografi juga dikenali sebagai ikonologi yang bemaksud menganalisis imej. Teori ini merupakan landasan untuk mengupas data dan inti pati kajian. Teori ini menggariskan tiga kaedah untuk menganalisis imej iaitu identifikasi, deskripsi dan interpretasi. Pada peringkat identifikasi, pengkaji akan mengenal pasti bentuk dan motif pada senjata. Penamaan tradisi pada bentuk dan motif dikenal pasti di peringkat deskripsi. Seterusnya, nilai budaya akan diinterpretasi untuk mendapatkan makna tersirat dalam motif yang berhubung kait dengan etnik Bajau Kota Belud.

HURAIAN DAN ANALISIS

Gayang Bajau Kota Belud

FOTO 1 Senjata tradisional gayang

165 Mohd Farit Azamuddin bin Musa & Humin Jusilin

Foto 1 merujuk pada senjata jenis gayang yang dikenali sebagai pedang yang digunakan untuk bertarung suatu ketika dahulu. Ukuran purata senjata gayang ialah antara 60 sm hingga 90 sm. Menurut informan 1, penghasilan senjata jenis gayang pada masa kini hanyalah untuk memperingati kepahlawanan masyarakat dahulu untuk tatapan generasi muda. Selain itu, gayang dijadikan cenderahati, perhiasan dalaman rumah dan barang hantaran dalam upacara perkahwinan. Menurut Informan 2 senjata yang dihiasi dengan logam seperti perak, tembaga dan emas melambangkan darjat dan martabat pemiliknya. Bahan yang digunakan pada bahagian hulu diperbuat daripada tanduk kerbau dan tembaga, manakala bahagian sarung gayang diperbuat daripada kayu akasia dan bilah gayang dihasilkan daripada besi jenis spring3 kenderaan.

166 Ikonografi Motif pada Senjata Tradisional Gayang Etnik Bajau Sama di Kota Belud

Proses Identifikasi Bentuk dan Motif pada Gayang Proses Identifikasi Bentuk dan Motif pada Gayang Bentuk Imej Gayang Motif

Pere’ manuk

Pakis Tikuk manuk Sadok

Pemegang pada hulu Gumbang

Pucuk rebung

Sampak Taming

Kirai

Daun Sarung gayang berasaskan bentuk Bunga matahari bilah

Apresiasi Kirai imej sarimpak

Bahagian tajam bilah gayang Pucuk rebung

Gumbang

Pakis Bawang Bawang

Lengkungan adaptasi daripada imej bahagian depan perahu biduk

Representasi imej daripada kubah masjid

RAJAHRAJAH 1 Identifikasi 1 Identifikasi bentuk bentuk dandan imej imej motif motif pada gayang.padagayang.

