Paul Van Pul De Belgische Militaire
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Paul Van Pul De Belgische militaire onderwaterzettingen rond de Versterkte Plaats van Antwerpen in augustus en september 1914 Een historisch-geografische reconstructie waterbouwkundig laboratorium 1933-2008 Paul Van Pul De Belgische militaire onderwaterzettingen rond de Versterkte Plaats van Antwerpen in augustus en september 1914 Een historisch-geografische reconstructie waterbouwkundig laboratorium 1933-2008 inhoud voorwoord 5 1 voorafgaand 1.1 inleiding 7 1.2 een overzicht 8 1.3 de Position Fortifiée d’Anvers 9 1.4 het landschap 10 1.5 de belegeringskaart 14 1.6 René Deguent 15 1.7 wat betreft de inundatiekaarten 17 1.8 de garnizoenskaart 24 2 de onderwaterzettingen in het Nete- en Rupelbekken 2.1 de inundatie van de Tappelbeek 27 2.2 de Bollaak en de Pulsebeek 31 2.3 de onderwaterzettingen rond Lier 37 2.4 de Beneden-Nete 41 2.5 van Walem tot Willebroek 59 2.6 de inundaties rond Puurs 63 3 de onderwaterzettingen langs de Schelde 3.1 het natte land van Bornem 69 3.2 de Grote en de Kleine Schijns 74 3.3 de uitbreiding van de haven in 1914 78 3.4 de Scheldepolders van het Waasland 80 3.5 de onderwaterzettingen langs de Durme 91 3.6 Dendermonde en omgeving 94 4 nabeschouwingen 4.1 conclusies 99 4.2 het fiasco van de forten 100 4.3 het draait em allemaal om water 107 4.4 hoe ging het verder? 108 4.5 bedanking 110 4.6 glossarium 110 4.7 tabellen 112 4.8 bibliografie 118 4.9 indexen 120 3 over de auteur Paul Van Pul studeerde architectuur in Antwerpen, maar werd uiteindelijk meetkundige – schatter van onroerende goederen (nu landmeter-expert genoemd). Hij werkte eerst op het ministerie van financiën waar hij de graad van landmeter van het kadaster behaalde. Tijdens zijn opleiding als reserveofficier werd hij topo-officier bij de artillerie. Nadien werkte hij als constructielandmeter voor een van de grootste bouwmaatschappijen van België. In die tijd ontwierp en promoveerde hij ook een nieuwe luchthaven voor Antwerpen. Alhoewel dit het best uitgewerkte voorstel betrof, werd het idee politiek gekelderd. In 1986 vertrok hij met zijn Canadese echtgenote naar Canada, maar liet de banden met België niet los. In 2004 publiceerde hij zijn jarenlange opzoekingen in verband met de militaire onderwaterzettingen van 1914 tussen Nieuwpoort en Diksmuide. Twee jaar later verscheen een herwerkte, Engelstalige versie in Groot-Brittannië. In de zomer van 2014 werd het originele ‘standaardwerk’ van ingenieur Robert Thys uit 1922 over de inundaties langsheen de IJzer heruitgegeven. Voor die heruitgave – en meteen ook een Nederlandstalige versie – verzorgde Paul Van Pul enkele nieuwe kaarten. Paul publiceert en spreekt ook regelmatig over de waterbouwkundige geschiedenis van zijn geadopteerde, Canadese provincie Saskatchewan. Op dit ogenblik onderzoekt hij de geschiedkundige ontwikkeling van de internationale luchthaven van Saskatoon. Ondertussen volgt hij echter nog steeds op de voet de nieuwste, nautische ontwikkelingen in de Lage Landen, en dan speciaal in het Scheldebekken. 