RAPORT TECHNICZNY

Inwentaryzacja zwierząt kopytnych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz w części otuliny (obszary przyległe nadleśnictw Cisna i Stuposiany) w oparciu o metodę rejestracji skupisk odchodów na transektach w sezonie 2017.

Porównanie wyników z obszaru BdPN z danymi z sezonu 2015 oraz określenie trendów liczebności w odniesieniu do lat 2009-2013.

Opracowanie: Bartosz Pirga

Prace terenowe: Inwentaryzacja 2015: Bartosz Pirga, Tomasz Polakiewicz, Przemysław Wasiak Inwentaryzacja 2017: Daniel Blankenhaim, Bartosz Pirga, Tomasz Polakiewicz, Tobias Schulz, Przemysław Wasiak

Zakres prac terenowych i obszar inwentaryzacji.

W sezonie 2015 prace terenowe realizowało trzech obserwatorów na terenie 9 obwodów ochronnych Bieszczadzkiego Parku Narodowego (liczba transektów: Pirga Bartosz – 137; Polakiewicz Tomasz – 136; Wasiak Przemysław – 52). Inwentaryzowany obszar podzielono na kwadraty o wielkości 1 x 1 km oparte na istniejącej siatce ATPOL (średnio 36 kwadraty / obwód ochronny BdPN). Całkowity obszar inwentaryzacji objął 325 km2 (32 500ha) odpowiadając liczbie kwadratów, w których przeprowadzono transekty. W roku 2017 prace realizowało 5 obserwatorów na obszarze 9 obwodów ochronnych BdPN oraz w częściach obszarów przyległych nadleśnictw Cisna i Stuposiany (liczba transektów: Blankenhaim Daniel – 106, Pirga Bartosz – 105; Polakiewicz Tomasz – 94; Schulz Tobias – 128, Wasiak Przemysław – 33). Na terenie parku narodowego obszar inwentaryzacji objął 323 km2 (32 300ha), w nadleśnictwie Cisna – 86 km2 (8 600 ha) w nadleśnictwie Stuposiany – 57 km2 (5 700 ha), w sumie 466 km2 (46 600 ha) odpowiadając liczbie kwadratów, w których przeprowadzono transekty (Ryc.1)

Ryc.1 Obszar inwentaryzacji w roku 2015 (kwadraty żółte) oraz 2017 (kwadraty zielone).

Ryc.2 Obszar inwentaryzacji w roku 2017 – podział kwadratów w odniesieniu do granic obwodów ochronnych BdPN i obszarów nadleśnictw.

Metodyka i wyniki

W 2015 roku inwentaryzację przeprowadzono w okresie od 2015.04.17 do 2015.06.29 - około 60% prac przeprowadzono do końca maja 2015 roku. W 2017 roku okres prac objął 2017.03.29 do 2017.06.09 (86% prac przeprowadzono do końca maja 2017 roku). Określona liczebność i zagęszczenia zwierząt kopytnych dotyczy okresu jesienno – zimowo - wiosennego. W każdym kwadracie przeprowadzony został transekt będący linią prostą o długości 0,5 km i szerokości 2 m, w którym notowane były skupiska odchodów zwierząt kopytnych. Podczas przejścia transektem, rejestrowanym przy pomocy rejestratora satelitarnego GPS, określano następujące parametry jego przebiegu: a) na szerokości 2 m liczone były skupiska odchodów zwierząt kopytnych (jeleni, saren, dzików, żubrów) b) ekspozycję głównego stoku, na którym prowadzony był transekt c) typ lasu (dominujące gatunki drzew) d) pokrycie przez las (4 kategorie: 0 – 0-10%; 1 – 10-40%; 2 – 40-70%; 3 – 70-100%) e) pokrycie dna lasu jeżyną - zimową bazą żerową gatunków zwierząt kopytnych (również w 4 kategoriach) f) rejestrowano profil wysokościowy transektu dla określenie średniej przebiegu

W ramach niniejszego opracowania nie analizowano preferencji siedliskowych, ograniczając się do określenia zagęszczeń oraz miejsc koncentracji zwierząt. Przykładowa analiza preferencji siedliskowych wykonana została w opracowaniu z roku 20091. Przeprowadzony kilometrowy transekt o określonej szerokości i długości reprezentował wycinek powierzchni kwadratu, w którym był przeprowadzony, charakteryzujący się określoną liczbą skupisk odchodów zwierząt. Zagęszczenia zwierząt kopytnych uzyskano przy pomocy metody przeliczania liczby skupisk odchodów na zagęszczenia zwierząt (Neff 19682):