167

Mohd Farit Azamuddin bin Musa & Humin Jusilin

Paparan Rajah 1 adalah identifikasi bentuk dan imej yang terdapat pada gayang tradisional Bajau Sama Kota Belud. Identifikasi dalam subjek kajian dilukis semula dengan bantuan daripada informan untuk menjelaskan setiap bentuk dan imej yang terdapat pada bahan kajian dengan jelas dan betul. Bentuk asas pada gayang terbahagi kepada tiga, iaitu bahagian hulu, Paparan Rajah 1 adalah identifikasi bentuk dan imej yang terdapat pada gayang tradisional Bajau Sama Kotabilah Belud. dan sarung. Identifikasi Bentuk dalam pada subjek hulu kajian adalah dilukis gabungan semula dengandaripada bantuan bentuk daripada pere’ informan untuk menjelaskanmanuk, tikuk setiap manuk bentuk, sampak dan imejdan tamingyang terdapat. Imej lengkunganpada bahan kajian pada bilahdengan adalah jelas dan betul. Bentukapresiasi asas pada daripada gayang terperahubahagi biduk kepada. Permukaan tiga, iaitu bahagian tajam pada hulu, bilah bilah hanya dan sarung. dibentuk Bentuk pada hulu adalahpada satugabungan sisi sahaja. daripada Bentuk bentuk sarung pere’ manukyang ,dihasilkan tikuk manuk adalah, sampak berdasarkan dan taming . Imej lengkunganbentuk pada bilah bilah gayang adalah. Terdapat apresiasi tigadaripada representasi perahu biduk dan .olahan Permukaan imej tajampada sarungpada bilah hanya dibentukgayang, pada satuiaitu sisi imej sahaja. daripada Bentuk sarimpak sarung (sisiyang atas dihasilkan sarung), adalah perahu berdasarkan lepa (bentuk bentuk bilah gayangbadan. Terdapat sarung) tiga representasidan kubah danmasjid olahan (bentuk imej pada hujung sarung sarung). gayang, iaitu imej daripada sarimpak (sisi atas sarung), perahu lepa (bentuk badan sarung) dan kubah masjid (bentuk hujung sarung). Bentuk motif pada gayang dapat dikenal pasti berdasarkan jenis ukiran Bentuk motif pada gayang dapat dikenal pasti berdasarkan jenis ukiran timbul yang timbul yang dihasilkan oleh tukang. Antara motif yang terdapat pada gayang dihasilkan oleh tukang. Antara motif yang terdapat pada gayang ialah motif sadok, gumbang, pucuk ialah motif sadok, gumbang, pucuk rebung, kirai, pakis, daun dan bawang. rebung, kirai, pakis, daun dan bawang. Terdapat tiga jenis penamaan pada motif seperti motif pakis, pucuk Terdapatrebung, dan tiga bawang. jenis penamaanWalau bagaimanapun, pada motif bentuknya seperti motif adalah pakis, berbeza pucuk antara rebung, satu dengan yang lain. Haldan ini bawang. demikian Walau kerana, bagaimanapun,bentuk asas pada bentuknyamotif yang hampiradalah sama berbeza berbeza antara dari satusegi pola pada motif4.dengan yang lain. Hal ini demikian kerana, bentuk asas pada motif yang hampir sama berbeza dari segi pola pada motif4.

BentukBentuk Asas Gayang Asas Gayang

Adaptasi imej pere’ dan tikuk Apresiasi manuk 62 sm bentuk Apresiasi biduk 64 sm bentuk sarimpak

Representasi bentuk kubah 13.2 sm masjid

3.8 sm 0.4 sm 7.6 sm 2.3 sm 5.2 sm 3.3 sm

(i) Bilah (ii) Sarung (iii) Hulu RAJAHRAJAH 2 Bentuk 2 Bentuk asas asas bilah, bilah, sarung sarung dandan hulu gayang gayang..

168 Bentuk bilah gayang [Rajah 2 (i)] dihasilkan daripada apresiasi bentuk biduk atau dikenali sebagai perahu yang digunakan sebagai pengangkutan air serta berfungsi sebagai kemudahan menjala ikan dan memasang pukat di sungai. Menurut informan5, bentuk sarung gayang [Rajah 2 (ii)] adalah berasaskan sejenis perahu yang dikenali sebagai lepa6 dalam masyarakat Bajau Kota Belud. Bentuk sarimpak pula merupakan hiasan kepala kaum wanita diapresiasi pada bahagian atas sarung gayang. Aplikasi subjek tersebut adalah sebagai peringatan kaum wanita kepada kaum lelaki agar tidak menyalahgunakan senjata gayang. Bentuk kubah masjid pula direpresentasi pada bahagian hujung sarung sebagai tanda keagungan agama Islam dalam amalan kehidupan seharian mereka. Sementara itu, imej pere’ dan tikuk manuk7 [Rajah 2 (iii)] pada hulu gayang merupakan adaptasi daripada imej jambul dan kepala ayam jantan. Adaptasi kepala ayam jantan pada hulu merupakan simbolik pada

Ikonografi Motif pada Senjata Tradisional Gayang Etnik Bajau Sama di Kota Belud

Bentuk bilah gayang [Rajah 2 (i)] dihasilkan daripada apresiasi bentuk biduk atau dikenali sebagai perahu yang digunakan sebagai pengangkutan air serta berfungsi sebagai kemudahan menjala ikan dan memasang pukat di sungai. Menurut informan5, bentuk sarung gayang [Rajah 2 (ii)] adalah berasaskan sejenis perahu yang dikenali sebagai lepa6 dalam masyarakat Bajau Kota Belud. Bentuk sarimpak pula merupakan hiasan kepala kaum wanita diapresiasi pada bahagian atas sarung gayang. Aplikasi subjek tersebut adalah sebagai peringatan kaum wanita kepada kaum lelaki agar tidak menyalahgunakan senjata gayang. Bentuk kubah masjid pula direpresentasi pada bahagian hujung sarung sebagai tanda keagungan agama Islam dalam amalan kehidupan seharian mereka. Sementara itu, imej pere’ dan tikuk

manuk7 [Rajah 2 (iii)] pada hulu gayang merupakan adaptasi daripada imej jambul dan kepala ayam jantan. Adaptasi kepala ayam jantan pada hulu sifat kekuatanmerupakan serta tanggungjawab simbolik pada kaum sifat kekuatanlelaki Bajau serta Sama tanggungjawab terhadap keluargakaum lelaki dan masyarakat sekeliling. Bajau Sama terhadap keluarga dan masyarakat sekeliling.