4 voorwoord Het wordt stilaan een traditie dat het Waterbouwkundig Laboratorium op geregelde tijdstippen monografieën uitgeeft rond onderwerpen die raakvlakken hebben met het interesseveld en de onderzoeksdomeinen van deze wetenschappelijk instelling van de Vlaamse Overheid. Sedert de viering van het 75-jarig bestaan van het Waterbouwkundig Laboratorium in 2008 zijn we aan de zesde monografie toe. Deze is van de hand van Paul Van Pul. In het herdenkingsjaar van de Eerste Wereldoorlog is het thema van dit boek brandend actueel. Het gaat immer over de door de mens geïnduceerde overstromingen, omwille van militaire strategie, in en rond Antwerpen in 1914. De auteur Paul Van Pul kwam in contact met het Hydrologisch Informatiecentrum van het Waterbouwkundig Laboratorium naar aanleiding van eerdere publicaties gelinkt aan de Eerste Wereldoorlog. Naar aanleiding van de herdenking van de onderwaterzetting van de IJzervlakte 100 jaar geleden, waarbij ons land letterlijk gered werd van de ondergang, vond hij het interessant om op een wetenschappelijke, waterbouwkundige wijze, de overstromingen in het IJzerbekken te benaderen. Het Waterbouwkundig Laboratorium assisteerde door de begeleiding van een thesisstudent van de KU Leuven. Titel van deze MSc thesis luidde ‘Hydraulische studie naar de onderwaterzetting van de IJzervlakte tijdens WOI’ gepubliceerd in 2012. En dan uiteindelijk in 2013 vroeg hij ons om steun voor de uitgave van zijn nieuwe boek rond de militaire onderwaterzetting in het Antwerpse in augustus en september 2014. Paul Van Pul is auteur van ondermeer ‘Oktober 1914: het koninkrijk gered door de zee’ en ‘In Flanders flooded fields: before Ypres there was Yser’ Borgerhout, september 2014 Dr. Frank Mostaert, Afdelingshoofd Waterbouwkundig Laboratorium 5 1 voorafgaand 1.1 Inleiding palmen. Op dat cruciale moment slagen een handvol genieofficieren en soldaten erin, geholpen door een paar In het verleden verschenen reeds tientallen studies over burgers uit de streek, om de IJzervlakte onder water te de fortengordels rond Antwerpen. Alle versterkingen zetten. En wonder boven wonder, het water stopt de werden al in detail beschreven, inclusief plannen, invaller2. Vier jaar lang wordt de overstroming in stand doorsnedes en andere tekeningen. Van alle forten gehouden. zijn het tactisch verhaal van de belegering, de Maar na de oorlog komt de kritiek los op de dikwijls wanhopige verdediging en de uiteindelijk ogenschijnlijk stuntelige manier waarop de ‘reddende’ onvermijdelijke overgave, gekend. inundatie tot stand kwam. Ook over de strategische betekenis van de belegering van de stad – de Position Fortifiée d’Anvers of PFA1 – in In 1948, in zijn boek ‘De Marathon à Hiroshima’ deel I, de nazomer van 1914 bestaat heel wat studiemateriaal, p. 258, schrijft de toenmalige hoogleraar in de militaire hoofdzakelijk uit militaire bronnen. geschiedenis aan de Koninklijke Militaire School, Lt-Kol SBH3 Bernard: Een aspect dat tot nu toe, honderd jaar na de feiten, … Or, l’Armée belge ne connait rien du système onaangeroerd bleef, was het verhaal van de uitgestrekte hydrographique de Nieuport – On n’avait pas, dès le temps onderwaterzettingen rond Antwerpen. Onderhavige de Paix, étudié les possibilités d’inondations. studie probeert hieraan te verhelpen. Het is niet alleen In de volgende jaren herhaalt hij zijn standpunt. een poging om aan de hand van een unieke kaartenset ‘… Dat het Belgische Leger, vóór de oorlog, nooit het een geografische reconstructie te presenteren. mechanisme der overstromingen in verband met de Ik tracht daarbij een beeld te scheppen van het getijen had bestudeerd’.4 deskundige werk dat de Belgische militaire ingenieurs ‘… geen enkele onder onze officieren kende ook en hun pontonniers verwezenlijkten in de maanden maar iets af van de operaties