048 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 049 S e A S Tirana International S e Contemporary A Art Biannual A HR A HR e A e

S e A S Kada su me Mark i Ana pre šest When six months ago Marc and Kur Ana dhe Marku më pyetën meseci pitali da li bi Kvart pratio Ana asked me would Kvart be para gjashtë muajsh nëse Kvarti S e A to što rade u Tirani delovalo mi interested to follow what they do ishte i interesuar të ndiqte atë je prilično apstraktno i daleko. are doing in Tirana it seemed to ç�ka po bënin në Tiranë, mu duk Svaki put kada bismo se videli me very abstract and far away. shumë abstrakte dhe tepër larg. S njihovi planovi su bili sve veći ali Each time we would see each Për ç do herë që takoheshim moj osećaj apstraktnog je bio other their plans were bigger but planet e tyre ishin më të mëdha, uvek isti. my feeling of abstraction was por po kështu zmadhohej dhe always the same. ndjenja ime abstrakte. Volim da mislim za sebe da nemam predrasude. Ali zapravo I like to think that I have no Më pëlqen të mendoj që jam S e A sam ih imala. U vezi Tirane. prejudices. But actually I had njeri pa paragjykime. Por në Ne znam šta sam mislila (osim them. Towards Tirana. I don’t fakt, më duhet të pranoj të da je Tirana planinski grad). know what I was thinking (accept kundërtën. Nuk e di se ç farë Ali ispostavilo se da kada ste that Tirana is a mountainous mendoja për Tiranën (përve ç otvoreni za novo da se dobre place). It turned out that once se është një vend me male). Në stvari dešavaju. Divni ljudi (svi you are open for the new, good fakt më doli që sapo ti pranon të pametniji od mene) koje su Ana things are happening. Lovely renë (të panjohurën) të ndodhin i Mark okupili, super energija, people (all smarter than me) shumë gjëra të mira. Njerëz të zanimljive priče,.. Divan, šaren, that Ana and Marc gathered, dashur (të gjithë më të zgjuar se rasturen i zafarban, siromašan a super energy, interesting unë) të mbledhur nga Ana dhe ali pitom grad. conversations, ... Wonderful, Marku, një super energji, biseda colorful, broken and painted, interesante...Të mrekullueshëm, Bijenale,... Da se zavidi. Divno poor but gentle. të shumëngjyrshëm, të prishur je bilo. Sve. I ljudi, i umetnost i dhe të pikturuar, të varfër por të vreme i hrana. The Biannual, ... To envy. It was sjellshëm. wonderful. Everything. People, Put u Tiranu je najlepša stvar art, weather and food. Bienalja...për ta patur zili. Ishte koja mi se desila poslednjih e mrekullueshme. Çdo gjë. meseci. The journey to Tirana is the most Njerëzit, arti, koha dhe ushqimi. e beautiful thing that happened to A me during the last months. Udhëtimi në Tiranë ishte gjëja më e bukur që më ka ndodhur

T.I.C.A.B. gjatë gjithë muajve të fundit. 050 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 051 S e A S e A Tmurno nebo nad Skadarskim jezerom, the Božaj border crossing, 25 km away Shkodrës, mbi atë ujë të gjallë e djallëzor nad tom đavolski živom vodom − vodom from Podgorica. – ujin që di gjithcka, sic tha poeti – ishin koja zna više, što bi rek'o pesnik − bilo The overcast skies over Skadar lake, domethënës. Nuk kish asnjë dyshim që nam je naklonjeno. U to nije bilo sumnje, megjithqë vinte era ozon nga jashtë, ç’ka over that devilishly live water - the water mada je vani mirisalo na ozon, što podra- do të thoshte se kish rënë ndonjë shi i CovečeČoveče ... Man ... Plako ... that knows more, as the poet said – were zumeva da je teška kiša pala prethodne rrëmbyeshëm një natë më parë – ishte favourable. There was no doubt about noći i da će, bilo je to sasvim izvesno, na- fare e qartë që do fi llonte të binte shi për- it, although it smelled of ozone outside, staviti da pada celog dana. gjatë gjithë ditës sërish. which meant heavy rain poured down the − Mi smo sada stvarno u Albaniji − rekoh previous night and - it was quite certain – veselo, prebacujući u treću brzinu, opijen will continue raining throughout the day. - Tani jemi me të vërtetë në Shqipëri – tha- intenzivnim mirisom ozona u kombinaciji − We are now really in Albania − I said shë i ngazëllyer, duke i futur makinës të sa još intenzivnijim mirisom žilavog bilja cheerfully, shifting into third gear, tretin, i mbytur nga era e ozonit e kombi- koje je raslo svuda unaokolo. intoxicated by the intensive scent of ozone nuar me erën edhe më të fortë të kallami- combined with the even more intensive shteve të mbira aty këtu. − Mogli bismo, ti Srbija i ja da kreiramo text_borislav vukićević photo_nataša petrović & borislav vukićević scent of wiry herbs sprouting everywhere. parfem. Mogli bismo da ga nazovemo alba - Ti Serbia dhe unë mund të krijojmë një monte, ili bela gora u prevodu. Bio bi to − We could, you Serbia and I, create a parfum. Mund ta quajmë alba monte, ose − Ej, ti, Srbijaa, dođi ti malo ovamo... − Hey, you, Serbiaa, come here a bit... - Ej, Serbia, eja pak këtu… vrlo sofi sticiran parfem, oštro-svež, s jed- perfume. We could call it alba monte, or mali i bardhë sic do përkthehej. Do ishte Albanski carinik zahteva da Nataša izađe The Albanian customs offi cer requested Polici i doganës Shqiptare, me një angli- va primetnom notom bejturana i... nekako white mountain in translation. It would be një parfum shumë i sofi stikuar, i mprehtë iz automobila i priđe šalteru. Nataša to leave the car and approach the shte të calë i kërkoi Natashës të dilte nga divalj. Da, čoveče. Nešto divlje je u zraku − a highly sophisticated perfume, sharp and dhe goditës, me një erë të lehtë por të desk. makina dhe ti afrohej dritares. to bi bio naš reklamni slogan. crisp, with a faintly distinguishable note of shqueshme sherebele dhe... disi i egër. Po − Nemaš viza... Da ti kažem ja ovako, ti sweet wormwood and… kind of wild. Yeah, mor plako, Në ajër ka dicka të egër – ky do sada nemaš viza, ali sada možeš ti da − You no have visa... Let me tell you like - Ti nuk ka viza... Une them, ti nuk ka viza − Bejturane, jado, beru l’ te đevojke − za- man. Something wild is in the air – that ishte slogani i reklamës tonë. ideš. Možeš, mi pustimo tebe sada, nema this, you no have visa now, but you can tani, po tani mund të shkosh. Ti shkon, ne pevah malo poznatu, gotovo nepoznatu, would be our ad slogan. problem, ali drugi put da ti znaš da ti ne go now. You can, we let you go now, no të lejmë tani, no problem, por herën tjeter staru crnogorsku pesmu u to ime. možeš bez viza da ideš, ne... problem, but next time you know you can ta dish, nuk hyn kur nuk ka viza, joo..... - Bejturane, jado, beru l’ te đevojke¹ - I - Bejturane, jado, beru l’ te đevojke1 - fi l- Nataša je ćutala, nije imala komentar. started singing a little know, almost lova të këndoja një këngë pothuajse të not enter without visa, no... - Por unë mora ambasadën shqiptare në − Ja sam u četvrtak, dakle prekjuče, zvala Posle nekih pet minuta ćutanja rekla je: − unknown, old Montenegrin song about in panjohur malazeze mbi këtë emër. − I called the Albanian embassy in Beograd në telefon të enjten, pardje. Ai albansku ambasadu u Beogradu telefo- Pa šta?! that name. Natasha qëndroi e heshtur, nuk foli. nom. Ljubazni službenik sa kojim sam Belgrade on the phone on Thursday, the zotëria i sjellshëm më tha që nuk kam Nataša was silent, she did not comment. Pas nja pesë minutash ajo tha – E pastaj?! razgovarala mi je rekao da do 1. novembra day before yesterday. The kind clerk I nevojë për vizë deri me 1 Nëntor. Pra vizat Ponovo sam razvukao osmeh od uva do viza nije potrebna. Viza je, dakle, potrebna talked to told me a visa is not required duhen pas 1 Nëntorit, këtë me tha ai zo- uva. After about fi ve minutes of silence, she Unë u ngërdhesha vesh më vesh sërish. od 1. novembra pa nadalje, tako mi je re- until 1 November. So, a visa is required tëria i ambasadës. Nuk e kuptoj... said: - So what?! kao službenik. Ja ne znam sada... from 1 November and later, that’s what the - Po, po, ai tha ty drejt, e di. Ne po të lemë I stretched that grin from ear to ear again. clerk told me. I don’t know now... Albanija, čoveče... - Da, da, on je tako rekao tebe, tačno, ja të shkosh tani..në rregull...por po të them znam to. Mi pustimo tebe sada... Dobro... − Yes, yes, he told you that, correct, I know. herë tjetër duhet të kesh viza. Shqipëria plako… Posle sat vremena i nekih 35 kilometara Ali da ti kažem ja, drugi put da ti znaš da ti We let you go now... All right... But let me - Faleminderit, faleminderit shumë, por në uskim, asfaltiranim, ali ponegde užasno moraš da imaš viza. tell you, other time you know you must të vërtetë... Albania, man… Pas nja një ore dhe 35 kilometrash në një have visa. neravnim putem punim rupa već smo bili rrugë të asfaltuar, të ngushtë dhe herëpa- − Hvala vam, hvala lepo, ali ja stvarno... - Mirë mirë, ik tani. Mund të ikësh, lamtu- u Skadru. − Thank you, thank you kindly, but I really... After an hour and some 35 kilometers on a shere tmerrësisht të keqe dhe të mbushur − Dobro, dobro, idi sada ti. Možeš. Sretan mirë! Vozeći lagano širokom, živom, trgovačkom narrow, paved, but at times terribly rough- me gropa, ne mbërritëm në Shkodër. − All right, you go on now. You can go. Fare put! - Faleminderit, faleminderit shumë, unë... ulicom, ispod krošnji starih platana, pored and-tumble hole-laden road we were Duke e ngarë makinën ngadalë përgjatë well! dućana iz kojih se roba bukvalno prelivala already in Shkoder. − Hvala vam, hvala lepo, stvarno, ja... - Faleminderit, faleminderit shumë! – një tregu rruge të gjallë, nën kurorën na trotoare, ulicom koju su ljudi prelazili − Thank you, thank you kindly, really, I... shtoj unë nga ana tjetër, nga makina, me Driving slowly along a live, market street, e pemëve të vjetra, ndanë dyqaneve ku − Hvala vam, hvala lijepo! − dodajem ja gde i kako im se prohte ni najmanje se ne − Thank you, thank you kindly! – I add një ngërdheshje që shtrihet nga njëri vesh under crowns of ancient plane trees, next malli derdhej në rrugë, ku njerëzit kalonin iz offa, iz automobila, uz osmeh koji sam obazirući na automobile, osetili smo da from the off side, from the car, with a grin në tjetrin. to shops where merchandise was literally rrugën ku dhe kur ti tekej, pa përfi lljen razvukao od uva do uva. ulazimo u zonu bitno drugačijih životnih stretching from one ear to the other. Në këtë rast unë kam marrë rolin e të një spilling over into the pavement, through the qoftë edhe më të vogël për makinat, ne ritmova od onih na koje smo navikli. Osetili Ovom prilikom sam u ulozi časnog Crno- On this occasion I have taken the role of malazezi të përndershëm që nuk ka nevojë street people were crossing where and how ndjemë se po hynim në një zonë me ritme smo da u Skadru nema nervoze, da život gorca, kojemu ne treba viza za ulazak u the honourable Montenegrin, who does për vizë për të hyrë në Shqipëri, dhe as që they pleased with utter disregard for cars, we jete thelbësisht të ndryshme nga ato me teče sporo, ljudski, da niko nikuda ne žuri, Albaniju niti će mu trebati ubuduće. Otuda not need a visa to enter Albania, nor will do ketë nevojë edhe në të ardhmen. Nga felt we were entering a zone of rhythms of life të cilat ishim mësuar. Ne ndjemë se në da su ljudi mirni. i taj široki osmeh. he need one in the future. Hence the broad këtu më vjen dhe ngërdheshja. signifi cantly different to those we were used Shkodër nuk kish ankth, se jeta ecte nga- grin. Ni mi nismo žurili. to. We felt there was no anxiety in Shkoder, dalë, njerëzisht, se askush nuk nxitonte Albanci i mi Crnogorci − veliki smo mi pajtosi. Shqiptarët dhe Malazezët, ne jemi tanët. that life ran slowly, humanely, that no one për diku, se njerëzit ishin të qetë. Albanians and us Montenegrins - we are Videli smo nove višespratnice ofarbane Nataša je u ulozi časne Srpkinje, koja tre- Natasha është në rolin e një gruaje të rushed off anywhere, that people were calm. great buddies. živim bojama, videli smo sjajne poslovnice Atëhere edhe ne e morëm shtruar. nutno nije u stanju da iscedi osmeh, koja përndershme serbe, të cilës për momen- poznatih evropskih banaka, koje, izgleda, We took our time as well. nije očekivala ovakav tretman, pa sada Nataša is in the role of the honourable tin nuk i del dot buzëqeshja, e cila nuk e Pamë ndërtësa të reja të larta të lyera me izvrsno funkcionišu u čitavom regionu, a razmišlja da li da čitavu stvar shvati kao Serb woman, who is currently unable priste një trajtim të tillë, dhe tani po vret We saw new high-rise buildings painted ngjyra të gjalla, pamë zyrat e shkëlqyesh- videli smo i bedu. Videli smo dosta bede, nepotrebno maltretiranje ili kao dobrona- to squeeze a smile, who did not expect mendjen nëse duhet ta marrë të gjithën si in vivid colours, we saw gleaming offi ces me të bankave të famshme europjane, të ali manje nego što smo očekivali da ćemo merno upozorenje. such treatment, and is now dwelling on një keqtrajtim të panevojshëm apo si një of famous European banks, which, as it cilat me sa duket funksionojnë shkëlqy- whether she should understand the whole paralajmërim mirëdashës. videti. seems, function superbly across the entire eshëm në të gjithë rajonin, dhe gjithashtu Nataša i ja smo ušli u Albaniju iz Crne Gore region, and we also saw misery. We saw a lot pamë mjerim. Pamë shumë mjerim, por thing as unnecessary harassment or well- Natasha dhe unë hymë në Shqipëri nga Tražili smo pijacu, zelenu pijacu. u subotu 3. oktobra, negde oko 10 sati uju- intentioned warning. of misery, but less than we expected to see. më pak nga ç’prisnim. tru. Ušli smo preko graničnog prelaza Bo- Mali i Zi të shtunën, me 3 tetor, rreth orës Nismo našli pravu, veliku, ali našli smo žaj, udaljenog 25 kilometara od Podgorice. Nataša and I entered Albania from 10.00 të mëngjesit. Ne hymë nga kalimku- jednu malu, u starom delu grada, koji je We were looking for the market, the Po kërkonim pazarin, pazarin e fruta pe- Montenegro on Saturday, 3 October, fi ri i Bozhajt (Hani i Hotit), 25 km larg nga neodoljivo podsećao na podgoričku Staru greenmarket. rimeve. sometime around 10AM. We entered via Podgorica. Qiejt e vrënjtur mbi liqenin e 1 Oh sherebeli i varfer dhe i embel, a te mbledhin vajzat? 052 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 053 tirana - skadar / tirana - shkoder / tiranë- shkodër S e A varoš i koji je, kao i podgorički pandan, We did not fi nd the right one, the big one, Nuk e gjetëm dot atë të duhurin, të ma- pamtio i bolje dane. but we did fi nd a small one in the old part dhin, por gjetëm një të vogël në pjesën of town, which irresistibly reminded one of e vjetër të qytetit, i cili të kujtonte pash- Parkirali smo se, prepakovali stvari u Podgorica’s old town and which – like its mangshmërisht qytetin e vjetër në Pod- gepeku, zaključali gepek, proverili još Podgorica counterpart – had seen better days. goricë, dhe i cili, ashtu si ai i Podgoricës, nekoliko puta da li smo stvarno zaključali kish parë ditë më të mira. gepek, pa smo lepo odradili nekoliko kru- We parked, repacked the stuff in the boot, gova okolo. locked the boot, checked a couple of times Ne parkuam, ripaketuam gjithcka kishim if we had really locked the boot and took a në bagazh të makinës, e mbyllëm, e kon- Kupili smo 300 grama manjih, svetlozele- nice stroll around. trolluam disa herë nëse e kishim mbyllur nih maslina − tučenih, pa 300 grama većih, dhe fi lluam një ecje të këndshme përqark. tamnozelenih maslina − opet tučenih i dve We bought 300 grams of smaller, light lepinje: jednu kukuruznu i jednu belu. green olives – beaten, and 300 grams of Blemë 300 gram ullinj të vegjël, të gjel- larger, dark green olives – again beaten, bër, të shtypur, dhe 300 gramë ullinj të Hteli smo da kupimo sir, ali smo odustali and two breads: one corn and one white loaf. mëdhenj e të errët, gjithashtu të shtypur, od te ideje. We also wanted to buy cheese, but we dhe dy bukë – një prej misri dhe një bukë Kupiti 300 grama sira u Skadru, ako ne gave up on the idea. të bardhë. skadar granica / shkoder border / kufi ri në shkodër skadar-granica- bunkeri / shkoder-border-bunkers znate ni reč albanskog, predstavlja prilično Buying 300 grams of cheese in Shkoder, Donim të blinim dhe djathë por e brakti- bunkerë dhe nga shkodra složenu operaciju. Uz to, tražiti od pro- sëm shpejt idenë. davca da odreže 300 grama sira od koluta if you do not speak a word of Albanian, veličine točka jednog mercedesa (sav sir presents a very complex operation. Also, Të blesh 300 gramë djath në Shkodër nëse koji smo videli u Skadru izgleda baš tako) asking a salesman to cut off 300 grams of nuk fl et shqip, parashtron një operacion të nekako ne ide, složićete se. OK bi bilo tra- cheese from a wheel of cheese the size ndërlikuar. Gjithashtu, t’i kërkoje shitësit žiti tri kilograma, ali 300 grama, pa to ne of a Mercedes wheel (all cheese we saw të të priste 300 gram djathë nga një rrotë ide. Ne u starom Skadru. in Shkoder looked exactly like that) just djathi sa rrota e një mercedesi (gjithë doesn’t go, you will agree. It would be OK djathi që pamë në Shkodër dukej saktësi- Masline smo kupili tako što je Nataša uze- to ask for three kilos, but 300 grams, that sht ashtu), thjesht nuk ka kuptim. Jo në la mesingani teg od 200 grama sa tezge i just doesn’t go. Not in old Shkoder. Shkodër. stavila ga na tas. Kad je videla kako izgle- da 200 grama maslina, dodala je i teg od We bought the olives by Nataša taking a Ullinjtë i bleu Natasha, e cila mori një gur 100 grama. brass 200 gram weight off the counter and peshe 200 gramsh dhe e vendosi në pe- placing it on the scale. When she saw what shore. Kur pa se sa ishin 200 gram ullinj, i − We will take 300 g. of this olives and 300 200 grams of olives looked like, she added shtoi dhe 100 gram të tjera dhe gurin 100 g. of those olives − reče Nataša. the 100 gram weight as well. gramësh. Opet sam razvukao osmeh od uva do uva. − We will take 300 g. of these olives and - Duam 300 gram nga këto dhe 300 gram 300 g. of those olives − Nataša said. nga këto të tjerat – i tha ajo shitësit. Ispružio sam dlan sa kojega je prodavac pokupio 150 leka. Dobro smo prošli, pomi- Again I grinned from ear to ear. Unë sërish u ngërdhesha vesh më vesh. slih, a onda nam je prodavac vratio novčić I stretched out my palm and the salesman Zgjata dorën me para dhe shitësi mori 150 od 20 leka. Dakle, dobili smo 600 grama picked up 150 lek from it. We did well, I lek. Ja dolëm, mendova, dhe pastaj shitësi izvrsnih maslina za 130 leka, što će reći thought, and then the salesman gave us a më ktheu 20 lek në monedhë. Pra morëm da je kilo... za evro dobijete 135 leka, pa vi 20 lek coin change. So, we got 600 grams 600 gram ullinj të shkëlqyer për 130 lek, računajte, meni slabo ide matematika ovih of excellent olives for 130 lek, which is to që i bie se kilja është...1 euro është 135 dana. say that a kilo is… you get 135 lek for one lek, bëjeni vetë llogarinë se unë nuk ja Ja ovih dana jedem snove umesto hleba, euro, you do the maths, I’m not good at it them. these days. što bi rekao Gile (El. org.). Unë ha ëndrra në vend të bukës, sic do Buke je hleb, a burek je burek, mada u I eat dreams in stead of bread these days, thoshte Gilja (Elektricni orgazam) as Gile (Električni orgazam) would say. Skadru reč burek izgovaraju sa nekim Mësova si quhet buka dhe by(u)reku, me- čudnim y umesto u. Ta skadarska pekara Buke is bread, and burek is burek, gjithqë në Shkodër ata e shqiptojnë me një izgleda kao što su izgledale one stare pe- although in Shkoder they pronounce y të cuditëshme në vend të u-së. Bukëpje- kare u Beogradu, onom Beogradu kojeg burek with a strange y in stead of u. That kësi në Shkodër dukej ekzakt si bukëpje- više nema ni u tragovima. Kako se nalazila Shkoder bakery looked exactly like the kësit e vjetër në Beograd, por që tashmë pored mesta na kojem smo ostavili auto- old bakeries in Belgrade used to look like, janë zhdukur pa lënë gjurmë. Duke qenë mobil, kupovinu hleba smo ostavili za sam the Belgrade which is gone without a trace se gjendej aty ku kishim lënë makinën, kraj. now. As it was near to where we had parked vendosëm që bukën ta blejmë të fundit. Rekoh buke i pokazah: − Hoćemo taj i onaj the car, we left buying the bread for last. Unë i thashë bukë dhe i tregova që doja atë tamo. I said buke and showed: We want that one dhe atë tjetrën. Ponovo ispružih dlan, pa prodavačica po- and that one over there. Zgjata sërish pëllëmbën dhe shitësi më kupi 80 leka. I stretched out my palm and the shop mori 80 lek. assistant picked up 80 lek from it. Hasali smo masline i hleb i vozikali se Hëngrëm ullinjtë dhe bukën dhe ngisnim uskim ulicama starog Skadra. Ideja je We munched our olives and bread and makinën në rrugët e ngushta të Shkodrës. bila da pronađemo Rozafu, staru tvrđavu, drove around the narrow streets of old Donim të gjenim Rozafën, kalanë e vjetër i da, eventualno, overimo to jedinstveno, Shkoder. The idea was to fi nd Rozafa, dhe mundësisht ta vizitonim atë vend të utvrđeno mesto. Imali smo neku maglovitu the old fort, and possibly check out that mbrojtur. Seç kishim një ide se e dinim se unique fortifi ed place. We had a hazy vision viziju gde bi Rozafa mogla da se nalazi, skadar-granica- bunkeri i pejzaz / shkoder-border-bunkers and landscape / bunkerë dhe peisazh nga shkodra 054 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 055 S e A S e A pa smo, onako naslepo, bazali unaokolo. of where Rozafa might be located and so ku ishte Rozafa, kështuqë vendosëm veç Primicali smo se Tirani, sporo, prvom At some point, almost imperceptibly, we Pas ca kohe, pothuajse pakuptuar, fi lluam Nataša je htela da pita nekoga da nam we blithely roamed around. Nataša wanted të sorrollatemi duke e kërkuar pa pyetur. brzinom. sailed into the crazy river of city traffi c. We të lundrojmë një lumë të çmendur trafi ku pokaže pravac ka Rozafi , ali meni je draže to ask someone to show us the way to Natasha donte të pyeste po unë preferova were approaching Tirana slowly, in fi rst gear. qyteti. Po i afroheshim Tiranës, me A onda je stvarno zagustilo, našli smo se u bilo da bazamo. Rozafa, but I preferred to roam. të vërdallosemi, se do na dilte përpara. ngadalë, me marsh të parë. uzburkanom moru vozila, to više nije bila And then things got really tight, we found Paskëtaj gjithçka u shtrëngua shumë, u Pa smo bazali, i bazali, i bazali. And so we roamed and roamed and Dhe kështu u sorollatëm e sorollatëm. reka, kretali smo se širokim bulevarom ourselves in a turbulent sea of vehicles, gjendëm jo më në një lumë, por në një si roamed. koji prima barem šest kolona vozila u jed- it was no longer a river, we were moving Na kraju smo, nakon nebrojenih avantura Më në fund, pas aventurash të panumurta det me tallaz makinash. Po ecnim në një nom smeru, što podrazumeva