Bentuk MotifBentuk pada Gayang Motif pada Gayang

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

(vi) (vii) (viii) (ix) (x)

RAJAHRAJAH 33 MotifMotif padapada gayanggayang

Paparan Rajah 3 adalah ukiran motif pada permukaan sarung gayang. Paparan Rajah 3 adalah ukiran motif pada permukaan sarung gayang. [Rajah 3 (i)] merupakan [Rajah 3 (i)] merupakan adaptasi daripada bunga matahari. Tukang kraf adaptasi daripada bunga matahari. Tukang kraf turut mengaplikasi imej daun dalam ukiran seperti turut mengaplikasi imej daun dalam ukiran seperti [Rajah 3 (ii)] yang diolah [Rajah 3 (ii)] yang diolah daripada daun pokok yang menjalar. Apresiasi motif bawang [Rajah 3 (iii) daripada daun pokok yang menjalar. Apresiasi motif bawang [Rajah 3 (iii) dan (iv)] merupakan olahan daripada imej bawang. Motif pucuk rebung [Rajah 3 (v)] adalah dan (iv)] merupakan olahan daripada imej bawang. Motif pucuk rebung representasi daripada imej pucuk rebung tumbuhan jenis buluh. Rajah 3 (vi) dan (vii) merupakan [Rajah 3 (v)] adalah representasi daripada imej pucuk rebung tumbuhan olahan imitasi daripada pokok paku-pakis yang menjadi makanan atau sayuran tradisi masyarakat Bajau Kota Belud. Motif kirai [Rajah 3 (viii)] merujuk169 kepada tembakau. Adaptasi imej sadok pada Rajah 3 (ix) merujuk kepada anyaman penutup kepala Bajau Sama. Imej gumbang [Rajah 3 (x)] pula merujuk kepada gelombang. Motif gumbang merujuk kepada gelombang adalah olahan daripada imej hiasan yang terdapat pada tipo selisir8. Walaupun terdapat persamaan imej motif pada gumbang namun interpretasi maknanya adalah berbeza. Dalam penulisan Ismail Ibrahim (2007), motif gumbang diistilahkan sebagai motif garis kunci. Terdapat perulangan penamaan motif bawang pada Rajah 3: (iii, iv) dan motif pakis [Rajah 3 (vi, vii)]. Pengulangan biasanya berlaku dari segi penamaan, tetapi rupa motif yang diolah oleh pembuat parang mempunyai variasi yang tersendiri. Selain itu, motif yang diukir banyak bergantung pada kesesuaian jenis kayu dan besi yang digunakan.

Kategori Bentuk Motif

Kategori Motif Jenis Motif Nama Motif Jumlah Flora (i) Bunga Matahari (ii) Daun

(iii) Bawang 7 (i) (ii) (iii) (iv) (iv) Bawang (v) Pucuk Rebung (vi) Pakis (vii) Pakis (v) (vi) (vii) Alam sekitar (i) Kirai (ii) Sadok 3 (iii) Gumbang (i) (ii) (iii) Jumlah Motif 10 RAJAH 4 Motif pada senjata gayang

sifat kekuatan serta tanggungjawab kaum lelaki Bajau Sama terhadap keluarga dan masyarakat sekeliling.

