Vivat Noorthey! Een Cultuurhistorisch Onderzoek Naar De Introductie Van Cricket, Voetbal En Lawntennis in Nederland Luitzen, Jan
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Amsterdam University of Applied Sciences Vivat! Vivat Noorthey! een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland Luitzen, Jan Publication date 2020 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Luitzen, J. (2020). Vivat! Vivat Noorthey! een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland . Nederlandse Sportliteratuur Uitgeverij. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please contact the library: https://www.amsterdamuas.com/library/contact/questions, or send a letter to: University Library (Library of the University of Amsterdam and Amsterdam University of Applied Sciences), Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. Download date:23 Sep 2021 Al sinds het verschijnen van Pim Muliers klassieker Athletiek en Voetbal (1894) schrijft de vaderlandse (sport)geschiedeniscanon voor dat er voor het eerst gevoetbald werd in Haarlem (‘in den winter van 1879-80’), Amsterdam (1882-1883), Den Haag (1883) en Enschede (1885). Jan Luitzen Deze studie van Jan Luitzen corrigeert dat beeld drastisch, aan de hand van de geschiedenis van de protestants-christelijke kostschool Noorthey (1820-1882) voor elitejongens in Veur (Zuid- Holland). Luitzen biedt bewijs voor de start in Nederland van cricket en hockey vanaf 1845 en van association-football vanaf 1854, met een concrete bewijsbrief van een kostschoolleerling Jan Luitzen voor een partijtje voetbal op 3 oktober 1864, op de speelweide bij Noorthey. Een passage uit deze van een datum voorziene brief van de 13-jarige Jan Cornelis Gülcher luidt als volgt: ‘Nu zal ik U eens vertellen wat er op Maandag geschied is. Toen in het begin van het eerste speeluur kwam de Engelsche meester naar mij toe en zeide: “We play foot-ball today.” […] Dit spel is heel goed als het koud is, daar men een groote gommelestieke bal, die met leder omwonden is en bijna 3 palm middenlijn [= ongeveer 30 centimeter] heeft, moet voort- schoppen, doch bij het eerste spel brak de bal en nu moet hij naar Londen om gemaakt te worden. Intusschen spelen wij nu een ander spel, gandi [hockey] genaamd, dat bijna het- zelfde is maar waarbij men een gewone bal met stokken moet voortslaan.’ In zijn cultuurhistorische onderzoek ontzenuwt Luitzen meerdere hardnekkige mythes. Om er Vivat! Vivat Noorthey! maar één te noemen: de vermeende start van H.F.C. in 1879. David van Lennep en Pim Mulier begonnen in het voorjaar van 1881 met hun cricketclubje Rood en Zwart, schakelden in het late najaar van 1881 over van cricket op rugby en in 1882/1883 – omgedoopt tot Haarlemsche Football Club – op association-voetbal. Kortom: Vivat! Vivat Noorthey! is een sporthistorische must-read. Jan Luitzen is werkzaam bij de opleiding Sportkunde (HvA) – track Sport, Management & Ondernemen – in Amsterdam. Hij publiceer- de romans, sport(woorden)boeken en artikelen, onder meer in The International Journal of the History of Sport, De Moderne Tijd, Ex Tempore, Soccer & Society, Journal of Olympic History, Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring ‘De Oranjeboom’, Achilles, de SPORTWERELD, Hard gras en De Muur. Samen met Wim Zonneveld schreef hij de studies Kicksen en wickets. Van cricket naar voetbal in Nederland 1845-1888 (special Hard gras, 2017) en Hoe voetbal verscheen in Nederland. Rood en Wit, H.F.C., H.V.V. en hun kornuiten, 1880-1910 (special de SPORTWERELD, 2018). Op 23 november 2020 – zijn 60e verjaardag – promoveerde taalkundige Luitzen als historicus aan de Radboud Universiteit in Nijmegen op het proefschrift Engelsch moest het zijn. Een cultuurhistorische analyse van de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland en de rol daarbij van jongenskostschool Noorthey en haar alumni, 1820-1886. Van deze dissertatie is Vivat! Vivat Noorthey! een ingekorte en bewerkte handelseditie. Vivat! Vivat Noorthey! Deze gebonden eerste druk (december 2020) is een uitgave van de Nederlandse Sportliteratuur Uitgeverij. Een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland JAN LUITZEN VIVAT! VIVAT NOORTHEY! Een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland 4 COLOFON Auteur Jan Luitzen [email protected] Credits Het dissertatieonderzoek waarvan deze editie een verkorte handelsuitga- ve is, werd mogelijk gemaakt door de Radboud Universiteit in Nijmegen, Departement