Papur Bro Dyffryn Ogwen

Rhifyn 509 . Ebrill 2020 . Rhifyn Digidol . Am Ddim

Cadwch yn ddiogel - Neges gan Parchwch y Rheolau Bwyllgor Llais Ogwan

O ganlyniad i ymlediad brawychus y coronafeirws, nid oes modd cyhoeddi copi caled o’n papur bro. Penderfynwyd ei gyhoeddi ar ffurf ddigidol. Felly, mae’r rhifyn hwn ar gael am ddim ar ein gwefan (www.llaisogwan.com) ac ar wefan Ogwen360 (ogwen360.cymru) trwy gymorth a chydweithrediad parod Bro360, cynllun dan ofal y cylchgrawn Golwg.

A hithau’n argyfwng gyda’r mwyaf difrifol ein hysbytai, gofalwyr cartrefi’r henoed a drwy’r byd cyfan, rydym oll ac un yn chartrefi nyrsio, a gofalwyr sy’n ymweld sylweddoli pa mor fregus ac agored yr â chartrefi. Yr un mor allweddol yw’r llu ydym i berygl anweledig y coronafeirws. gwirfoddolwyr sy’n cynorthwyo’r gwasanaeth Byddem yn hynod ddiolchgar i’r rhai Ac yn naturiol mae hynny’n dyfnhau ein iechyd mewn sawl ffordd. Mi wyddom am ohonoch sydd ar gweplyfr a thrydar gwerthfawrogiad o’r gweithwyr proffesiynol rai o’n plith yma yn yr ardal hon sy’n rhoi o’u i’w defnyddio i roi gwybod i gyfeillion sy’n gofalu am ein hiechyd. hamser a’u hegni gyda’r gwaith hwn. a chydnabod bod y papur ar gael i’w Gan na wyddom pa bryd y cyfyd yr angen Manteisiwn hefyd ar y cyfle i fynegi ein ddarllen ar yr uchod. am y gwasanaeth hanfodol hwn, mae diolch i’r rhai sydd wedi chwyddo rhengoedd ein dibyniaeth arno yn llwyr bob amser. y gwirfoddolwyr yn ystod y cyfnod Cymerwch ofal, a chadwch O’r herwydd mae’n haeddu cefnogaeth brawychus hwn – y rhai sy’n cyfrannu’n yn ddiogel. Parchwch y a chynhaliaeth hael a digwestiwn gan greadigol drwy weithredu ar syniadau rheolau arbennig a dilynwch y lywodraeth y dydd o ba liw bynnag. newydd i godi arian neu gefnogi mewn ffyrdd cyfarwyddiadau. Efo’r pwysau ar y gwasanaeth wedi dwysáu eraill; a’r rhai sy’n cadw golwg gofalgar ar yn yr amgylchiadau brawychus a dyrys gymdogion sy’n unig a digymorth drwy gadw Dymunwn yn dda i’n holl ddarllenwyr presennol, mae ein dyled y tu hwnt o fawr i mewn cysylltiad dros y ffôn a threfnu i'w a’n gwirfoddolwyr. ymdrechion meddygon, nyrsys a staff ategol cynorthwyo mewn ffurf sy'n dderbyniol.

www.llaisogwan.com Trydar: @Llais_Ogwan 2 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 Panel Golygyddol Golygydd y mis Derfel Roberts Clwb Cyfeillion  600965 Golygwyd rhifyn y mis hwn gan Llais Ogwan [email protected] Ieuan Wyn. Yn anffodus, nid yw’n bosib i ni ddod at ein gilydd i dynnu’r gwobrau yn ôl ein Ieuan Wyn Y golygydd ym mis Mai fydd harfer hyd nes y codir y gwaharddiadau  600297 Lowri Roberts, 8 Pen y Ffriddoedd, coronafeirws presennol. [email protected] Tregarth, Bangor, LL57 4NY. 01248 600490 Lowri Roberts E-bost: [email protected] Bryd hynny byddwn yn ôl-ddyddio’r  600490 gwobrau o fis Ebrill ymlaen. [email protected] PWYSIG: TREFN NEWYDD Neville Hughes O RIFYN IONAWR YMLAEN GOFYNNIR  600853 I’R DEUNYDD GYRRAEDD Y GOLYGYDD [email protected] 5 DIWRNOD YN GYNT NA’R ARFER. Dewi A Morgan Llais Ogwan ar CD Pob deunydd i law erbyn dydd Sadwrn,  602440 Gellir cael copi trwy gysylltu â Gwyn 25 Ebrill os gwelwch yn dda. [email protected] yn swyddfa’r deillion, Bangor Ni fydd angen casglu a dosbarthu gan mai 01248 353604 Trystan Pritchard rhifyn digidol fydd hwn.  07402 373444 Os gwyddoch am rywun sy’n cael trafferth [email protected] â’i olwg, ac a hoffai dderbyn copi o’r DALIER SYLW: NID OES GWARANT Llais ar CD bob mis, cysylltwch ag un o’r Walter a Menai Williams Y BYDD UNRHYW DDEUNYDD FYDD canlynol:  601167 YN CYRRAEDD AR ÔL Y DYDDIAD Gareth Llwyd  601415 [email protected] CAU YN CAEL EI GYNNWYS. Neville Hughes  600853 Rhodri Llŷr Evans  07713 865452 [email protected] Owain Evans  07588 636259 Rhoddion i’r Llais [email protected] £350 Cyngor Cymuned Llandygái. Carwyn Meredydd Archebu £10 Di-enw, er cof am John Huw  07867 536102 trwy’r Evans. [email protected] £300 Cyngor Cymuned Pentir. post £20 Er cof am Melvin Griffiths, Plas Pistyll, Rachub oddi wrth Brenda £50 Alwyn Llwyd, Caerdydd, er cof am Gwledydd Prydain – £22 Eleri Ifan, Llwyn Onn, Allt Pen y Swyddogion Ewrop – £30 Bryn. CADEIRYDD: Gweddill y Byd – £40 Dewi A Morgan, Park Villa, Owen G. Jones, 1 Erw Las, Bethesda, Diolch yn fawr Lôn Newydd Coetmor, Gwynedd LL57 3NN Bethesda, Gwynedd [email protected]  01248 600184 LL57 3DT  602440 [email protected] TREFNYDD HYSBYSEBION: Neville Hughes, 14 Pant, Bethesda LL57 3PA  600853 [email protected] YSGRIFENNYDD: Gareth Llwyd, Talgarnedd, 3 Sgwâr Buddug, Bethesda LL57 3AH  601415 [email protected] TRYSORYDD: Godfrey Northam, 4 Llwyn Bedw, Rachub, Llanllechid Arfbais Douglas Arms Cwrw Casgen - Gardd Gwrw LL57 3EZ  600872 Noson Cwis Yr ail nos Fawrth bob mis – 20:00 [email protected] Oriau Agor Llun - wedi cau Y LLAIS DRWY’R POST: Mawrth – Gwener 18:00 – 23:00 Owen G Jones, 1 Erw Las, Sadwrn 15:30 – 00:00 Sul 13:00 – 15:00 a 20:00 – 23:00 Bethesda, Gwynedd douglasarmsbethesda.com LL57 3NN  600184 01248 602537 [email protected] Llais Ogwan | Ebrill | 2020 3

Talybont Capel Bethlehem Cross ddydd Mawrth, 24 Mawrth, gyda’r Parchedig John Pritchard, ei gweinidog, yn Neville Hughes, 14 Pant, Bethesda gweinyddu.  600853 Drysau Cauedig Barbara Jones, Fel y gwyddoch, mae’r aflwydd coronafeirws Byddwn yn gweld ei cholli yma ym 1 Dol Helyg, Talybont  353500 wedi effeithio ar bawb a phopeth, ac fel pob Methlehem, ble’r oedd yn aelod ffyddlon a man cyfarfod arall mae drysau Bethlehem gweithgar, ac yn ffrind dibynadwy i bawb. wedi cau. Ni fydd yn bosib cynnal nac oedfa, na Cydymdeimlwn yn ddwys â’r teulu oll yn eu Dwy Ysgoloriaeth bwrlwm, na dosbarth clytwaith, na phwyllgor o galar a’u hiraeth. Llongyfarchiadau i Beca Nia, 36 Bro gwbl, hyd nes y cawn wybod y bydd yn ddiogel Emrys, ar ennill Ysgoloriaeth yr Athro i wneud hynny. Yn y cyfamser, rydym yn anfon Cyfarchion a Chofion Gwyn Thomas i astudio’r Gymraeg, yn ein cofion at bawb o’n haelodau a’n cyfeillion Rydym yn anfon ein cofion a’n dymuniadau ogystal ag Ysgoloriaeth Teilyngdod gan hyderu y byddwch yn dod drwy’r cyfnod gorau at Enfys Jones sydd ar hyn o bryd Prifysgol Bangor. dyrys yma yn holliach! yng Nghartref Foelas, Llanrug. Hefyd cofion Mae Ysgol Dyffryn Ogwen, a’th ffrindiau at ei phriod, Llew, ym Mhlas Ogwen. Cofion i gyd yn Nhalybont, yn falch iawn ohonot, Colli Gwyneth hefyd at Dilys Williams, hithau yn preswylio Beca. Dymunwn bob llwyddiant a Gyda thristwch dwfn y cofnodwn farwolaeth ym Mhlas Ogwen ers rhai blynyddoedd dedwyddwch iti at y dyfodol. sydyn ac annisgwyl Gwyneth Roberts, bellach. Mae’r sefyllfa yn anodd iawn i Ffarm Cochwillan, yn Ysbyty Gwynedd ar bawb gan nad oes hawl i ymweld o dan yr Daw eto haul ar fryn! 14 Mawrth, yn 65 mlwydd oed. Roedd yn amgylchiadau difrifol sydd yn y wlad. Rydym yn byw drwy ddyddiau anodd briod ffyddlon i Wil, yn fam annwyl i Hafwen iawn. Mae bygythiad y salwch anweledig a’r ddiweddar Heulwen, ac yn nain hoffus a Pen-blwydd Arbennig yma yn crogi fel cwmwl mawr du dros balch i Enfys a Buddug. Llongyfarchiadau i Hughie Hughes, ein pennau. Cynhaliwyd ei hangladd gyda gwasanaeth 7 Lônddwˆr, ar ddathlu ei ben-blwydd yn Mae teuluoedd a ffrindiau’n cael eu yn y cartref ac ar lan y bedd yn Eglwys St. 80 oed ar 24 Mawrth. gwahanu, a phob un yn cael ei siarsio i gau’r drws ar y byd y tu allan. Tra’n cydnabod doethineb y cyngor, er mwyn osgoi gwaeledd mawr, rhaid cyfaddef bod Eglwys St Cross gartref, does dim rhaid i ni ddweud faint mor unrhyw achos sy’n gwahanu pobl, ac yn Er nad ydym yn gallu ymuno â’n gilydd yn yr ddiolchgar yr ydym i bawb sy’n gweithio peri unigrwydd, yn annifyr dros ben. eglwys ar hyn o bryd, rydym gyda’n gilydd o i’r Gwasanaeth Iechyd Cenedlaethol, y Na phoenwch, bobl Talybont, cadwch hyd yn ysbrydol: rydym yn annog ein gilydd i gwasanaethau argyfwng – ambiwlans, tân, yr yn iach a byddwch yn amyneddgar. gymryd saib yn ein cartrefi am 10.15 bob bore heddlu, a hefyd i bawb sy’n cynhyrchu bwyd Pan fydd hyn i gyd drosodd cawn Sul i gynnau cannwyll, gweddïo a darllen yr ac yn gweithio yn y siopau bwyd o hyd, heb fwynhau cwmni’n gilydd unwaith eto, a Ysgrythurau - ar wahân gyda’n gilydd. anghofio Rhian sy’n dal ati yn dosbarthu’r bwrw i’n hoff weithgareddau gyda mwy o Yn ystod yr argyfwng coronafirws ‘ma, lle post i ni bob dydd. Clap mawr i chi i gyd; frwdfrydedd nac erioed! Daliwn i gredu! mae’r rhan mwyaf ohonom yn gorfod aros cadwch iach ac yn ddiogel!

Neuadd un o Lysoedd ein Tywysogion

Mae'r crefftwyr yn Amgueddfa Werin Cymru yn Sain Ffagan ar gwr Caerdydd wedi adeiladu neuadd llys brenhinol Cymreig canoloesol. Seiliwyd y cynllun ar batrwm olion neuadd llys Tywysogion Gwynedd yn Rhosyr (Niwbwrch, Môn) ac ar ymchwil archaeolegol a hanesyddol.

Comisiynwyd Cefyn Burgess (sy’n wreiddiol o Fethesda), yr arbengiwr ar ddylunio a chynhyrchu brethynnau, i lunio brithlenni’n gweddu i’r cyfnod ar gyfer eu gosod ar barwydydd y neuadd. 4 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 Partneriaeth Ogwen

Coronafeirws Mae’r coronafeirws wedi ein gorfodi i gau’r swyddfa a Siop Ogwen ond mae staff y Bartneriaeth yn parhau i weithio’n ddygn o’u cartrefi. Ers i’r clefyd ddechrau a nifer o breswylwyr yr ardal orfod hunan-ynysu, mae staff y Bartneriaeth wedi bod yn helpu tîm o wirfoddolwyr sy’n casglu negas a phresgripsiynau i bobl. Mae tîm o tua 90 o bobl bellach yn gwirfoddoli ac yn dystiolaeth o gydweithio cymunedol gwych.

Cynllun Cadwyn Ogwen Mae’r staff hefyd yn edrych ar gynlluniau i helpu busnesau yr ardal, ac maent yn brysur sefydlu platfform ar-lein i werthu a danfon cynnyrch o ddrws i ddrws. Rydym wrthi’n datblygu’r cynllun gyda chwmni Pysgod Ar-Lein, Cosyn Cymru, Yr Ardd Fadarch a Blas Lôn Las. Bydd mwy o wybodaeth am blatfform archebu Cadwyn Ogwen ar ein cyfryngau cymdeithasol yn fuan iawn.

