BORIS JOECHANANOV DMITRI KOERLJANDSKI STANISLAVSKY ELECTROTHEATRE INHOUD CONTENT INFO & CREDITS 02 TIRANNIE ZONDER GEZICHT 04 A FACELESS TYRANNY 07 OVER DE ARTIESTEN 12 ABOUT THE ARTISTS 15 LIBRETTO 17 FOCUS: DEMOCRATIE 32 FOCUS: DEMOCRACY 32 HOLLAND FESTIVAL 2017 36 WORD VRIEND JOIN US 38 COLOFON COLOPHON 40 1 INFO CREDITS DO 15.6, VR 16.6 concept, conceptuele uitwerking THU 15.6, FRI 16.6 concept, conceptual elaboration Boris Joechananov, Sergej Adonjev aanvang starting time 20:30 muziek music 8.30 pm Dmitri Koerljandski locatie venue libretto libretto Muziekgebouw aan ’t IJ Boris Joechananov, Dmitri Koerljandski duur running time regie direction 1 uur 30 minuten, geen pauze Boris Joechananov 1 hour 30 minutes, no interval decor set design taal language Stepan Loekjanov Russisch met Nederlandse en Engelse boventiteling kostuums costume Russian with Dutch and English surtitles Anastasia Nefedova inleiding introduction choreografie choreography door by René van Peer Andrej Koeznetsov-Vetsjeslov do 15.6, vr 16.6 – 19.45 Thu 15.6, Fri 16.6 – 7.45 pm geluid sound Oleg Makarov meet the artist met with Boris Joechananov, Sergej licht light Adonjev, Dmitri Koerljandski Sergej Vasiliev vr 16.6 – na de voorstelling Fri 16.6 – after the performance koordirigent choirmaster Dmitri Matvienko rollen characters Nero – Sergej Malinin, tenor tenor Seneca – Alexej Kochanov, bariton baritone Geest van Agrippina Ghost of Agrippina – Arina Zvereva, mezzosopraan mezzo soprano Prefect – Vasili Korostelev, bas bass Trotski – Joeri Doevanov, acteur actor 2 Octavia “caryatides” vrouwenstem- Teeffelen, Yvonne Timmer, Martin van men women’s voices – Maria Grilikhes & Tulder, Martijn van Veen, Peet Voeten, Questa Musica: Paula Volger, Anitra van der Voort, Nadija Zeljankova, Ljudmila Jerjutina, Renske de Vries, Maddy Wattel, Robert Anna Shaverdjan, Darja Belousova, Weilers, Anja Wester, Janna Wester, Victor Jekaterina Dondoekova, Jekaterina Westerkamp, Will Wevers Kolomina, Svetlana Barakovskaja vertaling libretto translation libretto dans dance Sergej Osjerov, Russisch Russian 4 soldaten van het Rode Leger 4 Red John Freedman, Engels English Army soldiers Aai Prins, Nederlands Dutch Roman Andreikin, Igor Bekagaev, Konstantin Matoelevskij, Vasili Moesichin productie production Stanislavsky Electrotheatre koor choir Terracottaleger Terracotta Army coproductie coproduction Kholoud Alhaffar, Rola Alnakoula Stanislavsky Electrotheatre, Holland Alyousef, Sofia Asghari, Pauline Baart, Festival Richard ten Barge, Sjors Beenker, Oda de Beer, Noëlle Bertens, Francisco van in samenwerking met in collaboration der Biezen, Melissa Blad, Nannette Cairo, with Irene Daalhuizen, Liubov Damakhina, Change Performing Arts Olga Diepgrond, Paul Elshof, Stijn van den Ende, Henk de Feijter, Pollyana wereldpremière world premiere Freitas, Tineke van Glasenap, Gerda Amsterdam, 15 juni 2017 Goudswaard, Fleur de Graaf, Ientje Hazewinkel, Dirk van der Heide, Flip Hillen, Liesbeth van der Hoogte, Sarah van Hulten, Magdalena Hyman, Judith van Iddekinge, Theyn Kan, Wouter Kardol, Anisha Kluivert, Tiemen Koetsier, Frans van Konijnenburg, Jukka van der Koog, Manuela Korver, Erik Kunst, Agnes Laan, Helma