BORIS JOECHANANOV DMITRI KOERLJANDSKI STANISLAVSKY ELECTROTHEATRE

INHOUD CONTENT

INFO & CREDITS 02

TIRANNIE ZONDER GEZICHT 04 A FACELESS TYRANNY 07

OVER DE ARTIESTEN 12 ABOUT THE ARTISTS 15

LIBRETTO 17

FOCUS: DEMOCRATIE 32 FOCUS: DEMOCRACY 32

HOLLAND FESTIVAL 2017 36

WORD VRIEND JOIN US 38

COLOFON COLOPHON 40

1 INFO CREDITS

DO 15.6, VR 16.6 concept, conceptuele uitwerking THU 15.6, FRI 16.6 concept, conceptual elaboration Boris Joechananov, Sergej Adonjev aanvang starting time 20:30 muziek music 8.30 pm Dmitri Koerljandski locatie venue libretto libretto Muziekgebouw aan ’t IJ Boris Joechananov, Dmitri Koerljandski duur running time regie direction 1 uur 30 minuten, geen pauze Boris Joechananov 1 hour 30 minutes, no interval decor set design taal language Stepan Loekjanov Russisch met Nederlandse en Engelse boventiteling kostuums costume Russian with Dutch and English surtitles Anastasia Nefedova inleiding introduction choreografie choreography door by René van Peer Andrej Koeznetsov-Vetsjeslov do 15.6, vr 16.6 – 19.45 Thu 15.6, Fri 16.6 – 7.45 pm geluid sound Oleg Makarov meet the artist met with Boris Joechananov, Sergej licht light Adonjev, Dmitri Koerljandski Sergej Vasiliev vr 16.6 – na de voorstelling Fri 16.6 – after the performance koordirigent choirmaster Dmitri Matvienko

rollen characters Nero – Sergej Malinin, tenor tenor Seneca – Alexej Kochanov, bariton baritone Geest van Agrippina Ghost of Agrippina – Arina Zvereva, mezzosopraan mezzo soprano Prefect – Vasili Korostelev, bas bass Trotski – Joeri Doevanov, acteur actor

2 Octavia “caryatides” vrouwenstem- Teeffelen, Yvonne Timmer, Martin van men women’s voices – Maria Grilikhes & Tulder, Martijn van Veen, Peet Voeten, Questa Musica: Paula Volger, Anitra van der Voort, Nadija Zeljankova, Ljudmila Jerjutina, Renske de Vries, Maddy Wattel, Robert Anna Shaverdjan, Darja Belousova, Weilers, Anja Wester, Janna Wester, Victor Jekaterina Dondoekova, Jekaterina Westerkamp, Will Wevers Kolomina, Svetlana Barakovskaja vertaling libretto translation libretto dans dance Sergej Osjerov, Russisch Russian 4 soldaten van het Rode Leger 4 Red John Freedman, Engels English Army soldiers Aai Prins, Nederlands Dutch Roman Andreikin, Igor Bekagaev, Konstantin Matoelevskij, Vasili Moesichin productie production Stanislavsky Electrotheatre koor choir Terracottaleger Terracotta Army coproductie coproduction Kholoud Alhaffar, Rola Alnakoula Stanislavsky Electrotheatre, Holland Alyousef, Sofia Asghari, Pauline Baart, Festival Richard ten Barge, Sjors Beenker, Oda de Beer, Noëlle Bertens, Francisco van in samenwerking met in collaboration der Biezen, Melissa Blad, Nannette Cairo, with Irene Daalhuizen, Liubov Damakhina, Change Performing Arts Olga Diepgrond, Paul Elshof, Stijn van den Ende, Henk de Feijter, Pollyana wereldpremière world premiere Freitas, Tineke van Glasenap, Gerda Amsterdam, 15 juni 2017 Goudswaard, Fleur de Graaf, Ientje Hazewinkel, Dirk van der Heide, Flip Hillen, Liesbeth van der Hoogte, Sarah van Hulten, Magdalena Hyman, Judith van Iddekinge, Theyn Kan, Wouter Kardol, Anisha Kluivert, Tiemen Koetsier, Frans van Konijnenburg, Jukka van der Koog, Manuela Korver, Erik Kunst, Agnes Laan, Helma Lachmeijer, Aimée Leijs, Sara Lichter, Luka Lipovsek, Erwin Lubberding, Gonne Marwijk Kooy, Sybrech Nevenzeel, Olga Novikova, Annie Oude Avenhuis, Casper Oudshoorn, Aleksandar Pavlovic, Liesbeth Plantinga, Lilia Romero, Tatjana Samojlenko, Gerie Schaafsma, Barbara Schmeits, Nicole Schuit, Agaath Schut, Josué Silverio da Silva, Sabina Sorber, Carina van der Spek, Marc Staljanssens, Lidewijde Stolte, Mirko Stuiveling, Ria van

3 TIRANNIE ZONDER GEZICHT door René van Peer

De Romeinse tiran Nero, zijn voormalige echtgenote Octavia en zijn leermeester, de filosoof Seneca. De grondleggers van de Sovjet-Unie: Vladimir Iljitsj Lenin en Leon Trotski. Het terracotta leger dat in 1974 ont- dekt werd in China. In de opera Octavia. Trepanation ploegen regisseur Boris Joechananov en componist Dmitri Koerljandski de geschiedenis om. Ze leggen bronnen van geweld bloot door de schedel van Lenin te lichten. De opera wordt door hun ingreep een operatie die de wereld van dat geweld zou moeten genezen.

Joechananov en Koerljandski hebben voor het libretto teruggegrepen op twee teksten die de regisseur in 1989 gebruikte voor een opvoering van het toneelstuk Octavia, toegeschreven aan Seneca, en fragmenten uit een essay dat Trotski over Lenin schreef net na diens overlijden in 1924. Volgens Joechananov hebben de opera en die eerdere voorstelling verder niets gemeen. Hij legt uit: ‘Het project Octavia ontstond in een periode van optimisme en euforie in de toenmalige Sovjet-Unie. Alles leek mogelijk. Mensen voelden zich vrij. Zelf had ik een voorgevoel van dreigend noodlot: het uiteenvallen van het wereldrijk, bloedvergieten op ongekende schaal, oorlog. Dat was het thema van de oorspronke- lijke voorstelling. Als toneel gebruikten we de kelders en souterrains van woonkazernes. Ik vroeg deelnemers om te improviseren, performances uit te voeren en rituele acties. Na afloop kwamen ze naar buiten en verbrandden ze hun kostuums op straat. Ik heb Trotski’s essay gebruikt omdat die tekst zowel een traditie van zeventig jaar ideologie als een generatie vertegenwoordigde, waarmee het contact in één klap ver- broken was. Ik heb daar het stuk van Seneca aan toegevoegd als een aanvullende tekstlaag.’

‘De opera verschilt er radicaal van’, aldus Joechananov. Het genre is al anders, maar ook de vorm, de scenografie, de selectie van de tekstfrag- menten. En het thema. Octavia. Trepanation gaat over tirannie. ‘Een tirannie zonder gezicht’, zegt hij. Net als het koor, dat uitgedost is als het terracotta leger, maar zonder hoofden. Voor het libretto hebben Koerl- jandski en hij zich geconcentreerd op de dialoog tussen de keizer en zijn leermeester uit Octavia. De filosoof Seneca (4 v. Chr. - 65 na Chr.) was een aanhanger van de Stoa, een stroming die gematigdheid en rationaliteit voorstond en ethisch handelen hoog in het vaandel had staan. In het stuk is hij de stem van de rede, die Nero vraagt zijn verstand te gebrui- ken. De keizer reageert daarop door zich steeds verder te ontpoppen

4 als een tiranniek heerser, die beslist over leven en dood van de mensen om hem heen, van zijn onderdanen. Hij vermoordt zijn moeder, verbant zijn vrouw, draagt Seneca op zelfmoord te plegen door zijn polsaders te ­openen, en verwoest uiteindelijk Rome, de stad waar hij de verpersoon­ lijking van is, in een vlammenzee.

In de opera brengen de makers China, Rome en Rusland samen. Joechananov: ‘Voormalige wereldrijken, die alle drie de uiterste vorm van tirannie belichaamden. De eerste keizer van China wilde met zijn leger begraven worden. Zijn adviseurs vonden dat geen goed idee en stelden voor hem na zijn dood beelden van krijgers mee te geven, die tot in de kleinste details van kostuum en wapenrusting op echte soldaten zouden lijken. In de opera hebben de krijgers geen hoofd, geen persoon- lijkheid. Ze lijken meer dan levensgroot, maar in hun bewegingen zijn ze onbeholpen, als kinderen die net hebben leren lopen. Ook hun manier van zingen heeft iets naïefs. Zij vertegenwoordigen de onderwereld, een van de drie werelden waarin de handeling zich afspeelt. Daarnaast zijn er de realiteit en de hemel, zeven en een halve meter boven de grond in de schedel van Lenin, die gelicht wordt en waar allerlei waanbeelden te zien zijn. Na Lenins overlijden hebben artsen daadwerkelijk zijn herse- nen verwijderd om de doodsoorzaak vast te stellen. Hij stierf aan een beroerte. Toen zijn missie volbracht was, zijn z’n hersenen als het ware ontploft. Hersenen zijn een autonome entiteit die ieder voor zich moet zien te temmen. Anders worden we tirannen. Dat kan enkel leiden tot zelfdestructie. Dat is de les die Seneca ons wil meegeven.’

Koerljandski heeft het idee van trepanatie, ofwel schedellichting, ook toegepast in de muziek die hij voor de opera schreef. Uitgangspunt is een revolutionair lied, Varsjavjanka, in de uitvoering van het koor van het Rode Leger. ‘Het is een lied dat mensen nog steeds zullen associëren met de revolutie, met de Sovjetperiode’, zegt hij. ‘Ik heb alleen de eerste paar maten gebruikt. Die heb ik opgeblazen tot de negentig minuten die de opera duurt. Het is alsof je een zandkorrel oneindig uitvergroot. Hoewel de oorsprong onherkenbaar is geworden, is al het materiaal in de muziek erop gebaseerd. De melodieën van de aria’s zijn eruit ontwik- keld. Het koor zingt de akkoorden, maar vormt eigenlijk een omgeving ­waarbinnen de solisten zich bewegen. Het koor is anoniem. Elke zanger zit verscholen in een harnas van het terracotta leger. Zij vormen een macht die gemanipuleerd kan worden door een dictator. Ze hevelen alle persoonlijke verantwoordelijkheid over naar die ene machthebber. Dat is de bron van alle geweld dat anderen wordt aangedaan uit naam van een hogere macht. Aan het slot komt Agrippina, de moeder van Nero, uit de onderwereld om de misdaden van haar zoon in verleden, heden en toekomst op te sommen. Uiteindelijk zegt ze: ‘Ik ben verantwoordelijk,

5 6 TREPANATION REPETITIE OCTAVIA. je zult je bij me voegen. Wat rest is liefde.’ Dat wordt overgenomen door het koor. Daar ligt de mogelijkheid om te genezen. De zangers van het koor leggen hun wapenrusting af waar ze anderhalf uur lang onder ge- zwoegd hebben. Ze krijgen een naam. Ze krijgen een gezicht. Ze hande- len niet meer als een kudde die gecommandeerd kan worden.’