Gwobrau Green Heart Hero Cyrhaeddodd Partneriaeth Ogwen restr fer gwobrau Green Heart Hero sy’n cael eu trefnu gan y Climate Coalition. Er na ddaeth y Ynni Ogwen Cyf. Bartneriaeth i’r brig, roedd mynychu’r seremoni wobrwyo yng nghwmni’n Aelod Seneddol Hywel Williams yn San Steffan yn fraint. Heuldro Ogwen Mae chwe adeilad cymunedol bellach hefo paneli solar Ynni Ogwen arnyn nhw! Bydd Clwb Rygbi Bethesda, Clwb Criced Bethesda, Neuadd Ogwen, Swyddfa Partneriaeth Ogwen, Caban Cysgu Gerlan a Llyfrgell Gymunedol Dyffryn Ogwen yn awr yn cael pwer glân cymunedol. Diolch i’n holl bartneriaid prosiect – Interreg ECCO, Cyd Ynni, Partneriaeth Ogwen, DEG, Gareth Griffiths Solar a’r holl adeiladau cymunedol am wneud hyn yn bosibl.

Donna Watts a Meleri Davies o Bartneriaeth Ogwen gyda Hywel Williams AS yng ngwobrau Green Heart Hero y Climate Coalition yn Senedd San Steffan fis Mawrth.

‘Pobol y Chwaral’ Bu rhai o staff a chyfarwyddwyr Partneriaeth Ogwen ar raglen ‘Pobol y Chwaral’ yn ddiweddar. Mae’r rhaglen yn dilyn bywydau trigolion yr ardal a bu’r drydedd bennod yn edrych ar rai o’r cymeriadau sy’n gweithio neu’n gwirfoddoli efo Partneriaeth Ogwen. Roedd sylw i waith Adam, ein Swyddog Cynnal, a chlipiau hyfryd o Griff Charles Morris a Neville Hughes yn glanhau sgriniau cynllun hydro Ynni Ogwen. Roedd cyfweliad gyda Meleri, y Prif Swyddog, yn tynnu sylw at bwysigrwydd gwaith datblygu cymunedol a phwysigrwydd unigolion fel Griff a Nev i’n cymuned ni. Hoffai holl staff y Bartneriaeth ddiolch o waelod calon i’r ddau am eu cefnogaeth ar hyd y blynyddoedd. Dyma englyn a ysbrydolwyd gan y rhaglen wedi ei gyfansoddi gan Cynan (Rheolwr Prosiect Cefnfaes a Bardd Partneriaeth Ogwen!).

Neville Un o hogia Llais Ogwan, - EIN hogyn, Un o Hogia’r llwyfan; Un yn gweld bywyd yn gân A’i ofal dros fro gyfan. Llais Ogwan | Ebrill | 2020 5 Ysgol Abercaseg

Diwrnod y Llyfr dosbarth yn ogystal â defnyddio’r defnyddio ar gyfer creu ynni hydro. fel pennaeth mewn gofal Ysgol Roedd dydd Iau y 5ed o Fawrth yn sgrin werdd i gael ychydig o hwyl Mi rydan ni’n edrych ymlaen at gael Abercaseg ac Ysgol Pen y bryn. ddiwrnod difyr iawn yn yr ysgol. yn eu rhoi eu hunain yn llefydd eu ymweliad arall gan Huw a ‘Carwen’ Mae Miss Madine wedi gweithio’n Roedd y plant wedi gwisgo fel eu hoff gymeriadau. y car trydan yn fuan. ddiddiwedd ac wedi llwyddo hoff gymeriad ac wedi dod â’u mewn cyfnod byr iawn i ddod yn hoff lyfrau i’r ysgol. Cafwyd hwyl Ynni Ogwen Diolch aelod amhrisiadwy o’r tîm. Rydym yn gwneud lluniau o gloriau eu Diolch yn fawr i Huw Davies am Hoffai holl blant a staff Ysgol yn diolch ac yn dymuno’n dda hoff lyfrau, ysgrifennu pam eu ymweliad diddorol iawn â chriw Abercaseg ddiolch yn fawr iawn iddi yn ôl yn ei swydd fel bod nhw’n hoffi’r llyfr, gwneud Blwyddyn 2. Cafodd y plant weld iawn i Miss Eirian Madine am athrawes ddosbarth a dirprwy- llinell amser llyfrau plant y ychydig o adnoddau sydd yn cael eu ei holl waith dros ei chyfnod bennaeth Ysgol Bontnewydd. 6 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 Glasinfryn a Chaerhun Y Barcut Coch

Cylch Glasinfryn Cafwyd noson Cawl a Chân i ddathlu Gwˆyl Ddewi yn y Cylch ar 11 Mawrth. ’Roedd yr adloniant yng ngofal Marian Bryfdir gyda Dafydd o Waunfawr, un o’i disgyblion, yn canu amrywiaeth o ganeuon i’n diddanu. Diddorol oedd cael esboniadau a storїau “tu ôl i’r gân” gan Marian. Diolchwyd i Marian a Dafydd gan Elizabeth. Yn dilyn, cafwyd swper gwerth chweil wedi ei ddarparu gan yr aelodau, hyn yn rhoi diweddglo penigamp ar noson hyfryd!

Y Ganolfan Oherwydd feirws corona, mae pob gweithgaredd yn y Ganolfan wedi ei ohirio nes bydd y sefyllfa wedi gwella ac y cawn fynd o gwmpas ei bywyd bob dydd unwaith eto. Yn y cyfamser, cadwch yn ddiogel ac yn saff i gyd. Estynnwn ein dymuniadau gorau at bawb Wel, mi oedd bach o grafu pen y tro yma, roedd deg llun yn cael eu tynnu. Erbyn y sy’n sâl ar hyn o bryd a dymunwn wellhad roedd gen i bethau i ddweud ond angen llun i diwedd roedd 368 o luniau ar y cerdyn, rhan buan i chwi oll. fynd efo’r erthygl. Fel mae’n digwydd yn aml fwyaf roeddwn i’n gallu taflu a dwsin i gadw. ddoth y syniad pan o’n i’n mwynhau paned o Dyma oedd y gorau. Popeth drosodd mewn goffi a darllen erthygl am sut i dynnu lluniau llai na hanner awr ond ces i hwyl. o adar yn hedfan. Dydw i ddim wedi gwneud Yma yng Nghymru roedd yr ymdrech llawer o hynny o’r blaen, wedi bod yn ddigon cyntaf i achub y barcut, yn y 1930au dim hapus i dynnu lluniau o’r tirlun. Mi wnes i ond 20 ohonyn nhw oedd ar ôl ond gyda dreulio gweddill y diwrnod yn astudio a gosod dyfalbarhad maen nhw dros Gymru i gyd y camera yn iawn. Roedd y diwrnod wedyn erbyn hyn. Mae rhai o’n hadar ni wedi cael yn mynd i fod yn sych a phenderfynais fynd eu hallforio i Iwerddon felly allech chi weld i Landdeusant ble maen nhw yn bwydo’r barcutiaid yn ardal mynyddoedd Wicklow. barcud coch. Yn union yn ôl fy arfer ro’n i’n Os oes gennych chi siawns i weld y rhy gynnar ond treuliais dri chwarter awr yn barcutiaid yn cael eu bwydo, peidiwch â mwynhau tawelwch yr ardal. cholli’r cyfle ond ar eich tro cyntaf peidiwch Doth yr amser a rhois dair punt am fy lle â mynd â’ch camera. Mwynhewch gyda’ch yn y guddfan a gwneud yn siwˆr unwaith eto llygaid! bod y camera wedi cael ei osod yn iawn. Dewch efo ni i fwynhau ein cefn Roedd y barcutiaid yn uchel yn yr awyr a’r gwlad, edrychwch ar ein gwefan brain yn eistedd yn y coed, maen nhw i gyd cymdeithasedwardllwyd.cymru i weld os yn gwybod pryd mae amser cinio. Mi wnaeth ydan ni’n cerdded yn eich ardal yr wythnos pethau ddigwydd yn gyflym unwaith ddoth y yma. Bydd croeso mawr i chi! dyn efo’i bwced o gig, yn sydyn roedd cwmwl Rob Evans ffyrnig o farcutiaid yn ymladd am y bwyd ac yn troi yma ac acw i osgoi ei gilydd, doedd (Diolch i Rob Evans o Gymdeithas Edward dim un damwain! Cymerodd dipyn o amser i Llwyd am yr erthygl a’r llun. Mae’r barcut mi ddod i arfer â dilyn aderyn yn hedfan mor coch wedi ei weld yma yn Nyffryn Ogwen, gyflym, a phob eiliad ro’n i’n pwyso’r botwm ond ni wyddom a yw’n nythu yn yr ardal.)