N = P / (D*t), gdzie

N - zagęszczenie zwierząt / km2 P - liczba skupisk odchodów / km2 D - średnia częstotliwość defekacji t - zmienna charakteryzująca liczbę dni po opadzie liści

Średnia częstotliwość defekacji jest zmienną zależną m.in od bazy pokarmowej oraz szerokości geograficznej. Zakres danych literaturowych dla jelenia wynosi 19,0 - 25,0 (Mitchell & McCowan 19843, Mitchell et al.19854, Dobiáš et al.19965). Dla sarny 14 - 23,0 (Neff 1968, Dobiáš 1996, Fuller 2003, Mitchell 2009), dla dzika 4,5 - 5,0 (Cristescu 20076; Giovanna Massei Smith Central Science Laboratory UK, unpublished7), dla żubra 20 (Herrig 19698).

1 https://www.bdpn.pl/dokumenty/nauka/2009/inwentaryzacja_kopytne_2009.pdf 2 Neff D.J. 1968. The pellet-group count technique for big game trends, census, and distribution: a review. The Journal of Wildlife Management. 3 Mitchell B., and McCowan D. 1984. The defecation frequencies of Red deer in different habitats. Am. Rep. Inst. Terrestr. Ecol. 1983: 15-17. 4 Mitchell B., Rowe J., Ratcliffe P., Hinge M. 1985. Defecation frequency in Roe deer (Capreolus capreolus) in relation to the accumulation rates of faecal deposits. Journal of Zoology 207: 1-7. 5 Dobiáš K., Paustian K.H. & Tottewitz F. 1996. Untersuchungen zur Bestandeshöhe und Dynamik der Schalenwildpopulationen in der Schorfheide. Beiträge zur Jagd – und Wildforschung 21: 57–62. 6 Cristescu B., Iordache I. 2007. Density of ungulates at preferential feeding sites in two hunting grounds of Vrancea Country (Romania), with comparison between two study methods. Analele Stiintifice ale Universitatii “Al.I.Cuza” Iasi, s. Biologie animal, Tom LIII. 7 Giovanna Massei Smith Central Science Laboratory UK, unpublished data. 8 Herrig, D.M., and A.O.Haugen. 1969. Bull Bison behavior traits. Iowa Acad.Sci., 76:245-262 Dla potrzeb opracowania uśrednionych wyników inwentaryzacji przyjęto następujące wartości średnich częstotliwości defekacji: jeleń - 22; sarna - 19; dzik - 4,5 i 5,0; żubr - 20. W przypadku jeleni, saren i dzików obliczono również wartości zagęszczeń w odniesieniu do wartości minimalnych i maksymalnych współczynników częstotliwości defekacji notowanych w literaturze. Jako datę dla ustalenia liczby dni po opadzie liści przyjęto 15 listopada 2015, 2017. Wartość (t = min/max 135 do 225 dni) określona została dla każdego przeprowadzonego transektu pomiędzy dniem jego wykonania a przyjętym terminem opadu liści. Na obszarze inwentaryzacji wyznaczono strefy koncentracji zwierząt kopytnych w oparciu o metodę szacowania gęstości i wartości punktów (kernel density estimation method);(Worton 19899). Dla każdego kwadratu, w którym realizowany był transekt wygenerowano punkty centralne (tzw. centroidy) i dla każdego z nich określono liczbę skupisk odchodów gatunków zwierząt kopytnych uzyskanych podczas prowadzenia prac terenowych. Zastosowano następujące parametry wyznaczania stref Kernel: promień wyszukiwania (search radius) 2500 m2; wyjściowa wielkość komórki rastra (output cell size) 5 pikseli. Otrzymano punkty charakteryzujące się zmiennymi ilościowymi, dla której przeprowadzono przestrzenną analizę gęstości (w zależności od liczby skupisk odchodów w danym punkcie i relacji wzajemnego położenia punktów). Dla wyznaczenia analizowanych wartości dla każdej ze stref brano pod uwagę wszystkie kwadraty, w których prowadzono inwentaryzację zawarte / przecięte przez linie stanowiące granice poszczególnych ostoi.