REPETITIE OCTAVIA. TREPANATION REPETITIE OCTAVIA. 7 A FACELESS TYRANNY by René van Peer

The Roman tyrant Nero, his former wife Octavia and his teacher, philo­ sopher Seneca. Soviet Union founding fathers Vladimir Ilyich Lenin and Leon Trotsky. The terracotta army discovered in China in 1974. In their opera Octavia. Trepanation director Boris Yukhananov and composer Dmi- tri Kourliandski turn history inside out. They uncover the roots of violence by performing a trepanation on Lenin’s skull. Their intervention turns the opera into an operation in an attempt to cure the world of that violence.

For the libretto Yukhananov and Kourliandski used two texts the direc- tor used in a monumental stage production in 1989: the play Octavia, attributed to Seneca, and fragments from an essay Trotsky wrote about Lenin, shortly after the death of this first Soviet leader in 1924. According to Yukhananov the opera and this earlier performance don’t have an- ything else in common. ‘The Octavia project was created in a period of optimism and euphoria that pervaded the Soviet Union in its final years. Anything seemed possible. People felt free. I had a sense of foreboding at the time: of the empire falling apart, bloodshed on a massive scale, war. That was the theme of the original production. It was performed in the basements of blocks of flats. I asked the participants to improvise, to do performances and ritual actions. When they came outside afterwards, they burned their costumes in the street. I used Trotsky’s eulogy on Lenin because that text represented an ideological tradition of seventy years and a generation that both suddenly lost contact with everyday life. I added Seneca’s play as a complementary layer of text.’

‘The opera is radically different’, says Yukhananov. It is a different genre to start with. With Kourliandski he has created a production that is en- tirely new in its form, its scenography and in the selection of text frag- ments. The same is true for the underlying theme. The subject of Octavia. Trepanation is tyranny. ‘A faceless tyranny’, he specifies. Just like the choir, dressed as the terracotta army, but without heads. In the libretto Kourliandski and he have focused on the dialog between the emperor and his tutor from Octavia. The philosopher Seneca (4 B.C. - 65 A.D.) was a follower of the Stoic doctrine, which advocated restraint and rational- ity, and emphasized the importance of ethical behavior. In the play he is the voice of reason, pleading with Nero to act sensibly. The emperor re- acts by developing into a tyrannical ruler, who controls life and death of the people around him, of his subjects. He murders his mother ­Agrippina, ­banishes his wife Octavia, commands Seneca to commit suicide by ope­

8 ning his veins, and eventually he burns down Rome, the city of which he is the personification.

In the vision of the creators China, Rome and the Soviet Union share the stage in the opera. Yukhananov says: ‘Empires of the past that embodied tyranny in its most extreme form. The first Chinese emperor wanted his army to be buried with him after his death. His counsellors didn’t ap- prove ­of that idea, and suggested that he could be accompanied in his grave by sculptures of warriors, that would resemble real soldiers in their armour and weapons. In the opera the warriors are headless, they don’t have an individual character. They look more than life-size, but in their movements they are clumsy, like infants that have just learned to walk. That is how they sing, as well. They represent the underworld, one of the three spheres where the action takes place, besides the actual reality and heaven. The latter is located seven and a half meters above the ground in Lenin’s skull, which is opened as a stage for further action and a display of illusions. After Lenin’s passing physicians actually opened his skull, and removed his brain to ascertain the cause of his death. He died of a stroke. When his mission was completed, his brain exploded. Accor­ ding to certain scientists the brain is an autonomous entity. Every single person has to try and tame it, to avoid becoming a tyrant, which will inevitably lead to self-destruction. That is the lesson Seneca teaches us.’

Kourliandski also applied the concept of trepanation in the music he composed for the opera. As a starting point he used the revolutionary song Varshavyanka from a recording by the choir of the Red Army. ‘It is a song that people will immediately associate with the Revolution, with the Soviet era’, he says. ‘I only used the first few measures, and expanded these to the ninety minutes length of the opera. It is as if you magnify a grain of sand to monumental proportions. All music in the opera is based on that material, even though the origins are beyond recognition. I have developed the arias out of it. The choir sings the chords, but they rather form a musical space that the soloists move around in. The choir is anon- ymous. Each individual singer is hidden inside a piece of armour. Togeth- er they are a force that can be manipulated by a dictator. They transfer all personal responsibility to that one leader. That is the source of all violence perpetrated in the name of a higher power. Near the end Nero’s mother Agrippina emerges from the ­underworld to enumerate his crimes, past, present, and future. She concludes by saying: ‘I am responsible, you will come to me. Love is what remains in the end.’ These words are taken over by the choir. Here lies the possibility for a cure. The members of the choir take off their armour, in which they have struggled for an hour and a half. They acquire a name of their own. They finally have a face. They stop acting as a herd that allows itself to be bossed about.’

9

© SANISLAVSKY ELECTROTHEATRE OVER DE ARTIESTEN © OLYMPIA ORLOVA © OLYMPIA

Boris Joechananov (1957) is opgeleid als binder te zien op het International Film acteur, maar maakte in de jaren tach- Festival Rotterdam. tig een overstap naar het regisseren. In In 1989 stichtte hij in Moskou de Vrije 1985 richtte hij het eerste onafhankelijke Academie, een onafhankelijke school die theatergezelschap van de Sovjet-Unie dreef op het enthousiasme van studenten op, Theatre-Theatre. Een jaar later stond en docenten en waarin de verschillende hij met drie jonge filmers aan de wieg kunstdisciplines in samenhang onder- van Parallel Kino, een beweging die films wezen werden. Tijdens de opening ging maakte en vertoonde in een opbloeiend Octavia in première, een oerversie van underground circuit. De films namen de de opera die op het Holland Festival zijn zegeningen van het Sovjetsysteem onder ­wereldpremière krijgt. Sinds 2013 is een kritische, vaak satirische loep. Als Joechananov artistiek leider van het filmer hield hij zich in die tijd bezig met Stanislavsky Electrotheatre in Moskou. wat hij ‘slow video’ noemde: ongehaaste Joechananov heeft een voorkeur voor films die de stilstand van het leven in een producties op grote schaal. Sinds 1986 zieltogende Sovjet-Unie weerspiegelden. werkt hij aan de video-roman The Mad In 2006 was zijn film Crazy Prince Fass- Prince, waarvan inmiddels twaalf delen

12 verschenen zijn. In 2015 creëerde hij een het conservatorium in zijn geboorte- trilogie op basis van L’Oiseau bleu van stad Moskou. Voor zijn muziek heeft hij Maurice Maeterlinck, waarvan de delen diverse prijzen gewonnen waaronder de op drie opeenvolgende dagen gespeeld Gaudeamus Muziekprijs in 2003. Hij was werden. In datzelfde jaar ging Drillalians in 2008 gastcomponist in het Berlijnse in première, een opera in vijf avondvul- DAAD Artist-in-Residence. Zijn muziek lende delen, waar zes componisten wordt gespeeld door gerenommeerde muziek voor geschreven hebben. Dmitri ensembles als Asko|Schönberg, ­Ensemble Koerliandski componeerde het eerste intercontemporain, Slagwerk Den Haag deel. en Klangforum Wien en is onder meer te © OLYMPIA ORLOVA © OLYMPIA

Componist Dmitri Koerljandski (1976) horen geweest tijdens de Donaueschinger is sinds 2013 muzikaal leider van het Musiktage, het Huddersfield Festival en Stanislavsky Electrotheatre. Koerljandski MaerzMusik. maakt in zijn composities veelvuldig Koerljandski was in 2005 oprichter van gebruik van gevonden materialen. Hij Tribuna Sovremennoi Muzyki, het eerste past ook vaak live elektronica toe. Zijn Russische tijdschrift dat zich speciaal opera Nosferatu (2014) ging over het richt op eigentijdse muziek, en was er kwaad dat in iedere mens leeft. Alle tot 2009 hoofdredacteur van. Hij is lid klanken waren ontleend aan geluiden van van het jonge componistencollectief lichaamsfuncties, zoals de hartslag, de Structural Resistance Group. Dit jaar werd bloedsomloop en de adem. Koerljandski hij door het Italiaanse tijdschrift Classic behaalde zijn diploma compositie aan Voice genoemd als een van de honderd

13 belangrijkste componisten van de eeuw. Ook staat dit jaar zijn installatie-perfor- ABOUT THE mance Commedia delle Arti op de Biën- nale van Venetië. ARTISTS

Het Stanislavsky Electrotheatre staat in Boris Yukhananov (1957) was trained as het centrum van Moskou aan de Tverska- an actor but made the transition into ja, vlakbij het Rode Plein. Oorspronkelijk directing during the 1980s. In 1985 he was het een van de eerste grote biosco- founded the first independent theatre pen van Moskou, het ARS Electrotheatre, company in the Soviet Union, Theatre- geopend in 1915. Lenin heeft in het theater Theatre. A year later he and three young ooit een belangrijke toespraak gehouden. filmmakers started the Soviet movement Na de revolutie vestigde de invloed- called Parallel Cinema, which made and rijke Russische regisseur en theoreticus screened films in a lively underground Konstantin Stanislavski in het gebouw circuit. The films took on the sacred cows een studio voor theater en opera. Nu of the Soviet system, placing them under huisvest het gebouw een modern theater a critical, often satirical lens. As a film- waar voorstellingen en films vertoond maker he was preoccupied at that time worden. Boris Joechananov is er sinds with what he called slow video: unhurried 2013 artistiek directeur. Hij wil dat het films that reflected the standstill of life theater functioneert als vrijplaats voor in a Soviet Union in its death throes. In vernieuwende regisseurs van film, toneel 2006 his film Crazy Prince Fassbinder en muziektheater uit binnen- en buiten- was part of the International Film Festival land. Hij biedt hen de mogelijkheid om er Rotterdam. experimenteel theater, eigentijdse opera, In 1989 he founded the Free Academy in performance en andere innovatieve Moscow, an independent school dri­ven kunstvormen te organiseren. Omdat in by the enthusiasm of students and teach- dit werk vaak gebruik wordt gemaakt van ers, where various artistic ­disciplines were multimediale technieken en elektronica, taught together. Octavia was premiered is het oude label ‘elektrotheater’ nog during its opening, an early version of altijd van toepassing. Het Stanislavsky the opera that will be given its world pre- Electro­theatre biedt gelegenheid aan miere at the Holland ­Fes­tival. Since 2013 componisten om met regisseurs, acteurs Yukhananov has been the artistic leader en beeldend kunstenaars te werken in of the Stanislavsky Electrotheatre in gezamenlijke projecten. Moscow. Yukhananov has a taste for pro- ductions on a grand scale. Since 1986 he has been working on the video novel The Mad Prince, of which twelve parts have so far been released. In 2015 he created a trilogy on the basis of L’Oiseau bleu by Maurice Maeterlinck, with each part per- formed on three consecutive days. The same year saw the premiere of Drillalians, an opera in five evening-length parts for

14 which six composers wrote music. Dmitri The Stanislavsky Electrotheatre is in the Kourliandski composed the first part. centre of Moscow on Tverskaya Street, off Red Square. Originally it was the ARS Born in Moscow in 1976, Dmitri Electrotheatre, one of the first cinemas in Kourliandski has been the musical di- Moscow, opened in 1915. Lenin once gave rector of the Stanislavsky Electrotheatre an important speech in the theatre. Af- since 2013. Kourliandski has often made ter the revolution, the influential ­Russian use of found materials in his composi- ­director and theoretician Konstantin tions. He frequently combines live elec- Stanislavsky established a studio for the- tronica with his music. His opera Nosfer- atre and opera in this building. Now the atu (2014) was about the evil that resides building houses an modern theatre cen- in every individual. All of the sounds were tre, which produces operas and conducts taken from the noises of bodily functions, film showings. Boris Yukhananov has been like the heartbeat, the circulation and the­ its artistic director since 2013. He wants ­breath. Kourliandski obtained his diploma the theatre to function as a free space for in composition from Moscow’s conserva- innovative directors of film, theatre and tory. He has won various prizes for his mu- opera from both Russia and abroad. He sic, including the Gaudeamus Internation- offers them the opportunity to organise al Composers Award in 2003. In 2008 he experimental theatre, contemporary was a guest composer in the Berlin DAAD opera, performance and other innovative Artist-in-Residence program. His music is artistic forms there. Since this work often played by famous ensembles such as the makes use of multimedia techniques and Asko|Schönberg, Ensemble intercontem- electronica, the old name electrotheatre porain, Slagwerk Den Haag and Klang- remains appropriate. The Stanislavsky forum Wien, and has been ­performed Electrotheatre offers composers the op- during the Donaueschingen Festival, portunity to work with directors, actors the Huddersfield Contemporary Music and visual artists in collaborative projects. Festival and MaerzMusik among others. ­Kourliandski was the founder of Tribuna Sovremennoi Muzyki in 2005, the first Russian journal to specialise in contempo- rary music, and was its editor-in-chief until 2009. He is a member of the young com- posers’ collective Structural Resistance Group. This year the Italian magazine Classic Voice named Kourliandski among the 100 leading composers of the centu- ry. This year, his performance-installation called Commedia delle Arti will be at the Venice Biennale in the ­Russian pavilion.