svega neko- along a very wide boulevard that can take at uskim ulicama starog Skadra − oivičenim In the end, after countless adventures në rrugët e ngushta të Shkodrës, të mbu- bulevard tepër të gjerë që mund të marrë liko centimetara razmaka između vozila. least six lanes of vehicles in one direction, s obe strane uskim, plitkim i otvorenim in the narrow streets of old Shkoder shura në të dyja anët me kanale kullimi të të paktën gjashtë korsi makinash në një which means only a few centimetres of kanalima za odvod kišnice − izašli na široki - rimmed on both sides with narrow, ngushta, të cekëta dhe të hapura, u futëm Nemam reči... drejtim, që do me thënë veç pak centime- space between cars. put i defi nitivno odustali od potrage za shallow and open storm drain canals – we në rrugën e madhe dhe i dhamë fund për- tra hapësirë mes makinave. Rozafom. set out on the open road and defi nitely fundimisht kërkimit për Rozafën. Izazvati sudar na tom strašnom mestu... I’m speechless… Mua më iku goja... gave up looking for Rozafa. To nisam mogao ni da zamislim. Dosta je bilo bazanja. Mjaft me sorrollatje. Causing an accident at such a terrifying Të përplasesh në një vend të tillë të tmerr- Enough roaming. Palo mi je na pamet da izjurim iz automo- place… I could not even visualise that. Posle nekoliko kilometara vožnje širokim, Pas nja dy kilometrash përgjatë një rruge bila, ostavim i Natašu i automobil, i da se shëm... as që mund ta përfytyroja. After a couple of kilometres’ drive along a të gjerë, të sapo asfaltuar, ndanë shtëpive It had occurred to me to storm out of the friško asfaltiranim putem, pored oronulih, trčeći, vičući i mlatarajući rukama udaljim Më vinte të dilja me vrap nga makina, ta wide, freshly paved road, next to decrepit, dykatëshe të rrënuara, të pasuvatuara, të car, leave both Nataša and the car and neomalterisanih dvospratnica građenih sa tog đavolskog mesta. lija atë bashkë me Natashën dhe, duke unplastered two-fl oor houses built with ndërtuara me blloqe balte dhe tulla, ose – running, screaming, hands fl apping – običnom i blok opekom − građenih, pre- vrapuar e ulurirë, duke përplasur krahët e regular brick and clay blocks – to be more më saktë me copa tullash të hedhura dhe Nataša je bila cool. Njena hladnoća mi je remove myself from this devilish place. ciznije, škartom obične i blok opeke, uz mi, të zhdukesha nga kjo rrugë djallëzore. specifi c, built with reject regular brick and blloqe betoni ose balte, me përdorim tepër ulivala veru da se, u stvari, ništa loše ne minimalnu upotrebu betona i armature, Nataša was cool about it. Her coolness clay blocks, with minimum use of concrete të kursyer kolonash betoni, padyshim gja- dešava i nadu da se, sigurno, ništa loše Natasha ishte e qetë në lidhje me këtë očigledno u vreme vladavine komunista − gave me faith to believe nothing bad was, and reinforcements, obviously during të epokës komuniste, Rozafa na u shfaq në neće ni dešavati. situatë. Qetësia e saj më dha besim se ugledali smo staru Rozafu s leve strane, in fact, happening, and the hope that communist rule – we saw old Rozafa on të majtë, në largësi, mbi një kodër përmbi asgjë e keqe nuk po ndodhte, dhe për më u daljini, na brdu, iznad velikog, šarenog Nebo nam je bilo naklonjeno, mada je nothing bad is, surely, going to happen. romskog naselja. our left, in the distance, on a hill above a një lagjeje të madhe shumëngjyrëshe ari- odozgo lilo kao iz pokvarene česme. tepër, më dha shpresë se asgjë e keqe nuk large, colourful Roma settlement. xhinjsh. The sky was favourable to us, although it do ndodhte. Qielli po na ndihte, megithqë Defi nitivno smo odustali od posete Rozafi . Posle dva opaka kružna toka konačno sam poured down like from a broken tap. binte shi sikur të ishte prishur cezma. We had defi nitely given up on visiting Tashmë kishim hequr dorë nga dëshira provalio kako se vozi u Tirani − vozi se na Nataša je tada spustila staklo i izgovorila After two mean roundabouts I fi nally Rozafa. për ta vizituar. osećaj. Morate držati oči širom otvorene, Pas dy rrethrrotullimeve dashakeqe, më čarobnu reč: − Tirana? fi gured out how you drive in Tirana – you në fund e kuptova se si duhet ngarë maki- Nataša then lowered her glass and said Atëhere Natasha uli xhamin e saj dhe tha gledati simultano na sve strane i u sve listen to your gut. You must keep your eyes na në Tiranë – vëri veshin zorrëve dhe ngi- Ljubazni klinci su nam rukom pokazali the magic word: Tirana? fjalën magjike: Tirana? retrovizore i prepustiti se instinktima. pravac, uz osmehe. wide open, watch all sides and all rear te me ndjesi. Duhet ti hapësh sytë katër, të Kind kids pointed the way, with smiles. Ca çuna të sjellshëm na treguan rrugën Morate se opustiti, do kraja. view mirrors at the same time and let your shohësh nga cdo anë dhe në cdo pasqyrë Ponovo sam razvukao onaj svoj najbolji me buzëqeshje. Again I stretched my best grin. instincts take over. në të njëjtën kohë, dhe leri instiktet të të osmeh. Provalio sam, takođe, da su Albanci miran Sërish unë përdora ngërdheshjen time më drejtojnë. It had started raining. i staložen narod, za razliku od nas, Crno- You must relax, all the way. Počela je da pada kiša. të mirë. goraca i Srba. Kružni tok na Slaviji je mno- Also, I fi gured out that Albanians were a Duhet të qetësohesh krejtësisht. go opasnije mesto od oba opaka kružna Kish fi lluar të binte shi. calm and collected people, different from Gjithashtu, kuptova se shqiptarët janë një toka u Tirani. Na Slaviji se cima žestoko, Tirana, man... us Montenegrins and Serbs. The Slavija popull i qetë dhe i mbledhur, të ndryshëm nervozno, uz obavezne psovke, urlanje i Tirana, čoveče... roundabout is a much more perilous nga ne malazezët apo serbët. Rrethrro- The road from Shkoder to Tirana is udaranje po pištaljci. Tirana plako... place than both mean roundabouts in tullimi i Slavijes është një vend shumë wide, really wide, paved and fl at. For the Put od Skadra do Tirane je širok, baš ši- U Tirani toga nema ni u najavi. Tirana. In Slavija you push and shove hard, më i rrezikshëm se të dy rrethrrotullimet complete duration of 100+ kilometres the Rruga nga Shkodra në Tiranë është e rok, asfaltiran i ravan. Svih tih 100 ili nešto Svi su cool u Tirani, kao Nataša − i ja. nervously, curse words are a necessity, as ku kalova në Tiranë. Në Slavije duhet të road is in perfect condition. gjerë, shumë e gjerë, e shtruar dhe e malo više kilometara puta je u perfektnom are screaming and banging the horn. shtysh, të futësh hundën e makinës me sheshtë. Përgjatë gjithë gjatësisë prej 100 Skenderbegov trg u Tirani je, u stvari, je- stanju. Petrol stations are located at each… dhunë, nervoz, të sharat me fjalë të ndyra e ca kilometrash, rruga është në gjendje dan ogroman kružni tok. Kladio bih se da There is nothing even remotely close to how much? Let’s say kilometre, or two, janë një domosdoshmëri, ashtu sic janë të Benzinske pumpe se nalaze na svakih... shumë të mirë. svi albanski putevi vode na Skenderbegov this in Tirana. koliko?, recimo kilometar ili maksimalno maximum. We also noted many Lavazh bërtiturit dhe të rënit e borisë. and Lavazh Special posts – i.e. car wash – Pompat e benzinës janë... sa larg njëra- trg. Siguran sam da iz kojeg god pravca Everyone is cool in Tirana, like Nataša − dva. Primetili smo i brojne natpise Lavazh uđete u Tiranu, ako ne skrećete nigde, bez Në Tiranë nuk ka asgjë nga këto. i Lavazh Special pored puta - što će reći by the side of the road. tjetrës? Le të themi cdo kilometër, ja and me. qameti dy. Vumë re dhe një mori shenjash greške završavate na Skenderbegovom trgu. Të gjithë janë të gjakftohtë e të lezetshëm, pranje (automobila). Concerning architecture, if someone, Skanderbeg square in Tirana is, in fact, Lavazh dhe Lavazh Special anash rrugës. si Natasha e madje dhe unë. for example, were to make a series of Nataša je ubeđena da je će Tirana u jed- one huge roundabout. I would bet all Što se tiče arhitekture, kad bi neko, na Përsa i përket arkitekturës, nëse dikush photographs of buildings sitting by the nom trenutku − vrlo brzo, za nekih 10 ili Albanian roads led to Skanderbeg square. primer, napravio seriju fotografi ja objekata do bënte një seri me foto të ndëtesave road from Shkoder to Tirana and if that 15, maksimalno 20 godina − postati ogro- I am sure that wherever from you enter koji se nalaze pored puta od Skadra do anës rrugës nga Shkodra për në Tiranë, Sheshi Skënderbej në Tiranë, në fakt ësh- someone were to ask you where you man grad. Gradi se na sve strane. Zgrade Tirana, you will without a doubt end up in Tirane i kad bi vas taj neko pitao gde su dhe nëse ky dikushi do të të pyeste pa të të një rrethrrotullim gjigand. Unë mund të thought those photographs were taken, od preko 20 spratova su uobičajena stvar, Skanderbeg square. te fotografi je snimljene, vi biste rekli uz treguar, se ku mendoje se ishin marrë vë bast se të gjitha rrugët e Shqipërisë të you would say beside Ibarska road, or any bulevari su stvarno široki, mnogo široki. Ibarsku magistralu, recimo, ili uz bilo koju këto foto, me siguri që do ishe përgjigjur Nataša is convinced that, at some point, cojnë në sheshin Skënderbej. Jam i sigur- other busier thoroughfare in the South- drugu prometniju magistralu u regionu përgjatë rrugës Ibarska, ose kudo gjetkë Ukratko, u Tirani se osećaju ambicija i Tirana will – quite soon, in about 10 or 15, të se nga cilido drejtim të hysh në Tiranë, Western Balkans region. Jugozapadnog Balkana. në kryqëzime të tjera të ngarkuara në Bal- polet, oseća se život. 20 years tops – become an enormous city. pa më të voglin dyshim do përfundosh në Building sites are everywhere. Buildings sheshin Skënderbej. Primetili smo i natpise Mish gici, ili u pre- We have also noted signs Mish gici, which lkanin Jug-Perëndimor. Druga bitna stvar u vezi s Tiranom je taj translates into Pork meat, which is to say over 20 fl oors tall are commonplace, vodu svinjsko meso, što će reći da predu- Vumë re gjithashtu dhe shumë shenja italijansko-racionalistički i italijansko-ra- Natasha është e bindur se shpejt a vonë, that entrepreneurial farmers slaughtered boulevards are really wide, very wide. zimljivi domaćini kolju svinje usput, ispod Mish gici, që do të thotë se fermerët e gu- cionalističko-fašistički arhitektonski šmek për 10, 15 apo 20 vjet, Tirana do të bëhet një pigs along the road, underneath improvizovanih nadstrešnica, i nude sveže ximshëm i therrnin derrkucët anës rrugës tridesetih i ranih četrdesetih godina proš- In short, in Tirana one can feel ambition qytet gjigand. Zonat në ndërtim i has kudo. improvised overhangs, offering fresh meat meso putnicima namernicima. kryesore, nën tenda të sajuara për tu shi- log veka. Neobično je, na primer, u kolikoj and verve, one can feel life. Ndërtesa me mbi 20 kate janë gjëja më e za- to chance travellers. se meri zgrada Narodne opere na Sken- Mish gici je albanska specifi čnost. tur mish të freskët udhëtarëve. The other important thing about Tirana konshme dhe bulevardet janë tejet të gjëra. derbegovom trgu, završena 1952, oslanja Mish gici is an Albanian peculiarity/curiosity. is this Italian/rationalist and Italian/ Me pak fjalë, në Tiranë mund të ndjesh U jednom trenutku, gotovo neosetno, uplo- Mish gici është një vecanësi Shqiptare na pomenuti stil. rationalist/fascist architectural fl avour of vili smo u ludu reku gradskog saobraćaja. mendoj unë. ambicie dhe lëvizje, mund të ndjesh jetë. 056 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 057 S e A S e A Reprezentativne građevine iz doba itali- the 30s and early 40s of the last century. Gjëja tjetër e rëndësishme në Tiranë është Dajti look like now? Is hotel Dajti located Vendoëm pra që ta vizitojmë hotel Dajtin, janske dominacije, umiksane s reprezen- For instance, it is unusual how much kjo shija e arkitekturës italiano/raciona- Ana Džokić, in the centre or on the outskirts of Tirana? d.m.th. Tiranën, d.m.th. Bienalen e 4t të tativnim građevinama iz doba komunizma the Opera House on Skanderbeg square, liste dhe italiano/racionalisto/fashiste e Artit Bashkëkohor të Tiranës në fi llim të We decided then to check out hotel Dajti, propisno oslonjenim na ono što su Italijani completed in 1952, relies on the same style. fundit të viteve 30 dhe fi llimit të viteve 40 tetorit. čoveče... i.e. Tirana, i.e. the 4th Tirana Contemporary ostavili za sobom, te natruhama građanski së shekullit të kaluar. Për shembull, edhe Representative buildings from the Art Biannual in the beginning of October. tradicionalnog, uz tu i tamo poneki spo- Teatri i Operas i ndërtuar në 1952 mbësh- Ana Džokić ima izrazito plave oči. Te če- age of Italian domination, mixed in lično plave oči, kao glečeri jezera Mičigen, menik islamske arhitekture − to vam je with representative buildings from the tetet egzakt në të njëjtin stil arkitektonik Ana Xhokiç arhitektonska duša Tirane. të lartpërmendur. sijale su božanskim sjajem kada smo ih communist age, properly steeped in what Nataša i ja ugledali ispred hotela Dajti. Ana Džokić, man... Građevine podignute tokom devedesetih the Italians had left behind, and hints of Ndërtesa zyrtare që nga koha e pushtimit Ana Džokić’s eyes are exceptionally blue. plako... i dvehiljaditih uglavnom su konfekcija. civic/traditional, with here and there a italian, të përziera me ndërtesa zyrtare të Bilo je to u subotu 3. oktobra, negdje oko Those steel blue eyes, like glaciers of lake Nebitne su, takvih građevina ima svuda u monument of Islamic architecture - that is erës komuniste, të dala nga ajo ç’ka italia- 17:00, neposredno pred početak prvog Sytë e Ana Xhokiç kanë një blu të pashoqe. Michigan shone divinely when Nataša and našem blesavom, tranzicionim procesima Tirana’s architectural soul. nët kishin lënë, si dhe gjurmë të qytetarisë dijaloga iz petodnevne serije od osam di- Ato sy blu të çelikta, si akullnaja nga liqeni I saw them in front of hotel Dajti. pogođenom regionu. apo traditës, me ndonjë monument të jaloga, što su ih Ana Džokić i Mark Nelen Miçigan shkëlqyen hyjnisht kur unë dhe Buildings constructed in the nineties and (Marc Neelen), njen partner (Ana Džokić + two-thousand-somethings are mostly arkitekturës islamike aty këtu – ky është It was on Saturday, 3 October, sometime Natasha i pamë në hyrje të hotel Dajtit. shpirti arkitekturor i Tiranës. Mark Nelen = STEALTH. unlimited), orga- around 5PM, immediately before the Ishte e shtunë, 3 tetor, rreth orës 5 mbas- generic. They are irrelevant, those nizovali u okviru Druge epizode (Epizode 2) Hotel Dajti, buildings are scattered all over our silly Ndërtesat e pas nëntëdhjetë – dymijëshit beginning of the fi rst from a series of dite, pak para fi llimit të takimit të parë Četvrtog bijenala savremene umetnosti u eight dialogues that Ana Džokić and Marc të një serie dialogjesh që Ana Xhokiç dhe region struck by transitional processes. janë pa-karakter. Ato janë të parëndësish- Tirani (TICAB - Tirana International Con- čoveče... me, i gjen kudo në këtë rajonin tonë budal- Neelen, her partner (Ana Džokić + Marc Marc Neelen, shoku i saj (Ana Xhokiç + temporary Art Biannual). Neelen = STEALTH. unlimited), organised Mark Neelen = STEALTH.unlimited), or- Staru, crno-belu fotografi ju hotelaDajti prvi la, të ngecur në proceset e tranzicionit. within th ganizonin si pjesë e Episodit 2 të edicionit put sam video letos, negde u julu. I šta da vam Hotel Dajti, man... Ana je bila zadovoljna, čak i sretna, što će Episode 2 of the of the 4 TICAB të 4t to Bienales së Artit Bashkëkohor të kažem, bio sam fasciniran. Nije reč samo o reći da je i Mark takođe bio zadovoljan, čak – Tirana International Contemporary Art Tiranës. zgradi hotela − fascinantan je čitav prizor. I fi rst saw an old, black and white photo of Hotel Dajti plako... i sretan. Biannual. hotel Dajti last summer, sometime in July. Ana was pleased, even happy, which is to Ana ishte shumë e kënaqur, madje e lum- Naravno, reč je o jedinstvenoj alegoriji Sve je bilo OK, osećao se dobar vibe. And what can I tell you, I was fascinated. Në korrik pashë për herë të parë një foto say that Marc was pleased, even happy, as tur, që domethënë që Marku ishte gjitha- progresa u tipično modernističkoj varijanti. It’s not just the hotel building – the entire të hotel Dajtit. Dhe mund t’ju them që më A onda smo nas troje ušli u hotel Dajti... well. shtu shumë i kënaqur, madje i lumtur. U prvom planu imamo čoveka koji tera sight was fascinating. hiku mendja. Jo thjesht nga ndërtesa, por Hotel Dajti je izgrađen negde krajem tri- natovarenog magarca, što je arkadijska nga e gjithë pamja në atë foto. Everything was OK, we had a good vibe going. Gjithcka ishte OK dhe na rrethonte një Of course, it is about a unique allegory of desetih ili početkom četrdesetih godina ili pastoralna kategorija, simbol minulih ndjenjë e mirë. progress in a typically modernist version. Padyshim që bëhet fjalë për një alegori uni- prošlog veka, u vreme italijanske okupaci- And then the three of us went into hotel epsko-lirskih vremena. U drugom planu, s The front represents a man riding a loaded ke progresi në një version tipik modernist. je (neki kažu kolonizacije) Albanije. Italijani Dajti... Pastaj ne të tre hymë në hotel Dajti... leve strane, imamo čist raster hotela Dajti donkey, which is an Arcadian or pastoral Plani i parë na shfaq një burrë mbi një go- su jednostavno osetili potrebu za repre- u poodmakloj fazi izgradnje, što je simbol Hotel Dajti was built sometime in the Hotel Dajti u ndërtua dikur në fund të 30s category, a symbol of epic-lyrical times mar të ngarkuar, një kategori pastorale apo zentativnim hotelom, kakav nije postojao novog vremena. S desne strane, takođe end of 30s or the beginning of 40s of – fi llim të 40s të shekullit të kaluar, gjatë past. The backdrop, on the left, is of a arkadiane, një simbol i kohëve të shkuara u Tirani u to vreme, pa su sagradili jedan u drugom planu, imamo betonski most the last century, during the Italian pushtimit (dikush thotë kolonizimit) italian clear raster of hotel Dajti in an advanced epiko-lirike. Sfondi në të majtë, është një takav, i to u tada iznimno popularnom, preko vode u najavi, koju ne bismo mogli occupation (some say colonisation) of të Shqipërisë. Italianët thjesht ndjenë phase of construction, which is a symbol linjë e qartë e hotel Dajtit në një fazë të për- racionalističko-monumentalno-moderni- nazvati ni rečicom ni potokom. Iznad ima- Albania. Italians simply felt the need for a nevojën për një hotel përfaqësues që nuk of the new age. On the right, also in the paruar ndërtimi, simboli i një epoke të re. stičko-fašističkom stilu. mo tmurno nebo, koje se svojski trudi da representative hotel, which did not exist egzistonte në Tiranën e kohës, kështuqë backdrop, we have an announcement of Në të djathtë, gjithashtu në sfond, na shfaqet izbriše obrise planina u zaleđu. Na projektu hotela je radilo nekoliko arhi- in Tirana at the time, and so they built one e ndërtuan një të tillë në stilin, asokohe the concrete bridge over the water, which ura prej betoni mbi ujin, i cili nuk mund të tekata. Autorstvo nad projektom je, stoga, in then exceedingly popular rationalist/ shumë popullor, racionalist/monumental/ Nebo je žešće ispresecano žicama. can not be termed river or creek. Above quhet as lumë as përrua. Përmbi, shohim sporno. Naime, ispostavilo se da je inici- monumental/modernist/fascist style. modernisto/fashist. are the overcast skies, wholeheartedly qiejt e vrenjtur teksa përpiqen të shuajnë jalni projekat bio preambiciozan, pogotovo Moje su nebo vezali žicom po mome moz- Several architects were involved in Një numur arkitektësh u përfshi në dizaj- trying to erase silhouettes of mountains in linjën e maleve në fund të fushës. u trenutku kada je Drugi svetski rat uzeo gu crtaju šeme, itd. (El. org.). designing the hotel. Hence, authorship nimin e hotelit. Për këtë arsye, autorësia the back plane. maha, što će reći da je fi nansijska sredstva Qielli është krejtësisht i prerë nga telat e is disputed. To be exact, it turned out ende është një çështje e diskutueshme. Kompozicija fotografi je počiva na dijago- namenjena izgradnji trebalo preusmeriti, The sky is completely cut up by wires. korrentit. the initial design was overly ambitious, Për të qenë të saktë, doli që dizajni fi lle- nali. Suvo betonsko korito, voda u najavi i pa je onda taj inicijalni projekat bitno re- especially at a point when World War star ishte tejet ambicioz, vecanërisht në izlokana obala u prvom planu čine dijago- My sky was tied up in wires, they’re drawing Qielli im ish lidhur me tela, ata po më vi- dukovan. nalu. Lokva u centru fotografi je ima ulogu schematics on my brain, etc. (El.Org). zatojnë skema në tru, etj. (El.Org). II was in full swing, meaning the funds një kohë kur Lufta e Dytë botërore ishte në Mada u raznim istorijama savremene for construction needed to be directed kulmin e saj, d.m.th. që fondet për ndërtim sidra − tu je da bi usidrila kompoziciju. The photograph’s composition is based arhitekture italijanski racionalističko-faši- elsewhere, and therefore the initial design duhet të shkonin gjetkë, dhe për pasojë, on a diagonal. Dry concrete river bed, Komopozimi i fotos bazohet mbi diago- Da rezimiram: s gornje strane dijagonale, stički modernizam trpaju u tzv. regionalne was signifi cantly reduced. dizajni fi llestar u reduktua shumë. hints of water and dilapidated bank in the nalen. Shtrati i thatë prej betoni i lumthit, u gornjem levom uglu, imamo progres, a manifestacije internacionalnog stila, priča front compose a diagonal line. The puddle gjurmë të ujit dhe anët e prishura të Although in various histories of Megjithëse në historitë e ndryshme të s donje, u donjem desnom uglu, imamo nije ni izbliza toliko jednostavna. Štos je in the middle of the photography serves shtratit formojnë një linjë diagonale. Pell- contemporary architecture the Italian arkitekturës bashkëkohore, modernizmi arkadiju na izdisaju − i to je to. u tome da se racionalističko-fašistička as an anchor – it is there to anchor the gu në mes të fotos shërben si një spirancë rationalist/fascist modernism is bundled racionalisto-fashist italian i bashkohet të arhitektura u pravilu, nekad eksplicitno a Izvrsna fotografi ja. composition. – spiranca që mban kompozimin. into so-called regional manifestations ashtuquajturës shfaqje rajonale të stilit nekad manje eksplicitno, oslanjala na stari Kada je Nataša prvi put videla staru, cr- Për ta përmbledhur: në pjesën e sipërme of the international style, the tale is not ndërkombëtar, historia nuk është kaq e To recapitulate: on the upper side of the dobri klasicizam. nearly that simple. The trick is that the thjeshtë. Çelësi i leximit qëndron në faktin no-belu fotografi ju hotelaDajti (bilo je to diagonal, in the upper left corner, we have të diagonalit, në qoshin e majtë, lart, kemi Ako u maksimalno pojednostavljenoj vari- rational/fascist architecture as a rule – se arkitektura racionalisto-fashiste, sipas negde u veselom mesecu avgustu), odmah progress, and on the lower side we have progresin dhe në pjesën e poshtme kemi janti stari dobri klasicizam, koji nema veze sometimes explicitly and sometimes less rregullit bazë të saj – ndonjëherë hapu- je postavila seriju pitanja. the expiring Arcadia – and that is it. Arkadian në zhdukje – kjo është fotoja me pak fjalë. sa eklekticizmom ili, ne daj bože, aka- explicitly – relied on good old classicism. razi, ndonjëherë fshehurazi – mbështetej − Kada je snimljena? Kako danas izgleda mbi klasicizmin e shëndoshë. An exceptional photo. demizmom, očistite od simetrije, od svih In its utterly simplifi ed version, good hotel Dajti? Da li se hotel Dajti nalazi u Një foto e pashoqe. When Nataša fi rst saw the old, black and konstruktivnih ograničenja i od kojekakvih old classicism that has nothing to Në versionin e tij më të thjeshtëzuar, kla- centru ili na periferiji Tirane? Kur e pa Natasha për herë të parë (dikur white photograph of hotel Dajti (it was preterivanja − dobićete italijansku raciona- do with eclecticism or – God forbid – sicizmi i shëndoshë nuk ka të bëjë fare me nga muaji i gëzuar i gushtit), menjëhere Tada je pala odluka da početkom oktobra sometime in the merry month of August), lističko-fašističku modernu. academism, cleaned from all symmetry, eklektizmin, apo – mos o Zot – akademi- bëri disa pyetje: overimo hotel Dajti, odnosno Tiranu, odno- she instantly asked a series of questions. Posle Drugog svetskog rata i dolaska ko- all constructive limitations and all and any zmin, që i pastruar nga çdo simetri, nga sno Četvrto bijenale savremene umetnosti - Kur e kanë bërë këtë foton? Si duket exaggerations – you will get the Italian çdo kufi zim ndërtimor dhe nga çdo egza- − When was this taken? What does hotel munista, odnosno Envera Hodže na vlast, u Tirani. hotel Dajti sot? A është në qendër apo në Rationalist/Fascist Modernism. gjerim – të jep Modernizmin Racionalisto- rrethinat e Tiranës? Fashist, Italian. 