9 Worton, B. J. 1989. Kernel methods for estimating the utilization distribution in home-range studies. Ecology 70: 164-168. ZAGĘSZCZENIA I LICZEBNOŚĆ JELENI

Byk w okresie intensywnego wzrostu poroża. Fot. Bartosz Pirga Przedziały min/max średnich zagęszczeń jeleni w poszczególnych obwodach ochronnych Parku określono w granicach 0,24 - 2,28 osobnika / km2. Wyższe wyniki otrzymano na obszarach sąsiadujących nadleśnictw – szczególnie Stuposiany (Cisna - 1,73 osobnika/km2; Stuposiany – 4,38 osobnika/km2; Tab.1). Określono zakresy zagęszczeń i liczebności wynikające z przyjęcia minimalnych i maksymalnych współczynników defekacji. Po przeliczeniu na powierzchnię 323 km2 (BdPN) oraz 86 km2 (nadleśnictwo Cisna); 57 km2 (nadleśnictwo Stuposiany) uzyskano liczebność około 389 jeleni (min/max 343 - 451 osobników) bytujących na obszarze Parku oraz 149 (min/max 131-172 osobników) oraz 250 (min/max 220-289 osobników) dla części obszaru otuliny BdPN administrowanego przez nadleśnictwa Cisna i Stuposiany. Dla obszaru BdPN w odniesieniu do sezonu 2015 odnotowano niewielki wzrost liczebności jeleni o około 30 osobników. Analiza trendu liczebności populacji w latach 2009 – 2017 wskazuje na jej wzrost po załamaniu w roku 2013, (Ryc.3).

Ryc.3 Trend liczebności populacji jeleni na obszarze BdPN w latach 2009-2017.

W BdPN najwyższe średnie zagęszczenia jeleni zanotowano w obwodach ochronnych Osada (2,28 osobnika/km2) oraz Górny San (1,77 osobnika/km2). Obwód ochronny Osada stanowi od lat ostoję populacji na terenie parku o czym świadczą wyniki inwentaryzacji z lat 2009-2015. Obserwowane trendy liczebności w poszczególnych obwodach ochronnych BdPN wskazują na cykliczne oscylacje w przedziale wysokich i wyższych wartości w obwodach Suche Rzeki, Ustrzyki Górne, Wołosate i Tarnica, wyraźny trend wzrostowy w obwodzie Górny San oraz stopniowy spadek w obwodach Caryńskie i Moczarne (Ryc.4)

Ryc.4 Liczebność jeleni w obwodach ochronnych BdPN (dane: inwentaryzacje skupisk odchodów w latach 2009-2017).

Główne obszary koncentracji jeleni na obszarze BdPN zlokalizowane są wzdłuż dogodnych terenów żerowiskowych w partiach dolinowych Wołosatki i Wołosatego – obwody Tarnica, Wołosate, Ustrzyki Górne; niższe położenia dolin potoków Negrylów, Syhłowaty, Halicz – obwód Górny San; dolina Wetlinki – SW zbocza pasma połoniny Wetlińskiej – obwód Osada oraz doliny Hulskiego i Tworylczyka – obwód Suche Rzeki. Poza parkiem narodowym obszary znacznie wyższych niż w parku zagęszczeń i stref koncentracji populacji jeleni zlokalizowane są na obszarach lasów intensywnie gospodarowanych. Dane z roku 201310 wskazują, że jest to pochodna m.in. dostępności bazy żerowej (jeżyny). Porównanie obszaru BdPN i nadleśnictw pod względem wskaźników opisujących transekty wskazuje na znaczne różnice w zwarciu kompleksów leśnych - a co za tym idzie w pokryciu dna lasu jeżyną. Drugim – równie ważnym powodem koncentracji populacji poza obszarem BdPN jest intensywne dokarmianie zwierząt kopytnych na obszarach nadleśnictw w bezpośrednim otoczeniu parku. Szczególnie wyraźnie zjawisko to widoczne jest na terenie nadleśnictwa Stuposiany, gdzie strefa koncentracji jeleni (pasmo Jeleniowatego) zlokalizowana jest wzdłuż ciągu miejsc dokarmiania zwierzyny (Ryc.5, elipsa

10 https://www.bdpn.pl/dokumenty/nauka/2013/!!!_inwentaryzacja_kopytne_2013.pdf zielona). Fakt ten może powodować fenomen tzw. wysysania populacji – zaburzając zjawisko naturalnej migracji sezonowej w kierunkach siedlisk preferowanych – nie związanych z działalnością człowieka.

