Prace Komisji Neofilologicznej Pau
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PRACE KOMISJI NEOFILOLOGICZNEJ PAU TOM XII POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI ––––––––– WYDZIAŁ FILOLOGICZNY PRACE KOMISJI NEOFILOLOGICZNEJ PAU TOM XII POD REDAKCJĄ MARTY GIBIŃSKIEJ-MARZEC i STANISŁAWA WIDŁAKA KRAKÓW 2014 Redaktor Naczelny: prof. Stanisław Widłak Sekretarz Redakcji: dr hab. Barbara Sosień Rada Naukowa: prof. Francesco Avolio prof. Regina Bochenek-Franczakowa prof. Marta Gibińska-Marzec prof. Michael Hattaway prof. Maria Kłańska prof. Eric Lysøe prof. Krystyna Stamirowska-Sokołowska Recenzenci tomu: Francesco AVOLIO (Università degli Studi dell’Aquila, Italia) Anna BOCHNAK (Uniwersytet Jagielloński) Andrzej ŁYDA (Uniwersytet Śląski) Anna SAIGNES (Université de Grenoble) Barbara SOSIEŃ (Uniwersytet Jagielloński) Roman SOSNOWSKI (Uniwersytet Jagielloński) Andrea VIVIANI (Università degli studi Roma Tre) Magdalena WANDZIOCH (Uniwersytet Śląski) Redaktor Wydawnictwa Lucyna Nowak © Copyright by Polska Akademia Umiejętności Kraków 2014 ISSN 1731-8491 Dystrybucja: PAU, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków e-mail: [email protected] www.pau.krakow.pl Obj.: ark. wyd. 8,73; ark. druk. 8,00 Łamanie: Edycja POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI TOM XII PRACE KOMISJI NEOFILOLOGICZNEJ PAU 2014 SŁOWO WSTĘPNE Motyw różnorodności cywilizacji, grup ludnościowych, w tym również ich kultur i języków, ich sztuki i literatury, zjawisko ich dynamicznego, stale postępującego zróż- nicowania stanowią fundament, a zarazem i skutek, funkcjonowania dyscyplin i kie- runków badawczych w zakresie szeroko pojętej humanistyki. Szczególnie widać to na płaszczyźnie badań tzw. fi lologicznych, we współczesnym rozumieniu tego terminu, szeroko rozciągającego się na różne wymiary przestrzenne, a wraz z tym na jakże nieraz odmienne jakości etniczne, cywilizacyjno-kulturowe, religijne i obyczajowe, językowe i literackie. Jest rzeczą normalną, że także nasza Komisja Neofi lologiczna i wydawane przez nią Prace mają w tej perspektywie swój skromny, ale autentyczny udział, skupiając w swych działaniach (wykładach, publikacjach będących efektem indywidualnie lub w zespołach prowadzonych badań naukowych) nader zróżnicowane specjalizacje, a więc już nie tylko tradycyjnie i „po prostu” np. germanistykę, slawistykę, romanistykę, anglistykę, pro- wansalistykę czy iberystykę, ograniczone przy tym z reguły do strefy europejskiej, ale także (by ograniczyć się do obszarów dotyczących bezpośrednio naszej Komisji) (anglo) amerykanistykę, skandynawistykę, niderlandystykę, katalonistykę, rumunistykę, italiani- stykę, portugalistykę (luzytanistykę), czy też badania w zakresie frankofońskich języków – kultur – literatur, np. frankokanadyjskich, frankoafrykańskich albo jeszcze latynoame- rykańskich; a te, często, z dalszymi podziałami, odnoszącymi się np. do poszczególnych krajów/kultur kontynentów: południowoamerykańskiego, afrykańskiego czy azjatyckiego (z których każdy przecież ma swoją własną, odrębną tożsamość, także etno-kulturową czy językową; por. np. hiszpańszczyzna meksykańska, kubańska, chilijska czy argentyń- ska, albo jeszcze portugalszczyzna w Angoli, Mozambiku czy w Brazylii). Lista takich kierunków badawczych pozostaje zawsze otwarta i ulega poszerzaniu (por. sporadycznie używane określenia, jak np. friulanistyka, okcytanistyka, czy wręcz – ale to już raczej wyjątkowo – sardynistyka). Na ten wymiar przestrzenny nakłada się jeszcze perspektywa badawcza historyczna, komparatystyczna, opisowa, albo jeszcze teatrologiczna, traduk- tologiczna – żeby ograniczyć się do tych dziedzin. 6 Słowo wstępne W tę nader złożoną „fi lologię przestrzenną” czy „geofi lologię” badawczą wpisują się wygłoszone dotychczas w ramach działalności naszej – powołanej, przypomnijmy, w latach 1997–1999 – Komisji Neofi lologicznej wykłady (a mamy ich już na koncie 130), jak też publikowane w naszych Pracach artykuły (ponad 100). W niniejszym, dwunastym już tomie Prac Komisji Neofi lologicznej PAU większość stanowią – wyjątkowo – artykuły, które określić możemy najogólniej jako językoznaw- cze, pamiętając przy tym o wzajemnych powiązaniach i współzależnościach naszych dyscyplin (neo)fi lologicznych, a także o ich związkach z innymi dziedzinami badań humanistycznych. Cztery z nich to referaty wygłoszone na posiedzeniach zwyczajnych naszej Komisji w roku akademickim 2012/2013, pięć natomiast pozostałych – w ramach innych sympozjów naukowych: trzy na Międzynarodowej Konferencji „Languages and Cultures in Contact – then and now” (zorganizowanej w dniach 26–28 marca 2009 r. przez Akademię Polonijną w Częstochowie) oraz dwa na konferencji z serii „W służbie nauki” zorganizowanej przez Archiwum Nauki PAN i PAU (18 listopada 2011) przy okazji otwarcia wystawy poświęconej Romanowi Dyboskiemu i Władysławowi Tarnaw- skiemu. Jak widzimy, w