058 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 059 S e A S e A Dajti je služio za smeštaj svih stranaca koji After World War II and the arrival of Pas Luftës së Dytë Botërore dhe ardhjes premljene fi oke. Takođe, ne treba insisti- readymade pigeonholes. Also, one should Këtë duhet ta kemi gjithmonë parasysh, su boravili u Tirani. Drug Hodža se nije communists, i.e. Enver Hoxha into power, së komunistëve në pushtet – d.m.th. Enver rati na razumijevanju stvari. Dovoljno je, not insist on understanding things. It will veçanërisht në Tiranë. šalio, voleo je da sve strance drži na oku, Dajti served to house all foreigners staying Hoxhës, Dajti shërbeu si vendi për të stre- barem za početak, gledati stvari otvorenim suffi ce, at least for the beginning, to see Prandaj nuk duhet ti parafabrikojmë na jednom mestu. in Tirana. Comrade Hoxha did not fool huar të gjithë të huajt që vizitonin Tiranën. očima. Treba se usredsrediti na detalje. things with open eyes. One should focus gjërat. Gjithashtu, nuk duhet të këmbën- around; he liked to have all foreigners in Shoku Hoxha nuk bënte shaka; ai i donte Viđeno možemo kasnije prežvakavati do on details. We can later ruminate on what Nadležna gradska institucija je 2002. go- gulim të kuptojmë gjithçka. Sa për fi llim, sight, at one place. të gjithë të huajt në një vend që ti kishte mile volje. was seen to our heart’s content. dine proglasila hotel Dajti za spomenik mjafton ti shohim gjërat me sy dhe mendje lehtësisht para syve. kulture, ali niko se nije potrudio da postavi The city authority pronounced hotel të hapur. Duhet të përqëndrohemi tek obezbeđenje, što je rezultiralo time da je Dajti a monument of culture, but nobody Autoritetet e qeverisë lokale e shpal- Dijalozi, čoveče... Dialogues, man... detajet. Më vonë mund të gërmojmë për hotel temeljito opljačkan − izneto je skoro bothered to put up security, which resulted lën hotel Dajtin monument kulture, por të kuptuar se çfarë pamë, për ta kënaqur sve što se moglo izneti − a zatim je i žesto- in it being completely looted – almost askush nuk e vrau mendjen që ti vinte ca Treće večeri dijaloga, organizovanih u On the third evening of the dialogues, veten deri në fund. ko devastiran. everything movable was taken out – and roje, gjë që coi në vjedhjen dhe shkatër- najvećoj sali hotela Dajti − u fantastičnom organised in the largest hall of hotel then viciously vadalised. rimin e plotë të tij – pothuajse çdo gjë e Odluka Edija Muke, ključnog čoveka u prostoru oplemenjenom tačkastim osvet- Dajti – a fantastic space graced with spot lëvizëshme u vodh – dhe më pas hoteli u Dialogjet plako… organizaciji i kuriranju kako dosadašnjih Edi Muka – the key man in organising ljenjem, dakle u polumračnom prostoru lighting, which is to say twilit space – I was shkatërrua pa mëshirë. in amazement. Should I chase after Teddy tako i ovogodišnjeg bijenala - i Joe Ljun- and curating the previous and currernt − našao sam se u čudu. Da li juriti za Tedi- Në mbrëmjen e tretë të dialogjeve, të or- Cruise (I had a set of prepared questions), gberg, njegove saradnice i devojke - da biannual – and Joa Ljungberg, his working Vendimi i Edi Mukës – njeriu që organizon jem Kruzom (imao sam set pripremljenih ganizuara në sallën më të madhe të hotel or Francisco Sanin (that man performed a hotel Dajti prvo očisti, a zatim proglasi za partner and girlfriend - deciding to dhe kuron bienalet në Tiranë – dhe Joa pitanja), ili za Franciskom Saninom (taj čo- Dajtit – një hapësirë fantastike e zbuku- miracle in Medellin, Columbia), or Maroje centralno mesto dešavanja IV TICAB-a, clean up and then proclaim hotel Dajti Ljungberg, shoqja dhe bashkëpunëtorja vek je izveo čudo u Medelinu, u Kolumbiji), ruar me ndriçime spotesh, pothuajse një th Mrduljaš, or Edi Muka... i had planned to predstavljala je umetnički čin par exce- as the central location for the 4 TICAB, e tij –për ta pastruar dhe risjellë hotel ili za Marojem Mrduljašem, ili za Edijem hapësirë me ndriçim muzg/agimi – unë ask Edi a couple of trickkz questions... I did llence. represented an artistic act par excellence. Dajtin si hapësira qendrore për edicionin Mukom... Planirao sam da Ediju postavim isha i mrekulluar dhe vrisja mendjen nëse not know what to do, and so I did nothing. e 4t të TICAB, përbën një akt artistik par nekoliko škakljivih pitanja... Nisam znao duhet të ndiqja Tedi Kruzin (kisha bërë gati Inače, naslov ovogodišnjeg TICAB-a je bio By the way, the header for this year’s TICAB excellence. šta da radim, pa nisam radio ništa. I just sat and listened. një listë me pyetje), apo Fransisko Saninin Simbolička efi kasnost okvira (The Simbo- was The Symbolic Effi ciency of the Frame. (që punoi me njeriun që bëri mrekullira lic Effi ciency of the Frame). Meqë ra fjala, titulli për edicionin e sivje- Samo sam gledao i slušao. Nataša also did not do anything, nor The idea was for that Žižek’s (Slavoj Žižek, në Medelin në Kolumbi), apo Maroje Mër- tëm të TICAB ishte Efi kasiteti Simbolik i did she, different from myself – had Ideja je bila da se ta Žižekova (Slavoj Žižek, Slovenian philosopher) construction, Nataša takođe ništa nije radila niti je, za duljasin, apo Edi Mukën…për të cilin kisha Kornizës. the intention of doing anything. She slovenački fi lozof) konstrukcija, detaljno elaborated in much detail in his book ‘The razliku od mene, imala nameru da radi bërë gati ca pyetje me gracka…por në fund just watched, listened and occasionally elaborirana u knjizi Paralaktički pogled Parallax View’, to be used as a starting Ideja ishte që konstruksioni Zhizhekjan bilo šta. Samo je gledala, slušala i povre- nuk dita ç’të bëj, kështuqë nuk bëra asgjë. snoozed like a cat next to warm furnace. (The Parallax View), iskoristi kao početna point with an aim to open discussion on (Slavoj Zhizhek, fi lozof slloven), i për- meno kunjala kao mačka pored tople peći. Thjesht u ula dhe dëgjova. tačka u nameri da se otvori diskusija o the complex and layered nature of reality shkruar me shumë detaje në librin e tij Let’s make this clear, the warm furnace kompleksnoj i slojevitoj prirodi realnosti ili and its countless manifestations, as „Pamja e Parallaksit“, të përdorej si një Da se razumemo, topla peć nisam bio ja, was not me, but the people conducting the Edhe Natasha nuk bëri asgjë, dhe për më stvarnosti i njenim nebrojenim manifesta- well as the countless ways in which we pikënisje me qëllim hapjen e një diskutimi nego ljudi koji su vodili dijaloge. Doduše, dialogues. To be honest, I did contribute a tepër as nuk kish pasur ndërmend të bën- cijama, te o nebrojenim načinima na koje perceive reality and build connections mbi mbi natyrën komplekse dhe shfaqjet i ja sam dodao tu nekoliko reči, ali to nije few words there as well, but that is not so te ndonjë gjë. Ajo thjesht vëzhgoi, dëgjoi percipiramo realnost/stvarnost i gradimo between reality and our histories. Our e shumta të ‘reales’ dhe ‘realitetit’ dhe toliko bitno. important. dhe ndonjëherë u përgjum si mace pranë histories part related not only to Albanian, mënyrave të ndryshme se si ne i percep- veze između realnosti/stvarnosti i naše Dijalozi nisu bili nimalo laki. Ta složena te- sobës. but also our reality – the reality of all of us. tojmë ato dhe i lidhim me historinë tonë. The dialogues were not light talk at all. istorije. Ovo naše istorije odnosi se ne orijska priča, garnirana pričom o umetno- Kjo pjesa historisë tonë, nuk nënkuptonte The complex theory talk, garnished with Le ta sqarojmë, soba nuk isha unë por samo na albansku već i na našu stvarnost What really interested Edi Muka and the sti, te socijalnim, aktivističkim, fi lozofskim vetëm historinë shqiptare, por dhe realite- talk about art, as well as social, activist, njerëzit që drejtonin dialogjet. Për të qenë − na stvarnost svih nas. crew was the phenomenon of creating i inim temama nije lako svarljiva. tin e të gjithëve ne. philosophical and similar topics is not i ndershëm unë i thashë ca fjalë aty këtu, inherent cracks which inevitably emerge Ono što je Edija Muku i ekipu stvarno zani- Govornici su, ukratko, gazili po dva i po ili easily digested. por kjo nuk ka shumë rëndësi. Dialogjet during the process of perception which, Ajo ç’ka vërtet i interesonte Edi Mukës dhe nuk ishin aspak fjalë pazari. Biseda kom- malo bio je fenomen stvaranja inherentnih tri sata − bez pauze. I tako dva puta. Od To cut the long story short, the speakers again, is constantly shifting, because the Joa Ljungbergut, si dhe stafi t të kurato- plekse teorike, e plotësuar me bisedë mbi pukotina koje se neminovno pojavljuju to- 17:00 do 22:15. would go on for two and a half or three basic points of perception are moving, rëve, ishte fenomeni i krijimit të çarjeve të artin, si dhe me çështje shoqërore, akti- kom procesa percepcije koji se, opet, kon- hours – without a break. And they would stantno pomera, jer se pomeraju i bazične which implies the existence of parallax. brendëshme, të cilat shfaqen në mnëyrë të Nažalost, bilo je vrlo malo priče o Tirani. vistësh, fi lozofi ke, etj, nuk është dicka që pashmangshme gjatë procesit të percepti- do it twice, from 5 to 10.15 PM. tačke percepcije, što podrazumeva da se OK, I’ll tone it down… Naravno, čitava stvar je i te kako imala mund ta tretësh lehtë. Për t’i rënë shkurt, javlja paralaksa. mit, i cili është sërish në ndryshim të va- veze s Tiranom, ali indirektne veze, što je i Unfortunately, there was very little talk folësit do të fl isnin pa ndërprerje për 2 apo So, each of us tries to grasp on the OK, skratiću... zhdueshëm, për shkak se pikat themelore razumljivo. Ta priča u Tirani, to vam je bila about Tirana. Of course, the whole affair 3 orë. Dhe këtë e bënin në dy seanca nga perceptive connection with reality. The të perceptimit janë në lëvizje, duke bërë të žestoka cutting edge priča i kao takva ne had the world to do with Tirana, but it ora 5 deri 10.15 në mbrëmje. Svako, dakle, na svoj način pokušava da key mechanism, the means we are mundur kështu egzistencën e parallaksit. bi, bojim se, imala mnogo poklonika ni u was all indirect, which is understandable. Fatkeqësisht, pak u fol për Tiranën. Pa- uhvati perceptivnu vezu sa realnošću/ allotted with in our attempts to pin Beogradu. That talk in Tirana, that was some tough Ok, po e ul pak ritmin... dyshim që gjithcka u fol kish të bënte me stvarnošću. Ključni mehanizam, sredstvo down our relationship to the world and cutting edge talk and as such, I am afraid, Teška je to priča... defi nitivno. Tiranën, por e gjitha ish e tërthortë, që na koje smo osuđeni u pokušajima da elusive modalities of social interaction, Kështu pra, seicili prej nesh përpiqet të it would not fi nd many afi cionados even in është dhe e kuptueshme. Por ajo lloj bise- zakucamo naš odnos prema svijetu i elu- is precisely the good old frame. However, kuptojë lidhjen perceptuese me realite- Da rezimiram, valjano obavljen posao. Belgrade. zivnim modalitetima socijalne interakcije simply put, the image of the world tin. Mekanizmi kryesor, mjeti që na është de – një bisedë tepër e avancuar teoriko- upravo je taj stari dobri okvir. Međutim, surrounding us is never complete because dhënë në këtë përpjekje për të kuptuar It was hard talk… defi nitively. praktike, kam frikë se nuk do ishte shumë najjednostavnije rečeno, slika svijeta koji we are sentenced to various frames. marrëdhënien tonë me botën dhe modali- Uramljivanje To recapitulate, job well done. e ndjekur as në Beograd. nas okružuje nikada nije potpuna jer smo That’s where Žižek’s comes in like a tetet e ikëshme të ndërveprimit shoqëror, Ishte bisedë e vështirë… pa diskutim. osuđeni na raznorazne okvire. Žižek tu wildcard, with the lucid statement that it është pikërisht korniza. Sidoqoftë, e thënë Tirane, čoveče... Për ta përmbyllur: punë e paqme’. uskače kao kec na deset, s lucidnom kon- is not enough to fi gure out what is actually thjeshtë, imazhi i botës që na rrethon nuk Konstantno smo uramljivali, Nataša i ja. Framing Tirana, statacijom da nije dovoljno provaliti što se happening behind and around the frame; është kurrë i plotë, sepse para nesh ka Prehodali smo Tiranu uzduž i popreko. Bili Duke kornizuar Tiranën plako… zapravo dešava iza i oko okvira; okvir sam the frame in itself, i.e. the scenic effect shumë korniza. Këtu hyn Zhizheku si një smo i dole, na jezeru. man... Këtë bënim gjithë kohën – kornizonim, po sebi, tj. scenski efekat unutar okvira, u within the frame is capable of exacting an kartë e çmendur, me një thënie të qartë Tokom autobuske vožnje Tiranom u ime teksa unë dhe Natasha ecnim nëpër Ti- stanju je izdejstvuje vlastitu autonomiju. autonomy of its own. sipas së cilës nuk mjafton të kuptosh se We were framing constantly, Nataša and razgledanja, tj. mapiranja grada − vožnje ranë. Shkuam madje deri tek liqeni që i çfarë ndodh përreth dhe pas kornizës; I. we walked across Tirana. We even went To treba svakako imati na umu, pogotovo That is something one should defi nitely koju su organizovali studenti privatne ar- thonin. vetë korniza, d.m.th. efekti skenik brenda down, to the lake. u Tirani. have in mind, especially in Tirana. hitektonske škole Polis − pitao sam jednu kornizës është në gjendje të krijojë një Gjatë një vizite me autobuz nëpër Tiranë, studentkinju gde žive realno/stvarno boga- During a bus ride through Tirana in the Dakle, ne treba pakovati stvari u već pri- So, one should not pack things in autonomi të vetën. në emër të vëzhgimit të qytetit, d.m.th. të ti ljudi u Tirani? name of sightseeing, i.e. mapping the city 060 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 061 S e A – a ride organised for us by students of the kuptuarit hapsinor të qytetit – një udhëtim hotel dajti u izgradnji / hotel dajti under construction / hotel dajti në ndërtim Studentkinja mi je odgovorila da žive dole, private architectural school Polis - I asked i organizuar nga studentët e akademisë pored jezera. a student where really rich people lived in private të arkitekturës dhe zhvillimit urban Tirana. Polis – unë pyeta një nga studentët se ku OK − sutradan smo Nataša i ja otišli dole, jetonin njerëzit e pasur në Tiranë. do jezera. The student girl answered they lived down, by the lake. Vajza m’u përgjigj se ata jetojnë nga liqeni. Očekivali smo neku varijantu Dedinja, ali ništa od toga. Bogati ljudi, izgleda, žive OK − the next day Nataša and I went down OK, ditën tjetër unë dhe Natasha shkuam u novim višespratnicama s pogledom na to the lake. nga liqeni. jezero. We expected some version of Dedinje, but there Prisnim ndonjë variant të Dedinjes, por Usput smo skontali, Nataša i ja, da impre- was nothing of the sort. The rich, it seems, live nuk hasëm asgjë të kësaj natyre. Të pasu- sije i saznanja o bilo kojem gradu, pa tako in new high-rises overlooking the lake. rit me sa duket jetojnë edhe ata në pallate që shohin liqenin nga lart. i o Tirani, treba prikupljati spontano, bez Along the way we fi gured out, Nataša bilo kakvih imperativa. and I, that impressions and knowledge Në kthim, unë dhe Natasha kuptuam se about any city, Tirana included, should përshtypjet dhe dija mbi cdo qytet, përfshirë Na primer, ispalo je da u tih pet dana, ko- pogled sa istog mesta danas / view from the same place today / pamje nga i njëjti vend sot liko smo proveli u Tirani, nismo našli vre- be gathered spontaneously, without any dhe Tiranën, duhet të mblidhen në mënyrë mena da overimo sve te umetničke radove imperatives. të rastësishme, pa ndonjë paramendim. rasute po holovima, salama i sobama ho- For instance, as it turned out, in those fi ve Për shembull, gjatë atyre pesë ditëve në Tira- tela Dajti, ali smo propisno overili zgradu days we spent in Tirana we never found në, nuk gjetëm aspak kohë për të parë punët sa svih strana − i spolja i iznutra. the time to check out all the artwork e bienales të shpërndara kudo nëpër korri- A imali smo nameru da overimo izložbu... Pro- scattered around hallways, halls and doret dhe dhomat e hotel Dajtit, por ama e blem je što smo mnogo fotografi sali, pa nismo rooms of hotel Dajti, but we checked the vizituam ndërtesën në cdo skutë e skaj. building thoroughly from all angles – both bili u stanju da se koncentrišemo na radove. Ne e kishim ndërmend ta vizitonim ekspo- outside and front. zitën…Problemi ishte se nxorrëm shumë Zašto je uvek premalo vremena za te pa- And we had the intention of checking out fotografi dhe nuk mundëm të përqëndro- metne i lepe stvari? the exhibition… The problem was we took heshim tek punët. Tiranu presecaju dve centralne ose. Jedna photographs a lot, and so were unable to Pse gjithmonë ka kaq pak kohë për të bërë ide u pravcu sever-jug i zove se Bulevar na- concentrate on the works. këto gjërat e vogla e të dashura? cionalnih mučenika (Shetitorja Dëshmoret Why is there always too little time for such e Kombit Boulevard), ili popularno Bulevar Tirana ndërpritet në mes nga dy akse qen- smart and lovely things? ministarstava jer se skoro sva ministarstva, drore. Njëri nga Veriu në Jug dhe quhet Skenderbegov trg, kao i hotel Dajti nalaze Tirana is cross-cut by two central axes. Shëtitorja Dëshmorët e Kombit, ose Bule- upravo na tom potezu. Druga osa ide, za- One stretches from the North to the vardi i Ministrive (në zhargonin e rrugës), për pravo teče, u pravcu zapad-istok i zove se South and is called the National Martyrs arsye se pothuajse të gjitha ministritë, she- Lana − reka Lana. To je ona voda u najavi sa Boulevard (Shetitorja Dëshmoret e Kombit shi Skënderbej dhe hotel Dajti janë të gjitha stare, crno-bele fotografi je hotela Dajti. Boulevard), or the Boulevard of Ministries në atë linjë. Aksi tjetër kalon saktësisht nga in the vernacular, because nearly all Perëndimi në Lindje dhe quhet Lana – lumi Inače, najinteresantnija stvar u čitavoj ministries, Skanderbeg square and hotel i Lanës. Është ajo vija e ujit në atë foton e Tirani je, ako mene pitate, kolekcija so- Dajti are all located along that line. The vjetër bardhë e zi me hotel Dajtin. crealističkih slika u Nacionalnoj galeriji other axis literally runs from West to East nacionalna galerija umetnosti / national art gallery / galerinë kombëtare të arteve/ galerinë kombëtare të arteve umetnosti. Përpos këtyre, gjëja më interesante në and is called Lana – river Lana. That is the Tiranë, nëse më pyesni mua, është kolek- Teme su poznate: imamo bespogovorno hint of water from that old, black ad white sioni i pikturës së realizmit socialist në slavljenje vođe, važnih datuma, ratnih photography of hotel Dajti. Galerinë Kombëtare të Arteve. i posleratnih pobeda itd. Opet, ono što Beside the point, the most interesting Subjektet janë të njohura: gjejmë la- albanski socrealizam čini specifi čnim thing in the whole of Tirana, if you ask me, je činjenica da je, kao ofi cijelni pravac u vdërimin e pamatë për prijësin, data të is the collection of socio-realist paintings rëndësishme, fi tore gjatë dhe pas luftës, umetnosti, potrajao do kasnih osamde- in the National Art Gallery. setih godina prošlog veka, tako da imamo etj. Megjithatë, ç’ka e shquan socrealizmin ozbiljne devijacije na zadate teme. The subjects are familiar: we have shqiptar, është se ai zgjati si arti zyrtar the unconditional praise of the leader, deri në fund të viteve 80 të shekullit të Neverovatno je, na primer, da su negde important dates, wartime and post-war shkuar, dhe për pasojë gjejmë disa deviji- ranih osamdesetih mladi traktoristi usli- victories etc. Again, what distinguishes me serioze në të. kani pored svojih traktora ili mladi radnici Albanian socrealism is the fact that it u fabrikama pored mašina počeli da liče Është e mahnitëshme për shembull që në lasted as an offi cial art genre until the late fund të viteve 80, traktoristë të rinj, të pik- na momke sa Versačeovih ili Armanijevih eighties of last century, and therefore we editorijala. turuar pranë traktorëve të tyre, apo punëto- have some serious deviations on given rë pranë makinave në fabrikë, i ngjajnë dje- Radnice su, takođe, u jednom trenutku subject matter. mve nga revistat e Versaces apo Armanit. počele da bivaju vrlo ženstvene, gotovo It is incredible, for example, that sometime senzualne. Edhe punëtoret nga ana tjetër fi lluan të in early eighties, young tractor drivers bëhen më femërore, pothuajse sensuale. Nevjerovatan je i taj albanski patos, na ivici painted next to their tractors or young Ky patos Shqiptar është i