Ryc.5 Obszary koncentracji jeleni (gradacja kolorów niebieska) oraz miejsca dokarmiania zwierząt na obszarze otuliny BdPN (czerwone punkty).

Tab.1 JELENIE, zagęszczenia i liczebności na terenie BdPN w sezonach 2015 i 2017 oraz w części nadleśnictw Cisna i Stuposiany (sezon 2017). ZAGĘSZCZENIE JELENI / KM2 ŚREDNIE ZAGĘSZCZENIE JELENI / LICZBA JELENI OBWÓD POWIERZCHNIA ZAKRES [MIN - MAX] W KM2 WARTOŚCI W ZALEŻNOŚCI SEZON ID OCHRONNY / KWADRATÓW ZALEŻNOŚCI OD WSP. WARTOŚCI W ZALEŻNOŚCI OD OD WSP. DEFEKACJI OBSZAR [KM2] DEFEKACJI WSP. DEFEKACJI D=25.0 D=19.0 D(x)=22 D=25.0 D=19.0 D(x)=22 D=25.0 D=19.0 D(x)=22 1 Caryńskie 40 0.00-5.40 0.00-7.11 0.00-6.14 1.16 1.53 1.32 46 61 53 2 Górny San 43 0.00-3.27 0.00-4.31 0.00-3.72 0.76 1.00 0.86 33 43 37 3 Moczarne 48 0.00-2.27 0.00-2.98 0.00-2.58 0.30 0.39 0.34 14 19 16 4 Osada 34 0.00-12.62 0.00-16.61 0.00-14.34 1.59 2.10 1.81 54 71 62 5 Suche Rzeki 39 0.00-17.72 0.00-23.32 0.00-20.14 1.04 1.37 1.18 41 53 46 6 Tarnawa 35 0.00-1.20 0.00-1.59 0.00-1.37 0.32 0.42 0.37 11 15 13

2015 7 Tarnica 28 0.00-1.76 0.00-2.32 0.00-2.00 0.56 0.73 0.63 16 20 18 8 Ustrzyki Górne 30 0.22-6.02 0.28-7.93 0.25-6.85 1.59 2.09 1.81 48 63 54 9 Wołosate 28 0.00-9.00 0.00-11.84 0.00-10.23 1.92 2.53 2.18 54 71 61 SUMA 325 317 416 360 1 Caryńskie 38 0.00-4.26 0.00-5.60 0.00-4.84 0.75 0.99 0,86 29 38 33 2 Górny San 42 0.00-6.05 0.00-7.96 0.00-6.88 1.56 2.05 1.77 66 86 74 3 Moczarne 51 0.00-0.86 0.00-1.14 0.00-0.98 0.21 0.28 0.24 11 14 12 4 Osada 32 0.00-8.79 0.00-11.57 0.00-9.99 2.01 2.64 2.28 64 84 73 5 Suche Rzeki 43 0.00-3.76 0.00-4.95 0.00-4.27 1.42 1.87 1.61 61 80 69 6 Tarnawa 36 0.00-4.73 0.00-6.23 0.00-5.38 0.84 1.11 0.96 30 40 35 7 Tarnica 27 0.00-6.19 0.00-8.15 0.00-7.03 1.09 1.43 1.24 29 39 33 8 Ustrzyki Górne 25 0.00-9.43 0.00-12.41 0.00-10.71 1.31 1.73 1.49 33 43 37

2017 9 Wołosate 29 0.00-5.24 0.00-6.89 0.00-5.95 0.70 0.92 0.79 20 27 23 SUMA 323 343 451 389 obszar nadleśnictwa 1 86 0.00-9.44 0.00-12.43 0.00-10.73 1.52 2.00 1.73 131 172 149 Cisna obszar nadleśnictwa 2 57 0.00-13.25 0.00-17.43 0.00-15.05 3.86 5.07 4,38 220 289 250 Stuposiany

ZAGĘSZCZENIA I LICZEBNOŚĆ SAREN

Dolina Terebowca, jedna z kilku polan obfitująca w świeży pokarm dla zwierząt kopytnych. Fot. Bartosz Pirga