Lachmeijer, Aimée Leijs, Sara Lichter, Luka Lipovsek, Erwin Lubberding, Gonne Marwijk Kooy, Sybrech Nevenzeel, Olga Novikova, Annie Oude Avenhuis, Casper Oudshoorn, Aleksandar Pavlovic, Liesbeth Plantinga, Lilia Romero, Tatjana Samojlenko, Gerie Schaafsma, Barbara Schmeits, Nicole Schuit, Agaath Schut, Josué Silverio da Silva, Sabina Sorber, Carina van der Spek, Marc Staljanssens, Lidewijde Stolte, Mirko Stuiveling, Ria van 3 TIRANNIE ZONDER GEZICHT door René van Peer De Romeinse tiran Nero, zijn voormalige echtgenote Octavia en zijn leermeester, de filosoof Seneca. De grondleggers van de Sovjet-Unie: Vladimir Iljitsj Lenin en Leon Trotski. Het terracotta leger dat in 1974 ont- dekt werd in China. In de opera Octavia. Trepanation ploegen regisseur Boris Joechananov en componist Dmitri Koerljandski de geschiedenis om. Ze leggen bronnen van geweld bloot door de schedel van Lenin te lichten. De opera wordt door hun ingreep een operatie die de wereld van dat geweld zou moeten genezen. Joechananov en Koerljandski hebben voor het libretto teruggegrepen op twee teksten die de regisseur in 1989 gebruikte voor een opvoering van het toneelstuk Octavia, toegeschreven aan Seneca, en fragmenten uit een essay dat Trotski over Lenin schreef net na diens overlijden in 1924. Volgens Joechananov hebben de opera en die eerdere voorstelling verder niets gemeen. Hij legt uit: ‘Het project Octavia ontstond in een periode van optimisme en euforie in de toenmalige Sovjet-Unie. Alles leek mogelijk. Mensen voelden zich vrij. Zelf had ik een voorgevoel van dreigend noodlot: het uiteenvallen van het wereldrijk, bloedvergieten op ongekende schaal, oorlog. Dat was het thema van de oorspronke- lijke voorstelling. Als toneel gebruikten we de kelders en souterrains van woonkazernes. Ik vroeg deelnemers om te improviseren, performances uit te voeren en rituele acties. Na afloop kwamen ze naar buiten en verbrandden ze hun kostuums op straat. Ik heb Trotski’s essay gebruikt omdat die tekst zowel een traditie van zeventig jaar ideologie als een generatie vertegenwoordigde, waarmee het contact in één klap ver- broken was. Ik heb daar het stuk van Seneca aan toegevoegd als een aanvullende tekstlaag.’ ‘De opera verschilt er radicaal van’, aldus Joechananov. Het genre is al anders, maar ook de vorm, de scenografie, de selectie van de tekstfrag- menten. En het thema. Octavia. Trepanation gaat over tirannie. ‘Een tirannie zonder gezicht’, zegt hij. Net als het koor, dat uitgedost is als het terracotta leger, maar zonder hoofden. Voor het libretto hebben Koerl- jandski en hij zich geconcentreerd op de dialoog tussen de keizer en zijn leermeester uit Octavia. De filosoof Seneca (4 v. Chr. - 65 na Chr.) was een aanhanger van de Stoa, een stroming die gematigdheid en rationaliteit voorstond en ethisch handelen hoog in het vaandel had staan. In het stuk is hij de stem van de rede, die Nero vraagt zijn verstand te gebrui- ken. De keizer reageert daarop door zich steeds verder te ontpoppen 4 als een tiranniek heerser, die beslist over leven en dood van de mensen om hem heen, van zijn onderdanen. Hij vermoordt zijn moeder, verbant zijn vrouw, draagt Seneca op zelfmoord te plegen door zijn