pabesueshëm, patetike. workers next to machines in factories started resembling boys from Versace or pothuajse patetik. Predlažem da odslušate numeru Vito Pe- Armani editorials. Ju sugjeroj të dëgjoni këngën Vito llumbesha (Ensemble Tirana) sa albuma Pëllumbesha (ansambli Tirana) nga hotel dajti danas / hotel dajti today / hotel dajti sot 062 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 063 S e A S e A Balkan Blues (Modern/Electrics 1995) i Female workers have also, at some albumi Balkan Blues (Modern/Electrics Hodža je u atelje svratio nakratko, što back. He is painted from the profi le. shkurtër, gjë që mund të vërehet nga fakti stvari će vam biti jasnije. Biće vam jasan point, started becoming very feminine, 1995) dhe do jeni më të qartë. Do kuptoni zaključujemo na osnovu činjenice da nije It is diffi cult to discern whether he is se nuk e ka hequr pardesynë e tij kaq mirë taj silni uzlet, taj nacionalni ponos, taj almost sensuous. That Albanian pathos is hovin e papritur, krenarinë kombëtare, skinuo savršeno skrojeni sivi kaput. attentively listening to Hoxha’s speech or të qepur. tipično albanski odnos prema herojskim incredible, it’s borderline pathetic. marrëdhënien tipike shqiptare kundrejt intensively contemplating a detail on the Jasno, mladi gospodin Hodža nema vre- Padyshim që i riu Hoxha nuk ka kohë për delima i način na koji se u Albaniji slave ta veprave heroike dhe mënyrave se si i canvas at the easel in front of him. Hoxha I suggest you listen to the track Vito mena − toliko je tih prostora koje mora të ndenjur – ka kaq shumë vende të tjera dela kroz pesmu. lartësojnë ato në Shqipëri përmes këngëve is not looking at the canvas – he is looking Pellumbesha (Ensemble Tirana) from the obasjati toga dana. që e presin t’i ndriçojë me praninë e tij. upwards – looking, presumably, at some OK − imamo momka partizana koji je po- album Balkan Blues (Modern/Electrics OK, kemi edhe një tip partizan, i cili si Kladio bih se, takođe, da je autor opisanog interesting point located somewhere about E vë me bast që autori i pikturës duhet të put Spajdermena u kovitlacu ognja (do) 1995) and things will be clearer. You spajdermeni në mes të fl akëve, hidhet mbi dela listao francuske modne časopise u fi ve centimetres below the ceiling. ketë shfl etuar revistat e modës franceze skočio na neprijateljski tenk, otvorio po- will understand the sudden takeoff, the tankun armik, hap mbulesën e kabinës vreme kada je naslikao mladog Hodžu. në kohën që pikturoi rrobat e Hoxhës së ri. klopac kabine i silovito zamahnuo kako bi national pride, the typically Albanian dhe po hap krahun me forcë për t’i hedhur Hoxha dropped by the atelier for a brief ubacio bombu unutra. relationship towards heroic deeds and një bombë brenda. Manimo umetnost − interesantan je i bu- spell, which can be concluded from the Harrojeni artin, byreku në Tiranë është fact that he has not taken off his perfectly gjithashtu interesant. Është i hollë, jo me ways in which they are celebrated in OK, kjo është një skenë standarte arti soc- rek u Tirani. Tanak je, nije mastan, u obli- OK − to je standardna socart scena, tailored grey coat. yndyrë, në formën e isoqelizave trekën- Albania through song. real, por nëse i vemë një logo të ku je jednakokrakog trougla i svaki komad žanrovska scena, ali ako iznad zamislite Marvel dëshe, dhe çdo pjesë është një histori më je priča za sebe. Bureci se, dakle, peku Clearly, young Mr Hoxha does not have logo Marvel Comics, dobili ste američkog OK − we have a partisan bloke who, Comics, na del një hero amerikan në aksion: vete. Pra byreqet piqen veçmas nga njëri odvojeno. Još ako ste u stanju da izgovori- time – there are so many spaces he must superheroja u akciji: Edi − The Partisan Spiderman-like, in a whirl of fi re jumped Edi – partizani që ja merr jetën hordhive të tjetri. Dhe nëse ja del ta thuash me y dhe te ono y umesto u − na konju ste. cast a light on that day. razvaljuje neprijateljske horde sve u še- (on)to the enemy tank, opened the cabin armikut në të djathtë e në të majtë. jo me u, atëhere nuk të ndal asgjë. hood and is swinging forcefully to get the snaest. Piktura më e fuqishme në tërë koleksionin I would also bet the author of the aforesaid bomb inside. Najjača slika u celoj kolekciji nosi naslov U quhet “Vizitë në studion e piktorit”. Plani Drač, čoveče... piece leafed through French fashion maga- OK − that is a standard soc-art scene, a zines at the time he painted young Hoxha. Durrësi plako… poseti slikarskom ateljeu. i parë na tregon një Enver Hoxhë të ri, të Otišli smo i do Duresa (Drača), jednog pre- genre scene, but if you superimpose a paraluftës, teksa qëndron në pozën e një U prvom planu imamo mladoga Envera lepog, sunčanog dana. Dures je udaljen 35 Forget art – the burek in Tirana is also Shkuam dhe në Durrës, në një ditë të Marvel Comics logo, you get an American aristokrati të sofi stikuar europjan, me një km od Tirane, autoputem. Prethodno smo interesting. It is thin, not fat, shaped like Hodžu u predratnom izdanju, u stojećoj veshje të panjollë, pothuaj një magjistar mrekullueshme, me diell. Durrësi është hero in action: Edi − The Partisan kicking uspešno sipali gorivo − super 98. Bio sam a isosceles trangle, and each piece is pozi sofi sticiranog evropskog dendija, be- i pashoq, që ecën lehtazi në hapësirë. 35 kilometra larg Tiranës, me autostradë. the life out of enemy hordes left and right. u frci da će mi dasa na pumpi usuti po- a separate story. So, bureks are baked sprekorno odevenog šarmera bez premca Karakteri i tij i fortë dhe urtësia e mprehtë Më parë kishim mundur t’i hedhim The most powerful painting in the entire grešno gorivo − standardnog, crnogorskog separately. And if youu can pronounce y koji je vrlo lagano iskoračio u prostor. Na e një intelektuali të konfi rmuar dhe njohësi maqinës super 98. Kisha frikë se tipi te collection is titled Visiting the painter’s studio. supera 98 u Albaniji nema, ali zato ima instead of u – you’re rolling. njegov snažan karakter i britki um osvedo- të artit, si dhe lloje të tjera hedonizmi, benzina do i hidhte karburantin e gabuar – bezolovnog supera, koji je, ispostavilo se, čenog intelektualca i poznavaoca umetno- The front shows us the young Enver tregohen nga këpucët që ka veshur, që nuk se nuk gjetëm ndonjë karburant standart mnogo bolji od standardnog. sti, ali i svih ostalih vrsta hedonije, ukazuju Hoxha in his pre-war issue, standing in a mund t’i quajmë elegante. Ato janë këpucë Durrës, man... super 98 si në Mal të Zi – por ama kishin cipele koje ne bismo baš mogli nazvati ele- pose of a sophisticated European dandy, të forta britanike, këpucë ndershmërisht të Stara makina je letela kao zmaj, ukratko. benzinë pa plumb, që d.m.th. na rezultoi shumë më i mirë se ai standarti që dinim gantnima. To su solidne, britanski solidne immaculately dressed unrivalled charmer, forta, të pastruara deri në shkëlqim. We also went to Durrës, on a beautiful cipele, onako časno, muški solidne cipele very lightly stepping out into space. Dures, stari lučki grad, podsetio nas je na ne. Me pak fjalë, motorri i vjetër i makinës Kështu, z. Hoxha, sapo kish dredhur dhe sunny day. Durrës is 35 km away by uglačane do visokog sjaja. His strong character and sharp wit of a Bar, stari lučki grad. Da su kojim slučajem time fi lloi të fl uturojë si dragua. ndezur një cigare (të trashë), thithur thel- highway from Tirana. Previosly we had confi rmed intellectual and connoisseur of republički zvaničnici i gradski oci Bara Dakle, gospodin Hodža je upravo smotao lë dhe nxjerrë një re tymi aromatic, që successfully fueled up – super 98. I was Durrësi është një qytet - port i vjetër, që art, as well as all other types of hedonism, rešili da sačuvaju stari deo grada, koji se i zapalio (podeblju) cigaretu, zatim je du- mund të kuptohet nga një njollë gjigande anxious that the bloke on the station will na kujtoi qytetin e Barit, në Mal të Zi. Nëse is indicated by the shoes which we might zvao Pristan, da nisu, dakle, srušili Pristan boko udahnuo i izdahnuo u prostor oblak e heroike të bardhe ndanë fytyrës së tij, pour the wrong fuel – there is no standard qeveritarët malazezë dhe bashkiakët e Barit not really term elegant. Those are solid, u vreme kada su gradili luku Bar, paralela mirisnog dima, što zaključujemo na osno- e kombinuar me shkëndijën e cigares që monetengrin super 98 in albania, but there do kishin vendosur ta ruanin dhe mos ta fshnin British-solid shoes, honourably, manly između Drača i Bara bila bi mnogo realni- vu junačke bijele fl eketine pored njegovog ai po mban në dorën e majtë në lartësinë is unleaded super, that is – as it turned nga faqja e dheut qytetin e vjetër të quajtur solid shoes polished to a perfect sheen. ja/stvarnija. lica, te žara na cigareti koju drži u lijevoj e mesit – një shkëndijë me shkëlqimin e out – much better than the standard thing. Pristan në kohën kur ndërtuan portin e Barit, Dures − izgovara se sa najtvrđim mogu- ruci, u visini lakta − žara koji nije ništa So, Mr Hoxha had just rolled and lit a fl akës së një rakete në nisje – është gati to sum it up, the old engine fl ew like a ngjashmëritë me Durrësit dhe Barit do kishin ćim r − miks je istorijskih arhitektonskih manje sjajan od plamena ispod rakete koja (thickish) cigarette, deeply inhaled and për të fi lluar një fjalim të gjatë. dragon. qenë shumë më të mëdha. tek što nije lansirana − da bi na kraju uzeo exhaled a cloud of scented smoke into stilova. Imamo tu i XIX i rani XX vek − i Pas tij është një dritare e hapur, përmes Durrës, an old harbour town reminded us Durrësi – i shqiptuar me rr-në më të fortë (podužu) reč. space, which can be deduced from a novog. Zapanjujuće novog. U Duresu, kao i së cilës rreze të forta dielli çajnë drejt of Bar, an old harbour town. If perchance të mundëshme – është një përzierje e heroic giant patch of white next to his face, u Tirani, dvadesetospratnice su normalna Iza se nalazi otvoreni prozor kroz koji ula- brendësisë së dhomës për ta ndriçuar atë. the republic offi cials and Bar city authori- stileve arkitekturore historike. Aty sheh combined with the ember on the cigarette stvar. A tek hoteli... hoteli u Duresu su wet ze moćni sunčevi zraci i obasjavaju ente- Metafora është e qartë – Udhëheqësi jo ties had resolved to preserve the old town shekullin e 19të, të 20tin dhe të rejat. he is holding in his left hand, around elbow dream crnogorskih poslenika u turizmu. rijer. Metafora je jasna − vođa ne samo što vetëm shkëlqen në çdo dhomë ku hyn sot, called Pristan, if they had not torn Pristan Mahnitshmërisht të reja. Në Durrës, ashtu height – an ember no less shiny than a fl ame obasjava sve prostore u koje danas ulazi, por ai ndriçonte çdo dhomë edhe para se Dures vuče malo i na Opatiju, čini mi se. down at the time they built the port of si dhe në Tiranë, ndërtesat njëzetkatëshe underneath a rocket about to be launched – on je uspevao da obasjava i prostore u koje të bëhej Udhëheqësi. Ja pse ai vërtet u bë Sav taj sjaj i sve ostalo. Bar, the parallel between Durrës and Bar janë më se të zakonta. Dhe hotelet…hote- to fi nally start a (longish) speech. je ulazio u periodu kada nije bio vođa. Zato Udhëheqësi. would be much more realistic. let e Durrësit janë një ëndërr e lagur për Kako smo u međuvremenu uspeli da na- punonjësit e turizmit në Mal të Zi. je i postao vođa, valjda. Behind him is an open window through Durrës − pronounced with the hardest Piktori, në dukje një mik i Hoxhës, të kuj- đemo auto-kartu Albanije, prostudirali which mighty sunbeams leap in to r possible – is a mixture of historical Durrësi do thoja se i ngjan edhe Opatijes, Slikar, očigledno Hodžin veliki prijatelj, ne- ton me ngulm Le Courbyzienë, arktiekt smo puteve oko Duresa, te smo rešili da illuminate the interior. The metaphor is architecture styles. There are the 19th me gjithë atë përndritje. odoljivo podseća na Le Korbizijea, arhitektu dhe piktor (në kohën e lirë). Ai është i ulur zaobiđemo grad prilikom povratka u Tira- clear – the Leader not only shines on every and early 20th century – and the new. i slikara (u slobodnom vremenu). Sedi na në të djathtë, me një përparëse pune me nu, da overimo malo i countryside. Odvezli Duke qenë se mundëm të gjenim një hartë room he enters today, he managed to light Astonishingly new. In Durrës, similar desnoj strani, u radnom mantilu umaza- bojëra, në një pozë jo më pak dinjitoze, smo se do kraja širokog bulevara, pored të Shqipërisë, studiuam rrugët përreth up rooms which he entered in the period to Tirana, twenty-fl oor buildings are nom bojama, u ništa manje dostojanstvenoj megjithëse me një shpinë panatyrshmëri- svih tih hotela, višespratnica sa elitnim Durrësit dhe vendosëm të dalim përqark before he was the Leader. That is why he commonplace. And the hotels… hotels in pozi, mada malčice neprirodno ispravljenih sht të drejtë. Ai është pikturuar në profi l. apartmanima i ostalog, i produžili asfal- qytetit në kthim drejt Tiranës, për të parë became the Leader, supposedly. Durrës are a wet dream of Montenegrin i ukočenih leđa. Dat je iz profi la. Teško je Vështirë të shquash nëse ai po dëgjon Ho- tiranim, ali uskim i užasno lošim putem pak më shumë fshat. E ngamë makinën tourist workers. razlučiti da li s pažnjom sluša Hodžino izla- The painter, obviously a great friend xhën me vëmendje apo është përqëndruar punim rupa. deri në fund të bulevardit, kaluam të gji- ganje ili pak intenzivno razmišlja o nekom of Hoxha’s, irresistibly reminds of Le në një detaj në telajon që ka përpara. Durrës also slightly resembles Opatija, I’d tha hotelet, ndërtesat shumëkatëshe me detalju na platnu koje se nalazi na štafelaju Corbusier, architect and painter (in his Hoxha nuk po e sheh telajon – ai po sheh Nakon nekih 200 metara tim putem ugle- say. All that fl ash and everything. apartamente luksoze, etj. dhe vazhduam ispred. Hodža ne gleda u platno − gleda u free time). Sitting on the right, wearing lart – ndoshta në një pikë interesante, diku dali smo bedu. Slinavi klinci, tužne babe i drejt në një rrugë të shtruar por të ngush- Since we were able to fi nd a road map of visine − gleda, za pretpostaviti je, u neku a work coat smeared with paint, in no nja 5 cm nën tavan. veš na sve strane. U pozadini oronule jed- të dhe atyketu me gropa të tmerrshme. Albania, we studied roads around Durrës, interesantnu tačku koja se nalazi negdje na less of a dignifi ed pose, although with nospratnice podignute u vreme komuniz- Hoxha kaloi nga studioja për një takim të and decided to go around the town on our Pas nja 200 metrash në atë rrugë pamë pet centimetara ispod plafona. a slightly unnaturally straight and stiff ma i namenjene kolektivnom stanovanju. 064 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 065 S e A Ugledali smo i grozdove bunkera, pa smo way back, to check out the countryside mjerim. Fëmijë me hundë të pafshira, ih slikali. for a bit. We drove off to the end of a wide gra të vjetra e të trishtuara dhe rroba të boulevard, past all those hotels, multi- nderura kudo. Në horizont, ndërtesa dy- A onda smo se vratili u Tiranu, proverenim storey buildings with elite apartments and katëshe të rrënuara, të ndërtuara gjatë stazama. Odustali smo od countryside the rest, and proceeded on a paved but komunizimit për punëtorët. varijante. narrow and terribly bad hole-laden road. Pamë dhe shumë bunkerë dhe bëmë shu- After some 200 metres along that road më foto. we saw misery. Snotty kids, sad old Ždralje, čoveče... Pastaj u kthyem në Tiranë nga rruga kry- women and laundry everywhere. In the Na putu ka Crnoj Gori, u povratku, ponovo esore. Na iku qefi për të parë fshatin. smo overili Skadar. Neki čovek koji razume backdrop, decrepit single-storey houses srpski/crnogorski čuo je deo razgovora buildt during communist rule intended for između Nataše i mene, pa se ponudio da community living. Zdralja plako… nas odvede do najjače pijace u Skadru. We also saw clusters of bunkers, and so Në rrugën e kthimit për në Mal të Zi nda- Odveo nas je na Ždralje... we took pictures. And then we went back to Tirana, along known paths. We had luam sërish në Shkodër. Një burrë që drač / durrës / durrësi Kupili smo dva skenderbega, 12 boca piva given up our countryside thing. fl iste serbo-malazezçe na dëgjoi të fl isnim (6 X tirana i 6 X korču), dva kg tvrdog sira dhe na ofroi të na shpinte në tregun më të (masnog i slasnog, toliko masnog i sla- çmendur në Shkodër. snog da bih se kladio da je golema snaga Zdrale, man... Na çoi në Zdrale… viteza Skenderbega počivala na ishrani u kojoj je preovladavao upravo takav sir), Back on the road towards Montenegro, we Blemë dy shishe Skënderbe, 12 shishe birrë dva kg maslina (kilo manjih − tučenih, i checked Shkoder out again. A man who (6 Tirana dhe 6 Korça), dy kile djathë të fortë kilo većih − netučenih), 0,75 kg nekog su- understood Serbian/Montenegrin heard (me shumë yndyrë dhe paksa të ëmbël, kaq vog mesa (svinjskog čini mi se), dva litra a part of our conversation and offered to me yndyrë dhe kaq të ëmbël sa unë mund maslinovog ulja (albanskog, originalnog, take us to the wildest market in Shkoder. të vë bast se fuqi e madhe e Skënderbeut ali ipak fl aširanog, mada je fl aširano ma- He took us to Zdrale… vinte nga një dietë e mbizotëruar nga ky tip djathi), dy kile ullinj (një kile nga ata të slinovo ulje duplo skuplje od nefl aširanog, We bought two Skanderbegs, 12 bottles što će reći da košta smešnih 650 leka, vegjlit, të shtypur, dhe një kile nga ata të of beer (6 x Tirana and 6 x Korça), two mëdhenjtë, të pashtypur), 0.75 kile pastërma odnosno pet evra), dva čena belog luka... i kilos of hard cheese (fat and sweet, so fat to je valjda to. (derri ma merr mendja), dy litra vaj ulliri aand sweet I would bet that the enormous (origjinal Shqiptar por në shishe, megjithëse Ideja je da napravimo prezentaciju fotki strength attributed to knight Skanderbeg vaji i ullirit në shishe është dy herë më i iz Albanije kad se vratimo u Beograd − uz rested on a diet dominated by precisely shtrenjtë se ai i mbushuri, d.m.th. nja 650 albansku klopu i piće, strogo. that type of cheese), two kilos of olives (a Lek/kile, ose 5 Euro), dy kokrra hudhra… kilo of smaller ones – beaten, and a kilo dhe kaq pak a shumë. of larger ones – unbeaten), 0.75 kilos of Albanija, čoveče... dried meat (pork, I believe), two litres of Ideja është që kur të kthehemi në Be- olive oil (original Albanian, but still bottled, ograd të bëjmë një paraqitje të fotove nga Pitate nas da li Albanija kaska za nama ili Shqipëria me ushqim dhe pije vetëm nga nas je u međuvremenu pretekla? even though bottled olive oil is twice more expensive than unbottled, which is to say it Shqipëria. Ne znam, čini mi se da smo još uvek u drač / durrës / durrësi costs a trifl ing 650 leks, i.e. 5 Euros), two prednosti, mada ne velikoj. bulbs of garlic… and that would be it. Shqipëria plako… U Albaniji se osećaju polet, ambicija i en- The idea is to create a presentation of photos tuzijazam. from Albania when we get back to Belgrade Do më pyesni nëse Shqipëria është më mbrapa apo nëse na e ka kaluar? Nuk e Nataša kaže da smo tu negde... – with strictly Albanian food and drinks. di, duket sikur ne jemi ende pak përpara, Ne znam, stvarno. Albania, man... megjithëse fare pak. Ono što znam je da ćemo Nataša i ja Në Shqipëri mund të ndjesh energjinë, ponovo u Albaniju čim se ukaže prilika. You will ask if Albania is lagging behind or ambicien dhe entuziazmin. Moramo da overimo Berat, Elbasan, Lješ, have they passed us by in the meantime? Natasha thotë që nuk jemi larg... moramo da prokrstarimo obalom itd. Nataša verovatno neće imati problema da I don’t know, it seems we are still in Nuk di... advantage, although not a large one. One dobije vizu. Por ajo që di është se Natasha dhe unë can feel verve, ambition and enthusiasm do kthehemi në Shqipëri sapo të na je- in Albania. pet mundësia. Duhet të shohim Beratin, Nataša says we’re not far apart… Elbasanin, Lezhën, duhet të zbresim nga I don’t know, really. bregu, etj. Ndoshta Natasha nuk do ketë What I do know is that Nataša and I are më probleme me vizën. going back to Albania as soon as we get the chance. We must check out Berat, Elbasan, Lezha, must cruise the coastline etc. Nataša probably won’t have any trouble getting the visa. drač / durrës / durrësi 066 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 067 S e A Kreiranje Creating Duke umetničke scene the art scene krijuar skenën

questions_mia david photo_bevis fusha, ana džokić, marc neelen

Kada pomenete albansku savremenu umetničku scenu, Edi When you mention the Albanian contemporary art scene, the Kur përmend skenën e artit bashkëkohor shqiptar, emri i Edi Muka svakako je prvo ime koje se pojavi. On je zaslužan za to name of Edi Muka is certainly the fi rst one to come to mind. He Mukës është padyshim i pari që të vjen ndërmend. Ai është što albanska savremena umetnost postoji na evropskoj mapi. is responsible for the existence of Albanian contemporary art përgjegjës për egzistencën e artit bashkëkohor shqiptar në Pokrenuvši internacionalno bijenale u Tirani 2001. godine, on the European map. By having a hand in initiating in 2001 the hartën europjane. Duke bashkë-fi lluar bienalen ndërkombëtare započeo je strategiju kreiranja i pozicioniranja umetničke international biannual in Tirana, he began the strategy of creat- të artit në Tiranë, më 2001, ai nisi strategjinë e krijimit dhe të scene. Jednostavan u komunikaciji i određen u svojim željama ing and positioning the art scene. Simple in communication and pozicionimit të skenës artistike. I thjeshtë në komunikim dhe i i stavovima, Edi je neko sa kim odmah poželite da radite. determined in his desires and attitude, Edi is someone you im- vendosur në dëshirat dhe qëndrimet e tij, Edi të krijon dëshirën Razgovor s njim učvrstio me je u veri da se progres zasniva na mediately have a wish to start working with. A conversation with e menjëherëshme për të punuar me të. Një bashkëbisedim me ličnoj inicijativi. Vratio mi je i snagu da se borim za ono u šta him confi rmed my believe that the idea of progress is based të më forcoi bindjen se ideja e progresit mbështetet në iniciativën verujem, bez obzira koliko to u pojedinim trenucima izgleda on personal initiative. He also gave me back the power to fi ght vetjake. Ai gjithashtu më ktheu fuqinë për të luftuar për atë c’ka suludo. Njegov primer može biti case study za čitav region. for what I believe, despite how much that at some points looks besoj, sado cmenduri që mund të duket herë pas here. Shembulli i crazy. His example can be a case study for the whole region. tij mund të kthehet në një rast për t’u studiuar për të gjithë rajonin.