Przedziały min/max średnich zagęszczeń saren w poszczególnych obwodach ochronnych Parku określono w granicach 0,24 - 1,77 osobnika / km2. Wyższe wyniki otrzymano na obszarze sąsiadującego nadleśnictwa Cisna (średnie zagęszczenie saren - 1,73 osobnika/km2) gdzie na inwentaryzowanej powierzchni 86 km2 uzyskano liczebność saren przekraczającą wielkość odnotowaną na obszarze całego BdPN (Tab.2). Określono zakresy zagęszczeń i liczebności wynikające z przyjęcia minimalnych i maksymalnych współczynników defekacji. Po przeliczeniu na powierzchnię 323 km2 (BdPN) oraz 86 km2 (nadleśnictwo Cisna); 57 km2 (nadleśnictwo Stuposiany) uzyskano liczebność około 98 saren (min/max 82 - 133 osobników) bytujących na obszarze Parku oraz 110 (min/max 90-149 osobników) oraz 44 (min/max 37-60 osobników) dla części obszaru otuliny BdPN administrowanego przez nadleśnictwa Cisna i Stuposiany. Dla obszaru BdPN w odniesieniu do sezonu 2015 odnotowano stosunkowo duży wzrost liczebności saren o około 35 osobników. Analiza trendu liczebności populacji w latach 2009 – 2017 wskazuje na jej wzrost po załamaniu w latach 2013, 2015 i powrót do wartości notowanych w latach 2009-2011 (Ryc.6).

Ryc.6 Trend liczebności populacji jeleni na obszarze BdPN w latach 2009-2017.

W BdPN najwyższe średnie zagęszczenia saren zanotowano w obwodach ochronnych Osada (0,80 osobnika/km2) oraz Górny San (0,63 osobnika/km2) gdzie w odniesieniu do lat ubiegłych nastąpił wyraźny wzrost liczebności. Stabilna, niska liczebność występuje w obwodach Moczarne, Suche Rzeki i Tarnica natomiast duże wahania w niskich i średnich zakresach dotyczą obwodów Tarnawa, Ustrzyki Górne a w szczególności Wołosate i Caryńskie (Ryc.7). Ryc.7 Liczebność saren w obwodach ochronnych BdPN (dane: inwentaryzacje skupisk odchodów w latach 2009-2017).

Bieżąca inwentaryzacja potwierdziła wyniki z lat ubiegłych, że najwyraźniejszym obszarem koncentracji saren na obszarze parku są tereny zachodniej granicy obwodu Osada. Obszar ten jest kontynuacją strefy najwyższych zagęszczeń rozciągniętych wzdłuż linii Cisna - Wetlina (Ryc. 8).

Ryc.8 Obszary koncentracji saren na inwentaryzowanym obszarze.

Z uwagi na dużo wyższe niż na terenie BdPN zagęszczenie saren - opisywany fragment otuliny jest bardzo istotny z punktu widzenia występowania rysia. Zachodzące / bytujące na obszarze parku rysie w obrębie swoich areałów wykorzystują dogodne tereny żerowiskowe położone poza obszarem BdPN. Realizowane w bieżącym roku inwentaryzacje drapieżników w otulinie BdPN na obszarze gminy Cisna11 wskazała na znacznie częstsze niż na terenie BdPN występowanie rysi na terenach wysokich zagęszczeń saren w rejonie miejscowości Strzebowiska, Kalnica i Krzywe.

Tab.2 SARNY, zagęszczenia i liczebności na terenie BdPN w sezonach 2015 i 2017 oraz w części nadleśnictw Cisna i Stuposiany (sezon 2017). ZAGĘSZCZENIE SAREN / KM2 ŚREDNIE ZAGĘSZCZENIE SAREN / LICZBA SAREN OBWÓD POWIERZCHNIA ZAKRES [MIN - MAX] W KM2 WARTOŚCI W ZALEŻNOŚCI SEZON ID OCHRONNY / KWADRATÓW ZALEŻNOŚCI OD WSP. WARTOŚCI W ZALEŻNOŚCI OD OD WSP. DEFEKACJI OBSZAR [KM2] DEFEKACJI WSP. DEFEKACJI D=23.0 D=14.0 D(x)=19 D=23.0 D=14.0 D(x)=19 D=23.0 D=14.0 D(x)=19 1 Caryńskie 40 0.00-.199 0.00-3.26 0.00-2.40 0.31 0.51 0.38 12 20 15 2 Górny San 43 0.00-0.66 0.00-1.08 0.00-0.79 0.13 0.21 0.16 6 9 7 3 Moczarne 48 0.00-0.57 0.00-0.93 0.00-0.69 0.03 0.04 0.03 1 2 1 4 Osada 34 0.00-2.13 0.00-3.49 0.00-2.57 0.14 0.23 0.17 5 8 6 5 Suche Rzeki 39 0.00-0.28 0.00-0.46 0.00-0.34 0.06 0.10 0.07 2 4 3 6 Tarnawa 35 0.00-0.52 0.00-0.86 0.00-0.63 0.04 0.07 0.05 1 2 2