polsaders te openen, en verwoest uiteindelijk Rome, de stad waar hij de verpersoon- lijking van is, in een vlammenzee. In de opera brengen de makers China, Rome en Rusland samen. Joechananov: ‘Voormalige wereldrijken, die alle drie de uiterste vorm van tirannie belichaamden. De eerste keizer van China wilde met zijn leger begraven worden. Zijn adviseurs vonden dat geen goed idee en stelden voor hem na zijn dood beelden van krijgers mee te geven, die tot in de kleinste details van kostuum en wapenrusting op echte soldaten zouden lijken. In de opera hebben de krijgers geen hoofd, geen persoon- lijkheid. Ze lijken meer dan levensgroot, maar in hun bewegingen zijn ze onbeholpen, als kinderen die net hebben leren lopen. Ook hun manier van zingen heeft iets naïefs. Zij vertegenwoordigen de onderwereld, een van de drie werelden waarin de handeling zich afspeelt. Daarnaast zijn er de realiteit en de hemel, zeven en een halve meter boven de grond in de schedel van Lenin, die gelicht wordt en waar allerlei waanbeelden te zien zijn. Na Lenins overlijden hebben artsen daadwerkelijk zijn herse- nen verwijderd om de doodsoorzaak vast te stellen. Hij stierf aan een beroerte. Toen zijn missie volbracht was, zijn z’n hersenen als het ware ontploft. Hersenen zijn een autonome entiteit die ieder voor zich moet zien te temmen. Anders worden we tirannen. Dat kan enkel leiden tot zelfdestructie. Dat is de les die Seneca ons wil meegeven.’ Koerljandski heeft het idee van trepanatie, ofwel schedellichting, ook toegepast in de muziek die hij voor de opera schreef. Uitgangspunt is een revolutionair lied, Varsjavjanka, in de uitvoering van het koor van het Rode Leger. ‘Het is een lied dat mensen nog steeds zullen associëren met de revolutie, met de Sovjetperiode’, zegt hij. ‘Ik heb alleen de eerste paar maten gebruikt. Die heb ik opgeblazen tot de negentig minuten die de opera duurt. Het is alsof je een zandkorrel oneindig uitvergroot. Hoewel de oorsprong onherkenbaar is geworden, is al het materiaal in de muziek erop gebaseerd. De melodieën van de aria’s zijn eruit ontwik- keld. Het koor zingt de akkoorden, maar vormt eigenlijk een omgeving waarbinnen de solisten zich bewegen. Het koor is anoniem. Elke zanger zit verscholen in een harnas van het terracotta leger. Zij vormen een macht die gemanipuleerd kan worden door een dictator. Ze hevelen alle persoonlijke verantwoordelijkheid over naar die ene machthebber. Dat is de bron van alle geweld dat anderen wordt aangedaan uit naam van een hogere macht. Aan het slot komt Agrippina, de moeder van Nero, uit de onderwereld om de misdaden van haar zoon in verleden, heden en toekomst op te sommen. Uiteindelijk zegt ze: ‘Ik ben verantwoordelijk, 5 6 TREPANATION REPETITIE OCTAVIA. je zult je bij me voegen. Wat rest is liefde.’ Dat wordt overgenomen door het koor. Daar ligt de mogelijkheid om te genezen. De zangers van het koor leggen hun wapenrusting af waar ze anderhalf uur lang onder ge- zwoegd hebben. Ze krijgen een naam. Ze krijgen een gezicht. Ze hande- len niet meer als een kudde die gecommandeerd kan worden.’ REPETITIE OCTAVIA. TREPANATION REPETITIE OCTAVIA. 7 A FACELESS TYRANNY by René van Peer The Roman tyrant Nero, his former