in verband met de augustus en september van 1914. Nadien zal ik een overstromingen die door het verschijnsel van de getijen kritische evaluatie maken van het samenspel van de kunnen verwekt worden’.5 onderwaterzettingen met de fortengordel. De uitkomst zal de lezer wellicht verbazen. Bovenstaande teksten, die nochtans expliciet verwezen naar de hydrografische toestand in het In oktober 1914 staat het uitgeputte Belgische leger Veurne-Ambachtse, werden door niet-ingewijden met de rug tegen de Franse grens. De Duitse pletwals geïnterpreteerd alsof het Belgische leger in 1914 geen dreigt het laatste stukje nationaal grondgebied in te weet (meer) had van inundatietechnieken. 1 Verder in de studie zal ik de afkorting PFA gebruiken. 2 Voor de details van dit verhaal, zie Van Pul, 2004. 3 SBH: Stafbrevethouder. Een officier die met succes de stafcursus heeft gevolgd. 4 Genie-Kolonel SBH H. Bernard in ‘De Eendracht’, maandblad van de V.V.V., november 1952. Tezamen met het volgend citaat, naar ‘Geen roem voor de nederigen?’ van J. Leper 5 Kolonel Bernard in ‘Het Leger - De Natie’ van 1 oktober 1952. Zie ook ‘Le Soir’ van 13/10/1952. 7 ‘… Sinds Nieuwpoort als bolwerk in het landelijke ontworpen en gestuurd door tientallen ingenieurs verdedigingsstelsel werd uitgeschakeld (1853) & technici en uitgevoerd door honderden arbeiders. maakten de cursussen aan de Militaire School en aan de Krijgsschool geen gewag meer van het belang van strategische overstromingen en beperkten ze zich ertoe 1.2 Een overzicht te onderstrepen dat Vlaanderens bodem niet geschikt was voor een bewegingsoorlog.’ (Leper, p. 227) Als eind juli 1914 alle gebeurtenissen in de grote hoofdsteden van Europa er op wijzen dat een grote Onderstaande studie zal trachten aan te tonen oorlog ditmaal onafwendbaar lijkt, komt er in België dat de genieofficieren van het Belgische leger in een compleet oorlogsapparaat in werking. Niet alleen 1914 wel degelijk goed geschoold waren in wat verschijnen in alle dorpen de aankondigingen van essentieel ‘Militaire Waterbouwkunde’ is. Dat ze de wederoproeping van de dienstplichtigen naar hun bij hun aankomst in het Veurne-Ambachtse in respectievelijke eenheden, in alle kazernes worden oktober 1914 wel degelijk de nodige kennis bezaten de mobilisatietabellen bovengehaald. Daarin staan en ervaring hadden met inundaties6. Ze hadden nauwkeurig alle procedures beschreven die het leger namelijk in augustus en september nog uitgebreide moet doorlopen om op oorlogsvoet te komen. en complexe inundaties gesteld rond Antwerpen. Die overstromingen hadden alles bij elkaar in oppervlakte In die tijd bestond het Belgische leger uit twee méér dan het dubbele ingenomen van wat de genie in componenten. Er was het zg. veldleger dat diende vier jaar aan de IJzer zou onder water zetten. in te staan voor de operaties ‘te velde’. Dat was de Tot op heden was over die ‘Antwerpse’ operatie door beweegbare arm van de strijdkrachten. Het veldleger de buitenwereld omzeggens niets bekend. diende de vijand te confronteren en het gevecht aan te gaan. Nu wist de legerleiding wel dat onze grote buren, Vandaag wonen en werken in de toen getroffen Frankrijk in het zuiden en het (nog jonge) Duitsland gebieden tienduizenden mensen die grotendeels in het oosten, heel wat meer soldaten en materiaal onwetend zijn van wat er zich honderd jaar geleden konden inzetten dan het kleine België. Daarom werd er afgespeeld heeft in hun vochtige vallei of polder.