Bentuk Motif pada Gayang

(i) (ii) (iii) (iv) (v)

(vi) (vii) (viii) (ix) (x)

Mohd Farit Azamuddin bin Musa RAJAH& Humin Jusilin 3 Motif pada gayang

Paparan Rajah 3 adalah ukiran motif pada permukaan sarung gayang. [Rajah 3 (i)] merupakan adaptasi daripadajenis buluh. bunga Rajah matahari. 3 (vi) Tukang dan (vii) kraf merupakan turut mengaplikas olahan imitasii imej daripadadaun dalam pokok ukiran seperti [Rajah 3 (ii)]paku-pakis yang diolah yang daripada menjadi daun makanan pokok yang atau menjalar. sayuran Apresiasitradisi masyarakat motif bawang Bajau [Rajah 3 (iii) dan (iv)] merupakanKota Belud. olahan Motif kiraidaripada [Rajah imej 3 (viii)]bawang merujuk. Motif kepada pucuk tembakau. rebung [Rajah Adaptasi 3 (v)] adalah representasiimej daripada sadok imejpada pucukRajah 3rebung (ix) merujuk tumbuhan kepada jenis anyaman buluh. Rajah penutup 3 (vi) kepala dan Bajau (vii) merupakan olahan imitasiSama. daripada Imej gumbang pokok paku [Rajah-pakis 3 (x)]yang pula menjadi merujuk makanan kepada atau gelombang. sayuran tradisi Motif masyarakat Bajau Kotagumbang Belud. Motif merujuk kirai kepada[Rajah 3gelombang (viii)] merujuk adalah kepada olahan tembakau daripada. Adaptasi imej hiasan imej sadok pada 8 Rajah 3 (ix)yang merujuk terdapat kepada pada anyaman tipo selisir penutup. Walaupun kepala Bajau terdapat Sama persamaan. Imej gumbang imej [Rajah motif 3 (x)] pula merujuk kepadapada gumbanggelombang. namun Motif interpretasi gumbang merujuk maknanya kepada adalah gelombang berbeza. Dalamadalah penulisanolahan daripada imej hiasan yangIsmail terdapat Ibrahim pada (2007), tipo selisir motif8. gumbangWalaupun diistilahkan terdapat persamaan sebagai motif ime jgaris motif kunci. pada gumbang namun interpretasiTerdapat maknanya perulangan adalah penamaan berbeza. motif Dalam bawang penulisan pada Ismail Rajah Ibrahim3: (iii, iv) (2007), dan motif motif gumbang diistilahkanpakis sebagai [Rajah motif 3 (vi,garis vii)]. kunci. Pengulangan Terdapat perulangan biasanya berlakupenamaan dari motif segi bawangpenamaan, pada Rajah 3: (iii, iv) dantetapi motif rupapakis motif [Rajah yang 3 (vi, diolah vii)]. oleh Pengulangan pembuat parangbiasanya mempunyai berlaku dari variasi segi penamaan,yang tetapi rupa motif tersendiri.yang diolah Selain oleh itu,pembuat motif parangyang diukir mempunyai banyak variasi bergantung yang padatersendiri. kesesuaian Selain itu, motif yang diukirjenis banyak kayu bergantung dan besi padayang kesesuaian digunakan. jenis kayu dan besi yang digunakan.

Kategori BentukKategori Motif Bentuk Motif

Kategori Motif Jenis Motif Nama Motif Jumlah Flora (i) Bunga Matahari (ii) Daun

Rajah 4 adalah paparan daripada sepuluh jenis motif. Motif tersebut terdiri daripada imej flora dan alam sekitar. Motif flora telah mendominasi keseluruhan motif dengan catatan tujuh jenis motif, iaitu (i) bunga matahari, (ii) daun, (iii) dan (iv) bawang, (v) bunga teratai, (vi) dan (vii) pakis. Sementara itu, motif alam sekitar hanya mencatatkan tiga jenis motif iaitu (i) kirai, (ii) sadok dan (iii) gumbang. Menurut informan9, keadaan kawasan

170

Rajah 4 adalah paparan daripadaIkonografi sepuluh Motif jenispada motif. Senjata Motif Tradisional tersebut Gayang terdiri Etnik daripada Bajau imej Sama flora di danKota Belud alam sekitar. Motif flora telah mendominasi keseluruhan motif dengan catatan tujuh jenis motif, iaitu (i) bunga matahari, (ii) daun, (iii) dan (iv) bawang, (v) bunga teratai, (vi) dan (vii) pakis. Sementara itukediaman, motif alam yangsekitar dikelilingi hanya mencatatkan oleh tumbuh-tumbuhan tiga jenis motif iaitu (i) semula kirai, (ii) jadi sadok mempengaruhi dan (iii) gumbang . Menurut informan9, keadaan kawasan kediaman yang dikelilingi oleh tumbuh-tumbuhan semula jadi mempengaruhisubjek flora subjek yang flora kerap yang kerapmenjadi menjadi ilham ilham dalam dalam seni seni ukiran motif.motif. Kategori Kategori alam alamsekitar dalamsekitar ukiran dalam pula, dipengaruhiukiran pula, oleh dipengaruhipenggunaan objek oleh tersebut penggunaan pada suatu objekmasa tertentu tersebut sahaja. pada suatu masa tertentu sahaja.