15 DESIGN: STEPAN LOEKJANOV LIBRETTO OCTAVIA. TREPANATION

Действие происходит в Риме, в De handeling speelt zich af te The action takes place in Rome 62 г. н.э. Rome in het jaar 62. in 62 A.D. Клавдий Друз Цезарь казнил Caesar Claudius Drusus heeft Caesar Claudius Drusus has assas- смертью Мессалину, Messalina, sinated Messalina, родившую ему Британника и de moeder van zijn kinderen the mother of his children Britan- Октавию, Britannicus en Octavia, nicus and Octavia, ибо сошлась она с Силием, ter dood laten brengen omdat zij for entering into an affair with а после взял в жены Агриппину, een verhouding had met Silius. Silius. дочь брата своего Германика, Daarna is hij getrouwd met Agrip- Subsequently, he marries Agrip- вдову Гнея Домиция Агенобарба pina, pina, Нерона dochter van zijn broer Germanicus the daughter of his brother и сыну ее Нерону отдал в en weduwe van Gnaius Domitius Germanicus супружество дочь свою Октавию. Ahenobarbus Nero, and widow of Gnaeus Domitius После того, как Клавдий и en heeft hij zijn dochter Octavia Ahenobarbus Nero, Британник были погублены uitgehuwelijkt aan Agrippina’s and gives his daughter Octavia in отравою, zoon Nero. marriage to her son Nero. кесарь Нерон дает развод Nadat Claudius en Britannicus zijn After Claudius and Britannicus are Октавии, vergiftigd, poisoned, которую ненавидит, и женится на laat keizer Nero zich scheiden Caesar Nero divorces Octavia, Поппее Сабине. van de door hem gehate Octavia whom he despises, and marries Смятение и бунт народа, en trouwt hij met Poppaea Sabina. Poppaea Sabina. вызванные упомянутым De beroering en opstand die Nero crushes the tumultuous разводом, deze scheiding onder het volk rebellion Нерон подавляет многими teweegbrengt, caused among the people by казнями, wordt door Nero met talloze this divorce with a multitude of Рим уничтожает огнем, executies onderdrukt; murders. а Октавию, посланную на hij legt Rome in as He destroys Rome by fire Пандатарию, велит убить. en laat de naar Pandataria ver­ and orders Octavia, banished to bannen Octavia vermoorden. the isle of Pandataria, to be as- sassinated. СЕНЕКА SENECA SENECA Фортуна всемогущая! Зачем ты Almachtige Fortuna! Waarom heb Destiny almighty! Why shouldst мне, je mij, bestow on me, Довольному своим уделом, Een man, tevreden met zijn lot, So happy with my lot in life, your лживою Zo valselijk toegelachen en forgeries, Улыбкой улыбнулась, вознесла verheven? Your hollow crooked smile, and меня? Opdat ik angst leer kennen? Van raise me up on high? Чтоб страх узнал я? Чтобы с hoge val? So I shall now know fear? And высоты упал? Ik leef nog liever op het rotsig plummet from the heights? Уж лучше жить мне на скалистой Corsica, I’d rather live on rocky Corsica, Корсике, Zoals voorheen, van jaloerse ogen as once Как прежде, вдалеке от глаз verre, I did, far from the stony stares of завистливых, Waar mijn vrije geest zichzelve jealousy, Где сам себе принадлежал мой toebehoorde. Where my free spirit answered вольный дух. Ik zag de zon bewegen aan een only to itself. Я наблюдал, как в небе Солнце hemel, I gazed upon the sky, through движется, En daarin de aflossing van dag which the sun did move, Как в обращенье неба ночь en nacht. Ev’n as the rosy heavens turned сменяет день. Eenmaal oud geworden keert de from day to night. Коль он стареет - к хаосу слепому wereld weer When it grows old and cold the вновь world shall return

DESIGN: LOEKJANOV STEPAN 17 Вернется мир; последний день Naar blinde chaos terug; en op de To lawless, blinded chaos. The придет тогда laatste dag, final day shall dawn, И небо, рухнув, погребет весь род Zal de gevallen hemel ’t mensen- The heavens will collapse and людской, ras begraven, extirpate all those Забывший благочестье, - чтобы Dat zijn goden is vergeten, opdat Who forsook the mighty gods – вновь земля de aarde and at that hour Родить могла бы племя Weer een volmaakt volk baren The earth, it shall give birth unto a совершенное, kan, brand new tribe, Как в юности, когда Сатурн царил Als in haar jonge jaren, in Satur- Wholly young again, as when над ней. nus’ heerschappij. Saturn ruled the world. Святая Верность с девой De heilige Trouw en de maagd Sacred Fidelity and sweet maiden Справедливостью, Rechtvaardigheid, of Truth, Посланницы небес, богини Hemelse gezanten, machtige Messengers from heaven, goddes- сильные, godinnen, regeerden ses of iron-will: В тот век одни народом кротко In die tijd met zachte hand het In that fine age they ruled the правили, mensdom dat, people peacefully. Войны не знавшим, не Onwetend van oorlog of drei- There were no wars, no quar- слыхавшим грозных труб, gende bazuinen, relsome rebellions. Не ведавшим оружья, городов Of wapentuig, zijn steden niet No one took up arms or hid their своих ommuurde, native cities Стеной не обводившим: был Maar altijd aan alle wegen toe- Behind tall walls of stone; the road повсюду путь gang bood, was always open Открыт, и люди сообща владели En de mensen alles tezamen Everywhere, and together all всем. bezaten. shared all in kind. Сменил их род, лишенный Een nieuw, geharder ras volgde That race is now replaced, bereft прежней кротости. het op. of modesty. СЕНЕКА SENECA SENECA А третье поколенье, хоть не De derde generatie had van The generation after, knowing знало зла, kwaad geen weet, evil not, Хитро искусства новые Maar bedacht sluw nieuwe kun- Then slyly invented a new array придумало. Новый век, sten. Een nieuwe tijd, of arts. Всех прежних хуже, в недра Slechter dan al wat was, drong in Worse yet, the newest age dug материнские de moederaarde, deep in mother earth, Проник, железо отыскал тяжелое Delvend op zoek naar zwaar ijzer Extricating hard and heavy gold И золото и в руки взял копье и en goud, and iron меч. En nam lansen en zwaarden ter And took to hand and heart the Меж царств границы пролегли, hand. deadly sword and spear. и новые Tussen volkeren verschenen Boundaries were set among the Воздвиглись города, и люди grenzen, nations, and new алчные Nieuwe steden verrezen, hebzuch- Cities were erected; avaricious Пошли к чужим жилищам за tige lieden people добычею, Bezochten vreemde woonsteden Attacked their neighbors, pillaging И кров родной мечом им voor buit, and plundering, защищать пришлось. En moesten eigen haard te And all then had to stand with В пороках, накопившихся за zwaard verdedigen. sword to shield their homes. долгий срок, In zonden, opgehoopt door eeu- We drown in the vices that we Мы тонем, и жестокий век нас wen heen, have loved so long, всех гнетет, Verdrinken wij, geknecht door And our vicious age afflicts and Когда злодейство и нечестье deze wrede tijd, oppresses us, царствуют Nu valsheid en de misdaad Where villainy and perfidy have И одержимы все постыдной heersen the top hand похотью, En allen door vuige wellust zijn And each one here is obsessed И к наслажденьям страсть рукою bezeten, with scandalous lust, алчною En de zucht naar genot met And, compounding rude pleasur­ Гребет богатства, чтоб пустить их begerige hand es, fast hands steeped in greed по ветру. Schatten vergaart om in de wind Rake in riches lewd and then toss Но вот нетвердым шагом, с видом te verspillen. them to the wind. сумрачным Maar daar komt Nero, somber, But here with staggering step and

18 Идет Нерон. Страшусь узнать, с met onzekere tred. bleak demeanor чем он пришел. Ik vrees zijn bedoelingen te leren. Comes Nero. I dread to learn what’s on his mind. НЕРОН NERO NERO Распорядись: пусть тотчас Laat mij terstond de hoofden van I order thee: Bring to me the seve- Плавта голову Plautus red heads of И Суллы мне доставят. Исполняй En Sulla bezorgen. Geef gehoor Plautus and of Sulla. Do now as приказ. aan mijn bevel. you are told. ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Иду немедля в лагерь. Все Ik ga nu naar het kamp en uw I hasten to the camp. I shall do исполню я. gebod uitvoeren. your bidding. СЕНЕКА SENECA SENECA Нельзя на казнь бездумно Men kan vrienden niet onnaden- You must not execute a friend осуждать друзей! kend doemen tot de dood! without a thought! НЕРОН NERO NERO Не зная страха, справедливым Wie geen angst kent, kan licht ‘Tis easy to be just for him who has быть легко. rechtvaardig zijn. no fear. СЕНЕКА SENECA SENECA Но есть от страха средство: Er is een middel tegen angst: Fear has an antidote: they call it милосердие. barmhartigheid. mercy. НЕРОН NERO NERO Уничтожать врагов - вот доблесть Je vijanden vernietigen – dat is Caesar proves his worth by wiping цезаря. Caesars deugd. out his enemies. СЕНЕКА SENECA SENECA Отца отчизны доблесть - граждан De deugd van een vader des A fearless nation’s father shall всех беречь. vaderlands is zijn burgers te protect his people. beschermen. НЕРОН NERO NERO Мальчишек старики пусть учат Laat grijsaards liever kinderen Leave it to old men to teach the кротости. zachtheid leren. young to cower. СЕНЕКА SENECA SENECA Нет, надлежит смирять им пылких Nee, zij hebben driftige jongelui But no, we must restrain their юношей. te betomen. ardent temperaments. НЕРОН NERO NERO В мои года в советах не Op mijn leeftijd heb ik geen advie- A man of my age needs none of нуждаюсь я. zen nodig. your sage advice. СЕНЕКА SENECA SENECA Пусть все дела твои не прогневят Laten jouw daden de goden maar See that your thoughtless deeds богов! niet vertoornen! don’t aggravate the gods! НЕРОН NERO NERO Богов бояться глупо: я их сам Het is dwaas de goden te vrezen: Fearing gods is silly: I make them творю. ik maak ze zelf. up myself. СЕНЕКА SENECA SENECA Чем больше можешь, тем Hoe meer je vermag, hoe meer je The more you can invent, the more сильнее бойся их. moet vrezen. there is to fear.