01248 298763 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 7

gweithio fel Swyddog Gwybodaeth Cancer Y Gerlan Macmillan i Ysbyty Gwynedd. Diolch iti am dy waith, Dave. Caren Brown, Cilwern, 14 Ffordd Cofnod ar Gerlan, Bethesda, LL57 3ST.  01248 602509 / 07789 916166 Colled Lechen [email protected] Trist iawn oedd clywed am farwolaeth Mair Jones (Mair Siop) a fu farw ddiwedd mis Pan oedd Claire Evans, Tan y Graig Linda Brown, 1 Gwernydd, Gerlan, Chwefror. Er bod y rhan fwyaf ohonom yn (sydd wrth ymyl capel Jerwsalem Bethesda, LL57 3TY.  01248 601526 cofio Mair fel rhywun oedd yn byw ar y Stryd ym Methesda), yn nôl hen lechi o’r ac yn ddiweddarach ar Ffordd Bangor, un o’r ardd er mwyn paentio arnyn nhw, Gwernydd oedd hi’n wreiddiol ac yn falch iawn sylwodd fod rhywun wedi ysgythru Dymunwn fel pwyllgor Llais Ogwan ddiolch i o hynny. ’Rydym yn cydymdeimlo’n ddwys ar wyneb un – ffurf calon ac o’i mewn Caren a Linda am eu parodrwydd i ymgymryd gyda John ei gwˆr a’i mab Ian. y geiriau ‘Diwigiad 1904 yn Cymru’. â’r gwaith o gasglu newyddion y Gerlan. Aeth Claire Evans i chwilio’r we i gael Amser anodd i bawb peth o hanes Diwygiad 1904-1905, sef Pen-blwyddi Arbennig Er ein bod yn mynd trwy un o’r amseroedd y cyffro crefyddol a ysgubodd drwy Pen-blwydd hapus iawn i Amanda Davies mwyaf dyrys yn ein profiad ar hyn o bryd, mae Gymru am ddwy flynedd ddechrau’r yn 50 oed. Dwi’n siwˆr bod ’na hen ddathlu gweld cymdeithas yn dod at ei gilydd i helpu ganrif ddiwethaf gyda nifer fawr o wedi bod yn Tyˆ Dwˆr – gobeithio dy fod wedi ei gilydd yn codi calon ac yn rhoi gobaith i unigolion yn cael tröedigaeth – cyffro mwynhau a chael dy sbwylio gan y teulu. ni i gyd. Diolch i bawb am fod mor garedig a gysylltir â’r pregethwr Evan Roberts a meddylgar efo’i gilydd. Mae mor hyfryd yn fwyaf arbennig. Canfu Claire Evans ’Roedd gan Gethin Roberts, Ffordd Gerlan gweld yr enfysau o gwmpas y pentref ac yn fod y Parch. Joseph Jenkins wedi dod ddau achos i ddathlu mis yma. Nid yn unig bod ffenestri’r tai. Diolch, bawb, am roi ’chydig o i bregethu yng nghapel Jerwsalem ar Gethin wedi cael ei ben-blwydd yn 21 oed. Pob oleuni a gobaith yn ein bywydau. Daw eto haul yr 22ain o Ragfyr, 1904. Roedd Joseph dymuniad da iti, Gethin. ar fryn . Jenkins, gweinidog efo’r Methodistiaid Os oes unrhyw un angen cefnogaeth o gwbl yng Nghei Newydd, Ceredigion, yn un o Croeso i’r Gerlan yn ystod y cyfnod anodd yma, boed yn sgwrs, arweinwyr y Diwygiad. Croeso mawr i Bedwyr ac Emma i’w cartref siopa neu gymwynas o unrhyw fath, mae newydd yn Ffordd Gerlan. Mae Bedwyr, sydd croeso i chi gysylltu gyda mi ar un o’r rhifau wedi ei fagu yn Nant Graen, wedi symud i hen uchod, trwy e-bost (carenelaine@hotmail. gartref ei dad a’i nain yn y Gerlan. Gobeithio y com) neu’r gwefannau cymdeithasol, ac fe bydd y ddau ohonoch yn hapus iawn yma. drefnaf eich bod yn cael yr help sydd ei angen arnoch. Gwasanaeth allweddol Mae Caban Gerlan hefyd yn ceisio chwarae Mewn cyfnod lle nad yw gofal iechyd erioed ei ran yn ystod yr amser anodd yma ac yn wedi bod mor bwysig yn ein hanes, ac yn cynnig llety i weithwyr iechyd sydd ei angen. amser lle rydan ni mor falch o’r gweithlu, Os oes unrhyw un angen gwybodaeth bellach, hoffwn longyfarch Dave Roberts o Giltwllan mae croeso i chi gysylltu efo fi. sydd wedi gweithio i’r GIC ers 30 mlynedd Cadwch yn ddiogel, bawb. mis yma. Dechreuodd yng Nghaernarfon fel swyddog cofrestru yn delio efo trosglwyddo cofnodion meddygol cleifion a delio efo nodiadau ysbyty ayb. Wedyn aeth i’r adran Mynydd Dyma’r cefndir. Yn Rhagfyr 1904 fe gyllid – talu biliau i bob practis yng Ngogledd aeth Joseph Jenkins ar daith bregethu Cymru. Bu’n gweithio i‘r adran Gofal Llandygái am dri mis i’r gogledd. Bendithiwyd Sylfaenol (meddygon, offthalmyddion ayb.) oedfaon mewn capeli mewn nifer o am dros 25 mlynedd ac erbyn hyn mae’n Theta Owen, Gwêl y Môr, Mynydd ardaloedd, gan gynnwys Amlwch, Llandygái  600744 Llangefni, Llannerchymedd, Talysarn, Llanllyfni, Dinbych, Llanrwst, Dinorwig a Eglwys St. Ann a St. Mair Bethesda. Pregethwyd hefyd i fyfyrwyr Mae’r eglwys, neu yn hytrach yr adeilad, Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor. ar gau ar hyn o bryd ond mae modd cael Ond digwyddodd y “fendith” fwyaf ym gwybodaeth gan y Wardeiniaid sef: Janet Methesda. Yn ôl un arall o arweinwyr Williams (600434), Stephen Thompson y Diwygiad, y Parch. J. T. Job, roedd (601418) a Peter Price (601199) neu ffoniwch yr oedfa a gafwyd yng nghapel unrhyw un o’r aelodau am sgwrs. Cofiwn am Jerwsalem ar yr 22ain o Ragfyr 1904 bawb sy’n sâl ar hyn o bryd a chofiwn am yr ‘yn gorwynt’. Bu gweddïo yno am awr holl feddygon, nyrsys a gofalwyr sy’n gofalu cyn i’r Parch. Joseph Jenkins gyrraedd, amdanynt. ac ugain munud i mewn i’w bregeth fe ffrwydrodd y dorf fawr mewn gorfoledd – dynion yn gweiddi rhannau o emynau a phobl yn codi o’u seddau a symud www.llaisogwan.com eu cyrff yn llawn cyffro gan chwifio’u @Llais_Ogwan breichiau. 8 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 Bethesda Mary Jones, Pwy Sy’n Cofio Ddoe? [email protected]  07443 047642 © Joe Hughes, Awel y Nant, Dr J. Elwyn Hughes Ffordd Ffrydlas, Bethesda  601902 Pwt neu Ddau A dyma fardd arall (eto’n anhysbys) yn deud ei Unwaith eto, mae’n rhaid i mi ymddiheuro ddeud ynglyˆn â sut yr oedd o’n gweld cyflwr ein Colli Eira am fethu parhau efo rhan olaf hanes y Cwrs cymdeithas a’n byd: Sioc enfawr i ardal gyfan Golff yn Nant Ffrancon ond addawaf ddwˆad oedd clywed am farwolaeth yn ôl at hynny pan fydd amgylchiadau dyrys Dyma pam mae’r byd yn gam frawychus o sydyn Mrs Eira Wyn a phryderus y pandemig presennol wedi A phawb mor anghytûn, Hughes, yn ei chartref, Awel y diflannu. Mae’r naill yn chwynnu chwyn y llall Nant, 29 Ffordd Ffrydlas ar fore Felly, rhyw damaid i aros pryd sydd gen i Heb weld ei chwyn ei hun! Sadwrn, 22 Chwefror. y tro hwn a hynny ar ffurf dyrnaid o gerddi ’Roedd yn 74 mlwydd oed, sydd yn siwˆr o apelio at rai o ddarllenwyr Addasiad cryno o gerdd go hir gan R. H. Jones yn briod ffyddlon i Joe, yn fam Llais Ogwan (fel y gwna cerddi celfydd Dafydd ydi’r ‘pennill’ bach nesa’ ac efallai y bydd ambell annwyl i Angharad, ac yn nain Morris a Dr Goronwy Owen yn ‘Nyth y Gân’ bob un yn cofio’r gerdd wreiddiol ar ôl ei dysgu yn yr hoffus i Joshua. Bu Eira yn aelod mis). ysgol ers talwm; adnabyddus a phoblogaidd o’r Dechreuaf gyda dau englyn cydymdeimlad, y gymuned yn Nyffryn Ogwen ers cyntaf gan y Prifardd Dic Jones a’r ail gan Dîm Rhanna dy wên a rhanna dy gariad, blynyddoedd lawer, a chanddi y Bala yng nghystadleuaeth Ymryson y Beirdd: A rhanna hefyd dy gydymdeimlad; lu o ffrindiau o ganlyniad Rhyw nefoedd wael yw nefoedd dyn i’w chymeriad hynaws â’i Am dy alar, galaraf, – oherwydd Sy’n cadw’r nefoedd iddo’i hun! chefnogaeth i wahanol achosion Dy hiraeth hiraethaf; yn y fro. (Medrwch ddarllen am Yn fy enaid, griddfannaf A dof â’r cyfraniad byr hwn i ben gydag englyn ei ffyddlondeb â’i gweithgarwch Drosot ti, a chyd-dristâf. â’r teitl ‘Milltir’ sydd, yn fy marn i, ymhlith yr yn adroddiad Capel Carmel englynion gorau a ysgrifennwyd erioed. A’r yn newyddion Rachub a Er yn onest ymestyn – ein dwylo awdur? Un o’n ‘hogia ni’, sef y Prifardd Ieuan Wyn. Llanllechid.) I dawelu deigryn, Cynhaliwyd ei hangladd yn Yn y rhwyg, ni wˆyr yr un Unwaith a mi’n llawn ynni – byr ydoedd Amlosgfa Bangor bnawn Llun, Alar yr unigolyn. I lanc brwd a heini; 9 Mawrth dan arweiniad ei Mae’r llanc yn hen eleni gweinidog, y Parchedig John ’Wn i ddim pwy oedd awdur y pennill a ganlyn A hir yw milltir i mi. Pritchard, gyda’r Parchedigion ond clywais iddo gael ei lunio gan ddyn oedd Dafydd Coetmor Williams a mewn gwth o oedran ac wedi colli wyres fechan Geraint Hughes yn cynorthwyo. ym mlodau’i dyddiau. Dyma sut y mynegodd ei ’Roedd y ffaith fod yr Amlosgfa deimladau yn ei brofedigaeth fawr: yn orlawn yn dystiolaeth amlwg Plaid Lafur o’r parch oedd yn bodoli tuag Mor anodd ydyw deall at Eira, a hefyd tuag at Joe a’r Rhagluniaeth faith ein Duw — Dyffryn teulu. Yn cadw’r pren sy’n crino Anfonwn ninnau ein A thorri’r blodyn byw! Ogwen cydymdeimlad dwysaf at y teulu oll yn eu profedigaeth Ar ddechrau mis Mawrth cynhaliwyd cyfarfod o Fforwm Merched Llafur Arfon, yn bennaf i drafod cynnig ar gyfer Cynhadledd Diolch Llafur Cymru. Dymuna teulu’r ddiweddar Yn ddiweddarach, cynhaliwyd demo yng Margaret Hughes, 4 Ffrancon Nghaernarfon yn erbyn deng mlynedd o View, Coed y Parc ddiolch i bawb lymder y Torїaid. am bob arwydd o gydymdeimlad Yng nghanol y mis, cynhaliwyd cyfarfod tuag atynt ar ôl colli mam pob-aelod o Blaid Lafur Arfon i wrando ar a nain annwyl. Diolch am y araith gan Andy Dunbobbin (Ymgeisydd rhoddion hael a dderbyniwyd – Llafur ar gyfer etholiad Comisiynydd yr cyfanswm o £686 – tuag at Ward Heddlu a Throseddau), gyda chyfle i i 8, Ysbyty Plant Birmingham, ofyn cwestiynau a mynegi barn. Hefyd, lle gafodd ei hwˆyr, Morgan, ei trafodwyd cynigion ar gyfer Cynhadledd ddau drawsblaniad iau. Diolch Llafur Cymru e.e. cynnig i gryfhau i’r Parchg Ddr. Huw John sefyllfa’r Gymraeg o fewn y Blaid Lafur yng Hughes a’r Ymgymerwr Gareth Nghymru. Williams am eu gwasanaeth Canslwyd y cyfarfod cangen a oedd i fod tyner a thrylwyr a hefyd i Carys tua diwedd y mis (a’r bore coffi) oherwydd O’Connor am ei gwaith wrth yr y coronafeirws. organ. Llais Ogwan | Ebrill | 2020 9 Meddai Syr Ifor

Syr Ifor Williams oedd un o bennaf Moel Faban a Moel Grach – mae moel ysgolheigion Cymru a hogyn o Dregarth oedd gydag ansoddair treigledig, megis yn y o. Yr oedd ystyr enwau, ac enwau lleoedd yn ddwy enghraifft yma, yn golygu bryn, ac arbennig, yn bynciau o gryn ddiddordeb iddo, nid moel yn yr ystyr o fod yn noeth megis o ac yn wir Enwau Lleoedd a roddodd yn deitl i ben dyn heb wallt. Ond ychwanega’r awdur, un o’r llyfrau mwyaf diddorol a ysgrifennodd. wrth ystyried enw Moel Wnion, y gall moel Yn y gyfrol mae’n sylwi ar tua ugain o enwau olygu pen crwn i fynydd a dyna ddisgrifio’r sy’n perthyn yn benodol i ardal Dyffryn copa uwchben Llanllechid. Ogwen, ac felly beth gwell na manylu ar y modd y mae’n egluro tarddiad ac ystyr Y Drosgl – yr ansoddair trwsgl yw tarddiad rhai o’r enwau hyn. Ond cyn cychwyn, yn ei yr enw. Ystyr trwsgl i ni heddiw ydi afrosgo bennod gyntaf yn y llyfr dan y teitl Rhybudd, ond golygai’r hen enw fod iddo ystyr garw mae’n dyfynnu sylw ei hen athro yn y coleg, neu anhrefn yn ogystal. Ac ym mhlwyf Syr John Morris Jones: “Fydd ’na neb ond Llanllechid gwelir y gwrthgyferbyniad ffyliaid yn treio esbonio enwau lleoedd!” rhwng y Drosgl (garw) ar un ochr i afon Ffrydlas yng Ngweuncwysmai a Llefn Gwell dechrau am fynydd a bryn sef pwnc ei (llyfn) ar ochr arall y dyffryn. ail bennod yn y llyfr. Eryri – ystyr eryr yn ei hanfod yw codiad Carnedd Dafydd a Charnedd Llywelyn – tir. Yr enw ar y clefyd sy’n peri wrymiau y carneddau yn cyfeirio at feddfeini cerrig ar y cnawd yw eryr, ac mae’r enw ‘eryri’ ar y copaon sy’n nodi yn wreiddiol feddau yn gweddu i ddisgrifio’r codiadau tir sy’n arwyr o gyfnodau cyn-hanes ond mewn ffurfio ucheldir Gwynedd. cyfnod diweddarach a fabwysiadodd enwau dau o dywysogion Cymru. Y Bera Mawr a’r Bera Bach – gall ‘bera’ fod yn enw aderyn ysglyfaethus fel barcud. Y Glyder Fawr a’r Glyder Fach – cludair Mae ‘bera’ hefyd yn enw ar fwdwl o yˆd neu yw’r ffurf gywir, ac ystyr cludair yw pentwr wair, a gallai gyfeirio at ffurf y creigiau o gerrig wedi eu casglu ar y copa naill ai yn sydd ar y ddau gopa. naturiol neu i ffurfio carnedd gladdu. Nant y Benglog – penglog yw asgwrn Tryfan – nid tri-faen mo’r esboniad ond yn caled y pen ond gall clog hefyd olygu craig hytrach perthyn dau gymal i’r enw. Yr elfen neu faen carreg. Tybed felly mai’r Benglog gyntaf yw try sef elfen sy’n cryfhau (fel yn yw’r maen mawr yn Llyn Ogwen sydd ar ‘tryloyw’ – gloyw iawn), a’r ail elfen bann yn drothwy Nant y Benglog, ond gall hefyd golygu ‘pwynt, pig, corn’. Felly mynydd yn gyfeirio at y maen fel ar ffurf penglog codi yn uchel iawn gyda chopa main iddo yw ddynol yn ogystal. Tryfan. Gerlan – enw cyfansawdd o cerdd a glan, y Y Gyrn – gall darddu o’r hen air curn sy’n ddau yn golygu codiad tir. Troes Gerddlan, www.llaisogwan.com golygu ‘pentwr, pyramid’ neu efallai o’r enw felly, yn Gerlan o fod yn colli’r dd yn y @Llais_Ogwan corn sy’n golygu pigwrn. canol.

Proffesiynol, diogel a chyfrinachol LLEDDFU POEN Cefn, cyhyrau, esgyrn, cymalau, a thensiwn cur pen Eli Lichtenstein ✆ 07743373895  [email protected]

Ogwen Advert Mono.indd 1 2015-09-15 8:56 AM 10 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 William Griffith, Hen Barc

Mae William Griffith yn adnabyddus i drigolion Aelod sy’n cynrychioli – ein syniad Dyffryn Ogwen fel awdur y gân ‘Defaid William Mewn Senedd a’i noddi; Morgan’ a anfarwolwyd gan Hogia Llandegai. Cais ryddhau ein hawliau ni, Yr oedd yn fardd toreithiog a chyhoeddodd Hwn yw cennad ein cyni. ddwy gyfrol o farddoniaeth. Un ohonynt sydd yn fy meddiant i, sef Byr a Phert (1928): ac Mae ei englynion sy’n coffáu’r meirw yn felly cyfyngaf fy sylwadau gwerthfawrogol i’r dangos yn deg fel yr oedd wedi adnabod y gyfrol hon yn unig. Mae yn y gyfrol oddeutu bobl hyn am yr hyn oeddent, ac roedd yn 248 o englynion, rhyw hanner dwsin o gerddi ddiffuant yn gweld eu colli, a’r golled trwy rhydd, ac un cywydd sef ‘Cywydd i’r Gwynt’. estyniad i’r gymdeithas y buont yn rhan Bardd gwlad oedd William Griffith, a themâu ohoni. ei ganu, yn fras, yw cerddi i wrthrychau byd Natur, cerddi i’r bobl a adnabu yn dda, Gwrthrychau cyffredin bywyd beunyddiol eu cryfderau a’u gwendidau, a cherddi i yw testunau englynion eraill, megis y rheini wrthrychau byw-bob-dydd. Mae’r cerddi Natur i’r ‘Llyfr’, ‘Crud’, ‘Y Gannwyll’, ‘Modrwy’, yn amrywio o englyn i’r ‘Gwyfyn’ a’r ‘Brithyll’ ‘Cloc’. Roedd ganddo ryw olwg ‘newydd’ ar y naill law, ac i’r ‘Wylan’ a’r ‘Golomen’ ar ar y gwrthrychau hyn hefyd. Dyma englyn y llall. Englynion da eraill yw’r rhai i ‘Blu’r cellweirus i’r ‘Pethau ddymunwn gael at y Gweunydd’ a ‘Blodau’r Eithin’. Meddai William gaeaf’: Griffith ar y ddawn brin i sylwi ar briodoleddau neilltuol ei wrthrychau, a cheir yn ei englyn i’r Arian i brynu ’sana, - dwy esgid ‘Gwyfyn’, er enghraifft, elfen o ddireidi: Ysgafn, tew eu gwadna’, A het ddel a thopcôt dda, Er gofid bwyty’r gwyfyn – ein dillad Dwsin o ddillad isa’. Yn dyllau bob cerpyn; Os y daw i ysu dyn, Y mae ei englynion i wrthrychau natur, i Mae’r englynion hyn hefyd yn dangos ’E frath yn is na’i frethyn. adar ac anifeiliaid a lleoedd fel ‘Ynys Enlli’ ei sylwgarwch a’r myfyrio ar werth a a ‘Rhaeadr (Aber)’ yn dangos y ddawn defnyddioldeb peth fel ‘cloc’ i fywyd Yr hyn a olygir yn llinell olaf yr esgyll yw ddarluniol sydd ganddo a’i fod wedi myfyrio beunyddiol. ‘brathu’ neu ‘gnoi’ cnawd dyn yn y bedd! Gallai arnynt cyn sylwi ar eu priodoleddau naturiol. ganu’n afaelgar i fis Tachwedd a’i gysylltu’n Ond dyna ddigon o ddyfyniadau, mi dybiaf, drawiadol â marwolaeth dyn. Mae cymryd Yr un mor sylwgar yw ei gerddi i’w i ddangos bardd mor ddifyr oedd William ‘gaeaf’ i gyfleu marwoldeb dyn yn thema oesol gymdeithas, a dangosant i ba raddau yr oedd Griffith mewn gwirionedd. Perthynai mwy gan ein beirdd. wedi myfyrio ar fyd pobl. Yr oedd yn ‘adnabod’ iddo na dim ond smaldod fel ‘Defaid William ei bobl yn dda iawn. Pwy na allai gytuno ag o Morgan’! Mis di-raen, mis di-rinwedd, - llwyd ei wisg yn y darlun hwn o wraig ‘ystreullyd’?: Goronwy Wyn Owen Mwll di-haul yw Tachwedd; Mis gwynnu maes ac annedd, Celwyddog, gweflog, aflan, - a hynod (Daw’r lluniau o’r gyfrol Rhai o Enwogion Llên Mis caddug, barrug a bedd. Am hanes o bobman; Dyffryn Ogwen gyda chaniatâd y golygydd, A’i thˆy o’r rhiniog i’w thân Dr J. Elwyn Hughes.) Yn fudr gan y foedan.