Formalistik dan Makna pada Motif Gayang Formalistik dan Makna pada Motif Gayang Motif pada Gayang Unsur Formalistik pada Motif Huraian Makna Bunga Matahari  Garisan halus  Garisan halus yang berpusat  Garisan berpusat adalah gambaran kehidupan  Garisan bulat yang berpegang teguh pada  Keseimbangan simetri ajaran Islam. (i)  Rupa geometri  Garisan yang membentuk bulat adalah perlambangan hidup yang berputar. Daun  Garisan halus  Kepentingan alam semula jadi  Garisan tebal sebagai sumber serta saling  Rupa organik memerlukan direpresentasi (ii) kepada bentuk garisan halus yang diulang secara cerminan. Bawang  Garisan tebal  Garisan tebal menghala ke  Garisan melengkung atas adalah perlambangan  Garisan bertaut hala tuju masyarakat Bajau  Keseimbangan Sama untuk mengecapi (iii) (iv)  Rupa organik kejayaan dalam hidup. Pucuk Rebung  Garisan tebal  Muafakat dalam masyarakat  Garisan halus direpresentasi kepada rupa  Rupa geometri segi tiga.

(v)  Rupa geometri adalah gambaran masyarakat Bajau Sama yang berpegang pada ajaran Islam. Pakis  Garisan melengkung  Sifat rendah diri diadaptasi  Garisan tebal yang melingkar kepada bentuk garisan yang  Garisan bertaut melengkung.   Garisan tirus Makna taat pada Pencipta (vi) (vii)  Garisal beralun diapresiasi kepada bentuk garisan tebal yang melingkar. Kirai  Garisan tebal  Garisan tebal adalah  Garisal beralun gambaran hidup yang  Harmoni berlandaskan jati diri yang kuat.

 (viii) Keharmonian dalam masyarakat diadaptasi pada

garisan yang beralun. Sadok  Garisan halus  Perlindungan adalah konsep  Rupa segi tiga aplikasi rupa segi tiga pada  Rupa segi empat motif.

 Keharmonian dalam (ix)  Rupa geometri masyarakat dapat diinterpretasi berdasarkan

171 Mohd Farit Azamuddin bin Musa & Humin Jusilin

susunan rupa segi empat di bahagian tengah motif. Gumbang  Garisan tebal  Garisan zig zag adalah makna  Garisan zig zag kekukuhan dalam  Rupa geometri perhubungan.

(x)

RAJAHRAJAH 5 Analisis 5 Analisi sformalistik formalistik motif motif gayang gayang 1 1