19 НЕРОН NERO NERO Я все могу: Фортуна все позволит Ik vermag alles: Fortuna staat mij I am omnipotent, and Fortune мне. alles toe. smiles on me. СЕНЕКА SENECA SENECA Она обманет: милостям ее не Ze zal je bedriegen: vertrouw haar She’s also quick to dupe: don’t верь. gunsten niet. believe her favors. НЕРОН NERO NERO Лишь червь не знает, что ему Alleen een worm weet niet wat Only worms don’t know that they дозволено. hem is toegestaan. can do as they please. СЕНЕКА SENECA SENECA Достойней делать то, что ’t Is waardiger te doen wat ons Better yet to do all that is worthy подобает нам. past. of us. НЕРОН NERO NERO Толпа лежачих топчет. De menigte vertrapt wie ligt. The crowd kicks the fallen. СЕНЕКА SENECA SENECA Ненавистных лишь! Alleen wie zij verfoeit! Only those it hates! НЕРОН NERO NERO Хранит нас меч. Het zwaard behoedt ons. May the sword defend us. СЕНЕКА SENECA SENECA Надежней - верность подданных. De trouw van onderdanen biedt Better yet the trust of men. betere bescherming. НЕРОН NERO NERO Пусть все боятся цезаря. Laat ieder Caesar vrezen. May all fear mighty Caesar. СЕНЕКА SENECA SENECA Пусть любят все. Laat ieder van hem houden. Better yet to love him. НЕРОН NERO NERO Нельзя, чтоб не боялись... Hij moet worden gevreesd… But I must be feared... СЕНЕКА SENECA SENECA Страх гнетет людей. Angst knecht de mens. Fear oppresses people. НЕРОН NERO NERO Хочу повиновенья! Ik wil gehoorzaamheid! I want full submission! СЕНЕКА SENECA SENECA Справедливым будь! Wees rechtvaardig! Then show that you are just! НЕРОН NERO NERO Мое решенье... Mijn besluit… The decision here is mine... СЕНЕКА SENECA SENECA С общего согласья лишь Is slechts met algemene instem- It’s only good with Действительно. ming van kracht. civic support. НЕРОН NERO NERO А меч на что? Waartoe dan dient het zwaard? This sword I hold is better!

20 СЕНЕКА SENECA SENECA Избавь нас бог! God beware ons! Gods save our souls! НЕРОН NERO NERO Так что ж, терпеть и дальше Dus moet ik nog meer aanslagen Why should I tolerate another покушения, verdragen, coup d’etat, Не мстить, стяжать презренье, Zonder wraak, zodat ze me ver- Forsake revenge, earn their hate, пасть от рук убийц? achten en vermoorden? and die a loathsome death? Ни Плавт, ни Сулла ссылкою не Verbanning heeft Plautus noch In exile Plautus thrives while Sulla сломлены; Sulla gebroken; flourishes; Их ненависть упорная Hun koppige haat zoekt kompa- High and low their malice seeks пособников nen more evil allies Злодейству ищет, чтобы Voor hun misdaad, om mij te To aid their vile deed: assassinate умертвить меня, doden, their Caesar. А в городе по-прежнему к En in de stad zijn de ballingen And for the outcasts the riffraff in изгнанникам immer nog the city Сильна любовь, и в ней-то все Vurig geliefd, en daarop hopen zij. Bear only love; that love supports надежды их. Ik vertrouw hen niet – dus laten ze their every hope. Они мне подозрительны - так sterven! If they do not trust me, then let пусть умрут! Moge mijn gehate vrouw naar de the vermin die! И к теням пусть уйдет жена schimmen verdwijnen, Let them all fade into shade, постылая Haar broer achterna. Moge al wat unloved wives and За братом вслед. Пусть все, что verheven werd, vallen. Brothers too. May all who had вознеслось, падет. once risen fall. СЕНЕКА SENECA SENECA Божественным потомством дом De godendochter, die met haar Your house shall fill with children наполнит твой broer de sponde deelde, sent down from the gods: Дочь бога, ложе с братом Zal je huis met goddelijk nage- Your wife is a jewel of the house of разделившая. slacht vullen. Claudius. НЕРОН NERO NERO Нет, я не верю дочери Nee, ik vertrouw die sloeriedoch- No, I do not trust that daughter of развратницы, ter niet, a harlot, К тому ж и чужд я был всегда Daarbij heeft Octavia me nooit I have ever been at odds with Октавии. gemogen. Octavia. СЕНЕКА SENECA SENECA Но разве можно верить иль не Maar kun je haar dan wel of niet How do you know what you can верить ей? vertrouwen? trust or not believe? Она юна, стыдливость в ней Ze is jong, haar schroom is sterker She is yet young, she is too bashful сильней любви. dan haar liefde. yet to love. НЕРОН NERO NERO Я так же понапрасну долго думал Dat was ook lange tijd mijn dwa- Thus I did waste my time in thin- сам, ling, king of her so, Хоть ненависть ко мне сквозила Al verhulde zij niet mij te haten. Although I often felt her icy sting явная. Deze vurige krenking moet of hate. Мне отомстить велит обида gewroken. I now am moved to avenge this жгучая. Mijn nieuwe echtgenote is mij bitter grievance. Супругу я нашел, меня достойную waardig I found another wife, my peer in Красой и родом. In schoonheid en komaf. ev’ry way, In beauty and in birth. СЕНЕКА SENECA SENECA Пусть будет мужу верность Laat de trouw van een vrouw een A faithful wife is what a husband дорога в жене, man bekoren, should wish for, А красоту уносит каждый день Want onze schoonheid verdort While beauty ev’ry day dies still у нас. met de dag. another death.

21 НЕРОН NERO NERO В одной соединила все Het lot, dat alle deugden in één Fate has joined in one each one of достоинства vrouw vereende, these perfections, Судьба - и мне решила подарить Heeft beschikt haar tot de mijne And she did choose to make them ее. te maken. mine, a perfect gift. СЕНЕКА SENECA SENECA Любовь твоя да сгинет - чтоб ты Moge je liefde vergaan – opdat je None but a sightless fool would не был слеп. blindheid geneze. dare to trust in love. НЕРОН NERO NERO Любовь? Пред ней бессилен Mijn liefde? Zelfs de dondergod Love? That is the pow’r that quells громовержец сам. staat machteloos voor haar. the Thunder-Thrower. СЕНЕКА SENECA SENECA Когда ее лелеять перестанешь Als je ophoudt haar te koesteren, When you cease to pamper it, it ты, - Zal ze verwelken in mum van tijd. pales and weakens Она, слабея, угасает в краткий And it perishes before you know срок. what hit you. НЕРОН NERO NERO А я сужу иначе: без нее ни жизнь, Ik oordeel anders: zonder haar No, you are wrong: neither life nor Ни наслажденье невозможны. Kunnen leven, genot niet bestaan. pleasure in life Так пусть же этот бог несет Dus laat die god mijn huwelijks- Exist without its sweet caresses. Мой брачный факел и отдаст fakkel Let a god hold up my wedding Поппею мне. Dragen en Poppaea aan mij Torch and thereby bind to me the schenken. sweet Poppaea. СЕНЕКА SENECA SENECA Нет, свадьбы этой римлян скорбь Nee, deze smart zullen de Romei- This union will scandalize the не выдержит. nen niet verdragen. Roman people. НЕРОН NERO NERO Что ж, сделать не могу я то, что Wat, mag ik niet wat allen mogen? You say that I can’t do what можно всем? anybody can? СЕНЕКА SENECA SENECA Все от людей великих ждут Allen verwachten van grote man- We want the greatest men to do великих дел. nen grote daden. the greatest deeds. НЕРОН NERO NERO Я испытать хочу: довольно ль Ik wil weleens zien: zijn mijn krach- I wish to test the limits of my сил моих, ten toereikend powers: Чтоб в душах черни дерзкую Om in het grauw die hondstrouwe To break the fawning hearts of приязнь сломить. harten te breken? low-bred citizens. СЕНЕКА SENECA SENECA Тебе пристало воли граждан Leen liever je burgers een luiste­ Better yet to heed the will of слушаться. rend oor. Rome’s own people. НЕРОН NERO NERO Плох тот властитель, над Slecht is een heerser in de greep That ruler is weak, who bends которым властна чернь. van het plebs. before the rabble. СЕНЕКА SENECA SENECA Ты не уступишь - вправе Als je niet toegeeft, is het gerech- You don’t back down – the citizens возроптать народ. tigd te morren. are right to wail.

22 НЕРОН NERO NERO Мольбами не добившись, вправе Als smeken niet helpt, is geweld How can you seize power if you силой брать? dan terecht? don’t make them beg? СЕНЕКА SENECA SENECA “Нет” молвить трудно... Weig’ren is moeilijk… ’Tis hard to beg “no”... НЕРОН NERO NERO Цезаря принудить - грех. Caesar dwingen is een vergrijp. ’Tis a sin to force the king. СЕНЕКА SENECA SENECA Сам откажись. Geef zelf dan toe. Then give up yourself. НЕРОН NERO NERO И побежденным будешь слыть. En sta als verliezer te boek. And be known as the vanquished. СЕНЕКА SENECA SENECA Что нам молва! Wat deren ons praatjes! Who cares for idle chatter! НЕРОН NERO NERO Но многие ославлены. Maar velen brachten ze schande. It often brings one shame. СЕНЕКА SENECA SENECA Кто выше всех, ей страшен. Wie boven allen staat, wordt It fears who stands above. erdoor gevreesd. НЕРОН Все ж язвит его! NERO NERO Maar toch kwetsen ze hem! He mocks me with his words! СЕНЕКА SENECA SENECA С молвой ты сладишь. Лишь бы Praatjes kun je aan. Als je jeug- You’ll cope with chatter. If only дух смягчили твой dige, zuivere vrouw your wife’s sweetness, Заслуги тестя, юность, чистый En haar vaders verdiensten je hart Her tender youth and father’s нрав жены. maar verzachten. deeds would soften you. НЕРОН NERO NERO Оставь! Не докучай мне! Schei uit! Verveel me niet langer! You bore me! Stop! For once, I say, Наконец, дозволь Laat me eindelijk doen wat let me go forth Мне делать то, что порицает Seneca laakt! To do what Seneca would always Сенека! Te lang negeer ik de wensen der prohibit! И так исполнить просьбы римлян Romeinen, You see I hesitate to do the медлю я, Al draagt mijn lief reeds in haar Romans’ will Хоть понесла во чреве от меня schoot Until such time as my beloved залог Mijn pand. Wat zou ik dan nog shall conceive Возлюбленная. Что ж обряд наш talmen An heir for me. Therefore I say: свадебный Mijn huwelijk eerdaags te bepa- Set the wedding Назначить медлю я на дни len? For tomorrow: observe the rites ближайшие? with no delay. ТРОЦКИЙ TROTSKI TROTSKY В Лондон я приехал осенью 1902 In de herfst van 1902 kwam ik I arrived in London in the fall of года, должно быть в октябре, in Londen aan; het zal op een 1902 – probably in October – early ранним утром. vroege morgen in oktober zijn in the morning. Нанятый мною мимическим geweest. The cab, which I hailed with a путем кеб доставил меня по Een met een gebaar door mij mimetic gesture, took me to an адресу, написанному на бумажке, aangehouden taxi bracht mij naar address scribbled on a piece of к месту назначения. een op een papiertje geschreven paper, my ultimate destination. adres, mijn plaats van bestem- ming.