2015 7 Tarnica 28 0.00-0.47 0.00-0.78 0.00-0.57 0.08 0.13 0.09 2 4 3 8 Ustrzyki Górne 30 0.00-1.83 0.00-3.01 0.00-2.22 0.26 0.43 0.32 8 13 10 9 Wołosate 28 0.00-2.17 0.00-3.57 0.00-2.63 0.46 0.75 0.56 13 21 16 SUMA 325 37 83 63 1 Caryńskie 38 0.00-0.93 0.00-1.52 0.00-1.12 0.11 0.19 0.14 4 7 5 2 Górny San 42 0.00-2.57 0.00-4.23 0.00-3.12 0.52 0.85 0.63 22 36 26 3 Moczarne 51 0.00-1.40 0.00-2.30 0.00-1.70 0.07 0.12 0.09 4 6 5 4 Osada 32 0.00-5.55 0.00-9.12 0.00-6.72 0.66 1,08 0.80 21 35 26 5 Suche Rzeki 43 0.00-0.88 0.00-1.44 0.00-1.06 0.13 0.21 0.15 6 9 6 6 Tarnawa 36 0.00-2.29 0.00-3.76 0.00-2.77 0.28 0.45 0.33 10 16 12 7 Tarnica 27 0.00-1.29 0.00-2.13 0.00-1.57 0.21 0.35 0.26 6 9 7 8 Ustrzyki Górne 25 0.00-2.17 0.00-3.57 0.00-2.63 0.20 0.33 0.24 5 8 6

2017 9 Wołosate 29 0.00-0.78 0.00-1.28 0.00-0.94 0.15 0.24 0.18 4 7 5 SUMA 323 82 133 98 obszar nadleśnictwa 1 86 0.00-9.32 0.00-15.31 0.00-11.28 1.05 1.73 1.28 90 149 110 Cisna obszar nadleśnictwa 2 57 0.00-2.82 0.00-4.64 0.00-3.42 0.65 1.06 0.78 37 60 44 Stuposiany

11 https://www.bdpn.pl/dokumenty/nauka/2017/2017-02-10_bpirga_monitoring%20drapieznikow%20w%20otulinie%20BdPN%20w%20gminie%20Cisna.pdf oraz dane niepublikowane z raportu podsumowującego ZAGĘSZCZENIA I LICZEBNOŚĆ DZIKÓW