ostatnich tomach naszych Prac goszczą też teksty niezwiązane organizacyjnie z naszą Komisją. Nowością jest natomiast zamieszczenie spisu wszystkich wykładów wygłoszonych na posiedzeniach Komisji w aktualnym dla Prac roku akade- mickim. Wydaje się, że zwyczaj publikowania kalendarium prac Komisji dobrze będzie utrzymać także w przyszłości. Autorom i Recenzentom pragnę w tym miejscu, już tradycyjnie, w imieniu Rady Naukowej i redaktorów, wyrazić naszą głęboką wdzięczność za współpracę. Kraków, kwiecień–maj 2014 Stanisław Widłak przewodniczący Komisji POLSKA AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI TOM XII PRACE KOMISJI NEOFILOLOGICZNEJ PAU 2014 F A Università degli Studi dell’Aquila, Italia CONSIDERAZIONI DIACRONICHE E SINCRONICHE SULLE VARIETÀ LINGUISTICHE DELL’AREA CASSINESE E DELL’ODIERNO BASSO LAZIO 1 Le osservazioni che tenterò di svolgere in queste pagine saranno articolate, per co- modità espositiva, in tre paragrafi : il primo affronterà questioni di carattere diacronico, riguardanti, cioè, gli sviluppi linguistici attraverso il tempo, così come sono documen- tati e interpretabili grazie ai documenti scritti medievali provenienti dall’area cassinese; il secondo tratterà invece tematiche di carattere sincronico, cioè dialettologico e geolin- guistico, relative ai principali fenomeni oggi osservabili in quello stesso territorio e nel restante Lazio meridionale, nonché alle informazioni che da essi possiamo trarre circa la posizione linguistica di quest’ultimo; il terzo paragrafo dedicherà infi ne qualche cenno alla questione, sempre piuttosto spinosa, della presenza diffusa di giudizi e pregiudizi linguistici e della loro rilevanza nella stessa percezione dei tratti dialettali da parte sia dei parlanti dell’area considerata, sia di altri soggetti. 1. CONSIDERAZIONI DIACRONICHE La letteratura volgare nata e sviluppatasi all’interno dell’ambiente monastico cas- sinese fra il XII e il XIII secolo è stata sicuramente uno dei fatti culturali più rilevanti dell’Italia medievale. A questo proposito, non è inutile ricordare che circa i 2/3 dei testi, documentari e letterari, del periodo delle cosiddette Origini (IX–XIII secolo) viene da quelle regioni appenniniche incluse nei domini longobardi ed interessate da una fi tta rete di insediamenti e presenze ecclesiastiche di matrice benedettina (con Montecassino, 1 Una parte di questo testo, con il titolo The linguistic structure of Italy: birth and development, è stata presentata in versione orale il 26 marzo 2009 nel corso dell’International Conference «Languages and Cultures in Contact – then and now», organizzata dall’Akademia Polonijna (Università della Polonia) di Częstochowa (26–28 marzo 2009). 8 Francesco Avolio ovviamente, in posizione di preminenza), e cioè il Lazio orientale e meridionale, l’Um- bria a est e a sud del Tevere, le Marche centrali (anconetane, maceratesi e ascolane) e l’Abruzzo aquilano più settentrionale2. Tale territorio fu defi nito per la prima volta “me- diano” da Bruno Migliorini – proprio per distinguerlo dall’Italia centrale linguisticamente toscana o toscanizzata3 – ed era contraddistinto da una serie di volgari di tipo conservati- vo, fra i quali, come ha osservato Ignazio Baldelli (che di Migliorini fu allievo), era certa l’intercomprensione, e la cui affi nità fu nella prassi scrittoria benedettina ulteriormente accentuata «attraverso un ampio ricorso a quel fattore di omogeneità sovradialettale che era il modello latino» (Trifone 1992, p. 14)4. Avezzano Roma Subiaco Anagni Velletri Alatri Sora Frosinone Latina Priverno Cassino Terracina Gaeta Fig. 1. L’area di interscambio tra dialetti mediani e dialetti meridionali nel basso Lazio secondo la Carta dei Dialetti d’Italia di Giovan Bat tista Pellegrini (Pisa, Pacini, 1977) Proprio da Montecassino viene un testo per tanti aspetti paradigmatico come il Pianto di Maria, frammento volgare di un dramma latino noto come Passione cassinese, del- la fi ne del XII secolo, tre versi superstiti che però costituirono, sia per il tema che per 2 Il rinvio d’obbligo per queste tematiche è a Baldelli 1983; 1987 e Vignuzzi 1994. Le zone elencate sono quelle che erano linguisticamente mediane nel Medioevo e che tali sono anche oggi; nella letterarura scientifi ca, però, proprio le discrepanze fra la presunta estensione medievale e quella moderna del territorio defi nibile come “mediano” hanno dato vita a parecchie incertezze e oscillazioni (su alcune di queste discrepanze si sofferma opportunamente Vignuzzi 1994, pp. 329–333). Alla trattazione di questo problema, comunque – che ha diret- tamente a che fare con quello, cruciale, del rapporto fra dialetti moderni e volgari antichi –, ritorneremo alla fi ne del paragrafo. 3 Cfr. Migliorini 1963, p. 177. 4 È insomma quella che Ignazio Baldelli ha effi cacemente defi nito “ipotesi cultural-linguistica benedetti- no-mediano-longobarda” (cfr. Baldelli