Kako je sve počelo? How did everything start? Si fi lloi gjithçka? e_m > Praktično, u Albaniji se bijenale održava od 2001. godine. e_m > Basically, we have the biennial since 2001. e_m > Epo, me pak fjalë, ne bëjmë një bienale.

Kako ste počeli? Šta je bila osnovna ideja? Zašto ste se upustili u ovo? How did that start? What was the main idea? Why did you try Po pikërisht kjo si fi lloi? Cila ishte ideja? Përse e nisët? to do this? e_m > Krajem devedesetih javio se vrlo zanimljiv umetnički pokret e_m > Në fund të viteve 90, në Shqipëri kishte një grup apo lëvi- u Albaniji. Neki od tih umetnika zatim su se odselili u inostran- e_m > In the end of the ‘90s there was a very interesting artist zje shumë interesante artistësh. Por disa prej tyre ishin larguar stvo, što je stvorilo problem za kontinuitet scene. Naš cilj je bio da group/movement in Albania. Some of these artists left and went nga Shqipëria tashmë dhe jetonin e punonin jashtë, duke krijuar damo vidljivost onome što se dešavalo, ne samo internacionalno living abroad, creating a problem for the continuation in the scene. një problem për skenën vendase me largimin e tyre. Me fi llimin e prepoznatom radu tih pojedinaca, već da uradimo nešto ovde sa Our aim was to give visibility to what was happening - not simply to bienales ne synonim t’i jepnim dukshmëri asaj ç’ka po ndodhte në njima i drugim umetnicima, kako bismo pogurali samu scenu. U to the internationally recognized work of those individuals, but also to skenë, jo thjesht duke vënë në pah suksesin e këtyre individëve jas- vreme postojao je čitav pokret novih bijenala, i mi smo bili deo tog do something here with them and other artists, in order to give a htë Shqipërisë, por duke bërë diçka me ta dhe me të tjerë në Shqi- pokreta. S druge strane, postojao je i praktičan razlog. Tada je za push to the local scene itself. On the other hand there was a practi- përi, për t’i dhënë një shtysë vetë skenës vendase. Nga ana tjetër, većinu umetnika, a i danas je, bilo veoma teško da putuju slobodno, cal reason: it was, and it still is today, diffi cult for artists to travel kish dhe një arsye praktike: në atë kohë, ashtu si dhe sot ende, da rade na drugim mestima. Uvideli smo da je jedini način da se sa freely, to do things in other places. We decided that the only way to ishte shumë e vështirë për artistët të udhëtonin lirisht, të bënin ovim izborimo da otvorimo scenu i pozovemo druge da dođu ovde. deal with it was to open up the scene and invite the others in. apo paraqisnin punët e tyre në vende të tjera. Kështu, vendosëm se mënyra e vetme për tu përballur me këtë problem ishte të hapnim Tako je 1998. u Nacionalnoj galeriji ustanovljen prvi međunarodni In 1998 the fi rst International annual event was established in the skenën tonë dhe t’i ftonim të tjerët në Shqipëri. događaj (godišnja nagrada Onufri, koja postoji i danas). Posle toga National Gallery (the “Onufri” yearly award that still continues smo pomislili da je vreme da pokušamo da uradimo više i nastavi- today). And then after that we thought that it was time to start a Këtë e bëmë duke fi lluar ngjarjen e parë ndërkombëtare, në for- mo rad na uspostavljanju komunikacije i razmene, jedan od mogu- larger effort to continue the work on establishing communication mën e një ekspozite / çmim, në vitin 1998 (Çmimi “Onufri”), në Ga- ćih načina bila je organizacija bijenala. U to vreme postojao je trend and exchange, and one of the possible ways was to organize a bien- lerinë Kombëtare, një veprimtari që vazhdon ende sot e kësaj dite. uspostavljanja bijenala i mi smo postali deo toga. nial. At the time there was a hype around biennials and we became Pas kësaj, menduam se kish ardhur koha për një përpjekje më të part of that hype. madhe, dhe një nga mënyrat e mundëshme ishte organizimi i një edi muka / edi mukës Koliko ljudi je organizovalo prvi bijenale? bienaleje. Në atë kohë kish një lloj histerie për formatin e bienales With how many people did you organise that fi rst biennial? kudo në botë, dhe ne ju bashkangjitëm kësaj histerie. e_m > To je pomalo specifi čna priča, jer je prvi bijenale organizo- van sa Flash Art magazinom. Radili smo sa njima zato što smo u e_m > That’s a little bit of particular story, because the fi rst bienni- Me sa njerëz e organizove bienalen e parë? to vreme znali da bi bilo nemoguće da obezbedimo sve neophodne al was organised with Flash Art magazine. The reason to work with kontakte i pozovemo umetnike i kustose iz čitavog sveta. Poznajući Flash Art was that we knew that at that time it would be impossible e_m > Kjo është një histori më vetë, për arsye se bienalja e parë Flash Art, bilo je jasno da će ovo biti početna tačka, više nego stalna for us to get all the necessary contacts and invite artists and cura- u bashkëorganizuar me revistën Flash Art. Arsyeja që vendosëm saradnja – da nema budućnosti u tome. Tim je tada bio vrlo mali, tors from all over the world. Knowing Flash Art, it was clear that të punonim me Flash Artin ishte se në atë kohë, e dinim që nuk do troje ljudi, oduvek je troje ljudi radilo… this would be a starting point more than a continuous collabora- kish qene e mundur për ne të mblidhnim e organizonim të gjitha tion - there would be no future in this. Also the form of the biennial kontaktet e duhura për të ftuar artistë e kuratorë nga bota. Duke was not the one I wished for or I was looking for. The team at that e njohur mirë Flash Artin, për ishte e qartë që nga fi llimi që kjo 068 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 069 S e A Koliko si tada imao godina? time was very small, there were three people, and there has always bienale do ishte një fi llesë, por nuk do të kishte të ardhme me atë bashkëpunim. Gjithashtu, vetë ekspozita dhe veprimtaria që reali- e_m > 2001. sam imao trideset jednu. Jedan čovek je radio kao been three people working. zuam si bienalja e parë, nuk ish aspak ajo ç’ka prisja dhe ç’ka kisha producent i jedan kao koordinator. How old were you at that time? ndërmend unë. Grupi i punës që në atë kohë ishte shumë i vogël, vetëm tre njerëz, dhe po kaq është dhe sot. Da li ste dobili neku pomoć od grada ili vlade? e_m > I was 31 years old in 2001. I had one person working as pro- e_m > Nikad nismo dobili podršku centralne vlade, ali smo uvek ducer and one coordinator. Sa vjeç ishe në atë kohë? imali podršku grada. Polovinu sredstava za prvi bijenale zapravo je e_m Në 2001 isha 31 vjeç. Me mua kisha një person që punonte fi nansirao grad, a ja sam morao da obezbedim drugu polovinu. Did you get any support from the city or government? > si producent dhe një koordinatore. e_m > We never got support from the central government, but we Flash Art magazin je reklamirao Bijenale kao najveći umetnički always got support from the city. The fi rst biennial was actually half A patët mbështetje nga bashkia po qeveria? događaj organizovan s najmanje novca. To i dalje rade s praškim supported by the city and I had to apply and fundraise for the other bijenalom. Za mene je to bilo veoma problematično jer je sve ličilo half. e_m > Përgjatë gjithë viteve që kemi bërë bienalen nuk kemi patur na sajam umetnosti. Na taj način je Flash Art radio i sa galerijama i kurrë mbështetje nga qeveria, por gjithmonë kemi patur mbështe- ↓ dijagram finansiranja sa prodajom reklamnog prostora u katalogu... Momak iz Flash Arta It was marketed by Flash Art as the largest art event with the tje nga bashkia. Bienalja e parë u mbështet me gjysmën e fondeve ↓ diagram of financing je čak poslao i-mejl umetnicima rekavši im nešto poput: Ponesite smallest amount of money; they still continue to do it with the nga bashkia, ndërsa gjysmën tjetër unë e mblodha përmes apliki- nešto što vam može stati u kofer ili džep. Čak i ako ne uspete da Prague biennial today. For me that was problematic because the meve. ↓ diagrama e mbledhjes së fondeve donesete nešto, u redu je jer ćemo vas staviti u katalog. biennial looked very much like an art fair, which was also refl ected 070 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 071 S e A Naporno smo radili da postavimo izložbu, a kada je momak iz in how Flash Art worked with the galleries and with selling adver- Flash Arti e reklamoi si ngjarjen më të madhe të artit në botë, të Flash Arta dan pre otvaranja došao u Tiranu, pozvao sam ga da tisement space in the catalogue, etc. The guy of Flash Art even sent bërë me shumën më të vogël të parave; të njëjtën gjë bëjnë dhe sot dođe i pogleda izložbu, da vidi rezultat. On je bukvalno rekao: Ne an email to the artists saying something alike: ”Bring something me bienalen e Pragës. Për mua, ky aspekt ishte problematic, sepse zanima me izložba jer sam napravio katalog. Pomislio sam: Ovo that you can put in your suitcase or in your pocket. And even if you bienalja e parë në Tiranë dukej si një panair arti, një metdoë pune e je pogrešno, ne sme da bude ovako. Do razlaza sa Flash Art ma- don’t manage to bring anything it’s ok because we will put you in njohur për Flash Artin, të cilët punuan për t’i shitur galerive private gazinom došlo je nekoliko meseci kasnije, kada mi je u jednom the catalogue.” hapësirë reklame në katalogun e bienales. Pronari i Flash Artit od susreta rekao da će tiransko bijenale raditi u Pragu. Onda sam madje i dërgonte emaile të tilla artistëve të ftuar, si: “Përsa i përket rekao: OK, možeš da radiš bijenale i na Mesecu ako želiš, ali Tiranu We worked hard to install the exhibition, so when this guy of Flash punës për në bienale, sillni diçka të vogël, ndonjë gjë që mund ta radimo u Tirani. Art came to Tirana the day before the opening I invited him to go fusni në valixhe ose ne xhep. Madje edhe po nuk ja dolët të sillni and take a look of the exhibition to see the results. He literally said diçka për në ekspozitë nuk prish punë, se do ta vëmë në katalog.” Tada je postalo ozbiljno i morali smo da prihvatimo izazov i nastavi- “I’m not interested in the exhibition because I made a catalogue mo. Od drugog bijenala sve smo mi organizovali. Ono što smo oču- now.” Some months after, there was a split with the Flash Art Ne punuam shumë për ta instaluar ekspozitën, dhe një ditë para vali od prvog bijenala jeste ideja da ne budemo mi kustosi niti da magazine when in a occasional meeting I had with them they told hapjes unë e ftova pronarin e Flash Artit që t’i hidhnim një sy ek- imamo samo jednog kustosa. Umesto toga, osmisli bismo koncept, me that they would do the Tirana biennial in Prague. ”You can do it spozitës për të parë nëse gjithçka ishte në vend. Ai mu përgjigj fjalë pronašli lokaciju i bili kustosi jednog dela bijenala, a onda bismo on the moon if you want” I said, “but we’ll do Tirana in Tirana.”So për fjalë: “Nuk më intereson ekspozita, sepse tani e botova kata- pozvali ostale kuratore da dođu i rade s nama. Mislim da je drugo it became a serious challenge for us and we had to continue with logun”. Disa muaj më pas ne u ndamë me Flash Artin, kur ata më bijenale bio početak modela koji smo razvili. Bilo je veoma uzbud- it. From the second edition on everything was organised by us and njoftuan se do organizonin bienalen e Tiranës në Pragë. Atëhere ljivo i važno imati neke drugačije perspektive od perspektive samo what we preserved from the fi rst biennial was the idea that we did unë i thash se mund ta organizonin edhe në hënë nëse dëshironin, jedne osobe. Tako da su polako formirane nove mreže, stigle su not want to be the curators ourselves or have just one person to por ne do vazhdonim ta organizonim Tiranën në Tiranë. nove ideje, ali i dalje je drugi bijenale imao labavu strukturu, i dalje curate it. Instead, we designed the concept, found a location and je bio velik, sa nedovoljno formiranim fokusom i ciljem, iako uz ve- curated one part of the biennial and than invited other curators to Kështu, kjo histori u bë serioze për ne, dhe ne tani na duhej ta pra- bartana liki broj zanimljivih stvari i prve interakcije između umetnika. Tako come and work with us. I think the second edition was the start of nonim këtë sfi dë. Që nga episodi i dytë e këtej, gjithçka u organizua je posle drugog bijenala najveći izazov s kojim smo se suočili bio a scheme that we developed. It was very exciting and important to vetëm nga ne, dhe e vetmja gjë që u ruajt nga bienalja e parë ishte kako da zainteresujemo publiku. To je bila nova stvar, savremena get some different perspective rather than just live up to only one ideja se ne nuk donim të ishim kuratorët e vetëm të bienales, e umetnost. Shvatili smo da će ljudi, ako radimo ovaj veliki spektakl, persons’ perspective. Therefore, slowly new networks were cre- as nuk donim një person të vetëm ta kuronte atë. Në vend të këtij jednostavno doći da se pokažu na otvaranju, a zaboraviti na izložbu. ated, new ideas were brought in, but still the second biennale was formati, ne vendosëm të formulonim konceptin, të siguronim ven- loose in structure, still large and not with a very defi ned focus and din dhe të kuronim një pjesë të bienales, por të ftonim kuratorë të Moram da kažem da u Tirani nema umetničke publike, ona ne target, even though a lot of interesting things were happening and tjerë, ndërkombëtarë për të punuar së bashku me ne. Episodi i dytë postoji. Uvek sam smatrao da je to fascinantno, i da je veliki poten- the fi rst artist’s interactions were taking place. ishte fi llimi i kësaj skeme të re dhe unë edhe sot mendoj se është cijal jer je publika veoma raznolika. Zato smo pokušali da osmisli- më me rëndësi dhe më bukur të përfshish këndvështrime të njerë- mo kako da odgovorimo ovoj neumetničkoj publici. godine 2005. So, after the second edition the main challenge we were faced zve të ndryshëm, në vend që ta kufi zosh gjithçka me një person. godine, kada smo radili na trećem izdanju bijenala, došli smo na with, was how to make the public interested. Kështu, u ngritën rrjete të reja shkëmbimi dhe lindën ide të reja, ideju da struktura bijenala treba da bude razbijena na takozvane por edhe bienalja e dytë nuk e kish konsoliduar ende strukturën e epizode. Umesto da publici damo veliki spektakl ili događaj, ponu- e_m > I have to say that in Tirana there is no art crowd, it doesn’t saj, dhe nuk e kish të qartësuar as fokusin as qëllimin e saj, megji- dili smo joj manje porcije i pustili da one postepeno rastu. Na naše exist. I’ve always thought that that’s fascinating and a great poten- thqë shumë gjëra interesante dhe shkëmbime ndërartistike fi lluan iznenađenje, dobili smo dobar odgovor publike, ali je koncept funk- tial, because the public is very diverse. So we tried to think how to të ndodhin. cionisao i kod medija. Zato smo odlučili da je to uspešna struktura, respond to this non-art public that we had. In 2005, while working koju ćemo zadržati i potencijalno je nadograđivati. U to vreme bilo on the third edition, we came out with this idea that the structure Pas këtij edicioni të dytë, sfi da kryesore e vendosur para nesh je pet kustosa, pa je bilo i pet epizoda. Veći deo bijenala iz 2005. go- of the biennial should be broken into what we called episodes. dine održan je u podzemnoj garaži jednog od najvećih gradilišta u Instead of giving the audience this huge spectacle or event, we of- ishte si ta bënim publikun më të interesuar e më të përfshirë. Tirani, jer smo želeli da donekle odgovorimo na građevinsko ludilo fered them smaller portions of it and let it grow gradually. At the koje se dešavalo u gradu. Onda smo 2007. godine propustili jedno time we had invited fi ve curators, therefore we decided to do fi ve e_m > Më duhet të them se Tirana nuk ka një “turmë arti”, siç izdanje zbog nestabilne političke situacije i ozbiljnog nedostatka episodes. To our surprise, it worked really well with the audience gjejmë kudo në perëndim. Unë gjithmonë kam menduar se kjo fi nansijske podrške. Tada sam se i ja preselio u Švedsku, gde sam but it also worked well with the media. Thus we decided to keep është e mahnitëshme dhe është një potencial i madh, për arsye se adrian paci. bio pozvan da budem kustos na bijenalu u Getenbergu, pa je posta- this structure and possibly built on that, or develop that. publiku që na ndjek është i shumtë dhe shumë i ndryshëm. Duke lo nemoguće ići u korak sa ritmom bijenala u Tirani. u përpjekur për t’ju përgjigjur këtij publiku kaq të ndryshëm, kur In 2007 we missed one edition because of the unstable political fi lluam punën me edicionin e 2005, na lindi ideja që struktura e Ali nisam nikada napustio Tiranu zauvek, pa sam ponovo počeo da situation and a serious lack of fi nancial support. I had also person- bienales duhej ndarë në një numur ekspozitash/ngjarjesh, të ci- mislim o bijenalu. Od početka je bila prisutna ideja o hotelu Dajti, ally moved to Sweden where I was invited to curate the Gothenburg lat i quajtëm episode. Në vend që t’i ofronim publikut një ngjarje ne samo zato što je deo našeg kolektivnog sećanja, već i zato što je biennial, therefore it became impossible to keep the pace with gjigande dhe spektakolare, ne i dhamë copëza më të vogla të saj, reč o objektu u centru Tirane koji je napušten, koji u sebi ima dosta Tirana’s sequences. njëra pas tjetrës, duke bërë që ekspozita të rritej gradualisht. Në istorije, zadivljujuću i tipičnu arhitekturu. To se savršeno uklapalo However I never left Tirana for good, so I started again to think of atë kohë kishim ftuar 5 kuratorë, prandaj vendosëm të bëjmë 5 sa idejom koju smo želeli da istražimo – ideju o simboličkoj efi ka- the biennial. The idea of hosting the biennial in Hotel Dajti was episode. Për befasinë tonë, kjo skemë funksionoi shumë mirë duke snosti rama. present from the beginning, not only because it is part of our mem- krijuar një marrëdhënie të re me publikun dhe me median. Kështu ory, but also because it was an abandoned object in the middle of vendosëm ta ruajmë këtë strukturë dhe ta zhvillojmë më tej në të Da li je bilo teško dobiti dozvolu za korišćenje? the city that contained so much history, had a very fascinating and ardhmen. typical architecture. It sort of perfectly matched with the idea we e_m > Bilo je užasno teško dobiti dozvolu jer nam je rečeno da wanted to explore – the idea of the symbolic effi ciency of the frame. Në 2007 sidoqoftë, ne e humbëm një edicion për shkak të situatës centralna vlada nije zainteresovana za bijenale, niti za ono što bi të paqëndrueshme politike në vend dhe mungesës së theksuar të bijenale mogao doneti gradu, naciji, slici o naciji… Takođe, pošto je Was it hard to get the permission to use it? mbështetjes fi nanciare. Unë personalisht kisha ikur në Suedi ku po politička klima u zemlji veoma polarizovana, ako si ranije radio sa kuroja bienalen e Goteborgut, dhe për këtë arsye ishte e pamundur fudong nekim sa druge političke strane, okarakterisan si kao neprijatelj i e_m > It was extremely hard to get the permission. The central të ruanim intervalin për bienalen e Tiranës. od njih ne treba da očekuješ nikakvu pomoć. A opet, ovaj nedosta- government is not interested in the biennial or what the biennial tak interesovanja političara ima svoju dobru stranu jer na taj način can bring to the city or to the nation, etc. Also since the political Sidoqoftë, unë kurrë nuk jam larguar për fare nga Tirana, kështu bijenale ostaje nezavisan od različitih strana koje bi ga mogle zlo- climate is very polarized in the country, if you’ve done things before që fi llova të rimendoj për bienalen. Ideja për ta mbajtur në mjediset 072 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 073 S e A upotrebiti. Ipak, uspeli smo da pronađemo vezu u vladi kako bismo with one side of the politics, you are categorized as “enemy”, and leech e Hotel Dajtit ishte e pranishme që në çastet e para kur fi lluam të zatražili pomoć oko dozvole za upotrebu zgrade. Na taj način smo shouldn’t expect any support from the other one. Yet, on a third mendonim për realzimin e saj. Kjo jo vetëm se ndërtesa ish pjesë e i dobili usmenu potvrdu, ali nikada i pismenu. U tom trenutku smo level, this lack of interest from politics has its good side because it kujtesës tonë kombëtare, por edhe se gjendej e braktisur në mes të odlučili da se obratimo švajcarskoj i australijskoj ambasadi, koje keeps the biennial independent from the different sides that could qytetit, me një barrë historike shumë të madhe, arkitekturë tipike su nam bile bliske i koje su nam dosta pomagale. Njihovi ambasa- possibly misuse it. dhe mahnitëse, etj. Në një farë mënyre përputhej në mënyrë të për- dori su poslali pismo ministru koji je upravljao hotelom, a onda je sosur me idenë e bienales – Efi kasitetin Simbolik të Kornizës. konačno stigao zvaničan odgovor. Bio je adresiran na ambasade, However, we found a friend working in the government that under- a ne na nas, što je čak bilo i bolje jer ambasadama nisu mogli da took the task to ask for the permission to use the space. Through Ishte e vështirë të merrnit lejen për përdorimin e hotelit? kažu ne kada su jednom rekli da. Tako smo uspeli da obezbedimo his intervention we got a verbal confi rmation, but we never got a događaj. written one. At that point we decided to approach the Swiss and e_m > Tmerrësisht e vështirë. Qeveria nuk është aspak e interesu- Austrian embassies, that were close to us and helping a lot in ar në bienale apo atë ç’ka bienalja mund t’i ofrojë qeverisë, qytetit Ali do tada, kao i obično, već smo pozvali kustose i umetnike i po- the process. The ambassadors wrote a letter to the ministry that apo kombit. Gjithashtu, për shkak se klima politike në vend është čeli sa radom bez obezbeđenog prostora za izložbu (što smo uspeli administrated the hotel and fi nally there was an offi cial answer. mjaft e polarizuar, nëse më parë të kanë mbështetur ata të anës tek u junu). Za ovogodišnju ediciju T.I.C.A.B-a odlučili smo da pro- That’s how we managed to secure the venue. tjetër, këta këtej të konsiderojnë armik dhe nuk të mbështesin as- širimo polje interesovanja bijenala, želeći da obratimo pažnju i na pak. Megjithatë, në një shtresë të tretë, ky disinteresim i politikës promene u gradu tokom poslednjih 10 godina, iz urbane perspek- But by that time, as usual, we had already invited the curators and ka anën e tij të mirë, sepse e ka bërë bienalen të pamvarur nga anët tive. Poznajući rad Ane Džokić i Marka Nelena od ranije, i znajući artists and had started the work, even without having secured the e ndryshme të politikës, të cilat mund lehtësisht ta keqpërdorin atë. da dobro poznaju situaciju u regionu, odlučili smo da ih pozovemo exhibition venue (which we managed only in June). da se fokusiraju na arhitekturu i urbano (ne)planiranje, kako bismo Megjithatë ne gjetëm një mik që punonte në qeveri, që mori për- razvili jednu od epizoda bijenala. For the new edition of T.I.C.A.B, we decided that we wanted to ex- sipër të bisedonte për të siguruar hapësirën e hotelit. Përmes tij, pand the fi eld of interest of the biennale, wanting to address what mundëm të sigurojmë një konfi rmim gojor nga ministri përkatës, Konačno, nakon nekoliko sastanaka sa kustosima, posetama hote- had happened in the city during the last 10 years from an urban por kurrë nuk morëm dot një konfi rmim të shkruar. lu, razgovorima o umetnicima i postavci njihovih