Roedd yn amlwg wedi pwyso a mesur rhinweddau Cristnogol ‘cymydog’ yn y ddau englyn crefftus a ganlyn:

Gwˆr a wêl frawd mewn gelyn, - i’w gyni Rhy geiniog rhag newyn; Tyr ei dorth, rhy gôt i’r dyn Di-foethau, llwyd ei fwthyn.

Waeth pwy, - câr gynorthwyo, - â’i law dde Pan wêl ddyn ar suddo; Fe red ef i’w wared o, Ni châr edrych ar rywdro.

Mae ei englyn i’r ‘Aelod Seneddol’ yn mynegi gobaith ac ymddiriedaeth cymdeithas dlawd yn ei chynrychiolwyr gwleidyddol yn y cyfnod: Llais Ogwan | Ebrill | 2020 11

debyg mai Llwyd oedd enw neu ran o enw crythor a fu’n diddanu gwesteion yn hen Ymgyrch Casglu Enwau blasty diflanedig Plas Pentir gerllaw. Maes awyr o gyfnod y Rhyfel Byd Cyntaf oedd testun Gwynfor Ellis. Ar Gae’r Ffens Lechi Dyffryn Ogwen yng Nglan Môr Isaf, ar lan y Fenai, sefydlwyd yr awyrborth i hedfan awyrennau i hela Pleser arbennig oedd gweld cynulleidfa llongau tanfor yr Almaenwyr a oedd yn bygwth frwdfrydig yn Neuadd Ogwen fore Sadwrn arfordir Cymru yn ystod y rhyfel. Ychwanegodd 29ain o Chwefror eleni i ddathlu llwyddiant yr Gwynfor, wrth gyfeirio at frwydro, mai ar dir ymgyrch o gasglu enwau ein hardal. Y Wig heb fod nepell i ffwrdd yr ymladdwyd brwydr y Dalar Hir yn 1648 rhwng lluoedd y Cychwynnodd y prosiect ym mis Chwefror 2018 Brenhinwyr a’r Seneddwyr, ac yno dywedir pan ddaeth llu o unigolion gwybodus i Neuadd y claddwyd mintai fawr o’r milwyr a fu farw. Ogwen i gofnodi enwau caeau, pyllau afonydd, Cyfraniad John Ll. Williams, yr olaf i siarad, chwareli, safleoedd diwydiannol, strydoedd, oedd Cae Gwilym Ddu, tyddyn sydd bellach tai, ffermydd a thyddynnod, yn ogystal â yn dwyn yr enw Tan yr Allt ar iseldir plwyf hynodrwydd enwau creigiau, pantiau a chribau Llanllechid ger Tai’r Meibion. Yr enw dan ym mynydd-dir ein hardal. Y cam nesaf oedd drafodaeth oedd Buarth y Garnedd, cae a ceisio llenwi rhai o’r bylchau a oedd yn y berthynai’n wreiddiol i’r hen dyddyn. Awgrymir gofnod ac yn fwyaf arbennig canolbwyntio ar fod gan y buarth gysylltiad uniongyrchol ag enwau cyfredol y caeau. Llwyddiant ymgyrch amgylchiad a ddigwyddodd ym mis Mai 1230 y caeau a ddathlwyd yn Neuadd Ogwen eleni pryd y crogwyd William de Breos – Gwilym wrth i’r prosiect ddod i’w derfyn yn dilyn Brewys neu Gwilym Ddu i’r Cymry - gan y nodi dros fil o enwau ar gofnod cenedlaethol Tywysog Llywelyn Fawr, ac mai yma yn y Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru. Er mwyn buarth hwn y rhoddwyd ei gorff i’w gladdu. pwrcasu mapiau a threfnu’r cyfarfodydd, arbennig yn ein hardal. Dewis Ieuan Wyn Prif amcan y cyfarfod oedd talu diolch derbyniodd y prosiect nawdd ariannol gan oedd trafod Waun Fflogyn yng Ngwern Gof i’r holl gofnodwyr gwirfoddol a gymerodd y Gymdeithas, rhan o gymhorthdal Cronfa Isaf yn Nant y Benglog, enw sy’n tarddu o ran yn casglu enwau’r prosiect, ac yn Treftadaeth y Loteri, ac mae’n bleser cael enw’r aderyn prin bellach yn ein bröydd fwyaf arbennig i gyfleu gwerthfawrogiad y diolch i Rhian Parry, Ifor Williams a Hywel ni, sef y cyffylog (woodcock). Cae’r Deintur Gymdeithas i holl ffermwyr Dyffryn Ogwen a Wyn Owen am eu cefnogaeth a’u hymroddiad oedd gan Thelma Morris, enw ar gae yng fu mor gydweithredol a pharod yn cyfrannu i’r prosiect. Cydlynydd y prosiect yn Nyffryn nghartref ei phlentyndod yn y Pandy ar Waun o’u hamser a’u gwybodaeth. Ar yr olwg gyntaf Ogwen oedd John Ll. Williams, a bu’n hynod Pandy yn Nhregarth. Swyddogaeth y pandy nid oes dim yn anghyffredin yn y cofnod brysur yn cyfarwyddo’r gwaith gan lunio oedd pannu gwlân pryd ar derfyn y broses a gasglwyd – enwau dinod, ailadroddus, taflenni a mapiau pwrpasol, a dosrannu’r ardal rhoddid y gwlân allan i’r haul i’w sychu ar megis ‘cae tan beudy’, neu ‘buarth yr wˆyn’ gan drefnu grwˆp o gysylltwyr lleol i ymweld â fframiau’r dentur i’w atal rhag crebachu. O’r a ‘gweirglodd’ - ond maent oll yn ddrych i ffermwyr y fro. Saesneg tenter-hooks mae’r enw ‘dentur’ felly etifeddiaeth a threftadaeth ein bro. Ac yn y Rhannwyd y cyfarfod yn ddau sesiwn gyda yn tarddu. I Gae Masant Llwyd, ger Fferm byd sydd ohoni mae’r broses o golli enwau chyfle am baned a sgwrs ar y canol. Yn y rhan Castell ym Mhentir, yr aeth Cynrig Hughes. ac o freuo’r iaith Gymraeg yn digwydd heb gyntaf, dan ofal Rhian Parry ac Ifor Williams, Canfu ef o’i ymchwil mai o’r enw ‘pasant’ y i ni sylweddoli, ac mae cymeriad ein hardal cafwyd cyflwyniad i gefndir y prosiect ac daw ‘masant’ ac mai ei ystyr yw meistr ar yn newid ac yn llithro i ddifancoll oni chaiff i waith y Gymdeithas led-led Cymru yn ganu’r crwth. Ceir enghreifftiau ohono yn ei gofnodi a’i goleddu. Ymgais i warchod cofnodi enwau lleoedd ein bröydd. Nodwyd llenyddiaeth yr Oesoedd Canol. Yn Geiriadur ein treftadaeth rhag y Donkey Paddock, y ymgyrchoedd yn casglu enwau pyllau afon Prifysgol Cymru mae pasant yn cael ei Pinfold Cottage a’r Enchanted Forge oedd o Teifi, yn cofnodi enwau arfordir Ynys Môn, ddiffinio fel enw ar un o feistri traddodiadol y anghenraid yn gyrru’r prosiect gwerthfawr enwau diwydiannol Glyn Ebwy ac enwau crwth (fel patrwm o gerddor), fel teitl. Mae’n hwn. brodorol gweundiroedd yr Hafren rhwng Casnewydd a Chaerdydd. Mae’r holl enwau hyn yn cael eu cofnodi, fel rhai Dyffryn Ogwen, ar fas data y Gymdeithas. Cyfres o ddotiau ar fap, oren i gae, glas i ddwˆr ac yn y blaen, sydd yn bodoli ar y bas data yn bresennol hyd oni chaiff ei gyhoeddi yn y dyfodol agos. Bryd hynny gall pawb o’i ddefnyddio chwilio i’w ddewis arbennig ei hun, fel bod gan Owen yng Nglan Môr Isaf, Dafydd yng Nghoetmor, a Gwyneth yng Ngwaun Gwiail, er enghraifft, y modd i holi am enw pob cae a thwlc ar eu heiddo. Yn y cyswllt hwn, rhaid diolch i Irene Williams, Meifod, a gyfrannodd y gwaith llafurus o gofnodi’r holl fil o enwau saith gwaith drosodd, yn ôl y gofyn i fas data’r Gymdeithas. Yn yr ail sesiwn, dan ofal Hywel Wyn Owen, cafwyd cyflwyniad i enw pump cae 12 Llais Ogwan | Ebrill | 2020

NythY Lloffwyr y GânArferion y teulu sy’n newid bob dydd, (paentiad gan Millet) A’r ifanc yn mynnu cael bod yn fwy rhydd, Tair hynod o blith tlodion a welir Ond a oes anghofio cymdogaeth a’i gwerth Mor wylaidd â’r lloffion A’r parch at ei gilydd a roes iddi nerth? A ddeilliodd o weddillion Dafydd Morris Marchnad Yno hyd yr helfa hon. * * * AOgwen dyma ninnau – fel miloedd eraill – yn gorfod cadw at y rheolau a chau’r Y Gog Farchnad dros dro. Nid oes sicrwydd I’n gwlad daw’r gog i glwydo – â’i deunod pryd y byddwn yn gallu ailddechrau ar Mor dyner, ond eto hyn o bryd. Gan fod Sioe Dyffryn Ogwen Daw ar sgawt i daer sgwatio wedi ei chanslo, ni fyddwn yn ein pabell A dodwy’r wy ar slei dro. ar y cae wrth gwrs. Bydd gwybodaeth ar ein tudalen facebook ac ar ein gwefan www.marchnadogwen.co.uk

Cadwch yn saff i gyd ac edrychwn ‘Y Lloffwyr’ gan Millet ymlaen i weld pawb pan fydd yr helynt mawr yma drosodd. Blagur Cynnar Gorwedd y bu’r blaguryn yn rheidus Ar hyd ddechrau’r flwyddyn; Yn ei risg yr amser hyn Tregarth Un bregus oedd y brigyn. Misoedd y Gwanwyn Olwen Hills (Anti Olwen), Nyth y Frân Daeth yn lli y geni gwyn, 44 Bro Syr Ifor, Tregarth  600192 Yn gadarn hi a gododd waliau tˆy I’w gynnydd daeth y gwanwyn; Angharad Williams, Fel tae’n bensaer rywfodd; Misoedd di-gwsg i’r meysydd 23 Ffordd Tanrhiw, Tregarth  601544 Mor gymhleth hi a blethodd A’r fro yn deffro drwy’r gwˆydd. Frigau cloi a’u rhoi yn rhodd. I dir cyni daw’r cynnydd A swyn dawns yn hoen y dydd, Capel Shiloh Yr Hen Adeilad A’r ddawns drwy’r gerddi a’r ddôl Adre o’r Ysbyty Yn wylaidd mae’r hen aelwyd yn aros Yn newydd o egnїol. Croeso adre i Dennis Vaughan Griffiths, O’r muriau a chwalwyd; Yn wyrdd byw a hardd o bur Rachub wedi cyfnod mewn Cartref Gofal. Y glaw a’r gwynt a glywyd Agor ar frig mae’r blagur; Mor dda clywed eich bod wedi gwella’n Mewn lle rhwng y meini llwyd. Hen arfer yn cynhyrfu, ddigon da i ddod yn ôl i’ch cartref. Yn cadw oed mewn coed cu. Y Llwybr Troed I’n gwlad daw galwad y gog, Ysbyty Eryri (Tan y Bryn, Parc Moch) I hudol fro odidog. Mae Noreen Jones, Adwy’r Nant, Bethesda bellach wedi cael ei symud o Ysbyty Drwy’r coed yn araf droedio yr af i Gras Duw Gwynedd i Ysbyty Eryri. Pob dymuniad da i I’r fan gan fyfyrio; Ei Ras sydd mor ddi-ddryswch, – yn denu, chi a brysiwch wella. Ar ei hyd y bu rhodio Yn ein dwyn i’w heddwch, Yno fel hyn er cyn co’. A’i ddawn yw rhoi diddanwch Bedydd Yn llawn i dlodion y llwch. Pnawn Sul, Mawrth 15 yng ngofal y Cymdeithas Glòs Parchedig Richard Gillion bu bedydd Ifan Darlun cyffredin a hynny drwy’r wlad Y Gwanwyn Llyr, sef mab Rhian a Keith Williams, 2 Oedd gweled teuluoedd yn cael mawr fwynhad (ar ôl gwrando ar ‘Defod y Gwanwyn’ gan Ffrwd Galed, Tregarth, a brawd bach Hari O eistedd â’i gilydd o flaen tanllwyth o dân Igor Stravinsky) Gwilym. Pob dymuniad da i chi fel teulu. Gan wrando ar y radio yn rhoi ambell gân. Ag ynni daeth y gwanwyn – yn gariad Amser gwell i ddod Storїau y diwrnod a lithrai yn rhydd Di-gerydd ac addfwyn, Oes, mae amser gwell i ddod dwi’n siwˆr. I’w rhannu â’i gilydd ar ddiwedd y dydd, A dod yn swil gyda’i swyn Ond yn y cyfamser cymerwch bwyll, cadw A rhai ddôi â deigryn i lygaid y plant Yn fore at y forwyn. yn ddiogel a mwynhau bod adre. Mae A redai mor ysgafn â dyfroedd y nant. ein meddyliau ni i gyd gyda rhai sydd yn Dioddefaint Crist dioddef ar hyn o bryd. Mor glòs y gymdeithas fodolai’r pryd hyn, Yn Ei angau mor ingol, – yn Ei waed, Yn brin iawn ei cheiniog ac eto mor dynn, Yn Ei wae arteithiol, Ond addysg a roddwyd i holl blant y plwy’, Yr Iesu â’i law rasol A gwella eu safon o’r llyfr wnaethant hwy. Ddaw â ni at Dduw yn ôl. I hysbysebu yn Llais Ogwan, Goronwy Wyn Owen Neville Hughes 600853 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 13

0808 164 0123

Owen’s Tregarth Cerbydau 4, 8 ac 16 sedd Arbenigo mewn meysydd awyr Cludiant Preifat a Bws Mini 01248 60 22 60 | 07761 619 475 w w w . o w e n s w a l e s . c o . u k

Byddwn yn ailgydio yn y drefn ar ôl i'r feirws fynd heibio.