Rajah 5 menunjukkanRajah 5 menunjukkan analisis formalistik analisis pada motif formalistik gayang. Motif pada bunga motif matahari gayang. [Rajah Motif 5 (i)] berunsurkan garisan halus, beralun dan berpusat. Rupa yang diaplikasi pada motif ini adalah rupa bulatbunga pada mataharidalam dan luar[Rajah motif. 5 Motif(i)] berunsurkan ini bersifat geometrik. garisan Motif halus, daun beralun [Rajah 5dan (ii)] berpusat. adalah motif yangRupa diterapkan yang dengandiaplikasi unsur padagarisan motif halus, tebalini adalah dan garisan rupa melengkung. bulat pada Moti dalamf ini berupa dan organik. luar Seterusnya,motif. Motif adalah inimotif bersifat bawang geometrik. [Rajah 5 (iii) Motif& (iv)] daunyang berunsurkan[Rajah 5 (ii)]garisan adalah halus, tebalmotif dan melengkung.yang diterapkan Motif ini denganberupa organik. unsur Motifgarisan pucuk halus, rebung tebal [Rajah dan 5 garisan(v)] pula melengkung.adalah motif yang berunsurkan garisan halus dan garisan tebal. Aplikasi rupa segi tiga membentuk motif yang bersifat geometrik.Motif ini Elemen berupa yang organik. diterapkan Seterusnya, dalam motif adalah pakis motif[Rajah bawang5 (vi) & [Rajah(vii)] adalah 5 (iii) garisan & melengkung,(iv)] yang tebal, berunsurkan tirus dan garisan garisan beralun. halus, Garisan tebal inidan membentuk melengkung. satu keharmonian Motif ini berupapada reka bentukorganik. motif. Motif Motif pucukkirai [Rajah rebung 5 (viii)] [Rajah adalah 5 (v)]motif pula yang adalah berunsurkan motif garisan yang tebalberunsurkan dan beralun. Motifgarisan ini berupa halus organik. dan garisan Seterusnya, tebal. motif Aplikasi sadok [Rajah rupa 5 segi (ix)] tigayang membentukberunsurkan garisan motif halus yang serta rupa segi tiga dan segi empat. Motif ini merupakan motif yang bersifat geometrik. Motif gumbang [Rajahbersifat 5 (x)] geometrik. adalah motif berunsurkanElemen yang garisan diterapkan zig-zag yang dalam tebal. Motif motif ini pakisbersifat [Rajah geometrik. 5 (vi) & (vii)] adalah garisan melengkung, tebal, tirus dan garisan beralun. Garisan ini membentukBentuk motif satupada senjatakeharmonian gayang bukan pada sekadar reka hiasanbentuk sahaja motif. tetapi Motif mempunyai kirai makna[Rajah dan 10 nilai5 (viii)] budaya adalahyang tersendiri. motif Menurutyang berunsurkan informan , ukiran garisan imej bunga tebal matahari dan beralun. [Rajah 5 Motif (i)] memberi ini makna kesetiaan pada Sang Pencipta kerana sinonim pada sifat bunga yang memerlukan cahaya matahariberupa untuk organik. hidup. MotifSeterusnya, daun [Rajah motif 5 (ii)] sadokyang diukir [Rajah pada senjata 5 (ix)] melambangkan yang berunsurkan perhubungan masyarakatgarisan Bajauhalus dengan serta alam rupa semula segi jadi tiga disebabkan dan segi kepentingannya empat. Motif sebagai ini sumber merupakan utiliti hidup. Motifmotif bawang yang [Rajah bersifat 5 (iii) geometrik.& (iv)] pula bermaksud Motif gumbang motif yang melambangkan[Rajah 5 (x)] permuafakatan adalah motif dalam masyarkatberunsurkan Bajau garisanSama. Pengukir zig-zag menggunakan yang tebal. imej Motif ini inikerana bersifat tumbuhan geometrik. ini tumbuh secara serumpun. Subjek pucuk rebung [Rajah 5 (v)] dalam ukiran memberi maksud bermuafakat. Hal ini disebabkan sifat pokok buluh tumbuh secara serumpun. Aplikasi motif pakis [Rajah 5 (v) & (vii)] pada hujungBentuk sarung gmotifayang padamempunyai senjata maksud gayang nilai keperibukanbadian sekadar yang positif, hiasan iaitu sahaja sentiasa tetapi tunduk padamempunyai pencipta dan makna tidak meni dannggi nilai diri. Motifbudaya kirai yang [Rajah tersendiri. 5 (viii)] yang Menurut dikenali sebagai informan tembakau10, melambangkanukiran imej bahan bunga yang matahari digunakan [Rajah pada masa 5 (i)] dahulu memberi untuk menghalaumakna kesetiaan semangat padajahat. SangMenurut informan11, subjek sadok digunakan sebagai penutup kepala untuk melindungi kepala daripada cahaya matahariPencipta yang kerana panas. Olehsinonim itu, ukiran pada imej sifat sadok bunga [Rajah yang 5 (ix)] memerlukan pada senjata cahayadilambangkan matahari sebagai tanggungjawabuntuk hidup. seorang Motif lelaki daun untuk [Rajah menjaga 5 (ii)] keluarganya. yang diukir Motif pada gumbang senjata [Rajah melambangkan 5 (x)] atau dikenali sebagaiperhubungan gelombang diimitasi masyarakat daripada Bajaukain selisir dengan yang membawa alam maksudsemula ikatan jadi perkahwinan. disebabkan kepentingannya sebagai sumber utiliti hidup. Motif bawang [Rajah 5 (iii)