Pod rozłożystym świerkiem – typowa kryjówka dzika. Fot. Bartosz Pirga

Obserwowane w latach 2009-2017 gwałtowne wahania liczebności w krótkich cyklach wśród dzików są w największym stopniu zależne od dostępności pokarmu. Lata owocowania dębów i buków (żołędzie i orzeszki bukowe są podstawowym pokarmem dzików) sprzyjają wzrostowi liczebności populacji. Kolejnymi czynnikami wpływającymi na fluktuacje są warunki klimatyczne, w szczególności grubość pokrywy śnieżnej i długości jej zalegania (Okarma i in. 199512; Jędrzejewska i in. 199713; Jędrzejewska i Jędrzejewski 200114; Jędrzejewski i in. 199215). Trzecim czynnikiem, okresowo regulującym liczebność dzików są epizoocje (Hess 199316). Podczas prowadzonych w 2009 roku prac liczebność dzików oscylowała w granicach 110 osobników. W roku 2011 liczebność znacznie wzrosła (270 dzików) systematycznie spadając w sezonach 2013 (118 osobników) i 2015 (74 dziki). Inwentaryzacja przeprowadzona w roku bieżącym wskazała na ponowny wzrost liczebności populacji w większości obwodów ochronnych BdPN (256-285 osobników) - do granic wielkości populacji z roku 2011 (Tab. 3; Ryc. 9). W 7 na 9 obwodów ochronnych BdPN odnotowano wzrost liczebności dzików (Ryc.10). Trend ten jest szczególnie widoczny w obrębie dwóch głównych stref koncentracji gatunku zlokalizowanych w dolinie Sanu (obwody ochronne Górny San, Tarnawa) i obszar nadleśnictwa Stuposiany oraz w dolinie Wołosatki i Rzeczycy (obwody ochronne Tarnica, Ustrzyki Górne, Wołosate; Ryc.11). Wysokie liczebności w obwodach Tarnawa oraz Górny San są wynikiem rozprzestrzeniania się populacji wzdłuż doliny Sanu z obszaru najwyższych zagęszczeń zlokalizowanych na terenie nadleśnictwa Stuposiany (średnia 3,41 osobnika / km2). Dolina Wołosatki i Rzeczycy (dolny bieg) są od lat terenami skupiającymi populację dzików mających swoje ostoje w lasach mieszanych z dużym udziałem młodników iglastych. Zachodnia część BdPN (obwód Osada) i sąsiadujące tereny nadleśnictwa Cisna charakteryzują bardzo niskie zagęszczenia dzików, czego wynikiem są wartości rzędu 0.01-0.03 osobnika / km2 notowane na terenie części nadleśnictwa w inwentaryzacjach prowadzonych zarówno w roku 2013 jak i bieżącym. W obwodzie BdPN Osada – w obydwu akcjach inwentaryzacyjnych nie odnotowano odchodów dzika na realizowanych transektach.

12 Okarma H. 1995. The trophic ecology of wolves and their predatory role in ungulate communities of forest ecosystems in Europe. Acta Theriologica 40: 335-386. 13 Jędrzejewska B., Jędrzejewski W., Bunevich A.N., Miłkowski L., Krasiński Z.A. 1997. Factors shaping population densities and increase of rates of ungulates in Białowieża Primeval Forest (Poland and Belarus) in the 19th and 20th centuries. Acta Theriologica 42: 399-451. 14 Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. PWN, Warszawa. 15 Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Okarma H., Ruprecht A.L. 1992. Wolf predation and snow cover as mortality factors in the ungulate community of the Białowieża National Park, Poland. Oecologia 90: 27-36. 16 Hess R.,G. 1993. Epidemological status of wild boar in hog cholera. 2nd Int. Symp. on Wild Boars and on order Suiforme. Univ. Degli Studi di Torino. 1993. Tab.3 DZIKI, zagęszczenia i liczebności na terenie BdPN w sezonach 2015 i 2017 oraz w części nadleśnictw Cisna i Stuposiany (sezon 2017). ZAGĘSZCZENIE DZIKÓW / KM2 ŚREDNIE ZAGĘSZCZENIE LICZBA DZIKÓW OBWÓD POWIERZCHNIA ZAKRES [MIN - MAX] W DZIKÓW / KM2 WARTOŚCI W ZALEŻNOŚCI SEZON ID OCHRONNY / KWADRATÓW ZALEŻNOŚCI OD WSP. WARTOŚCI W ZALEŻNOŚCI OD OD WSP. DEFEKACJI OBSZAR [KM2] DEFEKACJI WSP. DEFEKACJI D=5.0 D=4.5 D=5.0 D=4.5 D=5.0 D=4.5 1 Caryńskie 40 0.00-1.84 0.00-2.05 0.16 0.18 6 7 2 Górny San 43 0.00-4.85 0.00-5.39 0.47 0.52 20 22 3 Moczarne 48 0.00-1.03 0.00-1.15 0.02 0.02 1 1 4 Osada 34 0.00-7.64 0.00-8.49 0.54 0.60 18 20 5 Suche Rzeki 39 0.00-1.17 0.00-1.30 0.08 0.09 3 4 6 Tarnawa 35 0.00-2.75 0.00-3.06 0.21 0.23 7 8 2015 2015 7 Tarnica 28 0.00-1.26 0.00-1.40 0.12 0.14 3 4 8 Ustrzyki Górne 30 0.00-3.21 0.00-3.57 0.22 0.24 7 7 9 Wołosate 28 0.00-1.25 0.00-1.39 0.04 0.05 1 1 SUMA 325 66 74 1 Caryńskie 38 0.00-3.11 0.00-3.45 0.41 0.45 16 17 2 Górny San 42 0.00-7.89 0.00-8.77 1.61 1.79 67 75 3 Moczarne 51 0.00-2.16 0.00-2.40 0.08 0.09 4 5 4 Osada 32 0.00-0.00 0.00-0.00 0.00 0.00 0 0 5 Suche Rzeki 43 0.00-6.71 0.00-7.46 0.44 0.49 19 21 6 Tarnawa 36 0.00-7.09 0.00-7.88 1.48 1.64 53 59 7 Tarnica 27 0.00-3.57 0.00-3.97 0.91 1.02 25 28 8 Ustrzyki Górne 25 0.00-12.86 0.00-14.29 1.45 1.62 36 40 2017 2017 9 Wołosate 29 0.00-7.14 0.00-7.94 1.25 1.39 36 40 SUMA 323 256 285 obszar nadleśnictwa 1 86 0.00-1.23 0.00-1.36 0.01 0.02 1 1 Cisna obszar nadleśnictwa 2 57 0.00-11.32 0.00-12.58 3.07 3.41 175 194 Stuposiany