PEN Y CEUNANT ISAF Y BWTHYN TÉ www.snowdoncafe.com Llwybr Yr Wyddfa Llanberis LL55 4UW 01286 872 606 14 Llais Ogwan | Ebrill | 2020

gan Derfel Roberts Côr y Penrhyn Y mis yma, gyda’r clefyd coronafeirws Gaerdydd yn brofiad dwi’n ei fwynhau’n fawr ddysgu llawer yn sydyn iawn am gymysgu dychrynllyd presennol yn caethiwo’r gan i mi dreulio sawl diwrnod yno mewn sain, purdeb y recordio a chadw at ganllawiau mwyafrif i’w cartrefi a’r golofn hon yn gorfod cyfarfodydd marcio Mathemateg ac mae gen i cynhyrchu,” meddai Alun. ymddangos ar ffurf ddigidol yn unig, dyma chwaer yn byw yn y cyffiniau.” Ychwanegodd, gyfle i edrych dros rai o uchafbwyntiau’r “Bydd hwn yn brofiad gwahanol iawn gan Achosion da a grwˆp byd-enwog blynyddoedd diwethaf. mai canu y tu ôl i len y byddwn ni ond yn ôl Mae’r côr wedi gwneud ei ran i godi arian Mae’r côr wedi cyflawni llawer ers i ni tystiolaeth y gynulleidfa yn Pontio bydd y ac i gefnogi nifer fawr o elusennau dros groesawu Owain Arwel Davies fel arweinydd. derbyniad yn un ysgubol.” y blynyddoedd gan gynnwys Cancr, Yr Roedd o’n gôr adnabyddus i lawer trwy Ambiwlans Awyr a Motor Niwron heb sôn Gymru ers blynyddoedd ond daeth egni a Teledu, CD, Band Pres a mwy. am achosion da lleol pan oedd unigolion brwdfrydedd gwaed newydd ifanc i mewn i’r Ymddangosodd y côr ar y teledu gyda a theuluoedd angen cefnogaeth i dderbyn côr gyda phenodiad Arwel. Llwyddwyd i ddenu sawl enw amlwg megis Al Murray, Alan triniaeth mewn gwahanol leoedd. Bu’r côr criw o bobl ifanc o Ysgol Tryfan a thu hwnt Titchmarsh yn yr Antiques Roadshow a Paul yn amlwg yng Nghadeirlan Bangor ac mewn a daeth galwadau o’r newydd arnom i ganu Martin o Flog It. Yn yr un cyfnod cafodd y côr lleoedd eraill pan oedd angen cefnogaeth ar mewn lleoedd mor amrywiol â Vermont, Efrog rannu llwyfan gyda Mike Peters a grwpiau achosion da. Newydd, Chicago, Caerefrog a Beverley. eraill yn y sioeau mawr a gynhaliwyd Daeth yr enwogrwydd i’w uchafbwynt Wedyn, cafwyd gwahoddiad i ganu gyda’r ger gorsaf isaf y Wifren Wib yn Chwarel pan ofynnodd Damon Albarn o’r grwˆp byd- grwˆp gwerin Cymraeg o’r Gerlan - 9Bach - yn Y Penrhyn. O dipyn i beth lledaenodd enwog ‘The Good, the Bad and the Queen’ i Theatr Bryn Terfel cyn cael mynd i Gaerdydd i parodrwydd y côr i ganu mewn unrhyw ni berfformio gydag ef ar ei CD. Bu’r côr yng berfformio gyda’r grwˆp yn Theatr y Mileniwm amgylchiad ac o dan amodau digon heriol Nghastell Penrhyn yn recordio darnau cefndir i lawr yn y Bae. Meddai Walter Williams weithiau. Llwyddwyd i wneud hyn oll ynghanol i sawl cân o’i eiddo a derbyniodd cyfraniad y sy’n canu gyda’r ail denoriaid, “Mae taith i rhaglen lawn o gyngherddau yn Llandudno, côr ganmoliaeth uchel gan aelodau’r grwˆp a Henllys, Betws y Coed, Pwllheli, ac wrth gwrs chan feirniaid miwsig modern y byd pop. Nid yn Lleol ym Methesda a Bangor. Daethpwyd dyna ddiwedd y stori anhygoel hon wrth gwrs, â CD newydd o ganeuon allan yn 2019 sef oherwydd yn sgil llwyddiant byd-eang y CD ‘Gwlad, Gwlad’ gyda Band Black Dyke o Swydd cafwyd gwahoddiad i ganu gyda’r grwˆp yn Efrog yn cyfeilio i ni yn ‘Tiroedd Ein Cof.’ Darn theatr pier y gogledd yn Blackpool. Dilynwyd oedd hwnnw a gyfansoddwyd yn arbennig hynny gan y Palladium byd-enwog, ac yn ar gyfer y côr gan y Prifardd Ieuan Wyn a’r Somerset House ym mhrifddinas Lloegr. Yn gerddoriaeth gan y Dr Owain Llwyd, fel rhan o goron ar y cyfan cafodd y côr ymddangos ar un gomisiwn er cof am y diweddar Tom Morgan. o lwyfannau mawr Glastonbury yng Ngwlad yr Dywedodd Alun Davies, Swyddog Technegol Haf o flaen tyrfa o filoedd. “Dyna i chi brofiad Lisa Jên a Martin Hoyland o’r grw^ p gwerin y côr, ei fod wedi gwirioni ar safon recordiad oedd hwnnw,” oedd ymateb sawl aelod o’r côr. 9 BACH yn perfformio yn Rough Trade, y CD gan mai dyma’r tro cyntaf i’r côr fentro Oes yna unrhyw gôr meibion yn rhywle wedi Llundain i gynhyrchu un ar ei liwt ei hun. “Mi ddaru ni ennill y fath enwogrwydd?

Cymeriadau’r Côr Cyfres yw hon sy’n rhoi ychydig o Pa un ydy dy hoff gân yn rhaglen y côr? fanylion am aelodau Côr y Penrhyn. ‘Gwinllan a Roddwyd’ – geiriau gan Saunders Lewis, miwsig gan Caradog Be’ ydy dy enw llawn? Williams. Islwyn Meredydd Owen. Pwy ydy dy hoff ganwr/gantores? Mae hi Oed? 61. rhwng dau, Roy Orbison a Freddie Mercury. Gwaith Adeiladwr. Beth ydy dy farn di am ganu pop? Lle wyt ti’n byw? Yn Y Felinheli. Dim barn benodol. Hoffi bob math o Un o lle wyt ti’n wreiddiol? Wedi fy ngeni a gerddoriaeth. fy magu yn Y Felinheli. Oes gen ti atgof am ryw ymweliad efo’r Pa dri pheth fasai’n dy ddisgrifio orau? côr? Canu am y tro cynta efo’r côr yn y Blêr, Heriol, Cymwynaswr. London Palladium. Wel am brofiad! Ers faint wyt ti’n aelod o’r côr Pa ddiddordebau eraill sy gen ti y tu allan 14 mis. i’r côr? Pêl-droed. Wedi chwarae dros 800 Pa lais wyt ti? Bas 1. o gemau i’r Felin ac wedi eu rheoli. Yn is- Pam wnest ti ymuno â Chôr y Penrhyn? reolwr ar y funud. Cytuno i ddod i’r ymarferion ar ôl blwyddyn Oes yna rywbeth faset ti’n hoffi gweld y côr o gael fy herio i ymuno gan Llion Darby yn ei wneud? Anodd credu bod amser yn y (Bas 1). calendr i wneud unrhyw beth arall. Llais Ogwan | Ebrill | 2020 15

gair neu ddau yr wythnosau a’r misoedd nesaf. yn llythrennol ym mhen draw’r stryd. Ydyn, Ers sawl blwyddyn, clywyd yn fynych bobl maen nhw’n ddyddiau rhyfedd iawn. yn cwyno am anfanteision a pheryglon y Yn amlwg, mae pawb ohonom yn cyfryngau cymdeithasol am eu bod yn llyncu ddiolchgar am weithwyr diflino’r Gwasanaeth John Pritchard amser ac yn amharu ar ymwneud pobl â’i Iechyd. Roeddem eisoes yn diolch amdanynt, gilydd. Dadleuwyd fod cymdeithas yn cael ond yn fwy felly yng nghanol yr argyfwng ei difetha am fod pawb â’i drwyn yn ei ffôn. mawr hwn. Ac os ydych yn credu yn Nuw, CYMDEITHAS Ar y stryd, yn y trên, wrth y bwrdd bwyd ac mae’n siwˆr eich bod nid yn unig yn teimlo’n Soniais y tro diwethaf am oedfa y bwriadwn mewn llu o sefyllfaoedd mae pawb, meddir, ddiolchgar ac yn datgan eich diolch i’r fynd iddi ddiwedd y mis. Gohiriwyd honno yn ei fyd bach ei hun a neb yn codi sgwrs nac gweithwyr hynny bob cyfle posibl ond yn wrth gwrs oherwydd yr argyfwng Covid-19. yn cymdeithasu. Mi dybiwn i y bydd llawer diolch i Dduw amdanynt bob dydd hefyd. Erbyn canol mis Mawrth yr oedd pob oedfa wedi newid eu cân erbyn i’r aflwydd hwn Mi fyddwch hefyd gobeithio’n diolch am a chyngerdd a drama, a phob cyfarfod fynd heibio. Eisoes mae’r ffôn bach a’r dabled bawb arall y mae’r argyfwng hwn wedi ein cyhoeddus arall i bob pwrpas wedi eu a’r cyfrifiadur, a’r holl gyfryngau ac apiau hatgoffa, neu o bosibl wedi agor ein llygaid gohirio hefyd. Mae’r cyfyngiadau ar ein ac ati sy’n ein galluogi i gysylltu â’n gilydd am y tro cyntaf, i sylweddoli ein dibyniaeth symudiadau yn mynd yn fwy a mwy caeth, trwyddynt wedi gwneud mwy na digon i arnynt. Dangoswyd i ni’r wythnosau diwethaf a does gen i, fwy na neb arall, fawr o syniad gyfiawnhau eu bodolaeth i’w beirniaid mwyaf hyn ein bod yn gwbl ddibynnol ar eraill, ac pa reolau newydd fydd mewn grym erbyn brwd. A chyn daw pethau’n ôl i drefn gallwch nad oes neb ohonom mor hunangynhaliol i chi ddarllen y geiriau hyn. Arwydd o’r fentro y bydd pawb yn eu gwerthfawrogi ag y tybiwn ar brydiau ein bod. Pobl sy’n amserau rhyfedd hyn yw nad oes modd a’u trysori. Maent eisoes yn ein galluogi i rhan o gymdeithas ydym ym myd Duw. argraffu Llais Ogwan ar hyn o bryd ac mai’n weld a siarad â theulu a ffrindiau pell ac Fe’n bwriadwyd gan y Creawdwr i fod ddigidol y byddwch yn gweld y golofn hon agos. Hebddynt, byddai’r wyrion ym mhen mewn perthynas â’n gilydd. Ac un o roddion a gweddill y papur am y tro. Mae pawb draw’r stryd mor ddieithr ar hyn o bryd â’r mwyaf sylfaenol Duw i ni yn y byd hwn yw ohonom yn gorfod ymgodymu â phatrwm rhai sydd filltiroedd i ffwrdd. Ac ar hyn o cymdeithas. O fewn y gymdeithas honno y gwahanol iawn, a bydd arnom angen llond bryd, trwy’r cyfryngau hyn mae’r rhai sydd mae i ni gynhaliaeth a chymorth trwy ein trol go fawr o ddisgyblaeth ac amynedd dros ym mhen draw byd mor agos â’r rhai sydd gilydd, diolch i’r Brenin Mawr.