Ikonografi& (iv)] (pulaNilai Budayabermaksud) pada Motifmotif Senjata yang Tradisional melambangkan Gayang permuafakatan dalam masyarkat Bajau Sama. Pengukir menggunakan imej ini kerana tumbuhan ini Bentuktumbuh motif secara pada senjata serumpun. gayang bukanSubjek sekadar pucuk hiasan rebung sahaja [Rajah tetapi mempunyai 5 (v)] dalam makna ukiran dan nilai 12 budayamemberi yang tersendiri.maksud Menurutbermuafakat. informan Hal, ukiran ini disebabkan imej bunga matahari sifat pokok memberi buluh makna tumbuh kesetiaan pada Sang Pencipta, iaitu sinonim dengan sifat bunga yang memerlukan cahaya matahari untuk hidup. Motif daun yang diukir pada senjata melambangkan hubungan masyarakat Bajau dengan alam semula jadi disebabkan kebergantungannya sebagai sumber172 dan utiliti hidup. Motif pucuk rebung dalam

Ikonografi Motif pada Senjata Tradisional Gayang Etnik Bajau Sama di Kota Belud secara serumpun. Aplikasi motif pakis [Rajah 5 (v) & (vii)] pada hujung sarung gayang mempunyai maksud nilai keperibadian yang positif, iaitu sentiasa tunduk pada pencipta dan tidak meninggi diri. Motif kirai [Rajah 5 (viii)] yang dikenali sebagai tembakau melambangkan bahan yang digunakan pada masa dahulu untuk menghalau semangat jahat. Menurut informan11, subjek sadok digunakan sebagai penutup kepala untuk melindungi kepala daripada cahaya matahari yang panas. Oleh itu, ukiran imej sadok [Rajah 5 (ix)] pada senjata dilambangkan sebagai tanggungjawab seorang lelaki untuk menjaga keluarganya. Motif gumbang [Rajah 5 (x)] atau dikenali sebagai gelombang diimitasi daripada kain selisir yang membawa maksud ikatan perkahwinan.

Ikonografi (Nilai Budaya) pada Motif Senjata TradisionalGayang

Bentuk motif pada senjata gayang bukan sekadar hiasan sahaja tetapi mempunyai makna dan nilai budaya yang tersendiri. Menurut informan12, ukiran imej bunga matahari memberi makna kesetiaan pada Sang Pencipta, iaitu sinonim dengan sifat bunga yang memerlukan cahaya matahari untuk hidup. Motif daun yang diukir pada senjata melambangkan hubungan masyarakat Bajau dengan alam semula jadi disebabkan kebergantungannya sebagai sumber dan utiliti hidup. Motif pucuk rebung dalam ukiran memberi maksud bermuafakat, iaitu gambaran daripada sifat pokok buluh tumbuh secara serumpun. Aplikasi motif pakis pada hujung sarung gayang merujuk maksud nilai keperibadian yang positif, iaitu sentiasa tunduk pada Pencipta dan tidak meninggi diri. Motif kirai yang dikenali sebagai tembakau melambangkan hubungan yang erat terjalin sesama tetangga. Hal ini demikian kerana, kirai adalah sebahagian daripada pendapatan orang dahulu serta digunakan secara turun-temurun ketika duduk bersama rakan-rakan terutama sekali bagi kaum lelaki. Namun, ada yang berpendapat bahawa kepercayaan orang dahulu menggunakan kirai dalam perubatan tradisional untuk menghalau semangat jahat. Menurut informan13, subjek sadok digunakan sebagai penutup kepala daripada cahaya matahari yang panas. Oleh itu, ukiran sadok pada senjata sinonim dengan tanggungjawab seorang lelaki atau bapa untuk menjaga keluarganya. Motif gumbang atau gelombang dan dikenali sebagai garis kunci diimitasi daripada kain selisir yang membawa maksud ikatan dalam perkahwinan, iaitu motif garis kunci yang diukir secara bersambung.