23 ТРОЦКИЙ TROTSKI TROTSKY Этим местом была квартира Deze plaats was de woning van The place was the apartment of Владимира Ильича. Vladimir Iljitsj. Vladimir Ilyich. Меня заранее научили (должно Men had mij van tevoren geïnstru- I had been informed earlier (pro- быть, еще в Цюрихе) стукнуть eerd (dat zal nog in Zürich zijn ge- bably when still in Zurich) to knock соответственное число раз weest) een bepaald aantal keren a certain number of times with the дверным кольцом. met de deurring aan te kloppen. wooden knocker. Дверь мне открыла, насколько Als ik me goed herinner, werd As I recall, the door was opened помню, Надежда Константиновна, er opengedaan door Nadezjda by Nadezhda Konstantinovna, которую, надо думать, я своим Konstantinovna, die ik met mijn whom I assumed I had gotten out стуком поднял с постели. geklop vermoedelijk uit bed had of bed with my knock. Час был ранний, и всякий более gehaald. The hour was early and any опытный и, так сказать, более Het was nog vroeg en iedere meer person more experienced, I would привычный к культурному ervaren en zogezegd meer aan say, more accustomed to civilized общежитию человек посидел бы beschaafde omgang gewende social life, would have sat quietly спокойно на вокзале час-два, persoon, zou rustig een uur of wat for an hour or two at the train вместо того чтобы ни свет ни op het station hebben gezeten station instead of going knocking заря стучаться в чужие двери. en niet voor dag en dauw op een at stranger’s doors before dawn. Но я еще был полон зарядом vreemde deur hebben geklopt. But I was still fully energized by my своего побега из Верхоленска. Maar ik was nog geënerveerd escape from Verkholensk. Таким же приблизительно door mijn vlucht uit Vercholensk. I had disturbed the Axelrod home образом я потревожил в Цюрихе Op ongeveer dezelfde manier had in Zurich in approximately the квартиру Аксельрода, только не ik in Zürich opschudding veroor- same way, only that wasn’t at на рассвете, а глубокой ночью. zaakt in de woning van Axelrod, dawn, it was in the dead of night. Владимир Ильич находился zij het niet bij dageraad, maar in Vladimir Ilyich was still in bed еще в постели, и на лице его het holst van de nacht. and his face expressed cordia­ приветливость сочеталась с Vladimir Iljitsj lag nog in bed, lity mixed with understandable законным недоумением. en zijn gezicht vertoonde een bewilderment. В таких условиях произошло mengeling van vriendelijkheid en Such were the circumstances of наше первое с ним свидание и gewettigde verbazing. our first meeting and our first первый разговор. Onder die omstandigheden had conversation. onze eerste ontmoeting en eerste gesprek plaats. ПРИЗРАК АГРИППИНЫ DE GEEST VAN AGRIPPINA GHOST OF AGRIPPINA Сквозь твердь земную вышла я Dwars door de aarde heb ik de I came out the abyss of Tartarus из Тартара, Tartarus verlaten, onto Стигийский факел сжав рукой Met in mijn bebloede hand de Hard land, clutching in bloody кровавою: onheilstoorts: grip the torch of Styx: Пусть сына свадьбу озарит Moge deze mijn zoons misdadige May it cast its light upon the преступную bruiloft lawless wedding С Поппеей - я же, мстительница Met Poppaea beschijnen, opdat Of my son and Poppaea – I, in скорбная, mijn smartelijke wrake bitter grief, Мой факел в погребальный Mijn fakkel in een lijkvuur laat Shall employ it to ignite my funeral превращу костер. ontbranden. pyre. ПРИЗРАК АГРИППИНЫ DE GEEST VAN AGRIPPINA GHOST OF AGRIPPINA И среди теней то убийство Te midden van de schimmen was Even among the shadows that мерзкое die vuige moord dirty murder Я не забыла: маны неотмщенные Nooit uit mijn gedachten: onge- I have not forgotten: the unaven- Покоя не нашли. За все, что wroken Manes ged Manes сделала Vonden er geen rust. Voor al wat Will find no peace. And for all that Для сына я, - мне был корабль ik deed I accomplished наградою, Voor mijn zoon – was een schip For my son – he gave me a ship as И за престол - крушенья ночь и mijn beloning, compensation; горький стой. De troon die ik hem liet – bracht And for the throne I left him – a Хотела я оплакать гибель mij schipbreuk en jammer. shipwreck and cries. спутников Bewenen wilde ik mijn dode met- I longed to mourn the deaths of И сына грех - но не дали мне gezellen en de zonde my right companions

24 времени Van mijn zoon, maar ’k kreeg geen And the sins of my son – but no Для слез: удвоил грех свой tijd voor tranen: one gave me time злодеяньем сын. Nog een misdaad stapelde hij op For tears: my son doubled the evil Мечом убита, я сквозь раны zijn vergrijp. of his sins. гнусные Gevallen door het zwaard gaf ik A sabre laid me low, and through Среди родных пенатов испустила de geest, those wretched wounds дух. Ellendig verwond, omringd door The juices of my life flowed out. I Супруг умерший тень мою mijn Penaten. died at home, преследует, Mijn dode echtgenoot achtervolgt My dead, departed husband У глаз моих преступных машет mijn schim, haunts my tortured soul: факелом, Zwaait met zijn toorts voor mijn He waves a burning torch before Грозит, корит судьбой своей и zondige gelaat, my sinning eyes, требует, Dreigt, vervloekt zijn lot en eist He scowls, reminding me of his Чтобы убийца сына выдан был Het hoofd van wie zijn zoon own cruel murder, ему. vermoordde. And demands that his son’s assas– Оставь! Он твой: дай лишь Stop! Hij is de jouwe: maar geef sin surrender. отсрочку краткую. even respijt. But stop! He is yours: just give me Эриния тирану уготовила De Furiën bereidden de tiran one more moment. Конец достойный: бич, и бегство alreeds The Furies have a well-deserved жалкое, Een waardig einde: geseling en end in store И казнь, перед которой птица laffe vlucht, For him: damnation followed by a Тития, En een gericht, waarvoor de gier sad retreat, Тантала жажда, труд Сизифа van Tityus, Then affliction, such as Tityos горестный Tantalus’ kwelling, Sisyfus’ smarte- pecked by vultures, И даже Иксиона колесо - ничто. lijk zwoegen, Tantalus teased by thirst, Sisyphus Куда тебя безумье приведет твое Ja, zelfs het rad van Ixion, ver- by labor, И рок, мой сын? Перед такими bleken. And Ixion trapped on his spinning, бедами Waarheen, mijn zoon, voeren burning wheel. Стихает гнев тобой убитой waanzin Where shall madness lead you? матери! En het noodlot je? Voor zulke What lies in store for you, О, если б, раньше, чем рожден rampspoed verstomt My son? When I imagine the ты мною был, De toorn van de moeder die je atrocities, Мне чрево растерзали звери vermoordde! Even your murdered mother’s дикие: O, ware toch vóór ik je baarde, anger wanes and wilts! И ты бы умер, неразлучный с Mijn schoot door wilde beesten O, woe, if only when you still were матерью, verscheurd: in my womb Бесчувственный, злодейством не Je was gestorven, tezaam met je Some ferocious beast had ripped запятнанный, moeder, my belly open: И в царстве мертвых никогда Zonder iets te voelen, niet door You would have died, still at one тревог не знал, misdaden besmeurd, with loving mother, И славных предков, и отца En kende je in het dodenrijk geen Feeling nothing and knowing увидел бы, angsten, nothing of evil, Которых обрекли мы на позор и En zag je je vermaarde voor­ Would have known no dread in the скорбь, - ouders en vader, kingdom of the dead, И ты и я, - что родила таким тебя! Die wij tot smart en schande Joined your illustrious forebears Так скройся в Тартар, мать, жена doemden – and your father, и мачеха. Jij en ik, die jou zo heeft gebaard! Whose memory we now doom to Всем близким лишь погибель Dus verdwijn in de Tartarus, moe- shame and sorrow, приносившая! der, vrouw, stiefmoeder. You and I – I for giving birth to one Die al haar naasten slechts onder- like you! gang bracht! Mother, stepmother, wife – I go back to the Tartarus. I brought ruination to everyone I loved! ТРОЦКИЙ TROTSKI TROTSKY О том, что Ленин прибыл в Dat Lenin in Petersburg was aan– I learned from American news– Петербург и выступал на рабочих gekomen en zich op arbeidersver– papers at Amherst, a Canadian собраниях против войны и gaderingen tegen de oorlog en concentration camp, that Lenin

25 Временного правительства, я de Voorlopige Regering uitsprak, had arrived in Petersburg and had узнал из американских газет had ik in het Canadese concentra- spoken out against the war and в Амхерсте, в канадском tiekamp Amherst uit Amerikaanse the Provisional Government. концентрационном лагере. kranten vernomen. The imprisoned German sailors Интернированные немецкие De geïnterneerde Duitse matrozen immediately asked about Lenin, матросы сразу заинтересовались waren meteen geïnteresseerd in whose name they first had en- Лениным, имя которого они Lenin, wiens naam ze voor het countered in news dispatches. впервые встретили в газетных eerst in krantenberichten had­den These men all eagerly awaited телеграммах. gelezen. the end of the war, for that would Все это были люди, жадно Het waren allemaal mensen die open the concentration camp ждавшие конца войны, который gretig uitkeken naar het einde van gates for them. должен был открыть для них de oorlog, die voor hen de gevan- They listened with great interest to ворота концентрационной genispoort van het concentratie- every voice raised against the war. тюрьмы. kamp zou openen. They still remembered Liebknecht. Они с величайшим вниманием Iedere stem tegen de oorlog vond But they were often told that относились к каждому голосу bij hen een zeer gewillig oor. Liebknecht was corrupt. против войны. Tot dan toe hadden ze alleen Now they learned about Lenin. До сих пор они знали Либкнехта. gehoord van Liebknecht. Но им часто говорили, что Maar hun was vaak gezegd dat Либкнехт подкуплен. Liebknecht omgekocht was. Теперь они узнали Ленина. Nu hadden ze Lenin leren kennen. НЕРОН NERO NERO О, до чего мои войска O, hoe traag toch zijn mijn O, as my warriors do come forth медлительны, troepen, so slowly, Как сам я в гневе кроток, если Hoe mild ik zelve in mijn razernij: So I myself am weak in anger if факелы de toortsen I have Не погасил, преступно мне Die mij misdadig dreigden, heb ik Not deflamed the torches threate- грозившие, niet gesmoord ning me treason Я кровью граждан, если не текла In stromen bloed van Rome’s With the blood of Romans; if она burgerij, blood does not freely По Риму, породившему De stad die de muiters heeft Flow through Roman streets, the мятежников. voortgebracht. ones that bred the rebels. А та, кого мне хочет навязать En zij, die het volk mij op wil And she, whom the citizens would народ, dringen, force upon me, Та, что всегда была мне Die ik nimmer vertrouwde, zuster She, of whom I always had my подозрительна, en vrouw, lingering doubts, Сестра-супруга, за обиду жизнью Zal deze krenking met haar leven This sister-wife, she shall pay for мне bekopen her offenses Заплатит, гнев мой кровью угасив En mijn toorn blussen met haar With her life; her oozing blood своей. bloed. shall cool my anger. Но смерть за все, что было, - Maar voor dit alles is de dood een But death is petty penance for all кара слабая, slappe straf, I suffered, Страшнее наказанья заслужила Het plebs verdient een gruwelijker And so a more disastrous fate чернь: boete: awaits the mob: Падут дома, моим объяты Huizen zullen vallen, omhelsd Houses shall fall, engulfed in пламенем; door mijn vlam; leaping flames I send; Пожары покарают чернь Branden, wrede honger, schande- Conflagrations shall chasten the зловредную, lijke armoe malicious horde, Жестокий голод, нищета Zullen het boosaardig gepeupel As will bitter famine and spiteful позорная. straffen. poverty. Лишь страх научит чернь Slechts angst leert het plebs Fear alone shall instruct the mob повиновению. gehoorzaamheid. to know its place. Но вот подходит тот, кого за Maar daar komt hij, die ik voor But here comes now that man преданность zijn trouw whose perfect loyalty И верность сделал я префектом En overgave prefect maakte van Persuaded me to make him Pre- лагеря. het kamp. fect of this camp.