Llandygái J Iona Wyn Jones, Dyma Fo, 16 Pentref, Llandygái, STEPHEN ONES Bangor LL57 4HU  01248 354280 Eirlys Edwards, Sŵn y Coed, 23 Pentref Llandygái, TREFNWR Bangor LL57 4HU  01248 351633 ANGLADDAU CYF Babi Newydd werthu nwyddau. Bydd cyfle eto PEN Y BRYN BETHESDA Croeso mawr i Llew Dafydd, mab yn y dyfodol! GWASANAETH PERSONOL cyntaf i Angela a Richard o Goed PEDAIR AWR AR HUGAIN Mawr, ac ail wˆyr i Mair Leverett o Llongyfarchiadau CAPEL GORFFWYS bentref Llandygái. Ymysg yr holl newyddion drwg, l l braf yw cael gyrru llongyfarchiadau BETHESDA 01248 600455 07770265976 Eglwys Sant Tegai i Richard ac Angela Murchutt Ebost: [email protected] Dymuniadau gorau ar enedigaeth eu plentyn. Dymuniadau gorau oddi wrth Llongyfarchiadau hefyd i’w gynulleidfa St Tegai i ddarllenwyr teuluoedd sy’n gefnogol iawn i’n digidol y Llais yn ystod yr amser gweithgareddau. anodd yma. Arhoswch gartref a chadwch yn saff, bawb. Gwasanaethau Sant Tegai Pob bendith ar Violet Evie, wyres Gwaith Atgyweirio Mawrth/Ebrill Alwena Williams, a fedyddiwyd 2020 yn yr eglwys ar Fawrth 1af, yr Oherwydd y cyfyngiadau gyda achlysur olaf i’w gynnal cyn haint Covid-19 daeth gwaith cau’r adeilad am y misoedd atgyweirio’r eglwys i ben ar ôl nesaf. Yn ystod y cyfnod anodd wythnos. Er y siom, ’roedd y yma mae aelodau’r gynulleidfa penderfyniad i ohirio’r gwaith ac i yn cadw mewn cysylltiad clòs gau’r safle yn un hollol gywir. drwy e-bost neu dros y ffôn ac yn ymuno mewn gweddi ddistaw Stondin Ysbyty Gwynedd yn y tˆyŷgydag eglwysi eraill Bro Canslwyd y stondin codi arian Ogwen bob dydd Sul am 10.15 yn Ysbyty Gwynedd ar Fawrth Croeso i chi oleuo cannwyll, 16eg oherwydd y cyfyngiadau darllen darn o’r Beibl neu meddygol a chymdeithasol, ond fyfyrdod a dweud gweddi gyda diolch i bawb a wirfoddolodd i ni. 16 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 CHWILA R

Oherwydd yr amgylchiadau anarferol yn sgil lledaeniad y feirws, penderfynwyd peidio â chynnwys y Chwilair hyd nes y bydd yr aflwydd wedi mynd heibio. Dyma atebion Mawrth: Ceffyl pren; Cymysgedd; Cwˆn; Gordd Pren; Lefel Wirod; Llif; Morthwyl; Scriw; Sgriwdrifer; Sgwâr; Trywel; Ysgol. 600763 neu 07708 008051 Dyma enwau’r rhai a gafodd yr ateb cywir yn cynnwys GLIW: Doris Shaw, Bangor; Gwenda Roberts, Rhosmeirch; Marilyn Jones, Glanffrydlas; Elizabeth Buckley, Tregarth; Elfed Bullock, Maes y Garnedd. Enillydd Mawrth oedd: Marilyn Jones, 1 Glanffrydlas, Bethesda. Byddwn yn anfon y wobr ar ôl i’r argyfwng presennol ddod i ben. Canllawiau gan y Llywodraeth SIOP Yr Argyfwng Coronafeirws i gymorth meddygol o bell, ble bynnag fo'n OGWEN bosibl. Fodd bynnag, os oes gennych chi 33 Stryd Fawr, Bethesda - Cymerwch Sylw apwyntiad ysbyty neu feddygol arall wedi ei Peidiwch anghofio am Siop Ogwen. Sut ydw i'n gallu cael cymorth gyda bwyd drefnu yn ystod y cyfnod hwn, siaradwch â’ch Galwch draw! a meddyginiaethau os ydw i'n lleihau fy meddyg teulu neu glinigwr i sicrhau'ch bod nghysylltiadau cymdeithasol? yn dal i dderbyn y gofal rydych ei angen ac i Anrhegion a chrefftau lleol, Cardiau, Gofynnwch i deulu, ffrindiau a chymdogion weld a oes modd gohirio apwyntiadau. Llyfrau, Coffi Poblado, Jam Cartra, CDs, eich cefnogi a defnyddio gwasanaethau Lluniau, Gemwaith, Sebon, Canhwyllau, ar-lein. Os nad yw hyn yn bosibl, yna mae’r Beth yw’r cyngor o ran ymwelwyr, yn Dillad, Golwg, Y Cymro, Llais Ogwan a sector cyhoeddus, busnesau, elusennau cynnwys y rhai sy'n darparu gofal i chi? llawer mwy! a’r cyhoedd yn paratoi i helpu’r rhai sydd Dylech gysylltu â’ch ymwelwyr cymdeithasol Cewch archebu llyfrau Cyngor Llyfrau wedi eu cynghori i aros adref. Mae’n bwysig rheolaidd fel ffrindiau a theulu i roi Cymru trwy’r siop, neu gylchgronau siarad gydag eraill a gofyn iddynt eich helpu gwybod iddynt eich bod yn lleihau cyswllt (e.e. Barn, Mellten, Bore Da, i wneud trefniadau ar gyfer danfon bwyd, cymdeithasol ac na ddylent ymweld Y Traethodydd, O’r Pedwar Gwynt ayyb) meddyginiaethau a gwasanaethau a â chi yn ystod y cyfnod hwn oni a CDs hefyd. chyflenwadau allweddol, ac i ofalu bai eu bod yn darparu gofal am eich iechyd a lles corfforol a allweddol i chi. Mae gofal Ar agor ddydd Mercher (10-2), meddyliol. allweddol yn cynnwys pethau Dydd Iau /Gwener (10-5) Os ydych chi'n derbyn fel help i ymolchi, gwisgo neu a dydd Sadwrn (10-3). cefnogaeth gan sefydliadau baratoi prydau. [email protected] iechyd a gofal cymdeithasol, er Os ydych chi'n derbyn enghraifft os ydych chi’n derbyn gofal iechyd neu gymdeithasol 01248 208 485 gofal trwy awdurdod lleol neu system rheolaidd gan sefydliad, naill ai gofal iechyd, bydd hyn yn parhau fel arfer. trwy eich awdurdod lleol neu os ydych chi’n Fe ofynnir i'ch darparwr gofal iechyd neu talu am hyn eich hun, rhowch wybod i'ch gymdeithasol gymryd rhagofalon ychwanegol darparwyr gofal eich bod yn lleihau cyswllt i sicrhau'ch bod wedi’ch diogelu. Mae’r cymdeithasol a chytuno ar gynllun i barhau cyngor ar gyfer gofalwyr ffurfiol wedi ei eich gofal. gynnwys yn y Ddarpariaeth gofal cartref. Os ydych chi'n derbyn gofal allweddol gan ffrindiau neu deulu, siaradwch â’ch gofalwyr Beth ddylech chi ei wneud os oes gennych am ragofalon ychwanegol y gallant eu chi apwyntiadau ysbyty a meddyg teulu yn cymryd i'ch cadw’n ddiogel. Efallai y bydd y ystod y cyfnod hwn? canllawiau hyn ar Ddarpariaeth gofal cartref Rydym yn cynghori pawb i geisio mynediad yn ddefnyddiol.

Gwefan Hanes Dyffryn Ogwen Cyfle gwych i ddod i wybod mwy am yr ardal a’i hanes. Ydach chi wedi bod ar wefan Hanes Dyffryn Ogwen? Dyma wasanaeth ar-lein di-dâl sy’n llawn gwybodaeth am bob agwedd ar hanes y dyffryn – pobl, cartrefi, adeiladau hanesyddol, hamdden, addysg, diwydiant, amaethyddiaeth, diwylliant, crefydd, gwleidyddiaeth, cyfraith a threfn, isadeiledd a daeareg. Sefydlwyd y wefan yn 2015 gan John Llywelyn Williams a Lowri Williams, a bellach mae o leiaf gant o erthyglau safonol arni yn ymwneud â bywyd y gymdeithas yma. Mae’r archif yn drysorfa, ac yn ffynhonnell werth chweil i’w chwilota. Cewch bleser yn defnyddio’r wefan, ac mae rhywbeth at ddant pob un ohonoch arni. Llais Ogwan | Ebrill | 2020 17