radova u prostoru, perspective. Knowing the work of Ana Dzokic and Marc Neelen 1. avgusta smo ušli u hotel. Morali smo da čistimo tri nedelje da from before, and also knowing that they were well aware about the Në këtë pikë, i kërkuam ndihmë ambasadës së Zvicrës dhe Austri- bismo počeli da radimo na postavci. region, we decided to invite them to work with a clearer focus on së, të dyja ndihmëse të bienales, që të kërkonin në formë zyrtare të architecture and urban (mis)planning, in order to develop one of mik drejtën e përdorimit të hotelit për bienalen. Ambasadorët shkruan Veliki broj radova su site-specifi c. Da li je to deo koncepta? the biennial’s episodes. një letër dhe ministria më në fund u përgjig me shkrim. Kështu ja Finally, after several meetings with the curators, visits to the site, dolëm ta sigurojmë hapësirën. e_m > Da i ne. Tako smo radili i ranije, ali možda zbog koncepta i talks about the artists and how we could place their contributions prostora i njegove istorije, ova vrsta radova je bila prisutnija ovoga in the space, on August 1st we entered the hotel. We had to clean it Por ndërkohë, ashtu si gjithmonë, ne e kishim fi lluar punën me puta. Ipak, ne mislim da bijenale treba da ima samo site specifi c for three weeks before we could start the installation. bienalen, kishim ftuar kuratorët dhe artistët, paçka se nuk e kishim radove. Ima postojećih dela koja su odlična i smatram da je to siguruar ende hapësirën e ekspozimit (të cilën e morëm vetëm prilika da se publici prezentuju, pa sam smatrao da bi trebalo da në Qershor). Për këtë edicion të ri kishim vendosur ta zgjeronim balansiramo između ove dve stvari. Bez sumnje, interakcija koja je Lots of works are site-specifi c projects. Is that something that fushën e interesit të bienales, duke dashur të analizonim atë ç’ka stvorena lokalno takođe je zanimljiva, pa nam je bilo veoma drago is in the concept? kish ndodhur me qytetin në 10 vitet e fundit nga një këndvështrim i da imamo što više site specifi c radova. e_m > Yes and no. It has also been the case before, but maybe zhvillimit urban. Duke njohur punën e Anës dhe Markut që më parë, because of the concept and the space and its history, this type of si dhe duke ditur se ata janë të përfshirë në rajon, vendosëm t’i ftoj- Šta je zajednička tačka umetnosti i arhitekture? Sve više umetnika works were more present this time. However, I don’t think that më të punojnë të përqëndruar tek arkitektura dhe (keq)planifi kimi se bavi arhitekturom kao temom, problemima grada i granicama biennials should only have site-specifi c works. There are existing urban, për të zhvilluar kështu një episode të ri në bienale. privatnog i javnog prostora. Koju ideju si ti imao za ovo bijenale? works that are great and I think it’s a chance to present them to the public so one shouldn’t loose that opportunity in favour of the site- Më në fund, pas shumë takimesh me kuratorët dhe vizitash në ho- e_m > Za nas, ili barem za mene, nije važno kako će se oni vizuel- specifi c works. No doubt that the interaction that is created locally tel, biseda mbi artistët dhe si do ndërtonim ekspozitën në hapësirë, no povezati. Meni je važno kako se oni povezuju u smislu diskursa. is also very interesting, so we were very keen to have as many site me 1 Gusht hymë në hotel, dhe fi lluam pastrimin që zgjati plot tre Mislim da je to uspelo na ovom bijenalu jer nas zanima da imamo specifi c as we could. javë. više uglova koji mogu da stvore diskurs. To je bio naš glavni fokus i bili smo sigurni da ćemo ih uklopiti i u prostor, što je bilo sekundar- How do you see the matching point between art and architecture? Shumë nga punët janë të bëra në vend. A është kjo diçka që ka no, da tako kažem. Meni je važnije da koristimo bijenale kao sred- të bëjë me konceptin? stvo vizuelne prezentacije, ali kroz diskurs. To je način na koji rade More and more artists are dealing with architecture issues, issues i Ana i Mark, i to je razlog zbog čega smo od početka bili sigurni da of the city and the border of private and public space. What e_m > Po dhe jo. Kjo ka ngjarë dhe në edicionet e mëparshme, por će posetioci moći da osete tok izložbe. was your idea here, for this biennial? ndoshta për shkak të konceptit dhe historisë së hapësirës, këto punë ishin më të shumta këtë herë. Sidoqoftë unë nuk mendoj se e_m > For us, or at least for me, what is important is not how they Da li ste uspeli da animirate publiku? Pomenuo si problem s pu- bienalet duhet të kenë vetëm punë të prodhuara në vend. Ka edhe will visually connect with each other. For me the important thing is shumë punë tepër të bukura dhe unë mendoj që bienalja është një blikom u Albaniji… how they connect with each other in terms of discourse. I think in this rast shumë i mirë për t’i paraqitur ato. Padyshim që ndërveprimi biennial it’s working very well because we are interested to have many vendor me punët e bëra në Tiranë është shumë interesant, prandaj e_m > Mislim da je bilo zadivljujuće, ovog puta stvarno drugačije, angles that can create a discourse. That was our main focus and we dhe ishim shumë të interesuar të kishim sa më shumë që ishte e kada je u pitanju reakcija publike. Nekoliko faktora je odigralo were sure that at some point we would make them fi t in the space as mundur. važnu ulogu. Najpre otvaranje samog hotela Dajti. Ovo je ponovo well, but that is secondary, so to speak. For me it’s more important to use the biennial as a tool to reach a discourse through the visual pre- od hotela napravilo objekat privlačnosti i znatiželje za mnoge pose- Si e shikon pikëtakimin mes artit dhe arkitekturës? Një numur tioce – čak i za one koji su na primer imali venčanja ovde, one koji sentation. This is also how Ana and Marc work and that’s why we were su ovde dugo radili ili druge koji su samo došli iz puke znatiželje, sure that there would be a fl ow when one visits the show. gjithmonë e më i madh artistësh po trajtojnë çështje të arki- da vide hotel – a onda jednom kada su unutra, postalo je neizbežno tekturës, të qytetit apo të kufi rit me jetës private dhe hapësirës da vide i bijenale. Drugo, kvalitet izložbe, njeni predlozi i koncepti i Did you manage to engage the audience to participate? You publike. Cila ishte ideja juaj në këtë bienale? postavka bijenala bili su veoma dobri i imali pozitivan eho, i treće, mentioned the problem of art public in Albania… mislim da je postojala neka vrsta kulturnog pada u protekle tri go- e_m > Për ne, ose së paku për mua, nuk ka shumë rëndësi se si e_m > I think it was amazing, really different this time when it adrian paci. arti dhe arkitektura lidhen vizualisht me njëri-tjetrin. Për mua, ajo 074 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 075 S e A dine u Tirani, pa je događaj iščekivan i svi su se radovali onome što comes to the response of the public. There were several factors ç’ka ka rëndësi është se si ato lidhen në formën e një diskursi. Unë će se dogoditi ovde. that contributed to this. First of all it was the re-opening of the mendoj që marrëdhënia mes tyre funksionon shumë mirë në këtë Hotel Dajti. This made it again an object of attraction and curiosity bienale. Për mua është e rëndësishme që bienalja të përdoret si jane alexander Znači, misliš da je to što ste preskočili jedno bijenale u stvari po- for many visitors – for e.g. those who had their wedding here, oth- një mjet për të ngritur një diskurs përmes paraqitjes vizuale. Ana moglo? ers that worked for many years here, or others yet that just came dhe Marku punojnë në këtë mënyrë, prandaj ishim të sigurtë se out of sheer curiosity to see the hotel – but once you were inside it rrjedha e vizitës në ekspozitë do ishte shumë e natyrshme. e_m > Da, to ima dvostruki efekat. Ima negativne posledice zbog was unavoidable to avoid the biennial itself. Second, the quality of diskontinuiteta, koji je najtipičniji fenomen albanskog ili globalnog the exhibition, its proposals and concept and the installation of the A ja dolët ta përfshinit publikun? Pak më lart përmende pro- društva današnjice, ali u isto vreme to je podiglo očekivanja, pa su biennial was very good and had a positive echo, and third, I think blemin e mungesës së publikut të artit në Shqipëri… ljudi stvarno iščekivali događaj, baš kao i mediji. Bijenale je bio vrlo there has been a dip in the cultural life during the last three years dobro medijski pokriven, što je pomoglo da dođe više ljudi, jer su in Tirana, so the event was very much expected and everybody was e_m > Mendoj se këtë herë përgjigja e publikut ishte e mrekullu- saznali za to u novinama i na TV-u. looking forward to what was happening here. eshme. Natyrisht, ka patur disa faktorë që kanë ndikuar. Së pari ishte rihapja e Hotel Dajtit. Kjo e ktheu atë sërish në një objekt tër- Kako objašnjavaš činjenicu da je Bijenale u Tirani postao tako So you actually think that the fact you skipped one biennial heqjeje dhe kurioziteti për shumë vizitorë, njerëz që ishin martuar popularan u regionu? U Beogradu se dosta pričalo o tome. O Ista- helped? aty, të tjerë që kishin punuar, apo të tjerë akoma që nuk kishin sh- kelur kurrë aty brenda. Por pasi ata hynin në mjediset e hotelit, të nbulu i Tirani. e_m > It has a double-sided effect. It has the negative effects of gjithë përballeshin me bienalen dhe gjendeshin brenda saj gjithas- e_m > Verovato zato što ispunjava neku funkciju, ali ipak nije eta- discontinuity, which is the most typical phenomenon of Albanian or htu. Së dyti, cilësia e ekspozitës, propozimet e sjella dhe koncepti bliran bijenale, u okviru koga nije moguće isprobati neoprobane global society today, but at the same time this increased expecta- i saj, si dhe instalimi i punëve ishin shumë të mira dhe kishin një pristupe. To takođe govori o značaju konteksta (rama) u kome se tions, so people were really looking forward to it and so was the me- jehonë pozitive. Së treti, unë mendoj se ka patur një rënie në jetën dešava - znači, čak i ovi formati i dalje mogu biti relevantni ako im dia. There has been incredible media coverage, which helped a lot to kulturore në Tiranë në 3-4 vitet e fundit, prandaj publiku e priste se pristupi sa prave strane. bring more people because they saw it in newspapers or on TV. disi me padurim bienalen dhe atë ç’ka do të ndodhte brenda saj. sugar jar Pra mendon se fakti që e humbët një edicion ju ndihmoi? Misliš li da bi ti bilo lakše ako bi institucionalizovali bijenale, da bi How do you explain the fact that Tirana biennial became so imao više ljudi da ti pomogne? important for the region? In Belgrade, people were talking a e_m > Po. Në fakt efekti është i dyfi shtë. Nga një anë kemi efektin negativ të mosvazhdimësisë, fenomeni më tipik i shoqërisë Shqip- e_m > Mislim da je ključni problem to što fi nansiranje bijenala lot about it. About Istanbul and Tirana. tare por dhe asaj globale sot; por nga ana tjetër, kjo ndërprerje zavisi od zakonodavstva koje formira kulturne politike. Jedina e_m > It’s probably because it is fulfi lling some function, yet it’s rriti pritjen dhe dëshirën, kështuqë njerëzit dhe madje dhe media, zemlja u regionu koja je napravila izvesne izmene u tom smislu not an established biennial, within which it’s impossible to try an prisnin me padurim hapjen e bienales. Dhe në fakt ka patur një je Hrvatska. Zakonska nemogućnost da se fi nansiraju dugoročni, unaffected approach. And it also speaks of the importance of the mbulim të pabesueshëm në media, që ndihmoi akoma më shumë strukturalni grantovi za nezavisne inicijative najveći je problem context (the frame) in which it takes place – meaning, even these në rritjen e numurit të vizitorëve. nezavisne scene u Albaniji, i šire, u regionu. Čak i ako ste prijatelj s formats can still be relevant if approached from the right angle. ministrom ili gradonačelnikom, zakon ne dozvoljava institucijama da nešto podržavaju na duže vreme. Nijedna institucija ili inicijativa Si e shpjegon faktin që Bienalja e Tiranës është bërë e rën- ne može da primi novac za projekat koji traje dve, tri ili četiri godi- Do you think it would be easier for you to institutionalize the dësishme për rajonin? Në Beograd njerëzit fl asin shumë për ne. Sve što vam fondacije kažu je da dođete mesec-dva pre doga- biennial so you could have more people to help and make things të. Për Stambollin dhe Tiranën. đaja, predstavite projekat da biste dobili novac i završite s tim. To je easier? najveći hendikep, što mora da se promeni kroz kolektivno širenje e_m > Ndoshta kjo vjen ngaqë bienalja përmbush një funksion të svesti same nezavisne scene, i zašto da ne, kroz kolektivnu akciju e_m > I think that the fundamental problem is that the biennial caktuar, por është ende një bienale e hapur, pa rregulla dhe struk- nezavisne scene na regionalnom nivou. Kroz pojedinačne napore funding depends on legislation that forms cultural politics. The only turë shumë të formuar, brenda së cilës nuk është e mundur të ništa se ne može postići. country in the region that has made some changes in this direc- mbash një qëndrim të papërfshirë. Por njëkohësisht kjo fl et edhe tion is Croatia. The legal impossibility to fund long term, structural për rëndësinë e kontekstit (kornizës) në të cilin mbahet bienalja grants for independent initiatives, is the biggest problem for the – dmth, edhe formate të tilla, sot të konsideruara problematike, Gotovo svi ljudi koji su ovde došli preko Ane i Marka rade individualno, independent scene in Albania and the wider region. So even if you mund të jenë ende të rëndësishëm nëse bëhen me qasjen e duhur. a ne u sistemima institucija. Čest je slučaj da ljudi rade tako, recimo, are friends with a minister or a mayor, law doesn’t allow the insti- pet ili deset godina, a onda se umore i počnu da rade nešto drugo. tutions to support you in the long term. No institution or initiative Mendon se do jetë më e lehtë për ta institucionalizuar bienalen Postoji čitav taj potencijal koji lako postaje propuštena prilika. can be given money for a two, three or four year project. All the në të ardhmen, duke shtuar kështu numurin e njerëzve që pu- funding institutions tell you is to come one or two months before e_m > To je veoma dosadna stvar. Ne mislim da je nemoguće, the event, present the project to get some money and get done with nojnë dhe duke lehtësuar proceset? bilo lokalno ili regionalno, udružiti snage i pokušati promeniti ovu it. This is the biggest handicap that has to be changed through a e_m > Unë mendoj se problemi themelor me egzistencën e situaciju, na primer, ministrima kulture predstaviti problem. Ali tu collective increase of awareness, and why not, collective action on a bienales lidhet me legjislacionin në fuqi, që përcakton politikat se krije opasnost. Od tog momenta prestajete da budete kustos ili regional basis by the independent scene. Through individual efforts kulturore. I vetmi vend në rajon që ka bërë disa hapa përpara në umetnik i postajete političar, ili birokrata na neki način. I to je tako- you get nowhere. këtë drejtim është Kroacia. Pamundësia ligjore për të mbështetur đe problem sa međunarodnim fondacijama koje pokušavaju da daju me programme afatgjata, me grante administrative për iniciativat strukturalne grantove. Mislim da trenutni način na koji su oni pri- Almost all the people that are here now through Ana and Marc e pavarura, është problemi më i madh për skenën e pavarur në menjeni ubija kreativnost (iako je kreativnost danas često pogrešno Shqipëri dhe në rajon. Të gjitha institucionet qendrore dhe vendore korišćena reč). U tom smislu svi moramo da razmišljamo šta nam work as individuals and not within the system of institutions. të thonë të vish nja dy muaj para realizimit të projektit. Ky është je činiti, pre nego što bude prekasno. People are doing that for, I don’t know, fi ve or ten years and handikapi më i madh që duhet ndryshuar përmes një ndërgjegjësi- then they get tired and try to do something else. You have all mi të përbashkët, dhe përse jo, një aksioni të përbashkët rajonal të Na koji način Bijenale menja lokalnu scenu? To je prilika za mlade that potential easily becoming lost opportunities. skenës së pavarur. Përmes përpjekjeve individuale nuk do shkojmë ljude da vide različite stvari. e_m > It’s a very boring thing. I don’t think it’s impossible, either shumë larg. e_m > To je jedan od razloga zbog čega to radimo, iako to nije re- locally or regionally to join efforts in trying to change this situation, šenje, bijenale nije rešenje. e.g. by bringing together ministers of culture and present the case. Pothuajse të gjithë njerëzit që kanë ardhur këtu të ftuar nga But that’s where the problem lies; from there you stop being a cu- Ana dhe Marku janë individë jashtë sistemit të institucioneve. rator or artist and you become a politician or a bureaucrat in a way, Njerëzit punojnë kështu nuk mbaj mend se qëkur, pesë apo leguillon 076 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 077 S e A Da li se menja i način učenja u školama? you know. And this is a problem also with international funding dhjetë vjet dhe pastaj ata lodhen dhe bëjnë diçka tjetër. I gjithë schemes that attempt to provide structural grants. I think the cur- ky potencial kthehet në shanse të humbura. e_m > Da, ali i na problematičan način, jer lako padaju u čudnu rent way they are implemented kills creativity (even though creativ- zamku. Nekad vidite na vrlo tradicionalnoj Akademiji likovnih ity is a very misused word today). It’s in this respect we all have to e_m > Është diçka shumë e mërzitshme. Megjithatë, unë mendoj umetnosti da svi odjednom rade video bez ikakvog razloga, samo think what can be done, before it’s too late. se nuk është e pamundur, si lokalisht ashtu dhe në shkallë rajona- zato što misle da su, ako rade video, savremeniji. To je vrlo površan le, të bashkohen përpjekjet me qëllim ndryshimin e kësaj situate, način razmišljanja. Trebalo bi ići dublje i pokušati promeniti način How does it change the local scene? The biennial is an oppor- p.sh. duke sjellë së bashku ministrant e kulturës. Por këtu fi llon predavanja, ne samo površno, kroz puku promenu medijuma. Nije dhe një problem tjetër – nga ky moment ti pushon së qeni kurator reč o sredstvu koje se koristi, već o tome kako se koristi. Mislim da tunity for young people to see different things. apo artist dhe fi llon dhe bëhesh politikan apo burokrat. Dhe ky je to povezano s ogromnim problemom društvenog diskontinuiteta, e_m > That’s one of the aims why it is done, even though that’s problem egziston edhe me grantet ndërkombëtare që përpiqen të koji se onda odslikava i na umetničku scenu. Za razliku od ostalih not a solution - the biennial is not a solution. ofrojnë mbështetje institucionale. Më duket se mënyra përmes së zemalja u regionu, najveći problem albanske scene je nedostatak cilës ata zbatojnë politkat e tyre grantdhënëse do të vrasë krijimta- zajedničke akcije i kolektivnog osećanja. Umetnici, čak i mladi, drže Does it change the way of learning at school? rinë (megjithqë krijimtaria është një fjalë shumë e keqpërdorur se ove društvene zaostavštine koju imamo već pedeset godina, u sot). Pikërisht për këtë duhet të mendojmë se çfarë mund të bëhet kojoj je država imala kontrolu i govorila šta da radimo i obezbeđiva- e_m > Yes, but in also in a problematic way, because they easily përpara se të jetë vonë. la sve za uzvrat. Tako da oni i dalje očekuju - možda ne u istoj meri fall in a strange trap. Sometime you see that in a very traditional - da neko, na primer, organizuje bijenale da bi oni bili umetnici. Ali academy of fi ne arts everybody is suddenly working with video, Si ndikon bienalja në skenën vendase? A është ajo një mundësi u stvarnosti scenu ne stvaraju institucije i inicijative. Scenu stvaraju without any reason, just because they think if you work with video umetnici. Trebalo bi da bude vrlo jednostavno, na primer, okupite se you’re more contemporary. It’s very superfi cial way of thinking. It për të rinjtë t’i shohin gjërat ndryshe? u stanu ili kafi ću, ili gde god želite. Ponesete sa sobom neke rado- should go deeper and try to change the way how teaching is done, e_m > Ky është një nga qëllimet përse e organizojmë, por sidoqof- ve, pozovete prijatelje i počnete da razgovarate o tome, a onda po- not merely touch the surface, in the form of a mere change of me- të kjo nuk është zgjidhja – dmth bienalja nuk është zgjidhja për kušate to da proširite i krenete dalje. To je poruka koju pokušavam dium. It’s not about the tool you use, it’s about how to use the tool. problemet e skenës. da prenesem, ali veoma ju je teško preneti mladim generacijama, I think this is linked closely to the huge problem of discontinuity of kovylina ili bilo kojoj generaciji umetnika. our society that is refl ected also in the artistic scene. Differently A ndikon ajo në proçesin e mësimdhënies? from other countries in the region, the biggest problem of the Al- banian scene is the lack of collective action and collective feeling. e_m > Po, por shpesh edhe në mënyrë problematike, sepse ata Artists, even young artists, are stuck in this societal legacy that bien lehtësisht në gracka. Shpesh sheh që në një akademi shumë we have for 50 years, in which the state was the one in command tradicionale arti, papritmas të gjithë studentët puojnë me video, telling you what to do and providing all for you. So they still expect thjesht sepse ata mendojnë se të punosh me video të bën më bash- - maybe not to the same extent, - someone to organise the bien- këkohor. Kjo është një mënyrë shumë e sipërfaqëshme. Ç’ka duhet nial e.g., so they can be the artists. But in reality, the scene is not bërë është që duhet hyrë më thellë, dhe duhet ndryshuar mënyra created by the institutions or the initiatives. The artists create the e mësimdhënies, jo thjesht sipërfaqja, përmes ndryshimit të me- scene. It has to be very simple, like you gather in your fl at or a café diumit. Nuk ka rëndësi ç’medium përdor, rëndësi ka si e përdor or wherever you want. You take some of your things, you invite your atë. Kjo ka padyshim lidhje me mosvazhdimësinë që përmendëm. friends and start talking about it. From there you try to grow up, Ndryshe nga vendet e tjera në rajon, problemi më i madh në Shqi- you know. This is the message that I’m trying to convey, but it’s very përi është mungesa totale e veprimit të përbashkët. Artistët, të rinj hard for it to settle in the minds of the young generation, or any apo të vjetër, kanë mbetur pre e trashëgimisë së vjetër që patëm generation of artists, for that matter. për 50 vjet, në të cilën shteti ishte kontrolluesi dhe kujdestari për gjithçka. Kështu, ata ende presin që dikush të bëjë diçka – ne të bëjmë bienalen – që ata të mund të jenë artistë. Por në të vër- tetë, skena nuk krijohet nga institucionet apo iniciativat, skenën e bëjnë artistët. Është fare e thjeshtë, fi llon duke u mbledhur në apartementin ku jeton, apo në një kafene. Sill me vete gjërat që ke bërë, fto disa miq dhe fol për to. Nga aty, përpiqu të bësh diçka më alys të madhe. Ky është mesazhi që po përpiqem të përcjell prej disa kohësh, por është shumë e vështirë të gjejë vend në mendjet e arti- stëve të çfarëdo gjenerate qofshin.