26 ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Подавлен бунт народа. Лишь De volkopstand is neergeslagen. The people’s riot is quieted. And немногие Slechts enkelen just a few Убиты - те, кто дерзко нам Zijn gedood: degenen die zich Are dead – only those who fought противился. straf verzetten. with greatest fury. НЕРОН NERO NERO И это все? Ты понял так вождя En dat is alles? Jij had het bevel And that is all? Is that how you приказ! van je leider begrepen! obey commands! ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Но главари истреблены Maar de leiders zijn genadeloos But ev’ry leader cruelly has been безжалостно. uitgeroeid. put to death. НЕРОН NERO NERO Что ж, а толпа, которая Maar kan een meute die het But what about the throng that осмелилась waagde dared to brandish torches, С огнем напасть на мой дворец, Te vuur mijn paleis te attaqueren, Set fire to my palace, rising up Все осквернять рукой своей Alles te bezoedelen met smerige against me? нечистою hand Shall they defile everything with И криком гнусным может En walgelijke kreten, ongestraft filthy hands безнаказанно? blijven? And curdled cry, and yet remain unpunished? ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Твоя обида казнь готовит Bereidt jouw woede je burgers een Your outrage bespeaks revenge гражданам? gericht? against the people. НЕРОН NERO NERO Такую казнь, чтоб век жила молва Een gericht waarvan de mare A punishment that history ne’er о ней! eeuwig leven zal! shall forget! ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Твой гнев - не страх наш будет Jouw toorn, en niet onze angst, Your fury, not our fear, shall gauge казням мерою. zal de maat van de straffen zijn. the blood that flows. НЕРОН NERO NERO Пусть первой та, кем вызван Laat zij die mijn toorn wekte als And let the first who angered me гнев, поплатится. eerste boeten. now pay the price. ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Скажи нам, кто - и не видать Zeg ons wie het is en zij zal geen Tell me who it is, and she shall пощады ей. genade zien. know no mercy. НЕРОН NERO NERO Сестры проклятой голову я Ik eis het hoofd van mijn ver- I’ll have the head of my accursed требую. vloekte zuster. sister. ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Я весь дрожу... Оцепенел от Ik sidder… Ben verstijfd van ontzet- My hands do tremble... Fear free- ужаса... ting… zes me in stone... НЕРОН NERO NERO Ослушаться готов ты? Ben je van zin niet te gehoor­ Would you disobey? zamen? ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Упрекаешь зря! Een onterecht verwijt! Doubt not my loyalty!

27 НЕРОН NERO NERO Щадить врага? De vijand te sparen? Shall foe be spared? ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Врагом считаешь женщину? Beschouw je een vrouw als vijand? Can woman be a villain? НЕРОН NERO NERO Она злодейка! Zij is een booswicht! She is an evil-doer! ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Кто же уличил ее? Wie heeft haar ontmaskerd? What for, why say you so? НЕРОН NERO NERO Мятеж толпы. Het volksoproer. The crowd that does rebel. ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Кто мог направить бешенство? Wie kon die razernij sturen? Who could lead such chaos? НЕРОН NERO NERO Тот, кто их подстрекал! Degene die ze heeft opgehitst! She who provoked them! ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Никто, я думаю. Niemand, volgens mij. No one then, I guess. НЕРОН NERO NERO Нет, женщина: природа Jawel, een vrouw: de natuur A woman, I say: nature fills her full склонность к злу в нее begiftigde haar of evil, Вложила, научив коварству Met een hang naar kwaad en Teaches all the arts of hateful вредному. euvele list. perfidy. ПРЕФЕКТ PREFECT PREFECT Но не дала ей сил. Maar gaf haar geen krachten. But left her, oh, so weak. НЕРОН NERO NERO Чтоб неприступною Opdat zij niet ongenaakbaar is, So that she’d never be Она не стала, чтобы силы слабые Opdat angst of straf haar zwakke Unapproachable, so that fear and Мог страх сломить иль кара. Уж krachten punishment давно она Kunnen slechten. Al sinds lang Would always break her frail Виновна; запоздал лишь с Draagt zij schuld; mijn vonnis is powers. She’s been guilty приговором я. alleen vertraagd. All along but I was late in condem- Оставь советы и мольбы и Laat je adviezen en beden achter- ning her. слушайся wege en volg But leave aside the lessons and Приказа: пусть на судне увезут ее Mijn bevel: laat een schip Octavia listen to my На берег дальний и покончат с wegvoeren Edict: have Octavia put upon a нею там, - Naar een verre kust en haar daar ship Чтоб наконец покинул сердце doden, And take her to a distant shore вечный страх. Opdat eindelijk die eeuwige angst and kill her there – mijn hart verlaat. So that fear shall ne’er again creep into my heart. ТРОЦКИЙ TROTSKI TROTSKY Товарищи, в отношении ясности Kameraden, wat de heldere Comrades, we have been put мысли и твердости воли нашей gedachtegang en wilskracht van to an additional test this year in партии мы имели некоторую onze partij aangaat, zijn wij dit regards to our party’s clarity of дополнительную проверку за jaar extra beproefd. thought and firmness of will. этот год. De beproeving was zwaar, daar zij This test was difficult for it was Проверка была тяжела, потому was ingegeven door een gebeur- brought about by an event что она была дана фактом, tenis die tot op heden drukt op that even now weighs on the который и сейчас тяготеет над het bewustzijn van alle partijleden consciousness of all party

28 сознанием всех членов партии и en de breedste kringen der arbei- members and the greater part of широчайших кругов трудящегося dersbevolking, of beter gezegd, our nation’s working people, or населения, вернее сказать, над der gehele arbeidersbevolking more properly, the entire working всем трудящимся населением van ons land en een aanzienlijk population of our country and a нашей страны, а в значительной deel van de gehele wereld. significant part of the entire world. части всего мира. Ik doel op de ziekte van Vladimir I speak of Vladimir Ilyich’s illness. Я говорю о болезни Владимира Iljitsj. After it took a turn for the worse Ильича. Toen begin maart een verslechte- in early March the Politburo of Когда последовало ухудшение в ring intrad, is het Politbureau van the Central Committee convened начале марта, и Политбюро Ц.К. het Centraal Comité bijeengeko­ to discuss what we should tell the собралось обменяться мнениями men om meningen uit te wisselen party and the nation’s population о том, что нужно довести до over wat er aan de partij en about the decline in Comrade сведения партии, до сведения het land verteld moest worden Lenin’s health. страны об ухудшении в здоровье omtrent de gezondheid van I am sure, Comrades, that you тов. Ленина, kameraad Lenin. fully understand the mood at that то, товарищи, я думаю, что вы Kameraden, u zult zich denkelijk Politburo meeting, when we were все отдадите себе отчет, в каком allemaal realiseren in wat voor tasked with informing the party настроении проходило заседание stemming de zitting van het and the nation about this first Политбюро, когда мы должны Politbureau verliep toen wij partij grave, alarming news. были сообщить партии и стране en land dit eerste, moeilijke en Naturally, we remained politi­ этот первый тяжкий, тревожный alarmerende bulletin moesten cians at this moment. No one can бюллетень. meedelen. reproach us for that. Разумеется, и в такую минуту мы Uiteraard bleven wij ook op dat We were concerned not only оставались политиками. Никто в moment politici. Niemand zal ons about the health of Comrade этом не сделает нам упрека. dit verwijten. Lenin – of course we were prima- Мы думали не только о здоровье Wij dachten niet alleen aan de rily concerned at that time with his тов. Ленина, — конечно, в первую gezondheid van kameraad Lenin pulse, his heart and temperature голову, мы были заняты в те – uiteraard waren wij allereerst – but we also thought about the минуты его пульсом, его сердцем, begaan met zijn pols, zijn hart en effect his heart rate would have его температурой, zijn temperatuur on the political pulse of the wor- — но мы думали также о том, – maar wij dachten ook de indruk king class and our party. какое впечатление это число die dit aantal slagen van zijn ударов его сердца произведет hart zou hebben op de politieke на политический пульс рабочего harteklop van de arbeidersklasse класса и нашей партии. en onze partij. ОКТАВИЯ OCTAVIA OCTAVIA Куда вы меня ведете? Куда Waar brengen jullie me heen? Where do you take me? Where has Мне царица велит в изгнанье Waarheen wil de keizerin mij Nero’s Poppaea уйти, verbannen, Decided I shall spend my time in Если, тронута жалостью к бедам Nu zij, uit meelij met mijn ramp- exile if моим, spoed, She, touched to the core by my Подарить мне жизнь решила Besloten heeft mij het leven te misfortune, did make она? schenken? The choice to spare the life I was Если ж смертью тираны хотят Als tirannen mijn bitter lot met sure I had lost? увенчать de dood Had the tyrants thought it best to Мой горький удел, почему б им Willen kronen, waarom mij dan terminate my не дать niet afgemaakt Bitter, woeful life, then why did Мне пасть на родной жестокой Op mijn harde moedergrond? they not do it земле? Mijn hoop op redding is vervlogen! Where I could fall, received by my Больше нет для меня на Wie zal mijn rampspoed waardig own cruel home soil? спасенье надежд! bewenen? All the hopes I ever cherished Кто достойно оплачет мою беду? Waar is de nachtegaal die mijn have now been dashed! Где тот соловей, что стонам моим zuchten Who shall mourn my despicable Ответит песней? О, если бы мне Beantwoordt met een lied? O, had disaster? Соловьиные крылья дала судьба! het lot Where is the songbird who can Сбросив тяжесть тоски, улетела Mij toch nachtegaalvleugels turn my moans бы я geschonken! Into music? O, if only fate would