Diolch Diolch Rachub a Dymuna Brenda, Plas Pistyll, 33 Ffordd Mae Mrs Helen Williams yn dymuno Llanllechid, a’r teulu i gyd ddiolch i bawb am eu diolch i bawb am eu caredigrwydd ar ôl Llanllechid cardiau a’u rhoddion er cof am Melvin Griffiths. iddi hi lithro a syrthio a thorri asgwrn Casglwyd £435.00 tuag at Ambiwlans Awyr ei chlun. Mi gafodd hi lawdriniaeth yn Emlyn Williams, 13 Hen Barc, Llanllechid, Bangor, LL57 3RS. 01248 605582 a Cymru. Ysbyty Gwynedd i atgyfnerthu’r asgwrn 07887624459 [email protected] wrth iddo asio, a’i hanfon adref, ac mae Cofion hi wedi gwella cryn dipyn ers hynny. Anfonwn ein cofion at Mrs Helen Williams, Mae hi’n awyddus i ddiolch i bawb sydd Cymorth pwysig Llwynbleddyn. Cyfarfu Helen â damwain ac wedi ymweld â hi, am y cardiau a’r Braf oedd cael taflenni trwy’r drysau i gynnig fel canlyniad rhaid oedd aros wythnos yn yr blodau, am y galwadau ffôn, a’r bisgedi help efo siopio a nôl meddyginaeth i bobl ysbyty. Gobeithio eich bos yn gwella ac y cawn a’r holl siocled! Diolch i bob un ohonoch sy’n gorfod ynysu eu hunain oherwydd y eich gweld o gwmpas y lle yma’n fuan. chi. coronafeirws. Diolchwn i’r gwirfoddolwyr am eu gwaith. Carmel Llanllechid Cydymdeimlo Bu farw Mr Dylan Rowlands, ‘Lloches’, Ni chynhelir unrhyw wasanaethau ar y Sul Cyfarfod Chwarter yn dod i Garmel yn ei 6 Llwyn Bleddyn yn annisgwyl iawn yn ei nac Ysgol Sul tra bydd yr argyfwng iechyd dro neu ar unrhyw achlysur cymdeithasol gartref ar y 9fed o fis Mawrth. Mi fydd rhai o cyhoeddus presennol yn parhau. Mae Clwb arall, mi fyddai hi’n gwneud cacennau a ddarllenwyr y Llais yn cofio bod Dylan wedi Dwylo Prysur, Clwb Gwau’r Merched, a’r Te sgons ac yn gweini wrth y byrddau. chwarae yn y gynghrair snwcer leol am lawer Bach wedi eu gohirio am y tro hefyd. Bu Eira a Joe gyda’i gilydd yn weithgar o flynyddoedd. Cynhaliwyd y gwasanaeth Anfonwn ein cofion at ein haelodau i gyd, yn iawn gyda gwaith Cyfeillion Ysbyty angladdol yn Amlosgfa Bangor ddydd Iau, arbennig felly’r rhai sy’n gaeth i’w cartrefi. Gwynedd. Roedd pobl yr ardal yn eu gweld y 26ain o fis Mawrth yng ngofal ei fab yng Cymerwch ofal a chadwch yn ddiogel. nhw wrth y bwrdd gwerthu yn yr ysbyty bob nghyfraith, y Parchg. Derec Rees. Rydym ni’n pythefnos ar hyd y blynyddoedd ac fe ddaeth cydymdeimlo yn fawr gyda’i briod Meinir, yn Colli Aelod llawer iawn ohonyn nhw i’r gwasanaeth yn ogystal â’i blant, Alaw, Gethin, Gwion, Heledd Cynhaliwyd gwasanaeth angladdol Mrs yr amlosgfa. Un boblogaidd a charedig iawn a’r teulu i gyd yn eu profedigaeth. Eira Hughes, Awel y Nant, Bethesda yn oedd hi ac roedd pobl yn hoff ohoni. Amlosgfa Bangor ar ddydd Llun, y 9fed Rydym ni i gyd yn ddigalon o golli Eira. Difrod o fis Mawrth yng ngofal y Parch. John Mae bwlch mawr wedi agor ym mywyd y Difrodwyd arwydd tˆy-tafarn y Royal Oak yn Pritchard, gyda’r Parch. Geraint Hughes, capel. Er hyn, rydym ni’n diolch i Dduw am ystod y stormydd, a bu gweithwyr yn brysur a’r Parch. Dafydd Coetmor Williams y cyfeillgarwch a gawsom ni gyda hi, am ei yn codi un newydd yn ei le. Gresyn bod y yn cymryd rhan. Rydym ni’n anfon ein pharodrwydd hi i helpu bob amser, ac am dafarn yn gorfod cau wedyn oherwydd y cydymdeimlad o waelod calon i’w phriod, ei rhan ffyddlon hi ym mwrlwm yr achos coronafeirws. Joe, Angharad ei merch, Joshua ei hwˆyr yng Nghapel Carmel. a’i theulu hi i gyd yn eu profedigaeth. Cais cynllunio Roedd Eira yn aelod hynod weithgar Gwˆyl Ddewi Cyflwynwyd cais cynllunio i Gyngor Gwynedd yn yr achos yng Ngharmel. Roedd hi’n Ar fore Sul, y 1af o fis Mawrth, mi gawsom ar gyfer 30 o dai yn hanner o Gae Rhosydd. mynychu’r gwasanaethau ac yn barod ni wasanaeth hyfryd yng nghwmni’r plant Mae cynghorwyr cymunedol Rachub wedi iawn i fod â rhan yn y gweithgareddau a’r bobl ifanc. Mi wnaeth pob un ohonyn anfon eu sylwadau i mewn, gan awgrymu amrywiol a oedd yn gysylltiedig â’r nhw ei waith yn ardderchog ac mi gawsom enillion cynllunio hefyd. capel yn ystod y flwyddyn. Y hi oedd ni fendith o fod yn bresennol yno. Diolch i’r ysgrifenyddes Cymdeithas y Chwiorydd bobl ifanc am osod y cennin Pedr o gwmpas Diolch ac roedd hi wrth y bwrdd gwerthu y capel. Roedd y blodau’n dlws iawn a Dymuna Meinir, Alaw, Gethin, Gwion, Heledd yn y Te Bach yn ddi-ffael ac yn rhoi’n diolch hefyd i Mrs Margaret Bowen Rees a'u teuluoedd ddiolch o waelod calon am bob hael tuag ato hefyd. Roedd hi’n aelod am roi’r blodau bob blwyddyn ar wˆyl Ddewi. arwydd o gydymdeimlad a charedigrwydd cynhyrchiol iawn o’r Clwb Gwau a thros Ar ddiwedd y gwasanaeth, mi aeth pawb a ddangoswyd iddynt yn dilyn marwolaeth y blynyddoedd mi wnaeth hi wau pentwr i’r ysgoldy i gael sgwrs, paned, a chacen. brawychus o sydyn Dylan Rowlands yn ei o gapiau a sgarffiau ar gyfer y bocsys Diolch i bawb a wnaeth helpu gyda’r te. Aeth gartref 6 Llwynbleddyn, Llanllechid ar y 9fed o ar gyfer Plentyn y Nadolig. Pan fyddai’r y casgliad at waith yr Ysgol Sul. Fawrth. Diolch yn fawr. 18 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 Pentir Hen Ben Cynrig a Carys Hughes, Rallt Uchaf, Pentir, LL57 4YB Fe welais Eusebio a Pele yn chwarae yng dechrau’r saithdegau yn gyfnod yr hippies a  01248 601318 Nghwpan y Byd yn 1966 yn Goodison Park, gwalltiau hir, a’m cyfnod innau o fod yn rebel. E-bost: Lerpwl, pan enillodd Portiwgal dîm Brasil o dair Mae’r ychydig luniau sydd ar gael o’r amser [email protected] gôl i un. Sgoriodd Eusebio ddwywaith ac, yn hyfryd yma’n dyst i hyn! llythrennol, fe giciwyd Pele druan oddi ar y cae. O symud i Gaerdydd a dechrau gyrfa Firws Corona Fe safodd y llanc ifanc o Bortiwgal, a oedd yn broffesiynol roedd rhaid sicrhau fod y gwallt Lluniwyd taflen wybodaeth torri fy ngwallt, yn ei unfan. Gallwn synhwyro hefyd yn cyfateb i’r ddelwedd ‘coler a thei’ y hynod o ddefnyddiol gan Michelle beth oedd yn mynd trwy ei feddwl. “Roedd fy gwˆr ifanc o’r ddinas. Mae’n rhaid bod hyn wedi Hambleton, Linda Salmmonds, nhad yn arfer sôn am Eusebio, ac mae o wedi gweithio oherwydd o fewn rhai blynyddoedd o John Lewis, Kate Potter a marw ers dros ddeg mlynedd. Mae’r boi yma un gymhwyso fel cyfrifydd cefais gynnig joban yn Carolien Lamers er mwyn cefnogi ai dros ei bedwar ugain neu mae o’n gelwyddgi!” Lwcsembwrg. ardalwyr yn ystod y cyfnod anodd Dwi ddim yn un o’r ddau beth. Ar y dechrau roedd yn dipyn o sialens cyfleu yma. Mae’r daflen yn egluro sut i Fe sylweddolais ar y pryd fy mod i wedi eistedd fy nghyfarwyddiau i’r barbwr cynhenid ar sut i helpu unigolion sy’n hunan-ynysu mewn sedd debyg dros wyth gant o weithiau yn dorri gwallt Cymro. Ond, ar ôl ambell gynnig, fe ac yn rhoi gwybodaeth ble i brynu ystod y trigain mlynedd diwethaf. Roeddwn wedi gyfaddawdwyd ar steil geidwadol fyr. nwyddau a phwy sydd yn cyrchu gorfod syllu ar fy hun yn heneiddio, yn britho, a’m Ar ôl ychydig o flynyddoedd yn Lwcsembwrg, fe bwydydd i gartrefi. gwallt yn diflannu’n raddol dros y cyfnod yma. ddechreuodd pethau fynd ar chwâl. Erbyn hyn, a Bu i Wyn James lwytho’r Pan eisteddwch yng nghadair y barbwr does dim minnau dros fy neg ar hugain, yn briod, gyda dau o wybodaeth ar wefan pentir.org.uk dianc. Nid oes unrhyw ddewis – dim ond edrych blant, fe sylweddolais fod yna dystiolaeth bendant a gellir apelio am help llaw drwy yn syth ymlaen neu mae ‘na risg bendant i’r fod fy ngwallt wedi dechrau britho ac roedd ambell anfon neges e-bost i post@pentir. siswrn dorri darn o’ch clust! Dros y blynyddoedd, un o’m cyfeillion tal wedi fy hysbysu fod corun org.uk Diolch ar ran trigolion fel roedd y gwallt yn encilio o’m pen, mae o wedi moel wedi dechrau amlygu ei hun. Pan ddywedais Pentir! ail-hadu mewn tyllau a chorneli tywyll eraill, yn ysgafn wrth fy marbwr arferol fod fy ngwallt a phan ofynnwyd i mi “Ydi syr am imi dorri’r yn teneuo’n gyflym, fe ochneidiodd yn uchel ac yn Gwarchod Bywyd Gwyllt aeliau?”, fe wyddom fod y rhain hefyd yn rhan o’r drist fel petawn y tu hwnt i bob gobaith! Adroddwyd yn y rhifyn diwethaf cynllwyn. Wedi imi symud i Lasne, ger Brwsel, yng bod criw gweithgar yn rhoi Y cof cyntaf sydd gen i o ymweld â’r barbwr nghanol y naw degau roeddwn mewn swydd go cymorth gydag ymfudo llyffantod ar fy mhen fy hun ydi pan oeddwn tua saith oed. fras, ond dim mwyach mor ifanc. Roeddem yn a brogaod ar hyd Lôn Rallt. Mae’r Roeddwn yn wir gasáu’r holl brofiad o fynd at byw mewn ardal reit swanc ac roedd y barbwr gwirfoddolwyr yn eu casglu Jones Barbar. Fe’m gadawyd yno gan fy mam unisex yn gweddu. Roedd torri gwallt yn fater hir, rhag iddynt gael eu gwasgu i eistedd am hydoedd ymysg hen ddynion, yn poenus a drud. Ar ôl symud i ganol dinas Brwsel gan olwynion ceir ac wedyn eu parablu am ’dwn i ddim be’, ac yn fy anwybyddu’n rai blynyddoedd yn ddiweddarach, dewisais rhyddhau i lyn cyfagos. I fyny llwyr. farbwr gyferbyn â’m fflat. Roedd merch ddeniadol hyd ganol Mis Mawrth, casglwyd Roedd Mr Jones yn cyfathrebu gyda’i wraig iawn o Fwlgaria yn gweithio iddo ac roedd hi’n 1,199 o frogaod ac 149 o lyffantod. Magi, a oedd yn byw o dan y siop, trwy daro feistres corn ar roi massage i’r copa. Sôn am ei droed ar y llawr. Fe fuasai hi’n ymddangos gyffroi llif gwaed! Roedd fy ffrind Belgaidd, Andre, Llygru Afon Cegin mewn chwinciad y tu ôl i’r cownter a delio gyda’r yn mynd ati bob wythnos. Sgwn i pam? Cafwyd dau achos o sbwriel cwsmer a oedd am brynu plu sgota neu flaen- O ddychwelyd i ogledd Cymru, a’m gwallt, gan yn cael ei daflu dros Bont Felin llinyn. fwyaf, wedi hir ymadael, a’r hyn oedd yn weddill i Afon Gegin ac mae’n amlwg Ni ofynnwyd i mi erioed sut roeddwn am dorri fy yn reit wyn, cefais y fraint o leiaf o gael ei dorri mai o’r un cartref y daethant. ngwallt – roedd Mam eisoes wedi gwneud hynny’n yn Gymraeg unwaith eto. Yn ystod y cyfnod yma Yn yr achos cyntaf, taflwyd glir. “Short back and sides” bob tro. Ar ddiwedd y roeddwn yn cyfarwyddo’r barbwr i’w dorri yn gwastraff anifeiliaid ac yn yr broses boenus roedd fy nghlustiau yn sticio allan fyr gan obeithio y buasai hynny’n annog tyfiant, ail achos taflwyd gwastraff fodfedd yn fwy, a’m llygaid yn ymddangos yn beli ond yn ofer mae arna i ofn. Ta waeth, roedd yr cegin – teganau, llyfrau ac offer enfawr tu ôl i’m sbectol NHS drwchus. ymweliadau â’r barbwr yn rhai rhad iawn. plastig. Mae’n deg gofyn beth yw Fe ges wared â Mr Jones cyn gynted ag roedd Yna cau’r cylch ar ôl un mlynedd ar bymtheg meddylfryd yr unigolion yma a ble modd. Yn ystod blynyddoedd fy arddegau, cefais ar hugain, a dychwelyd i’r brifddinas. Cael hyd i mae eu parch i’r amgylchedd. y fraint o allu rhoi cyfarwyddiadau fy hunan i’r farbwr hen ffasiwn a oedd â thueddiad i dorri fy barbwr. Wel, ddim bob tro chwaith. Pan oeddwn ngwallt yn fyr tu hwnt. Y tro yma nid Mam oedd Ffair Pentir yn un a’r bymtheg roeddwn yn awyddus iawn yn rhoi cyfarwyddiadau ond merch arall, a newid Wrth bori trwy hen rifynnau o’r i blesio merched ac i gael torri fy ngwallt fel barbwr fu raid! papur newydd Baner ac Amserau mods Bangor. Felly, doedd dim amdani ond Rwˆan, dwi’n mynd i dorri fy ngwallt i le cwˆl Cymru, deuthum ar draws cydymffurfio pan gynigiwyd torri fy ngwallt gan iawn rownd y gornel ym Mhontcanna sy’n rhoi hysbysebion yn tynnu sylw at ddwy o’m ffrindiau yn festri Capel Jerwsalem. coffi am ddim a disgownt i bensiwnїars. Dwi’n Ffair Pentir. Mae’n amlwg bod y Wedi iddynt gwblhau’r job, roedd fy mhen yn llu siwˆr mod i, ar gyfartaledd, yn fwy na dwbl oed ffair yn achlysur blynyddol, ac o o dyllau moel, ac fel bonws roeddynt wedi torri y cwsmeriaid eraill. Fel arfer mae’r sgwrs am 1880 hyd 1910 cynhaliwyd y ffair llinell igam-ogam, lydan efo rasel o un pen i’r wyliau, chwaraeon a gwleidyddiaeth (yn llai aml). ar 9fed Ebrill. llall. Roedd rhaid i mi wisgo llwyth o blasteri Syllaf ar fy hun yn y drych ac ar y darnau o wallt Diddorol fyddai cael hanes y ffair. ar hyd fy mhen am tua phythefnos wedi hyn, a gwyn, ysgafn ar fy nglin gan ddyfalu a fuasai Pele Ble’n union oedd y lleoliad, beth derbyn llond ceg gan fy nhad. wedi sgorio gôl fythgofiadwy pe baent heb ei gicio oedd natur y prynu a’r gwerthu, a Nid oes gennyf lawer o gof o dorri fy ngwallt mor frwnt yn ôl yn 1966. phryd ddaeth y ffair i ben? yn aml pan oeddwn yn fyfyriwr yn Aber. Roedd Alwyn Llwyd Llais Ogwan | Ebrill | 2020 19

Llythyr oddi wrth Helen Lant Pantri (Hughes gynt), gogledd Swydd Efrog

Mi ges i dipyn o sioc pan welais fy llun yn ’Roedd y llefrith yn mynd o’r beudy i’r tyˆ Pat Llais Ogwan (mis Rhagfyr) – pump ohonon llaeth, drws nesaf i’r beudy, lle ’roedd Mrs Ellis Pryd maethlon, ni’r genod, Margaret a Glenys Hughes, Alvys yn brysur. ’Dydw i ddim yn siwˆr beth oedd Mrs blasus a rhad Hughes, Iris Hughes a fi, Helen Hughes bach, Ellis yn wneud ond ’roedd bob man yn lân ac yn eistedd ar ben tractor. Ie, y tractor o ffarm ogla antiseptic ar bob peth – felly, tu allan i’r (ar gyfer 5 o bobl) Tyˆ Uchaf, Talybont, lle ’roedd y pump ohonon drws oedd lle pawb arall! ’Roedd y llefrith yn ni yn mynd bob dydd trwy gydol y gwyliau mynd i’r churns mawr ac wedyn i lawr wrth Cynhwysion (ond dim dydd Sul wrth gwrs – ’doedd neb yn ymyl y giât i eistedd ar ‘silff’ arbennig ar y wal, Hambwrdd o selsig o ansawdd chwarae allan ar ddydd Sul!). Mr a Mrs Ellis lle ’roedd y lori yn eu casglu bob dydd. (6 selsig). oedd teulu Tyˆ Uchaf, a Mr Jack Ellis, brawd Mr Weithia, mi fydda Mrs Ellis yn rhoi diod o 2 nionyn wedi eu tafellu. Ellis, oedd wedi riteirio – fferyllydd yn Lerpwl lefrith i ni – llefrith yn syth o’r fuwch. ’Roedd y 6 madarchen wedi eu torri’n oedd o cyn riteirio, yn ôl mam, ond chlywais llefrith yma yn ffres ac yn gynnes! chwarteri. i erioed neb arall yn dweud gair ynghylch Dwi’n cofio y diwrnod pan ddaeth yr electric 1 bag o datws wedi eu stwnsio hynny. ’Dydw i ddim yn cofio i ni erioed weld y milker i’r ffarm! Welsom ni ddim byd fel hyn (£1 o Icleand). merched o gwmpas y ffarm. Efallai eu bod nhw o’r blaen – Glyn a Mr Ellis yn brysur yn eu 1½ sgwâr o stoc porc efo 1½ o ddwˆr. i ffwrdd yn y coleg? Dydw i ddim yn gwybod. ffitio nhw ar y gwartheg, a ni, y genod, ddim 1 llwy fawr o saws soy. Chwarae o gwmpas y ffarm oeddan ni yn yn meddwl ein bod yn gweld yr hen ffordd yn ½ llwy fawr o puree tomato. amal iawn, ond roeddem yn mwynhau mynd mynd heibio! 1 ewin o arlleg wedi ei falu. i fyny i’r cae hefo Mr Jack Ellis i ddod â’r Casglu’r gwair oedd uchafbwynt y gwyliau. 1 lwy lawn o lysiau cymysg. gwartheg i fewn i gael eu godro. Cerdded y tu Y pump ohonom yn eistedd o gwmpas Mr Ellis Stwnsh rwdan a moron. ôl iddyn nhw i lawr y lôn, a Mr Ellis bob amser ar ben y tractor, a ffwrdd â ni i fyny i’r caeau wrth ochor Del, â’i fraich bob amser yn ysgafn i baratoi’r gwair. Troi’r gwair bob dydd hefo Dull ar ei chefn. ’Roedd o’n meddwl y byd o Del, hi picwarch i adael siawns i’r gwair sychu yn • Ffriwch y nionod a’r madarch a’u oedd yr unig un hefo enw arni! iawn, ac ar ôl ychydig o ddiwrnodau llwytho’r rhoi ar wahân. I’r beudy â nhw – ni yn helpu i’w clymu yn gwair yn das ar y drol. Pan oedd y drol yn • Ffriwch y selsig a’u troi yn gyson eu lle – pob buwch yn mynd i’r un lle bob barod, i fyny â ni ar dop y das, tu ôl i’r tractor mewn padell neu wok. bore a pnawn cyn i’r godro ddechrau. ’Roedd i fynd yn ôl i’r ffarm, a chymryd gofal pan • Gwnewch y stwnsh rwdan a un gwas ffarm – ’rydwyf yn meddwl mai Glyn yn mynd dan y bont drên ar waelod y lôn. moron. oedd ei enw, a’i fod yn perthyn i’r teulu. Glyn Dadlwytho’r gwair i’r das fawr ar y ffarm, a • Rhowch y nionod, y madarch a Mr Ellis fyddai’n godro, bob un yn eistedd ar wedyn, chwarae ar ben y das, a neidio dros- a’r llysiau efo’r selsig, wedyn stôl wrth y fuwch a gorffwys ei ben ar ochor ben o dop y das i lawr i das fach ar y gwaelod. cymysgu’r stoc garlleg, y saws y fuwch, a ni y genod yn cribo cynffonnau'r ’Roedd Iris yn neidio dros-ben fel expert, ond soy a’r puree tomato yn dda. gwartheg pan oedd hyn yn mynd ymlaen. rhaid i mi gyfadda, ’roeddwn i yn hynod nerfus! • Cymysgwch flawd India corn Roeddem ni yn handi hefo’r rhaw hefyd i glirio Chlywsom ni erioed am ‘Iechyd a Diogelwch’ efo ychydig i ddwˆr oer er mwyn i fyny ar ôl y gwartheg! Unwaith oedd y godro adeg hynny, ond wrth edrych yn ôl, ’rwyf yn tewychu’r grefi. wedi gorffen, yn ôl i’r cae â’r gwartheg, a crynu wrth feddwl am y pethau ’roedden ni’n • Ychwanegwch bupur du a thipyn ninnau yn golchi llawr y beudy hefo hose pipe arfer wneud! o halen. a brwsh bras. Mi fydda Glyn yn cadw llygad Ond atgofion melys am gyfnod hapus iawn! • Mudferwi’r cwbl am ryw 10 arnan ni i wneud yn siwˆr fod pob man yn cael (Helen – mae Iris yn meddwl mai Robin oedd munud. ei adael yn lân! enw’r gwas, nid Glyn!)