Ryc.9 Trend liczebności populacji dzików na obszarze BdPN w latach 2009-2017.

Ryc.10 Liczebność dzików w obwodach ochronnych BdPN (dane: inwentaryzacje skupisk odchodów w latach 2009-2017).

Ryc.11 Obszary koncentracji dzików na inwentaryzowanym obszarze.

ZAGĘSZCZENIA I LICZEBNOŚĆ ŻUBRÓW

Jeden z pierwszych żubrów (krowa) powracających do parku po okresie zimy spędzonej w dolinie Sanu. Fot. Bartosz Pirga W latach 2015 i 2017 stałe występowanie żubrów stwierdzono w obwodzie ochronnym Suche Rzeki. Zwierzęta pojawiające się tam w sezonie wegetacyjnym stanowią młodszą część i zarazem trzon reprodukcyjny większej grupy – określanej jako stado „Tworylne” liczące w 2017 roku ponad 50 osobników17. W roku 2015 ślady bytowania i skupiska odchodów odnaleziono na powierzchni 15 km2 w 2017 na 29 km2 w obwodzie ochronnym Suche Rzeki (Ryc.12).

Ryc.12 Minimalny rozpoznany areał występowania (zachodzenia na obszar Parku) żubrów ze stada "Tworylne" w latach 2015 i 2017.

Ekstrapolacja uzyskanych w inwentaryzacji zagęszczeń średnich i maksymalnych (0,14 - 1,45 osobnika / km2) do minimalnej wielkości areału występowania (15 km2) w roku 2015 wskazuje na liczebność 2 - 22 osobników. W roku 2017 wartości zagęszczeń

17 Bartosz Pirga, Ukryte Oko „Powrót”; materiał multimedialny; https://vimeo.com/213970603 średnich i maksymalnych wahała się w granicach 0,14-0,68 osobnika / km2 – w areale o wielkości 29 km2 – co wskazuje na występowanie 4 – 20 żubrów. Dane monitoringowe BdPN uzyskane dzięki zastosowaniu fotopułapek oraz obserwacji bezpośrednich wskazują na występowanie ok. 26 żubrów w sezonie wegetacyjnym 2017 na obszarze obwodu ochronnego Suche Rzeki (B.Pirga 2017; dane niepublikowane; Ryc.13)

Ryc.13 Wiosna 2017, młodsza część stada Tworylne w jednej z sezonowych ostoi na obszarze BdPN (rejestracja fotopułapką).

W wyniku inwentaryzacji w roku 2017 odchody żubrów na transektach stwierdzono również w obwodzie ochronnym Osada oraz na terenie nadleśnictwa Stuposiany. W Osadzie ślady bytowania pozostawił nieżyjący już żubr – duży byk, który zdechł z przyczyn naturalnych na terenie obwodu Moczarne. W nadleśnictwie Stuposiany odnalezione odchody pozostawiły żubry (7 osobników) wypuszczonych z zagrody pokazowej w marcu 2017 i cyklicznie do niej powracające z uwagi na przyzwyczajenie.