173 Mohd Farit Azamuddin bin Musa & Humin Jusilin

KESIMPULAN

Kesimpulannya, bentuk dan motif yang diaplikasi kepada rupa geometri dan organik adalah representasi serta olahan daripada pembuat parang untuk menghasilkan kerja seni yang kreatif dan menarik. Setiap bentuk dan motif yang dihasilkan mempunyai nilai dan makna yang tersendiri. Teori ikonografi daripada Erwin Panofsky (1939) dijadikan indikator untuk menilai subjek kajian ini. Subjek dibahagikan kepada tiga bahagian, iaitu objek primer yang menghuraikan tentang identifikasi bentuk dan motif senjata tradisional Bajau Sama Kota Belud. Seterusnya pada peringkat sekunder, pengkaji mengelaskan analisis formalistik berdasarkan bentuk dan motif yang telah dicatat. Pada peringkat akhir, pengkaji menganalisis makna intrinsik berdasarkan interpretasi daripada informan. Contohnya, bentuk bilah umumnya adalah diolah berdasarkan bentuk asas perahu kecil. Sementara itu, bentuk sarung adalah representasi daripada perahu lepa. Pada bahagian hujung sarung merupakan gabungan daripada representasi kubah masjid. Pada bahagian motif pula, informan banyak menggunakan motif flora dan bersifat organik berbanding geometrik kerana dipengaruhi daripada tiga faktor iaitu faktor tempat tinggal yang dikelilingi oleh tumbuh-tumbuhan, faktor perubatan tradisional, dan faktor makanan harian. Selain itu, makna motif juga dihurai berdasarkan analisis formalistik pada motif. Contohnya motif pakis berunsurkan garisan tebal yang melengkung dan beralun. Unsur garisan tebal melambangkan ketegasan kaum lelaki serta perlambangan kepada kekuatan kaum lelaki masyarakat ini. Sementara itu, garisan melengkung yang bersifat beralun adalah simbolik kepada masyarakat terdahulu yang mengamalkan sikap rendah diri dan sentiasa menghormati antara satu sama lain. Pengkaji menekankan sifat visual yang terdapat pada senjata tradisional Bajau Sama Kota Belud sangat penting untuk didokumentasikan supaya bahan ini boleh digunakan sebagai rujukan kepada generasi akan datang.

174 Ikonografi Motif pada Senjata Tradisional Gayang Etnik Bajau Sama di Kota Belud

NOTA

1 Ramlan Salon, 61 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. 2 Ramlin Jeliu, 54 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. 3 Besi spring merujuk kepada sejenis besi yang tahan pada bahagian kenderaan. 4 Ramlan Salon, 61 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. 5 Kubin Hindua 41, Pembuat parang, Kampung Tengkurus Kota Belud. 6 Istilah lepa berasal dari suku Sama dilaut di Pantai Timur Sabah. 7 Tikuk manuk adalah merujuk kepada kepala ayam. 8 Selisir merupakan kain perhiasan dinding pelamin semasa upacara perkahwinan masyarakat Bajau Kota Belud. 9 Hj. Abdul Majad bin Halim, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. 10 Ramlan Salon, 61 tahun, Pandai besi, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. 11 Kubin Hindua, 41 tahun, Tukang karaf, Kampung Tengkurus, Kota Belud. 12 Ramlan, 61 tahun, Pandai besi, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. 13 Kubin Hindua, 41 tahun, Tukang karaf, Kampung Tengkurus, Kota Belud.

RUJUKAN

Cresswell & Plano Clark. (2006). Designing and conducting mixed methods research. Canada: Sage. Thousand Oaks. Erwin Panofsky. (1939). Studies in iconology humanistic themes in the art of the Renaissance. United States of America: Oxford University Press. Gusni Saat. (2010). Sama-Bajau dalam kanca urbanisasi: Pengalaman di Teluk Bone, Sulawesi Selatan. Kota Samarahan: Universiti Malaysia Sarawak. Ismail Ibrahim. (2007). Warisan motif dan corak etnik Sabah. Kota Kinabalu: Universiti Malaysia Sabah. Ismail Ibrahim. (2013). Warisan seni dan budaya masyarakat kepulauan pesisir Sabah. Kota Kinabalu: Universiti Malaysia Sabah.

INFORMAN

Arin bin Haji Usup, 78 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. Baidin bin Alim, 45 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. Hj. Abdul Majad bin Halim, 57 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. Hj. Ebin Adim, 77 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Kumpang, Kota Belud. Kubin Hidua, 41 tahun, Pembuat parang, Kampung Tengkurus, Kota Belud. Pawel bin Malo, 61 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. Ramlan Salon, 61 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. Ramlin bin Jeliu, 54 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Jaya, Kota Belud. Sam bin Kenang, 65 tahun, Pembuat parang, Kampung Siasai Kumpang, Kota Belud.

175