Llythyr

Annwyl Olygydd, roedd y cymylau rhy isel, Ryfel Byd, ond doedd neb i fwledi a chanon haearn. Ysgolion Duon, ac mi Rwy’n sicr fod llawer fel ond ar ôl diwrnod neu yn meddwl am ddamwain Roedd cas y canon wedi roedd y creigiau o finnau yn cofio’r awyren ddau gwelid y llanast fel hon ac mi fuo’n sioc ffrwydro, ond roedd y gwmpas bedd yr awyren fomio a hedodd i ochr yn glir. Roedd un adain fawr i’r ardal. gwaelod fel newydd. Arno yn dal yn wyn o effaith y Ysgolion Duon yn oriau bron yn gyfan ac fe fuo Aeth dros ugain mae hyn: ‘GMS – 1942 – tân anferth. bach y 15fed o Fawrth, hi a darnau eraill yno am mlynedd tan es i’n ôl 20mmM2(A)’. Tebyg fod Y tristwch mwyaf i mi 1950 (Llais Ogwan, rhifyn flynyddoedd. at le y ddamwain ac yna gannoedd ohonynt yn oedd pan sylweddolais os Mawrth eleni). Es i’r Pan ddaeth yr haf aeth roedd pob dim bron wedi yr awyren, a dim rhyfedd fuasai’r awyren wedi bod ysgol (Pen-y-bryn) fel nifer i’w gweld ac yn siwˆr diflannu. Mae ffos bach fod y rhai a aeth i geisio rhyw ddau neu dri chant arfer yn y bore ac un o’r wedi dod â darn bach fel yn dechrau yn yr un lle delio efo’r ddamwain o droedfeddi yn uwch, mi athrawon yn mynd â rhai swfenîr yn ôl i’w cartrefi. cyn gwneud ei ffordd i wedi gweld ffleriau yn fuasai wedi clirio y cribyn ohonan ni i waelod yr iard Roedd llawer i waelod Cwm Pen Llafar, a gwasgaru i bob cyfeiriad. yn ddiogel. chwarae i geisio gweld lle awyrennau eraill wedi eu phan es i grafu’r mwsog Rwyf wedi cerdded John Ffrancon Davies y ddamwain. Yn anffodus colli dros Eryri yn yr Ail a’r cerrig bach cefais hyd lawer tro ar hyd gopa’r Windsor 20 Llais Ogwan | Ebrill | 2020 Rhiwlas

Iona Jones, 17 Bro Rhiwen, Rhiwlas  01248 355336

Cydymdeimlo Anfonwn ein cydymdeimlad at Gwyn, Einir ac Elfed Williams, Cefn Coch yn eu colled drist o golli Eira, chwaer, chwaer yng nghyfraith a modryb hoff. Un o genod Rhiwlas oedd Eira, wedi’i magu yn Nhan y Weirglodd i ddechrau ac yna yn Cefn Coch. Mynychodd Ysgol Waun ac yna Ysgol Dyffryn Ogwen. Tra oedd hi’n byw yn y pentref roedd yn aelod selog yng Nghapel Pisgah ac yno y priododd â Joe ac ymgartrefodd y ddau yn Nyffryn Ogwen. Roedd Eira yn weithgar iawn yn y gymuned, yn y capel ac yn gefnogol i achosion da mewn ffordd dawel. Bu’n hynod o yn ofni cael eu herlid oherwydd weithgar yng ngwaith Cyfeillion hyn. Bu farw ei chwaer ar y Ysbyty Gwynedd. Cydymdeimlwn fordaith a’i thad ychydig ar ôl hefyd â Joe, Angharad a Joshua i’r teulu ymsefydlu yn Ninas yn eu colled drist ac annisgwyl. y Llyn Halen. Roedd yn wraig Yn yr un modd, rydym arbennig iawn – llwyddodd i fod yn cydymdeimlo â theulu yn feddyg gan agor ysbyty yn y y diweddar Dean Short, 24 dref hefyd. Roedd yn gefnogol Caeau Gleision, a fu farw trwy iawn i hawliau merched, a daeth ddamwain ar gyrion Caergybi. yn aelod o Senedd America, y Anfonwn ein cofion at ei ferched, wraig gyntaf erioed i wneud Meleri a Beca, ei deulu agos, hynny. Doedd bywyd ddim yn ei chwaer Kerys, 24, Caeau hawdd iddi gan iddi briodi ag Gleision, ei gwˆr Terry a’i nai Angus Cannon, un a gredai Niclas. mewn amlwreigedd. Hi oedd ei Ar Fawrth 20fed yn dawel yng bedwaredd wraig. Mae ei hanes Nghartref Nyrsio Cerrig yr Afon yn hynod o ddiddorol ac eleni yn 94 oed bu farw Annie Mary fe fydd cerflun ohoni yn cael ei Williams, gwraig y diweddar Moi ddadorchuddio yn Washington Fodol fel yr adwaenid ef, mam fel cynrychiolydd Senedd Utah. Brenda a mam yng nghyfraith Braint yn wir – fe fydd ymysg Meurig , 19 Bro Rhiwen. O dan mawrion yr Unol Daleithiau. Bu yr amgylchiadau presennol farw yn 1932 yn Los Angeles, bu’r angladd ar lan y bedd ym wedi iddi symud yno i fod yn nes Mynwent Pentir, gyda’r Parch at ei thri phlentyn. I ddathlu ei Geraint Roberts yn gwasanaethu. bywyd y mae Will Aaron ac eraill Cydymdeimlwn â chi fel teulu. am gael cofeb iddi ar y Gogarth. Derbyniwyd rhoddion er cof Gobeithio fod y braslun yma o’i yn ddiolchgar tuag at Gronfa hanes yn eich annog i ddarllen Preswylwyr Cerrig yr Afon. mwy amdani. gwaith arbennig a wneir gan yr ardd. Peth arall trawiadol yw Merched y Wawr, cyfarfod mis Diolch am noson ddifyr, ac weithwyr y Gwasanaeth Iechyd gweld y llythrennau NHS wedi eu Mawrth edrychwn ymlaen i weld y gofeb Gwladol yn ein ysbytai. Mae goleuo i fyny mewn gardd yn y Carys oedd llywydd y mis a Nia iddi yng Nghymru. Mae’n debyg pobl bellach yn awyddus iawn pentref. ac Iona oedd yn gyfrifol am y mai cyfarfod mis Mai fydd yr i ddangos eu gwerthfawrogiad Mae nifer o’r trigolion hefyd baned. Ein gwˆr gwadd oedd Wil olaf o’r tymor yma. Diolch am mewn amrywiol ffyrdd. Ar nos wedi llythyru pobl yn yr ardal Aaron a thestun ei sgwrs oedd eich cydweithrediad dros y Iau am 8 o’r gloch mae llawer o yn cynnig eu gwasanaeth, nôl Martha Hughes Cannon, un a misoedd diwethaf. Cofion atoch a bobl y pentref yn dod allan i guro bwyd, danfon presgripsiwn ac aned yn Llandudno ar y Gogarth chymerwch ofa. dwylo, ac mae’r plant yn tynnu yn y blaen. Llawer o ddiolch i yn 1857. Yn 1860 ymfudodd y llun enfys a’i roi yn y ffenest. chwithau hefyd. teulu i Utah gan iddynt ddod yn Gwerthfawrogi Eraill wedi gwneud baneri yn Mae’n amser dyrys ac anodd. aelodau o sect y Mormoniaid ac Rydym i gyd yn ymwybodol o’r lliwiau’r enfys a’u hongian yn Cadwch yn ddiogel. Llais Ogwan | Ebrill | 2020 21 Yn yr Ardd CroesairAnnwyl Ffrindiau, Gan ein bod wedi cael ein gosod mewn Ebrill 7. Gallwch hau lawnt newydd neu drwsio sefyllfa mor anghyffredin ac afreal yn Mae’r gwanwyn i’w weld o’n cwmpas ym mannau moel. ystod cyfnod yr afiechyd Covid-19, mae mhob man ac mae’n amser i dorchi llewys 8. Gallwch roi pryd o fwyd i’r rhosod Llais Ogwan wedi gweld gweddnewidiad yn yr ardd. ddechrau mis Ebrill ac eto wedyn rhyfedd iawn. Yn anorfod, mae nifer dda Mi fydd y coed blodeuog yn harddu’r ddechrau mis Mehefin. o newidiadau wedi cael eu gorfodi ar y fro ym mis Ebrill. Dyma un o’r misoedd tîm gweithgar sy’n cynhyrchu’r papur yn mwyaf cynhyrfus i’r garddwr gan fod modd Dyma’r amser prysuraf o safbwynt plannu. fisol. Un o’r rheini yw y Croesair. plannu’r rhan fwyaf o hadau. Plannwch eich prif gnwd o datws. Tynnwch Am resymau amlwg ni fydd y Croesair Fel arfer, y mae’r hadau a blannwyd y rhan fwyaf o’r egin oddi arnyn nhw gan yn ymddangos yn y rhifyn digidol o’r eisoes dan wydr yn tyfu ymlaen yn adael ond rhyw ddau neu dri. Cofiwch roi ‘Llais’ hyd y pery’r aflwydd yma. Tra’n llwyddiannus. Mae’n amser i blannu y tu digon o dail i’r tatws a throedfedd dda ymddiheuro am hynny, rwy’n siwˆr y bydd allan - ond gwyliwch rhag barrug a rhew rhyngddyn nhw. Gallwch hau persli y mwyafrif ohonoch yn deall ac yn cytuno dros nos. hefyd; mae rhai yn rhoi dwˆr â’r penderfyniad. Mi fyddwn yn ôl eto Gallwch ddechrau rhoi sylw i’r lawnt cynnes iawn ar yr hadau gan gobeithio ‘pan ddaw haul ar fryn’. Yn y hefyd. Ar ôl yr holl law rydan ni wedi’i nad ydynt yn egino’n hawdd. cyfamser. edrychwch ar ôl eich hunain, a gael, gallai ychydig o fwyd wneud lles iddi Gallwch hefyd hau pys, chadwch yn ddiogel. ynghyd â’i hawyru drwy balu fforc drwyddi moron a sawl llysieuyn arall. fesul troedfedd. Yn y tˆy gwydr, mae’n amser Gyda llaw, dyma atebion Croesair hau tomatos a’r blodau blwyddol. Mawrth: TASGAU AR DRAWS: 1 Posibl, 4 Map, 8 Diben, 1. Cadwch y chwyn dan reolaeth - eu dal Mae’r betys yn un o’r llysiau gorau 9 Gofalus, 10 Llangybi, 11 Dirwy, nhw’n gynnar sydd eisiau cyn iddyn y gallwch eu tyfu. Mae’r croen 12 Parafeddygon, 17 Yn Deg, 19 Lolipop, nhw wneud meistr arnoch chi. piws yn cynnwys ‘betaine’, sydd, 21 Darllen A, 22 Camel, 23 Ras, 24 Lordio. 2. Gwyliwch rhag i flodau’r coed a’r llwyni mae’n debyg, yn lleihau clefydau I LAWR: 1 Padelli, 2 Sebon, 3 Benthyca, ffrwythau gael barrug. ar y galon a’r posibiliad o gael 4 Malurio, 5 Pistyll, 6 Ugain Eiliad, 7 Yfed, 3. Clymwch y rhosod sy’n dringo. strôc. Mae’n cynnwys magnesiwm a 13 Awdures, 14 Ymlacio, 15 Sychder, 4. Rhowch fwyd i’r rhosod a llwyni eraill. haearn, felly mae’n dda i’r gwaed. Mae 16 Apelio, 18 Gwêr, 20 Pumed. 5. Mae’n amser hau blodau blwyddol a betys yn hoff o bridd gyda draeniad da (er hadau perlysiau. heb fod yn rhy sych), gyda gwres. Rhaid Dyma nifer o’r ffyddloniaid anfonodd 6. Gallwch roi ychydig mwy o ddwˆr i plannu pob betysen gyda thua 4”- 6” atebion dan amodau digon anodd mae’n blanhigion tˆy. [10cm - 15cm] rhyngddyn nhw, er mwyn i’r siwˆr, a phawb yn gywir: planhigion gael dechrau da. Elizabeth Buckley, Tregarth; Rita Bullock, Gaynor Elis-Williams, Cath Aran, Bethesda; Doris Shaw, Bangor; Gwenda Roberts, Rhosmeirch; Dilys Parry, Rhiwlas; Gill King, Mynydd Llandygái; Dilys Wyn Griffith, Abergele; Emrys Griffiths, Rhosgadfan.

Hwyl fawr tan tro nesa’. John Roberts

www.llaisogwan.com @Llais_Ogwan