29 На легких крылах от людской Mijn loden weemoed zou ik afwer- Bestow upon me two nightingale’s толпы, pen en vliegen wings! От жестокой вражды, от кровавой Op lichte wieken, weg van de Then would I throw off heart- резни, mensenmassa, break’s weight and fly away Вдалеке от всех, средь Van de wrede vijandschap, de From human company on wings пустынных рощ bloederige slachting. so light, На тонкой ветке пела бы я, Ver van iedereen, in een uitgestor- Far from hateful hostility, from Разливая печально-звонкую ven bos, bloody brawls, трель. Op een heel dun takje zou ik And far from all I’d sit on weight- И меня теперь свирепый тиран zingen, less branch Посылает к теням и к манам во Met parelende trillers, klinkend Amidst an empty thicket to sing мрак, en droef. My warbling, trilling, thrilling song Так зачем понапрасну мешкаю я? Mij stuurt de grimmige tiran nu of sorrow. Вы, кому Фортуна над нами Naar het duister van schimmen Now the wicked tyrant would send власть en Manes, me to Вручила, - ведите меня на Dus waarom talm ik vergeefs? The shades among the dead in смерть! Gij, die Fortuna met macht over the underworld - Вас я, боги, зову... Нет, оставь ons Why waste my time by procrasti- мольбы: Bedeelde, voer mij naar mijn nating here? Ненавистна богам, безумная, ты! dood! You! to whom Fortuna gave the Я Тартар зову Gij goden roep ik aan… Nee, staak right of И Эреба богинь, что злодеям je bede: Power over us – Take me to my мстят, Je bent gek en gehaat door de death! И тебя, мой отец, goden! I call upon you, gods... No, forget Что достоин был смерти и кары De Tartarus roep ik aan the pray’rs: такой! En Erebos’ wrekende godinnen, The gods, they hate me; they think Вы свидетели: я не боюсь En ook jou, mijn vader, me raving mad! умереть. Die zo’n dood en straf onderging! I’ll hail Hell’s keepers, Снаряжайте корабль и вверяйте Jullie zijn mijn getuigen: ik vrees The goddesses of Dark, who ветрам niet te sterven. avenge evil done, Паруса, чтобы кормчий направил Tuig het schip op en vertrouw de And you, too, my father, его zeilen Who so nobly suffered equal К берегам Пандатарии - дальней Aan de winden toe, opdat de penance and death! земли. stuurman koers zet You see it for yourselves, I do not Naar de kusten van het ver fear to die. Pandataria. Rig up the ship, unfurl the sails, place your trust unto The winds, and let the helmsman set his seaward course Toward the distant shores of Pandataria. СЕНЕКА SENECA SENECA Ты, легчайший зефир, ты Vederlichte zefier, met je adem Lazy, lovely breeze, who with your дыханьем своим Droeg jij Iphigeneia, in wolk breath once sheltered Ифигению, скрытую облаком, gehuld, Iphigenia by hiding her in a cloud нес, Toen zij heimelijk was ontvoerd After she was secretly abducted Когда похищена тайно была Van het altaar van de wrede From the altar of the cruelest С алтаря жестокой девы она, - maagd. goddess - И ее унеси от казни лихой Draag ook Octavia weg van het Save now Octavia, take her far К святилищу Тривии, я молю! euvele gericht from harm, Naar Diana’s heiligdom, ik smeek To the sanctum of Trivia, I pray! het je! СЕНЕКА SENECA SENECA Милосердней Авлида, чем город Barmhartiger dan onze stad is Even Aulis is more merciful than наш, Aulis, Rome, Милосердней диких тавров Barmhartiger ook het woeste As is the land of the savage Tauri: страна: Taurisch land: They only sacrifice unto the gods

30 Возливают там всевышним богам Het plengt van bloed van vreem- The blood of foreigners. Чужеземную кровь, delingen Rome revels in killing its own. Рим убийством тешится граждан. aan goden in den hoge. Maar Rome zwelgt in moord op eigen burgers. ТЕРРАКОТОВАЯ АРМИЯ TERRACOTTALEGER TERRACOTTA ARMY Рим убийством тешится граждан. Rome zwelgt in moord op eigen Rome revels in killing its own. burgers. ТРОЦКИЙ TROTSKI TROTSKY Ленина нет. Нет более Ленина. Lenin is weg. Lenin is niet meer. Lenin is gone. Lenin is no more. Темные законы, управляющие Duistere wetten die het functio- The mysterious laws governing the работой кровеносных сосудов, neren van bloedvaten besturen, function of blood vessels cut short оборвали эту жизнь. hebben dit leven afgebroken. this life. Медицина оказалась бессильной De medische wetenschap was niet Medicine was powerless to do совершить то, чего от нее со bij machte te doen wat miljoenen that which millions of human страстью ждали, требовали mensenharten hartstochtelijk van hearts passionately expected and миллионы человеческих сердец. haar verwachtten en eisten. demanded. Пусть тот же укол иглы, который Moge diezelfde naaldenprik die May that prick of the needle - мы чувствуем, который будет wij voelen, die ons hart iedere keer which we all feel, and which our каждый раз чувствовать сердце zal voelen bij de gedachte heart shall feel every time we при мысли о том, dat Lenin er niet meer is, voor entertain the thought что Ленина более нет, станет для ieder van ons een herinnering, een that Lenin is no more - may that каждого из нас напоминанием, waarschuwing, een oproep zijn: needle prick be for us a reminder, предостережением, призывом: jouw verantwoordelijkheid is a warning and a summons: твоя ответственность groter geworden. your responsibility has increased. повысилась.

31 Manifesto Democracy in America Julian Rosefeldt, Cate Blanchett Romeo Castellucci, Socìetas 4 – 25.6 4 – 6.6 Casco Amsterdam Stadsschouwburg Amsterdam

The Nation My Country: a work in progress The Gabriels Eric de Vroedt, National Theatre of Great Richard Nelson, Het Nationale Theater Britain The Public Theater 5 – 8.6 7 – 8.6 9 – 11.6 Muziekgebouw aan ’t IJ Stadsschouwburg Amsterdam Frascati

Nkenguégi The Tempest Society Octavia. Trepanation Dieudonné Niangouna Bouchra Khalili Boris Joechananov, Dmitri 13 – 14.6 13 – 14.6 Koerljandski, Stanislavsky Stadsschouwburg Amsterdam Frascati Electrotheatre 15 – 16.6 Muziekgebouw aan ’t IJ

Simple as ABC #2: Keep Calm & Validate Demolishing Everything with Thomas Bellinck Amazing Speed 16 – 17.6 Dan Hurlin, Dan Moses Schreier Frascati 21 – 23.6 Compagnietheater

32 FOCUS: FOCUS: DEMOCRATIE DEMOCRACY Een aantal festivalkunstenaars kijkt dit At this year’s festival several artists are jaar naar de problemen waar westerse looking at the problems faced by Western democratische landen mee te maken heb- democracies. The French philosopher ben. De Franse filosoof Alexis de Tocqueville Alexis de Tocqueville admired democracy bewonderde de democratie vanwege de for its social equality. He saw its dangers maatschappelijke gelijkheid. Ook zag hij too. Director Romeo Castellucci is making de gevaren ervan. Regisseur Romeo Democracy in America, based on De Castellucci maakt dit jaar Democracy in Tocqueville’s eponymous book (1835). In America, naar het gelijknamige boek (1835) The Gabriels, director Richard Nelson van De Tocqueville. In The Gabriels be- reflects on the recent American election schouwt regisseur Richard Nelson het af- year through the eyes of an ordinary gelopen Amerikaanse verkiezingsjaar door family. Other artists focus on controver- de ogen van een doodgewone ­familie. sies in democracies, such as the issue of Andere kunstenaars richten zich op de refugees in directors Dieudonné Niangouna problematiek in democratische naties, and Thomas Bellinck’s performances. zoals de vluchtelingenkwestie in de Others address the threat of violence voorstellingen van regisseurs Dieudonné (Demo­lishing Everything with Amazing ­Niangouna en Thomas Bellinck. Weer Speed), tyranny (Octavia), or shaping anderen tonen de dreiging van geweld activism (The Tempest Society). In Mani- (Demolishing Everything with Amazing festo the film director Julian Rosefeldt Speed), tirannie (Octavia) of het vorm­ examines the relationship between art geven aan activisme (The Tempest and society. Society). Filmregisseur Julian Rosefeldt kijkt We are presenting two national theatre in Manifesto naar de relatie tussen kunst production companies, each with its own en samenleving. Twee nationale theater­ state-of-the-nation piece: My Country; a huizen met elk een eigen staat van de work in progress by the National Theatre natie: My Country van National Theatre uit in London, and The Nation by the Dutch Londen en The Nation van Het Nationale National Theatre in The Hague. Both Theater uit Den Haag. Beide voorstellin- performances show divided countries in gen tonen een verscheurd land waarin nie- which no one, from politicians to citizens, mand, van politici tot burgers, verantwoor- seems to dare to take responsibility. We delijkheid lijkt te durven nemen. Ten slotte also believe that it is important to explore zijn er voorstellingen waarin democratie in democracy of form. Members of the de vorm is doorgevoerd: het publiek kan – audience can get actively involved as a als het dat wil – actief betrokken worden, passer-by, participant,­ or activist, if they als voorbijganger, deelnemer of activist. so wish. Our artists encourage you to Deze kunstenaars moedigen het publiek question the old hierarchy between the aan om de aloude hiërarchie tussen het audience and the artists. publiek en de artiesten ter discussie te stellen.

33 internationaal 3 – 25 juni 2017 podiumkunsten download de amsterdam app van het festival

 

34 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft het getroffen The Holland Festival is lucky – with Friends – met Vrienden die zich betrokken voelen who are passionate about art, welcoming bij kunst, die het werk van artiesten van to our world class artists, ambitious to wereldklasse willen volgen en die het help the festival to present, commission festival steunen in de ambitie om nieuw and (co)-produce brilliant new work. werk te blijven presenteren, initiëren of Friends are the heart of the festival and (co)produceren. Vrienden vormen het hart their generous support helps the festival van het festival en hun genereuze steun to create an exciting programme each helpt om elk jaar een toonaangevend year. We are delighted to be able to programma te maken. Het verheugt ons present this performance with support dat we u deze voorstelling mede dankzij from the Friends of the Holland Festival. de Vrienden van het Holland Festival kunnen tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker, Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker, directie Holland Festival board Holland Festival

 

35 HF Business HOLLAND Beam Systems, De Nederlandsche Bank N.V., DoubleTree by Hilton, G&S Vastgoed, ING FESTIVAL 2017 Groep, Loyens & Loeff, Ngage Media, Ten Have directie Change Management, WPG Uitgevers B.V. Ruth Mackenzie, artistiek directeur Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur jubileumsponsors Ahold Delhaize, Heineken, KLM, KPMG, NS, Pon raad van toezicht Martijn Sanders, voorzitter mediapartners Gert-Jan van den Bergh NTR, VPRO Mavis Carrilho Ben Noteboom board of governors Jet de Ranitz De genereuze, meerjarige verbintenis van Tom de Swaan de Governors is van groot belang voor de internationale programmering van het Holland Het programma van het Holland Festival Festival en met name voor het aangaan van kan alleen tot stand komen door subsidies, internationale coproducties. bijdragen van sponsors en fondsen en door de gewaardeerde steun van u, ons publiek. G.J. van den Bergh en C. van den Bergh-Raat, Jéhan van Dijk, Bernard en Ineke Dijkhuize, hoofdbegunstiger Jeroen Fleming, P. Gerla, H.J. ten Have en G.C. Fonds 21 de Rooij, J. Kat en B. Johnson, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Françoise van Rappard- subsidiënten Wanninkhof, M. Sanders, A.N. Stoop en Ministerie van Onderwijs, Cultuur en S. Hazelhoff, Tom de Swaan, Elise Wessels- Wetenschap, Gemeente Amsterdam van Houdt, H. Wolfert en M. Brinkman Governors die anoniem wensen te blijven. fondsen, sponsors en instellingen Stichting Ammodo, BankGiro Loterij Fonds, hartsvrienden Rabobank Amsterdam, VSBfonds, Casa, R.F. van den Bergh, Kommer en Josien Damen, Prins Bernhard Cultuurfonds, Stichting Sabine van Delft-Vroom, Huub A. Doek, Dioraphte, Fonds Podiumkunsten, Kempen J. Fleury, Tex Gunning, V. Halberstadt, & Co, European Cultural Foundation, Wendy van Ierschot, Isaäc en Francien Brook Foundation, Westergasfabriek/ Kalisvaart, Giovanna Kampouri Monnas, Luuk MeyerBergman, Bruil, Clifford Chance LLP, H. Karsten, Frans en Willeke Koffrie, Kristine BPD Cultuurfonds, Automobielbedrijf Van Kohlstrand, Joost en Marcelle Kuiper, Monique Vloten, Garuda Indonesia, Goethe-Institut, Laenen en Titus Darley, Cees Lafeber, Emma Lloyd Hotel, Volkshotel, Wilhelmina E. Moloney, Sijbolt Noorda en Mieke van der Jansen Fonds, Ambassade van Canada, Weij, Ben Noteboom, Robert Jan en Mélanie Amerikaanse Ambassade Den Haag, van Ogtrop-Quintus, Jeroen Ouwehand, Institut Français des Pays-Bas, Google Arts & Marinus Pannevis en Caroline Polak, Anthony Culture, Hofsteestichting, Hellingman & Zn. en Melanie Ruys, Rob van Schaik en Wijnanda Rutten, Patty Voorsmit