Geschiedenis, Kunstgeschiedenis en Oudheid, de Promotiebeurs voor Leraren van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), projectnummer 023.006.001, en door de Hogeschool van Amsterdam, faculteit Beweging, Sport en Voeding, opleiding Sport, Management en Ondernemen/International Sport Management and Business. Dissertatie en verkorte handelseditie zijn mede gerealiseerd dankzij ). Omslagontwerpfinanciële steun van het Genootschap Noorthey (zie: www.noorthey.com Jan Luitzen & Joke Slootheer Vormgeving & Typografie Joke Slootheer Uitgever Nederlandse Sportliteratuur Uitgeverij Woesterweg 50, 8166 HB EMST Postbus 152, 8160 AD EPE [email protected] Tel: 0578-616585 E-mail: 5 Druk Gebonden eerste druk van dissertatie, getiteld Engelsch moest het zijn. Een cultuurhistorische analyse van de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland en de rol daarbij van jongenskostschool Noorthey en haar alum- nu, 1820-1886, in een oplage van van 40 exemplaren: november 2020. OmslagGebonden eerste druk van deze verkorte handelseditie: december 2020. Inv.nr.Een van 618. de twee ongedateerde voetbalactiefoto’s uit het Noorthey-archief. Bron: Nationaal Archief, Noorthey-Genootschap, Archiefnummer 3.22.14, Bronnen De auteur heeft zijn best gedaan om alle rechthebbenden met betrekking tot (foto)materiaal in deze uitgave te achterhalen. Eenieder die meent dat zijn/ haar materiaal zonder voorafgaande toestemming hier is gebruikt, verzoeken wij om zich tot ons te wenden. Copyright © Jan Luitzen. Auteursrecht voorbehouden. Overname uit deze uitgave is al- leen toegestaan met toestemming van de auteur. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fo- - tokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schrif telijke toestemming van de auteur. No part of this book may be reproduced in ISBNany form en NUR without written permission from the author and publisher. Het ISBN van deze verkorte handelseditie is: 978.94.6021.052.5. NUR-code: 489 Sportverhalen. VIVAT! VIVAT NOORTHEY! Een cultuurhistorisch onderzoek naar de introductie van cricket, voetbal en lawntennis in Nederland Jan Luitzen Deze gebonden eerste druk (december 2020) is een uitgave van de Nederlandse Sportliteratuur Uitgeverij in Emst. 8 INHOUDSOPGAVE LIJST MET ILLUSTRATIES 10 INTRODUCTIE 15 Een Franse school met Engelse sport 15 Een cultuurhistorisch perspectief 28 Noorthey in de geschiedschrijving 20 Methode en bronnen 39 DEEL Opbouw 1 NOORTHEY RULES! 47 De kostschool van Petrus de Raadt en Jan Henk Kramers 1820-1882: bakermat van de cricket- en voetbalsport in Nederland 49 1 Petrus de Raadt 51 Intro2 De Franse school 5649 3 Buiten- en binnenspelen 1820-1845 62 4 Moderne Engelse sporten 1845-1853 75 5 Moderne Engelse sporten 1853-1865 98 Slot6 Moderne Engelse sporten 1865-1877 144111 7 Moderne Engelse sporten 1877-1882 127 DEEL 2 THE HEALTHY ENGLISH GAME De oprichting van cricket- en voetbalclubs (en een lawntennisvereniging) in Nederland met inbreng van alumni van de jongenskostschool Noorthey 1871-1886 149 Intro 149 1 Noorthey-alumni in Amsterdam 1871-1876 154 2 Noorthey-alumni in Leiden 1875-1882 166 3 Noorthey-alumni in Haarlem en Den Haag 1880-1882 186 4 Noorthey-alumni in Amsterdam 1882-1886 204 5 Noorthey-alumni in Goes, Noordwijk en Arnhem 1882-1885 218 9 6Slot Noorthey-alumni in Leeuwarden 1883 252229 7 Noorthey-alumni in Amsterdam 1885-1886 235 CONCLUSIE 255 ReferentiecultuurNoorthey onder het en vergrootglas (sport)netwerken 266255 Cultuurmakelaars en mannelijkheid 259 SUMMARY Tot slot: sporttaal 271 GERAADPLEEGD MATERIAAL 282 275 VERANTWOORDING EN DANKWOORD 304 REGISTER VAN PERSOONSNAMEN 309 10 LIJST MET ILLUSTRATIES LIJST MET ILLUSTRATIES FIGUREN Introductie DeelFig. 1 1 NoortheyOverzicht: Rules! mogelijke spellingsmanieren van ‘voetbalvereniging’ The Boy’s Own Book (1828) Fig. 1 Schema: opstelling spelers bij ‘rounders’ in Jongens! Wat zal er gespeeld worden? (1845) Fig. 2 Schema: opstelling spelers bij ‘Engelsch balspel’ in AFBEELDINGENFig. 3 Schema: ‘The Evolution of Football (1804-1904)’ (2019) Introductie Noortheij, huis van opvoeding en onderwijs (1838) Afb. 1 Tekening: Noorthey-speelplaats in Afb. 2 Kaart: NoortheyVoetbal en inomgeving Nederland (1839) Afb. 3 Tekening: Noorthey,Strijd over voorzijde sport (1855) Afb. 4 Boekcover: Verborgen competitie (1955) Afb. 5 Boekcover: Routledge’s(1979) Handbook of Cricket (1862) en Afb. 6 Boekcover:Handleiding tot het cricketspel (1881)(1994)