NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario Das Festas Da Árbore Na Provincia Da Coruña
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 45 NENOS, PLANTADE EUCALIPTOS! Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña Xabier Brisset Martín A finais do século XIX, consumado o desastre forestal, a industria de derivados da madeira vese obrigada a importar máis da metade da materia prima que necesita. En Cataluña comezan a celebrar as Festas da Árbore que axiña se estenden polo Levante peninsular, xa en proceso de desertización. No ano 1904 un real decreto oficializa esas festas. No 1908 o ministro de Fomento, o galego Augusto González Besada, presenta a Lei de repoboación forestal. Por fin, o 12 de marzo de 1911, celebrouse na Coruña a primeira Festa da Árbore” da provincia con masiva presencia de autoridades. Ao ano seguinte, Pontedeume foi a primeira vila que se sumou a esta cita festiva que, andando o tempo, chegou a todos os recunchos. Neste artigo comentarei os precedentes, como se desenvolveron estas festas na provincia e os seus vínculos directos coa política de repoboación forestal. Principiemos co real decreto asinado por Afonso XIII, preguntán- donos pola intencionalidade da interpretación ideolóxica que transmite. Incitando e arroupando ás Festas da Árbore o R. D. do 12 de marzo de 1904 é pre- cedido por unha Exposición que xustifica a necesidade de que teñan a maior incidencia e colaboración. Este texto creará escola pois, entre os seus argumentos, sinala al pueblo como responsábel da desastrosa realidade forestal que sen demora debía repararse. A par- tir dese momento, identificouse a poboación rural como a culpábel da destrucción de los montes españoles, polo que a sabia lexislación e o poder, sempre ben intencionado, nece- sitan colaboración para educar a masa general del país, que debe coadyuvar co mandato imperativo da lei. Pero realmente, o desastre forestal observábel hai cen anos era debido ás malas prácticas da poboación rural? A lectura da lexislación anterior para nada inculpa as poboacións campesiñas. Antes o contrario, a voracidade do poder sobre a riqueza forestal maniféstase, ao longo dos séculos, cunha constante: Reservarse sempre a explotación e aproveitamento do máis arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 46 46 CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios substancioso dese patrimonio natural. Para isto perseguiuse implacabelmente, con todo o peso da lei, a aqueles individuos ou comunidades que ousaran entremeterse nese couto exclusivo do rei medieval, do soberano imperial, do monarca absolutista ou constitu- cionalista, do caudillo ou do dictador. Existen catro traballos1 que, no seu conxunto, repasan polo miúdo esa amplía lex- islación e a realidade forestal peninsular, polo que me limitarei a citar rapidamente dous períodos de principal importancia: a militarización dos bosques, iniciada antes pero xe- neralizada coas Ordenanzas para la cría, conservación, plantíos y cortas de los Montes de 1748 e, posteriormente, a privatización que deu pé ao neolatifundismo, consecuencia das leis de desamortización, principalmente a de Madoz de 1855. En total suman uns douscentos anos de xestión forestal –globalmente séculos XVIII e XIX– sendo os prece- dentes do reinado de Afonso XIII e, por tanto, períodos nos que se fraguou o tal desastre. 1. A MILITARIZACIÓN DOS BOSQUES (XVIII) E A PRIVATIZACIÓN (XIX) Ao longo dos setecentos, tras da Guerra de Sucesión, os catro primeiros reis da familia francesa aceptaron o reto de converter a monarquía hispánica nunha gran poten- cia naval capaz, xunto os seus parentes de París, de derrotar a flota británica e conquis- tar o dominio dos mares. Foron cen anos de fortalecemento da mariña onde o Arsenal de Ferrol e as fragas da provincia de Betanzos tiveron gran protagonismo. Centuria de investimentos fabulosos, planificación detallada, éxitos tecnolóxicos e arrasamento de bosques. Para cumprir tan ambicioso programa, a Mariña precisaba dispoñer nos estaleiros das pezas de madeira adecuadas para a construción naval. A ferramenta legal foron as ordenanzas de 1748 que lle concedían o dereito a visitar os montes do reino, fosen priva- dos, comunais ou de reguengo, seleccionando e marcando os exemplares que precisase, fundamentalmente carballos de máis de 150 anos. Toda tala precisaba da súa aprobación. A extraordinaria produción do Arsenal de Ferrol –equivalente á suma dos demais arsenais peninsulares– obrigou a cortas masivas en Galicia e cornixa Cantábrica, destruín- do os últimos bosques primarios que podían quedar na península. Xa no 1774, a Mariña 1. Sobre a situación dos montes españois a mediados do século XIX Memoria de la Junta Facultativa del Cuerpo de Ingenieros de Montes publicada por entregas na Gaceta os días 28 e 29 de outubro e 01, 03, 05, 07 e 10 de novembro de 1855. Sobre a situación forestal, Arboles y Montes, AVELINO DE ARMENTERAS, A. (1903) Reeditado en 2006 por Librerías París- Valencia S.L.. Sobre a lexislación forestal, Los montes de España en la historia, BAUER, E. (1980). Reeditado 2007 Fundación Conde Valle Salazar. Sobre a lexislación e o bosque atlántico, especialmente no golfo Ártabro, O poder e as fragas, BRISSET MARTIN, X. En “O Retorno” 2010, revista do Museo Etnográfico da Capela. arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 47 47 Nenos, plantade eucaliptos!. Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña Real estaba seleccionando e marcando milleiros de carballos nas profundidades astures, nos bosques de Muniellos, onde hoxe ten a súa reserva o oso pardo. Este período, que remata coa derrota de Trafalgar, foi seguido por outro peor. Morto Fernando VII e finiquitado o absolutismo, corresponderá aos liberais desmilitarizar os montes para privatizalos por medio das desamortizacións. Para facer caixa puxeron en venda os bosques. Especuladores absentistas fixéronse, a prezo de saldo, cos montes máis doados de explotar, aínda que as máis das veces foran comunais. Na procura da rendibil- idade talaron polo pé as existencias. Para vagóns e travesas do ferrocarril, postes de telé- grafo e electricidade, caixas e toneis, vigas para a construción, entarimados, cubertas, revestimentos, taboleiros, alcohois e acetatos, resinas, fibras textís, apeas para as minas... sen preocuparse de replantar. Como consecuencia, en 1900 se impórtase o 54% da madeira consumida. En pasta de papel a dependencia chega ao 95%2. Testemuñas da des- feita foron as primeiras promocións de enxeñeiros de montes que, aínda que o intentaron, non puideron evitar que os bosques terminaran como ermos. Polo tanto as poboacións labregas quedan liberadas de responsabilidade sobre a penosa situación forestal. De feito, na literatura legal previa, en ningún momento son sinalados como culpábeis. Certo que interactuaban co bosque, pero dende a necesidade de non esgotar os recursos, dende unha mínima capacidade de incidencia pola carencia de circuítos comerciais. Autoconsumo e pouco máis. Daquela, por que o real decreto de 1904 adxudica o papel de viláns ás comu- nidades rurais? 2. PREPARANDO O TERREO Pasados cen anos a resposta parece clara: Porque a repoboación forestal debía realizarse nos montes públicos, fundamentalmente comunais. Estes, como complemento da economía de subsistencia, eran necesarios para a supervivencia das familias labregas. Ante o conflito previsíbel3 era preciso desautorizar calquera oposición. Nun exercicio de arrogancia cultural e co pretexto de despertar en el pueblo el amor a los árboles, a mensaxe será asumida polos medios oficiais ou oficiosos e, doada- 2. IRIARTE GOÑI, Iñaki. “La inserción internacional del sector forestal español” 1849-1935. 3. Repoboar os montes comunais era privar a poboación rural do dereito de pastoreo, roturación e aproveitamento dos seus montes. Coa desamortización privatizáronse moitos, dando lugar a un proceso de neolatifundización que converteu a moi- tos campesiños en braceiros. O conflito, especialmente duro no sur peninsular, encheu de contido a reivindicación “A terra para quen a traballa” pola que loitou e morreu tanta xente. Comparativamente, as desamortizacións do XIX afectaron pouco os montes comunais galegos. Pero no XX, serán obxecti- vo preferente na política de reforestación. arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 48 48 CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios mente manipulado polos sucesivos poderes, conseguirá ser dominante ao longo de todo o século próximo pasado. O poder e os seus aliados (cura, médico, alcalde e mestre) deben educar e guiar a todas as localidades na celebración das Festas da Árbore para enriquecer e adornar a Patria cos valiosos produtos forestais. Esta mensaxe significou, na práctica, a aceptación dun tipo concreto de repoboación, a de especies de medre rápido para submin- istrar materias primas ás industrias de derivados da madeira. Calquera oposición da po- boación rural, calquera cuestionamento desa política quedaba directamente anatematizado. Tamén é preciso citar algúns precedentes autóctonos que presentan os intereses contraditorios que marcarán a política forestal en Galicia en todo o século XX. Exposición introdutoria do real decreto que institucionaliza as Festas da Árbore, publicado na Gaceta de Madrid o 12 de marzo de 1904 arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 49 49 Nenos, plantade eucaliptos!. Centenario das Festas da Árbore na provincia da Coruña Real decreto que institucionaliza as Festas da árbore, Gaceta de Madrid, 12 de marzo de 1904 No ano 1906, coincidindo coas Festas de San Froilán, en Lugo, celebrouse un con- greso agropecuario, presidido por Augusto González Besada, líder xunto a Bugallal e ó marqués de Figueroa dos conservadores galegos, no que participan técnicos de grande influencia como Hernández Robredo e Rof Codina. Nas conclusións do Congreso (La Voz de Galicia 09/10/1906), súmanse ás cultas y patrióticas fiestas del árbol, ao tempo que piden que se respecten as prácticas tradicionais: arbores_catedra18 10/05/2011 17:38 Página 50 50 CÁTEDRA. Revista eumesa de estudios “Que se reconozca a los pueblos (parroquias ó lugares) personalidad jurí- dica independiente de los Ayuntamientos, para que administren y defiendan los montes de su propiedad. Que se conserven las prácticas sobre roturaciones de montes comunales, sobre aprovechamiento de pastos, leñas y esquilmos y plantación de arbo- lado en todo lo que no se halle en pugna con lo que la ciencia dicte”.