36 beschermers H. Schnitzler, G. Scholten, E. Schreve- Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, Irma Brinkman, Steven Schuit, P. Smit, G. Smits, Boom en Julius Vermeulen, S. Brada, Frans A. Sonnen, K. Spanjer, W. Sorgdrager en en Dorry Cladder-van Haersolte, J. Docter F. Lekkerkerker, K. Spanjer, C. Teulings, en E. van Luijk, L. Dommering-van Rongen, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Y. Tomberg, H. van Marry de Gaay Fortman, E. Granpré Moliere, der Veen, M.T.F. Vencken, R. Verhoeff, A. van M. Grotenhuis, S. Haringa, J. Houwert, Vliet*, R. Vogelenzang, F. Vollemans, R. Katwijk, R. Kupers en H. van Eeghen, M.M. de Vos van Steenwijk, A. Wertheim, J. Lauret, A. van der Linden-Taverne, M. van Wulfften Palthe, M. Yazdanbakhsh, F. Mulder, Adriaan en Glenda Nühn-Morris, P. van der Zant, Marian van Zijll Langhout, G. van Oenen, H. Pinkster, Pim en Antoinette M.J. Zomer, P. van Zwieten en N. Aarnin Polak, H. Sauerwein, C.W.M. Schunck, * extra bijdrage I.R. Snelleman en A. Vreugdenhil, K. Tschenett, Wolbert en Barbara Vroom, jonge begunstigers P. Wakkie, A. van Wassenaer, Martine Kai Ament, Helene Bakker, Aram Balian, Willekens, O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen- Ilonka van den Bercken, Maarten Biermans, Jansen Schoonhoven Femke Bijlsma, Femke Blokhuis, Jasper Bode, Quirijn Bongaerts, Marcha van der Boon, begunstigers Melanie Bosveld, Maarten van Boven*, B. Amesz, A. van de Beek en S. van Basten Jonne ter Braak, Tessa Cramer, Snezana Batenburg, E. Blankenburg, Ellen Birnie, Djordjevic, Sandra Geisler, Matthijs Geneste, Co Bleeker*, K. Bodon, Wim Boerman, Jan Susan Gloudemans, Marte Guldemond, Bouws, E. Bracht, W.L.J. Bröcker, F. van den Pieter Guldemond, Hagar Heijmans, Broek, G. Bromberger, Rachel van der Brug, Brendon Humble, Jort van Jaarsveld, D. de Bruijn, M. Daamen, J. Dekker, Bram de Jaeger, Daan de Jong, Ytha M.H. Dijkgraaf, M. Doorman, Chr. van Kempkes, Marc Koehler, Bas Köhler, Judith Eeghen*, J. van der Ende, Ch. Engeler*, Lekkerkerker, Gustavo López, Pieter van E.L. Eshuis*, E. de Graaff Van Meeteren, der Meché, Frans Muller, Britt Ootes, Boris F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Annelies van Overbeeke, Menzo Reinders, Jasper Heidstra en Renze Hasper, J. Hennephof, Roodenburg, Peter Ruys, Guus Schaepman, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Gijs Schunselaar, Monica Sette, Reinout Heugten, S. Hodes, J. Hopman*, J. Houtman, Steenhuizen, Farid Tabarki, David van Traa, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Frank Uffen, Helena Verhagen, Tristen Jan de Kater, J. Keukens, P. Krom, A. Ladan*, Vreugdenhil, Danny de Vries M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, * extra bijdrage T. Liefaard, A. Ligeon, Hanna van der Linden, T. Lodder, Ken Mackenzie, A. Man, liefhebbers D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, Alle 682 Liefhebbers. A. de Meijere, E. Merkx, Jaap Mulders*, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen*, Vrienden die anoniem wensen te blijven. P.M. Op de Coul, E. Overkamp en A. Verhoog, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, S. van de Ree, Wessel Reinink, L. Remarque- van Toorn, M. Roozen, A. Schneider,

37 WORD VRIEND JOIN US

Het Holland Festival heeft uw steun The Holland Festival needs your support. nodig. Als Vriend draagt u bij aan het Join us now as a festival Friend and succes en de bloei van het festival. contribute to the festival’s ongoing success and growth. Liefhebber - vanaf € 55 per jaar U ontvangt dit programmaboek gratis, u Liefhebber - from € 55 annually heeft voorrang bij de kaartverkoop en u You will receive programme books such as krijgt korting op tickets. this one for free, have access to advance ticket sales and get discounts on tickets. Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Begunstiger - from € 250 annually Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede (or € 21 per month) aan de internationale programmering Your contribution goes directly to the van het Holland Festival. Als Begunstiger Holland Festival’s international program- heeft u recht op vrijkaarten en andere ming. As a Begunstiger, you have a aantrekkelijke privileges. right to free tickets and other attractive privileges. Jonge Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Jonge Begunstiger - from € 250 annually Ontvang dezelfde privileges als de (or € 21 per month) Begunstigers én neem deel aan een Receive the same privileges as the Be- speciaal programma waarin je elkaar gunstigers and also take part in a special ontmoet en voorstellingen geselecteerd programme in which you meet each other zijn die je niet mag missen. at selected shows that are too good to miss. Beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of € 125 per maand) Beschermer - from € 1.500 annually Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage (or € 125 per month) aan de internatio­nale programmering As thanks for your considerable contribu- van het Holland Festival ontvangt u een tion to the Holland Festival’s international uitnodiging voor de openingsvoorstelling programming, you receive an invitation to en voor exclusieve bijeenkomsten, naast the opening performance and exclusive vrijkaarten en andere privileges. gatherings in addition to free tickets and other privileges. Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Als Hartsvriend van het Holland Festival Hartsvriend - from € 5.000 annually nodigen we u uit om dichter bij de makers We invite Holland Festival Hartsvrienden te komen. Met gelijkgestemden en gasten to become more closely acquainted with van het festival verwelkomen we u graag the makers of the Festival and meet like- op speciale gelegenheden en geven u minded people and guests. een blik achter de schermen.

38 Geefwet Donations to the Festival are tax- Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- deductible kelijker om het Holland Festival te steunen Between 1 January 2012 and 1 January vanwege de Geefwet die tot 1 januari 2018, a special tax law is in effect which 2018 van kracht is. De Geefwet houdt in makes it more advantageous to make dat giften aan culturele ANBI’s met 25% charitable donations. Called the ‘Geef- verhoogd mogen worden tot een maxi- wet’, this law allows you to claim your mum aan schenkingen van € 5.000 per deductions to cultural organizations with jaar. Schenkt u meer dan € 5.000, dan ANBI status with an additional 25% for kunt u het resterende bedrag voor het tax benefits (a total of 125%). The Holland reguliere percentage (100%) aftrekken van Festival has such an ANBI status. The fis- de inkomstenbelasting. cal advantage applies to donations that De voordelen van de Geefwet gelden total a maximum of € 5.000 annually. If voor alle belastingplichtigen (particu- you donate more than € 5.000 to regis- lieren en bedrijven) en zijn van toepas- tered charities, you can deduct the remai- sing op zowel eenmalige als periodieke ning amount for the regular percentage schenkingen. (100%). The advantages of the Geefwet apply to all taxpayers (private parties and Voordeel van een periodieke schenking businesses) and are applicable to both Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar individual and periodical gifts. voor de belasting. Het totaal van de gif- ten op jaarbasis dient hoger te zijn dan 1% Advantages of a periodical gift (drempel) met een minimum van € 60 en Restrictions apply to deductions for indivi- kan tot maximaal 10% (plafond) van het dual gifts. Individual gifts are tax-deduc- inkomen worden afgetrokken. tible when the total amount of gifts given Een periodieke gift is een gift waarbij voor in one year surpasses 1% of your income, een periode van ten minste vijf opeenvol- with a minimum of € 60. The amount gende jaren een gelijke uitkering wordt given above the minimum threshold is gedaan, vastgelegd in een periodieke tax-deductible. The maximum deductible akte. De gift is volledig aftrekbaar zonder amount is 10% of your threshold income. aftrekdrempel of aftrekplafond. There are fiscal benefits for periodical gifts with an annuity construction for five Wilt u ook Vriend van het Holland Festival years and upwards. If you choose to sup- worden? Ga voor meer informatie en een port the Holland Festival for a minimum aanmeldformulier naar hollandfestival.nl of five years, your gift will be fully tax- (Steun HF) of neem vrijblijvend contact op deductible. met Nicole Mooij op 020 – 788 21 14. If you would like to join us, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Nicole Mooij for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 14.

39 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] www.hollandfestival.nl

eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival

tekst & vertaling text & translation René van Peer

ontwerp design thonik

omslagfoto cover photo © Stanislavsky Electrotheatre

druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2017

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival.

40 A NIGHT IN INDONESIA SIMPLE AS ABC #2: Kande, Boi Akih & guests, Jogja Noise Bombing, Senyawa, Filastine, Sekan KEEP CALM & VALIDATE Thomas Bellinck VR 16.6 – 20:00 VR 16.6, ZA 17.6 – 20:30 Paradiso Frascati

RUANG SUARA ORCHESTER-FINALISTEN Ensemble Modern, Senyawa, Studenten Koninklijk Conservatorium, Taufik A. Adam, Dewa Ketut Alit, Christine Chapman Stevie Jonathan Sutanto, Gema DI 20.6 – 20:30 Swaratyagita, Gatot Danar Sulistiyanto Muziekgebouw aan ’t IJ ZA 17.6 – 20:30 Muziekgebouw aan ’t IJ

THE NAKED SHIT SONGS Huba de Graaff ALLES WIEDER GUT DO 22.6, VR 23.6 – 20:00 Franui, Florian Boesch, Jonas Dahlberg Stadsschouwburg Amsterdam WO 21.6 – 20:30 Muziekgebouw aan ’t IJ MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:

OCTAVIA.TREPANATION MAAKT DEEL UIT VAN HET HF YOUNG­ PROGRAMMA. COPRODUCTIE 