rubiku boeschenstein mornerud 078 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 079 S e A Pre i posle Before and Para rama After the dhe Pas Frame Kornizës

text_ana nikitović photo_ ana džokić and marc neelen

Na otvaranju ovogodišnjeg Bijenala u At the opening of this year’s Istanbul Bien- Në hapjen e Bienles së sivjetme të Stam- Istanbulu srela sam starijeg, veoma uva- nial, I met an elderly, very distinguished bollit takova një koleg shumë të shquar, ženog kolegu, sa kojim sam usput i na colleague, with whom I casually and briefl y më të vjetër në moshë, me të cilin sh- brzinu, kako to obično na otvaranjima – as is common during openings – com- këmbeva disa komente mbi ekspozitën biva, komentarisala izložbu. U nekom mented on the exhibition. At some point I – siç ndodh rëndom nëpër hapje. Dikur trenutku sam pomenula kako ću ubrzo mentioned I would soon visit the Biannual i përmenda që së shpejti do vizitoja dhe posetiti i Bijenale u Tirani. Moj sagovornik in Tirana too. He was surprised with the Bienalen e Tiranës. Ai u habit nga fakti që je bio iznenađen činjenicom da se izložba fact that it was indeed happening this year. bienalja në Tiranë po mbahej dhe ajo si- ove godine ipak dešava. S obzirom na to Considering who it was, as well as how vjet. Duke patur parasysh se kush ishte ai, o kome je reč, kao i o tome koliko je ovaj well this exhibition maker is acquainted si dhe se sa mirë i njeh ekspozitat (mjafton exhibition maker upućen u svetska deša- with the goings on in the art scene (it shall të them se pas Stambollit ai po shkonte vanja na umetničkoj sceni (dovoljno je reći suffi ce to say that he visited Istanbul on në Lion), prisja që ai ta dinte që dhe Tira- da je Istanbul posetio na putu za Bijenale his way to the Lyon Biennial), I expected he na mbahej sivjet, por kjo nuk kish shumë u Lionu), očekivala sam da zna, ali je to u would have known, but that was less rel- rëndësi. Ajo ç’ka kish rëndësi, është ç’ka ovom slučaju bilo manje bitno. Bitno je ono evant in this case. What was relevant was psikoanaliza na ka mësuar, se gjithmonë čemu nas je naučila psihoanaliza − da je what psychoanalysis had taught us – that arsyeja pse nënvleftësojme dicka është gotovo uvek važniji razlog zbog kog smo the reason why we overlooked something më e rëndësishme se gjëja që nënvlef- nešto prevideli od same stvari koju smo is almost always more important than the tësojmë. Ja përse skualifi kimi i papritur i prevideli. Zato mi se neočekivani propust actual thing we overlooked. This is why kolegut tim më me përvojë mu duk inte- mog starijeg kolege učinio zanimljivim. On the unexpected omission by my senior resant. Duke marrë si shembull mënyrën nam pokazuje na koji način, kada mislimo colleague seemed interesting. It shows us se çfarë mendojmë për bienalen e Tiranës, o Bijenalu u Tirani, možemo misliti o bije- in what way, when speaking of the Tirana na tregon se çfarë mendojmë për bienalet nalima uopšte. Biannual, we actually speak about bienni- në përgjithësi. als in general. U protekloj deceniji puno se pričalo o bije- Gjatë dhjetë viteve të fundit është folur nalima, rasutim širom Evrope i sveta, kao During the last decade there was much shumë për bienalet, të përhapura nëpër destinacijama specifi čne vrstekulturnog talk about biennials, dispersed around Europë, si dhe për botën si një destinacion turizma. Bijenale u Tirani zauzimao je Europe and the world as cultural tourism i turizmit kulturor. Bienalja e Tiranës ka posebno mesto u debatama o proliferaciji destinations of sorts. The Biannual in zënë një vend të rëndësishëm në debatet temkinization, meant to create an illusion si diçka më shumë se thjesht një potemki- bijenala i sličnih velikih izložbi. Ukazivalo Tirana has occupied a signifi cant position mbi shtimin e numurit të bienaleve dhe of decentralisation in fringe conditions. nizim, që ka për synim të krijojë iluzionin e je na poseban paradoks ovog trenda − na- in the debates on the proliferation of bien- ekspozitave të mëdha të ngjashme. Ky Now that it has persisted, it is ready to një decentralizimi në kushte tejet anësore. ime, mnogi od novih bijenalskih centara nials and similar perennial exhibitions. diskutim ka nxjerrë në pah një paradoks të raise the question of the format’s potential Tani që ajo këmbënguli të vazhdojë, ajo nemaju osnovne infrastrukturne uslove It pointed to a particular paradox in this posaçëm në këtë trend – faktin që shumë and limitations, of the responsibility and është gati të ngrejë pyetjen mbi potenci- za održavanje tako skupih i kompleksnih trend – namely, many of the new biannual nga qendrat e reja të bienaleve nuk e the role of the curator, the issue of the alet dhe kufi zimet e formatit të bienaleve, umetničkih manifestacija. Tirana je tako centres do not have the basic infrastruc- kanë infrastrukturën bazë për të mbajtur construction of (art) institutions, as well të përgjegjësisë dhe rolit të kuratorit, të predstavljala krajnju periferiju, nekakvo tural conditions to hold such expensive ngjarje të tilla artistike, të shtrenjta dhe as the possibility of engaging in social çështjes së ndërtimit të institucioneve (të granično područje održivosti same institu- and complex art events. Tirana has thus komplekse. Tirana për më tepër, ka qenë discourse. By considering the structure artit), si dhe të mundësisë për t’u përfshi- cije bijenala. Nakon što je pre dve godine been perceived as the ultimate periphery, periferia e skajshme, një zonë kufi tare of this edition divided into three episodes, rë në një diskurs shoqëror. Duke vëzhguar preskočen, deo umetničke javnosti je a place at the frontiers of the sustainability përsa i përket aftësisë fi nanciare të vetë as well as their approaches, one gets the strukturën e këtij edicioni të ndarë në tre odahnuo i sa izvesnim olakšanjem konsta- of the very institution of biennial. institucionit të bienales. impression of actuality of the biennial as episode, si dhe qëndrimet e tyre përka- tovao njegovu smrt. Onoliko koliko je mo- After it was skipped two years ago, a por- Pasi u la përpara dy vitesh, një pjesë e institution in the context of marginalised tëse, të krijohet menjëherë përshtypja glo da traje, trajalo je. Kao da je u pitanju tion of the art public was relieved and with publikut ndërkombëtar të artit u ndje e cities like Tirana. Perhaps the metaphor e rëndësisë së bienales si institucion në bio samo nekakav probni period. Međutim, a certain comfort diagnosed it dead. It lehtësuar, dhe me një lloj rehatie e diagno- on potemkinization should be revisited as kontekstin e qyteteve të margjinalizuara Bijenale u Tirani se desio ponovo, i upravo had lasted as long as it could, as if it had stikoi atë si të vdekur. Kish zgjatur aq sa appropriate introduction into the approach si Tirana. Ndoshta metafora e potemki- to nam olakšava da na njega gledamo kao only been a sort of a trial period. However, kish mundur, si për të thënë kish zgjatur to this year’s concept, titled Symbolic Effi - nizimit duhet riparë si një hyrje e mirë në na nešto više od potemkinizacije koja u the Tirana Biannual happened again, and sa për një periudhë prove. Megjithatë, Bi- ciency of the Frame. qasjen e konceptit të këtij viti, me titull uslovima periferije treba da ostvari privid precisely this is what made it easier for enalja e Tiranës u bë sërish, dhe pikërisht Efi kasiteti Simbolik i Kornizës. decentralizovanosti. Sada kada je nastavio us to see it as something more than a po- kjo e bëri më të lehtë për ne që ta shihnim 080 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 081 S e A S e A sa održavanjem, spreman je da postavi Namely, the story goes that during Enver Me pak fjalë, gjatë regjimit të Enver Danas se u stručnoj javnosti sa izvesnim cist regime, this hotel was the only one Kjo ndërtesë në qendër të Tiranës, me pitanje potencijala i ograničenja samog Hoxha’s time, in the conditions of self- Hoxhës, në kushtet e vetëizolimit, Shqi- podozrenjem gleda na ovakav tip izložbi. during the communist period that foreign- pamjen e saj përfaqësuese, e ruajtur për formata, odgovornosti i uloge kustosa, pita- isolation, impoverished Albania put up përia e varfëruar ndërtoi disa butafori në Postavlja se pitanje da li one mogu rezul- ers were allowed to stay in. This building vite të tëra, më në fund, në këtë periudhën nje izgradnje (umetničkih) institucija, kao i props in places where their neighbours vendet ku fqinjët e saj mund ta shihnin të tirati drugačijim i interesantnijim ishodom in the centre of Tirana, with its repre- tonë në dukje post-ideologjike, ishte hapur mogućnosti angažovanja socijalnog diskur- could see it with their naked eye. As there zbuluar. Duke mos pasur fonde për ndër- ili pak inventivnijom kustoskom praksom. sentative appearance long and carefully për të gjithë. Pas disa vitesh rezistence, sa. Razmatranjem strukture ovog izdanja were no funds for construction or devel- tim apo zhvillim, u mjaftuan me pikturimin Jednostavan odgovor bi mogao da gla- preserved, had now, in the period of the hoteli u vodh dhe u zhvat dhe tani, brendia podeljenog u tri epizode, kao i njihovih opment, it was enough to paint the props e butaforive si hotele luksoze, anije apo si – sve zavisi od rama. Očigledno svesni seemingly post-ideological quiet, become e tij ende mbresëlënëse, i jep tezës së ku- pristupa, stiče se utisak aktuelnosti institu- as luxurious hotels, ships or harbours, porte, si imazhet e lulëzimit. Vështrimi ovoga, kustosi nam predlažu da izložbeni open to all. After several years of resist- ratorëve një mbështetje të fortë pamore. cije bijenala u kontekstu marginalizovanih being the images of prosperity. The view nga Tjetrit ishte me rëndësi, dhe për më prostor hotela Dajti smatramo njenim ing, it was looted and vandalised, and now Siç e dimë, nuk ka absolutisht asnjë vend gradova poput Tirane. Možda se upravo of the other was counted on, and, more tepër, të gjitha veprimet u ndërmorën për simboličkim okvirom. Izgrađen krajem its still impressive interior provides strong të paanshëm ekspozimi. Shikuesit i duhet treba vratiti na metaforu o potemkinizaciji importantly, actions were taken so as to ta kënaqur këtë vështrim. Duke krijuar tridesetih, za vreme fašističke italijanske visual support to the curators’ thesis. As të nxjerrë një përfundim mbi gjithçka që kao dobrom uvodu za pristup ovogodišnjoj please that view. By creating the illusion of iluzionin e bollëkut, u krijuan dhe imazhet vlasti, ovaj hotel je tokom komunističkog we know there is no such thing as abso- shtresat historike të lartpërmendura të koncepciji, naslovljenoj Simboličko dejstvo prosperity, the images of prosperity were e bollëkut, të cilat mund ti krahasojmë perioda bio jedini u kome su smeli da bo- lutely neutral place to present art, the hotel Dajtit na tregojnë, si dhe mbi vlerën rama (Symbolic effi ciency of the frame). created, which we can freely consider the lirisht me modelin e tanishëm të dëshirës rave stranci. Ova zgrada u samom centru viewer is left to make a conclusion about e tyre simbolike sot. contemporary counterpart of a large ex- për një një ekspozite të madhe, megjithë Tirane, čiji je reprezentativni izgled dugo everything the mentioned layers of the Naime, postoji priča da je za vreme Envera hibition, despite the lack of infrastructure mungesën e infrastrukturës, apo munge- čuvan, sada je, u periodu navodnog posti- Hotel Dajti’s history are telling them and Çështja e marrëdhënies me publikun nuk Hodže, u uslovima samoizolacije, osiro- or else the lack of interest from the local sën e interesit nga publiku vendas. Por ky deološkog smirivanja, postala otvorena za what their symbolic value might be today. mund në ansjë mënyrë të anashkalohet mašena Albanija postavljala pozorišne audience. nuk ishte aspak rasti në Bienalen e Tiranës. sve. Nakon nekoliko godina odolevanja, kur analzion një bienale. Nëse ndodh kulise na mesta koja su njihovi susedi s Kuratorët përzgjodhën të merreshin me bila je opljačkana i ogoljena, te sada njena The issue of the relationship with the që mundësia e një bienaleje për t’i folur one strane zida mogli da vide golim okom. This, however, was not the case here. pasojat e kornizimit të pamjes, por vendo- i dalje impresivna unutrašnjost pruža jaku audience can under no circumstances be publikut vendas nuk përdoret, atëhere Kako nisu postojala sredstva za izgradnju The curators did choose to deal with the sën t’i qaseshin nga një kënd tjetër – nga vizuelnu podršku kustoskoj tezi. Kako zna- overlooked when reviewing a biennial. If kthehemi tek ajo historia e potemkinizimit, i razvoj, bilo je dovoljno da se na kulisama consequences of framing the view, but këndi i përshkruar nga Slavoj Zhizhek në mo da apsolutno neutralno mesto za izla- by chance the opportunity for a biennial por fatmirësisht nuk do të kemi nevojë oslikaju luksuzni hoteli, brodovi i luke, they decided to approach it from a differ- librin e tij Pamja e Parallaksit. Në kufi rin ganje ne postoji, na posmatraču ostaje da to address the local audience is not taken, për të në këtë rast. Megjithqë unë nuk dakle predstave blagostanja. Računalo ent angle – the one portrayed by Slavoj mes dy Koreve, jugorët ndërtuan një struk- zaključi o čemu govore svi nabrojani slojevi we could go back to the story of potemki- pata mundësinë të shoh të treja episodet se na pogled drugog i, što je još važnije, Žižek in his book The Parallax View. On turë teatrore me një dritare të madhe, që e prošlosti hotela Dajti i koju simboličku nization, but fortunately there will be no e Bienales, as të marr pjesë në dialogjet delovalo se tako da se tom pogledu ugodi. the border between two Koreas, southern përdorën për të kornizuar pamjen drejt Ko- vrednost imaju danas. need for that here. Although I have not e Episodit 2, i pata të gjitha mundësitë Proizvodnjom privida blagostanja zapravo neighbours built a form of theatrical con- resë së Veriut. Kështu, përmes aktit të thje- had the possibility to see all three of the të dëshmoj se sa shumë publiku vendas su proizvođene predstave blagostanja, što struction in the form of a large window, shtë të kornizimit, ajo ç’ka ata vunë në duk- Upravo se pitanje odnosa prema publici Biannual episodes, nor attend dialogues e çmon këtë përpjekje. Vizitat e publikut slobodno možemo smatrati savremenim using it to frame the view from North je mori formën e fantazmës dhe spektaklit. nikako ne sme prevideti prilikom osvrta na within the Episode 2, I was able to ascer- ndërkombëtar priteshin vetëm në Episodin pandanom velike izložbe uprkos nedostat- Korea. Thus by the mere act of framing, Ajo ç’ka po shohim mbetet e pandryshuar određeno bijenale. Ukoliko se kojim sluča- tain how much the local audience appreci- 3të, sic rekomandohej dhe në webfaqen ku infrastrukture ili pak nedostatku inte- what they had to show was given the sta- në fakt, por veç fakti që po e shohim për- jem propusti prilika da se bijenale obrati ates the endeavour. The attendance of the zyrtare të bienales. Megjithatë ekspozita resovanja lokalne publike. tus of phantasm and spectacle. What we mes një kornize e ndryshon krejtësisht per- lokalnoj publici, ponovo se možemo vratiti international audience had been expected ishte shumë e vizituar edhe gjatë javës së are looking at remains unchanged, but the ceptimin dhe përjetimin tonë. Ç’ka na sjell na priču o potemkinizaciji, ali srećom za only after all three episodes have been parë të saj. Interesante ishte se publiku nuk To, međutim, ovde nije bio slučaj. Kustosi very fact that we are looking at it through në pyetjen se a duhet të ndryshojë mënyra tim ovde neće biti potrebe. Iako nisam exhibited, as was the recommendation on ishte thjesht me artdashës të rinj. Përkun- jesu odabrali da se bave posledicama a frame, changes our perception, as well se si konsiderojmë formatin e shumëpër- imala mogućnost da vidim sve tri epizode the Biannual’s offi cial website. However, drazi, kish shumë zotërinj të vjetër, si ata uramljivanja pogleda, ali su odlučili da mu as our experience. Which brings us to the folur të ekspozitës në varësi të konteksit bijenala niti da prisustvujem dijalozima u the exhibition was very well attended even që mund të hasësh gjatë ditës në parkun pristupe iz drugog ugla − onog koji je u question of whether the manner in which d.m.th. kornizimit? Sepse fare lehtë mund okviru druge epizode, uspela sam da se during the fi rst week. It is interesting that e Kalemegdanit për shembull. Kaq përsa svojoj Paralaksi prikazao Slavoj Žižek. Na we are looking at the format of the exhibi- ta karakterizojmë Episodin 1 të Bienales uverim koliko lokalna publika ceni ovaj the audience did not consist of young art- i përket ndërkombëtarizimit dhe disa pre- granici između dve Koreje južni susedi su tion changes depending on context, i.e. së Tiranës si një ekspozitë tipike bienaleje: poduhvat. Poseta internacionalne publike lovers only. On the contrary, there were tendimeve se bienalet kanë një tendencë izgradili neku vrstu pozorišne konstrukcije framing? Because we can perhaps most një temë e formuluar mirë, me një titull očekivala se tek kada sve tri epizode budu many of the elderly gentlemen, much alike për të anashkaluar publikun vendas. u obliku velikog prozora kojom su uramili easily characterise the First Episode of interesant, me një listë artistësh me një postavljene, što je bila i preporuka na those you can run into during the day in pogled iz Severne Koreje. Na taj način the Tirana Biannual as a typical biannual ekuilibër të mirë mes „të rinjve“ dhe „të zvaničnoj veb-stranici bijenala. Međutim, Kalemegdan park, for example. So much Këtu vijmë në pyetjen e dytë të rën- je pukim činom uramljivanja onome što exhibition: a well formulated topic with an famshmëve“, vendas dhe ndërkombëtarë, i tokom prve dve nedelje izložba je bila about internationalization and certain dësishme për bienalet apo ekspozita të su imali da pokažu dat status fantazma i interesting title, a list of artists presenting me punë të prodhuara dhe të transportuara veoma posećena. Zanimljivo je da publiku claims that it has a tendency to overlook tilla të mëdha, dhe kjo është pyetja si spektakla. Ono u šta gledamo ostaje ne- a good balance between ‘emerging’ and të cilat ndërkomunikojnë me njëra tjetrën, nisu činili samo mladi art-loveri. Naprotiv, the goings-on at home. lidhen ato me kontekstin vendas. Në rastin promenjeno, ali se samom činjenicom da ‘well established’, local and international por jo të keqvendosura në hapësirë, cdo bilo je tu mnogo starije i sredovečne gos- Thus we come to the second important e Tiranës, kemi të bëjmë me kontekstin gledamo kroz nekakav ram menja način artists, produced and transported works gjë e mbështetur përsosmërisht nga ana pode, poput one koju tokom dana možete question for biennials and similar peren- e ndryshimeve intensive dhe zhvillimeve naše percepcije, kao i naš doživljaj. Time which are in inter-communication, but not teknike dhe vendosur bukur në raport me sresti, recimo, na Kalemegdanu. Toliko o nial exhibitions, and it is the question on të ndërlikuara përmes të cilave qyteti dhe dolazimo do pitanja da li se način na koji fi rmly set within the space, everything per- hapësirën e mrekullueshme që mbartte internacionalizaciji i nekim tvrdnjama da how it relates to the local context. In the popullsia e tij janë pothuajse trefi shuar. gledamo format izložbe menja u zavisnosti fectly supported technically and positioned ekspozitën. E gjitha pra, një ekspozitë ti- ona ima sklonost da zanemaruje ono što case of Tirana, it is the context of intensive Bashkëdrejtorët e bienales, Edi Muka dhe od konteksta, tj. uramljivanja? Jer prvu in relation to the fabulous interior of the pike bienaleje – por një e mirë ama – nga se dešava kod kuće. changes and complicated development, Joa Ljungberg, „kanë si synim të krijojnë epizodu Bijenala u Tirani možda najlakše exhibition space. All in all, a typical – and a kuratorët Edi Muka dhe Joa Ljungberg. through which in the last two decades its një diskurs shoqëror përmes bienales“. možemo okarakterisati kao tipičnu bijenal- good one – biennial exhibition by curators Publiku profesionist i sheh me dyshim sot Tako dolazimo do drugog važnog pitanja territory as well as its population have Duke ndërhyrë në vetë strukturën e nu izložbu: dobro formulisana tema sa inte- Edi Muka and Joa Ljungberg. ‘ ekspozitat e këtij lloji. Pyetja ngrihet nëse za bijenalne i slične velike izložbe, a to doubled. The Biannual co-directors, Joa bienales, duke përdorur një format që resantnim naslovom, spisak umetnika koji ato mund të kishin një rezultat tjetër, më je pitanje na koji način se odnose prema Ljungberg and Edi Muka, “mean to create gradualisht shton shtresa përmbajtjeje predstavlja dobar balans između emerged i The professional public today looks doubt- interesant, ose së paku një kurim më ima- lokalnom kontekstu. U slučaju Tirane, to through the Tirana biannual an involved dhe kuptimi përmes tre episodeve, ata well established, lokalnih i internacionalnih fully on exhibitions of this type. The ques- gjinativ. Një përgjigje e thjeshtë është: gjit- je kontekst intenzivnih promena i kompli- social discourse”. By making interven- kanë hapur vend për t’ju qasur idesë nga umetnika, produciranih i transportovanih tion arises if they could have a different hçka varet nga korniza. Me sa dukej qartë, kovanog razvoja kojim se u poslednje dve tions in the biennial structure itself, then shumë drejtime. Sidoqoftë, vendimi më radova koji su u međusobnoj komunikaciji, and more interesting result or at least të ndërgjegjshëm për këtë, kuratorët na decenije utrostručila njegova površina, kao using a format that gradually adds layers i rëndësishëm në lidhje me këtë qasje ali ne čvrsto određenoj unutar prostora, sve more imaginative curatorship. A simple sugjeronin ta konsideronim hapësirën i broj stanovnika. Ko-direktori bijenala, Joa of content and meaning through three epi- ndaj kontekstit vendas ishte përfshirja e savršeno tehnički podržano i postavljeno u answer could be – it all depends on the e ekspozitës së hotel Dajtit si kornizën Ljungberg i Edi Muka, žele da kroz tiran- sodes, they have opened room to approach STEALTH.unlimited (Ana Xhokic dhe Mark relaciji sa izvanrednim enterijerom izložbe- frame. Apparently aware of this, the cura- simbolike të ekspozitës. Ndërtuar në vitet sko bijenale stvore angažovani društveni the idea from several angles. The most Neelen) si kuratorë të Episodit 2. Siç dhe nog prostora. Sve u svemu, jedna tipična, tors suggest we consider the exhibition tridhjetë/dyzet nga regjimi i Italisë fashi- diskurs. Intervenišući u samoj strukturi important decision however for this kind of mund të pritej, duke njohur praktikën e i to kvalitetna, bijenalna izložba kustosa space in hotel Dajti its symbolic frame. ste, ky hotel ishte i vetmi gjatë periudhës bijenala, te realizujući format koji postepe- approach to local context was to tyre të përzierjes së modeleve të kulturës Edija Muke i Joe Ljungberg. Built in the thirties during the Italian fas- së komunizmit ku dërgoheshin të huajt. no dodaje slojeve sadržaja i značenja kroz pamore, eksplorimet urbane, ndërhyrjet 082 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 083 S e A radnika) poslužila su kao prostor razmene answer to the city’s current urban and ar- përbëjnë një trup të ekuilibruar. Doja të znanja koje nam pomaže da razmišljamo chitectural development. tërhiqja vëmendjen mbi pjesën e ekspo- o mogućim budućnostima grada. Oni su All parts of the episode are equally impor- zitës, jo thjesht se e di se pjesët e tjera të ponudili nekakvu vrstu kritičkog odgovora tant and together make a balanced whole. Episodit 2 do mbulohen nga shkrues të trenutnom razvoju grada, urbanom i arhi- However, I wish to draw special atten- tjerë me më shumë autoritet se unë, por tektonskom. Svi delovi epizode jednako su tion to the exhibition, not only because I për shkak se duke ndërruar këndvështrim važni i zajedno čine izbalansiranu celinu. know that other parts of Episode 2 will nga procesi artistik drejt një procesi hu- Želela bih da posebno skrenem pažnju be written about by those with more au- lumtues dhe tendencave aktiviste, kjo na izložbu, ne samo zbog toga što znam thority than myself, but actually because, pjesë ja ka dalë të kapë atë ç’ka shumë da će o ostalim delovima Epizode 2 pisati by shifting perspective from the artistic ekspozita, të mbyllura brenda fushës mnogo pozvaniji od mene, već upravo zbog towards the exploration process and activ- vetëreferuese të artit, nuk ja dalin dot. toga što je pomeranjem perspektive od ist tendencies, it has managed to achieve umetničkog ka istraživačkom postupku what many exhibitions, closed within the Kohët e fundit ka një interes në rritje në i aktivističkim težnjama ona uspela da referential fi eld of art, have not. formatet e prezantimit të ekspozitave. Në ostvari ono što mnoge izložbe, zatvorene u prodhimin artistik, si dhe në refl ektimin referentnom polju umetnosti, nisu uspele. Lately there was increased interest in teorik, fokusi po kalon gjithmonë e më exhibition presentation formats. In artistic shumë drejt mënyrës së ekspozimit dhe U poslednje vreme vlada sve veće intere- production, as well as theoretical refl ec- ndërmjetësimit të praktikës artistike, nga sovanje za formate prezentacije izložbe. tions, the focus is increasingly shifted dizajni hapësinor apo arkitekturor, tek qa- U umetničkoj produkciji, pa tako i u teo- towards the manner of exhibiting and the sja ndaj subjektit, komunikimi interpretu- rijskim refl eksijama, pažnja se sve više mediation of the artistic practice, from es i didaktikës. Ajo ç’ka është interesante pomera ka načinu izlaganja i medijacije spatial design or architecture, approach me këtë përpjekje kuratoriale pa pretendi- umetničke prakse, od dizajna ili arhitek- to the subject, the interpretation commu- me të STEALTH.unlimited, është pikërisht ture prostora, pristupa temi, komunikativ- nicativeness or didactics. Therefore, it is fakti se sa shumë refl ekton çështjet e di- nosti i didaktičnosti interpretacije. Stoga interesting how much this unpretentious tës të praktikës kuratoriale, dhe mënyra të je zanimljivo koliko ovaj nepretenciozan curatorial endeavour communicates re- ndërhyrjes kuratoriale përmes ekspozimit kustoski poduhvat komunicira recentna cent issues around curatorial practice and të punëve, por edhe përmes paraqitjes së pitanja kustoske prakse i načina kustoske possible outcomes of curatorial interven- ndërhyrjeve të aktivistëve apo kërkuesve. intervencije unutar postavke baveći se tions within the exhibition setup, and all Si fi llim, një korridor që lidhte 11 dhoma izlaganjem umetničkih radova, ali i pred- that by presenting activist and research- ishte zgjedhur me shumë kujdes brenda stavljanjem aktivističkih ili istraživačkih based interventions. Primarily, a corridor hotel Dajtit, duke ofruar – së bashku me intervencija. Pre svega, unutar hotela Dajti connecting 11 rooms was very wisely planimetrinë egzistuese arkitekturore – vrlo je mudro odabran hodnik koji spaja 11 chosen inside hotel Dajti, thus providing mundësinë e autonomisë brenda ekspozi- soba i time već postojećim arhitektonskim – together with the existing architectural tës si të tërë. planom daje mogućnost autonomije unu- plan – the possibility of autonomy within tar izložbene celine. Kustoska intervencija the exhibition as a whole. Ndërhyrja kuratoriale vazhdonte përmes je dalje podrazumevala korišćenje već po- përdorimit të karakteristikave arkitekto- stojećih arhitektonskih karakteristika pro- The curatorial intervention went on to use nike egzistuese të hapësirës, të cilat veç stora, što je samo ojačalo ionako dovoljno existing architectural characteristics of e përforconin marrëdhënien e gjetur dhe precizno formulisanu relaciju prostor/rad/ the space, which only reinforced the oth- të mirëformuluar mes hapësirës, punëve, istraživanje/intervencija. Tako je prazan erwise suffi ciently precisely formulated hetimit, dhe ndërhyrjes. Në këtë mënyrë, okvir nekadašnjeg ormana poslužio za relation space-work/research/interven- korniza boshe e një ish garderobe përdorej uokviravanje printa, rastureno kupatilo tion. In this way the empty frame of what si kornizë për një foto të shtypur, banjo kao platno za projekciju slajdova, dok su was once a wardrobe was re-formulated e shkatërruar u përdor si ekran për të tri epizode, otvorili su prostor da se toj engage STEALTH.unlimited (Ana Džokić hapësinore dhe aktivizmin kulturor, ata već postojeće police i zidovi minimalno iz- to frame a print, the vandalised bathroom projektuar diapozitivë, ndërsa raftet dhe ideji približe iz nekoliko uglova. Za ovakav and Marc Neelen) as curators for Episode padyshim kishin diçka pë të ofruar në kon- menjeni (ili pak samo osvetljeni) radi pred- was used as a screen to project slides, muret egzistuese u ndryshuan fare pak pristup lokalnom kontekstu najvažnija je, 2. As could be expected, having an insight tekstin e Tiranës. stavljanja publikacija, printova, fotografi ja, while existing shelves and walls were al- (ose thjesht u ndricuan) për të paraqitur ipak, bila njihova odluka da za kustose in their practice of mixing visual culture projekcija. Polazeći od pretpostavke da tered minimally (or merely lit) to present botime, printe, foto, projeksione, etj. Duke druge epizode angažuju STEALTH.unlimi- models, urban explorations, spatial inter- Me fjalë të përgjithshme, katër pjesët e ono što je predstavljeno treba da refl ektuje publications, prints, photographs, projec- u nisur nga ideja se ajo ç’ka shihnim duhet ted (Ana Džokić i Mark Nelen (Marc Nee- ventions and cultural activism, they cer- Episodit të tyre (ekspozita, Regjistri i Qyte- situaciju u Tirani, prostor je jednostavno tions. Starting with the assumption that të refl ektonte situatën në Tiranë, hapësira len)). Kako se i dalo pretpostaviti, uvidom u tainly had something to offer in the Tirana teve – kronologjia e ndërhyrjeve hapësino- podeljen u dve celine: s desne strane the presented should refl ect the situation thjesht u nda në dy segmente: në të djathë njihovu praksu ukrštanja modela vizuelne context. re, reagimet dhe diskutimet në qytete të predstavljene su situacije poput Dead- in Tirana, the space was simply divided in gjeje situata si ajo e Qendrave Tregëtare kulture, urbanog istraživanja, prostornih ish Jugosllavisë dhe Shqipërisë, Dialogjet malls.com ili priče Džanga Đinlija (Zhang two segments: on the right-hand side situ- të Vdekura (Deadmalls.com) apo historitë intervencija i kulturnog aktivizma, oni su, Generally speaking, the four parts of their e Tiranës – një seri bisedash publike, dhe Jinli) iz blizine pekinškog trga Tjenanmen ations like Deadmalls.com or the stories e Zhang Jinlit nga rrethinat e sheshit Tie- za kontekst Tirane, i te kako imali šta da Episode (exhibition, Cities Log – the chro- Guida në Realitetet Urbane Paralele – një koji je rušenje svoje kuće pred naletom of Zhang Jinli from the vicinity of the Bei- nanmen, që fi lmoi shkatërrimin e shtëpisë ponude. nology of spatial interventions, reactions rezultat i një bashkëpunimi të gjerë mes predolimpijske izgradnje snimio kamerom jing’s Tiananmen square, who fi lmed the së tij përpara ndërtimeve për Olimpiadën, and discussions in cities across former autorëve të ndryshëm vendas dhe të huaj), koju mu je ustupio umetnik Ou Ning, dok demolition of his house before the surge of duke përdorur një kamera të dhënë nga Uopšteno govoreći, četiri dela njihove Yugoslavia and Albania, Tirana Dialogues të gjitha këto kanë shërbyer si mundësi su s leve strane predstavljena rešenja po- pre-Olympics construction using a camera artisti Ou Ning; ndërkohë në të majtë shi- epizode (izložba, Cities Log – hronologi- – series of public discussions and Tirana shkëmbimi njohurish, që na ndihmojnë put onih studija Tedija Kruza (Teddy Cruz) borrowed from artist Ou Ning, while on the koje zgjidhje urbane si ato të Tedi Kruz në ja intervencija u prostoru, reagovanja i Guide to Parallel Urban Realities – alter- për të kuptuar format e ndryshme të u San Isidru, Kalifornija, ili onog u jednom left-hand side solutions such as the Teddy San Ysidro në Kaliforni, apo shndërrimi diskusija u gradovima bivše Jugoslavije i native guide, the result of cooperation of të ardhmes së qytetit. Këto katër pjesë kolumbijskom gradu čiji se gradonačel- Cruz’s study in San Ysidro, California, or në qytetin Kolumbian, kryetari i bashkisë Albanije, Tirana Dialogues - serija javnih numerous local and international authors) ofruan një përgjigje kritike për gjendjen nik odlučio za razvojne investicije upravo the one in a Columbian town, the mayor of së të cilit kish vendosur të investonte në razgovora i Tirana Guide to Parallel Urban created a space for knowledge exchange e tanishme arkitekturore dhe urbanistike u najsiromašnijim i najproblematičnijim which had decided for investments in the zhvillimin e zonave më të varfëra dhe më Realities – alternativni vodič koji je rezultat helping us consider the possible different të qytetit. Të gjitha pjesët e episodit janë krajevima grada, koji je ubrzo nakon toga development of precisely the poorest and të trazuara të qytetit, që lulëzoi pak pas saradnje brojnih domaćih i inostranih sa- futures of the city. They offered a critical njësoj të rëndësishme dhe të gjitha bashkë doživeo procvat. Pitanje most troublesome areas of the town, ndërhyrjeve. 084 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 085 S e A kustoske interpretacije vrlo je promišljeno which fl ourished shortly after that. The Çështja e interpretimit kuratorial ishte dizajnerski uklopljeno u ovu izložbenu ce- curatorial interpretation was meticulously dizajnuar dhe trupëzuar me shumë kujdes linu tako što su odabrani citati koji referišu designed within the setup and then incor- në këtë ekspozitë si një e tërë, përmes na sadržaj u sobama nalepljeni na zidove porated in the tissue of the exhibition as a përzgjedhjes së citateve që i referohes- ispred ulaza u sobe. Moj omiljeni detalj, i whole. The quotes that refer to the con- hin përmbajtjes së punëve nëpër dhoma, specifi čan kustoski omaž starom dobrom tent in rooms were selected and put up on citate këto, të vendosura në muret e exhibition-makingu, jeste boja koja je isko- walls by the doors leading into them. My korridorit që të conte tek dhomat. Detaji rišćena za citate, a koja se u ovom hodniku favourite detail, and a specifi c curatorial im i preferuar, dhe një homazh kuratorial i hotela Dajti pojavila kada su sa njegovih homage to good old exhibition-making, posaçëm ndaj mënyrës së vjetër e të das- zidova poskidana ogledala. must be the colour that is used for quota- hur të të bërit të ekspozitave, ishte ngjyra tion prints, which only appeared in this e përdorur për citatet që u shfaqën në këtë Kada su povodom uređivanja zbornika corridor of hotel Dajti when mirrors had korridor ë hotel Dajtit ku pasqyrat ishin tekstova o kustoskim praksama pitali Pola been removed from its walls. Its apparition zhdukur nga muret. O‘Nila (Paul O‘Neill) da li je svetu potrebna therefore can be seen as a metaphor that još jedna knjiga o kustoskim praksama, points out the way curators referred to the Gjatë korrigjimit të një libri me ese mbi on je ukratko odgovorio: Svakako. Zatim symbolic frame of the context. praktikat kuratoriale, Paul O’Neill e pyetën je nastavio: Mislim da treba da ih bude još nëse bota kishte ende nevojë për ndonjë mnogo više, ali sa novim, heterogenim When, during editing of a book of essays tjetër libër mbi praktikat kuratoriale. Ai pristupima ne samo curatingu već i for- ‘Curating Subjects’, Paul O’Neill was u përgjigj shkurt: „Padyshim“. E më pas: matu diskusija o njima. Mislim da nešto asked if the world needed yet another „Unë mendoj se duhet të botojnë shumë slično možemo reći i za bijenala. Nedavno book on curating, he shortly answered: libra të tjerë, por me qasje të reja, hetero- je u Bergenu završena još jedna (uspešna) “Absolutely”. Then he went on: “I actually gjene, jo vetëm për kurimin, por dhe për konferencija koja se njima bavila. U vre- think we need many more, but with more format e diskutimit mbi të.“ Unë mendoj menu kada je postmodernizam završen heterogeneous approaches both to the se të njëjtën gjë mund të themi edhe për i kada je najavljena era altermodernosti, issues around curating and the format Bienalet. postavilo se pitanje da li je ovakav format these take. “ I think we can say something izložbe još uvek relevantan. Bez pokušaja similar about biennials. Kohët e fundit sapo u mbyll një konferencë da se daju konačni odgovori, mislim da je tjetër (e suksesshme) për Bienalet, në izvesno da će se prilikom daljih diskusija Recently was held another (rather suc- Bergen. Në një kohë kur postmodernizmi o bijenalima i dalje s pažnjom gledati u cessful) conference on biennials in ka mbaruar dhe kur epoka e alter-mo- Tiranu i njene skromne predloge ideji kako Bergen. In a time when post-modernity dernizmit ka fi lluar, çështja shtrohet nëse ona mogu nastaviti da budu relevantna za has come to an end and an era of alter- ky format ekspozite (bienalja) ka ende kulturu uopšte, bilo lokalnu ili internaci- modernity has been announced, the ques- kuptim. Pa u përpjekur të jap një përgjigje onalnu. tion arises if this exhibition format is still përfundimtare, unë mendoj se në bisedat relevant. Without any attempts to give fi nal e ardhshme mbi bienalet Tirana dhe pro- answers, I think it is certain that during pozimet e saj modeste se si një bienale the discussions on biennials to come, will mund të vazhdojë të ketë rëndësi për still be attentively looked at Tirana and its kulturën në përgjithësi, qoftë në shkallë modest suggestions of how they can go vendi apo ndërkombëtare, do të shërbejë on being relevant to culture in general, gjithmonë si një pikë referimi. whether local or international. 086 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 087 S e A S e A kat koji proučava nedostatke savremenih Here, at the abandoned and looted Hotel shkallën e shpejtë të ndryshimit të tyre. gradova nastalih kao posledica visokog Dajti in Tirana, all of this has expanded be- Stvarnosti Tirana Realitetet e stepena individualnog razvoja okrenutog yond an exhibition into a project examining Këtu në Hotel Dajtit e zhvatur dhe të brak- profi tu – istovremeno ukazujući na alter- the defi ciencies resulting from the highly tisur, të gjitha këto histori janë shtrirë për- Tirane - realities Tiranes– në native koje se pomaljaju iz pukotina tog individual and profi t-driven development tej një ekspozite të thjeshtë, në një projekt sistema, otvarajući horizonte ka potenci- of contemporary cities - while pointing at që heton mangësitë e dala nga zhvillimi jalno drugačijoj budućnosti naših gradova. alternatives that emerge from the cracks tejet individual dhe vetëm për qëllime për- sadašnje i – present, të tashmen of this system, opening the horizon to po- fi timi i qyteteve tona bashkëkohore – teksa Autsajdera može lako da ponese poma- tentially different futures of our cities. përpiqemi të tregojmë alternativat që lin- mna energija Tirane, koja gura, vozi, žvaće, din nga carjet e këtij sistemi, që na hapin dolazeće and still to dhe në të vari, i svakako iznova stvara grad na tako For an outsider, it is easy to get carried horizontin për një të ardhme potencialisht snažan način, dok on kao da je obuzet away by Tirana’s frantic energy that push- të ndryshme të qyteteve tona. come ardhmen individualnom energijom i sirovim opti- es, drives, chews, digests and certainly text_ana džokić and marc neelen photo_dubravka sekulić, ana džokić , mizmom koji se teško mogu naći u većini invents and reinvents this city in such a Duke e parë Tiranën si një i jashtëm, është marc neelen, mia david evropskih društava. Istovremeno, boraveći massive way. It seems to be possessed by mjaft e lehtë të të rrëmbejë energjia që ovde, podjednako je lako posmatrati samo an individual energy and crude optimism shtyn, sjell vërdallë, përtyp, tret e padys- efekte koje tako surova individualizacija that is hard to fi nd in most European so- him shpik e rishpik kaq masivisht këtë ima na grad, njegov urbani život i kulturu cieties. At the same time, being here, it is qytet. Duket sikur është pushtuar nga një Tirana, 12. oktobar. Tirana, 12 October. Tiranë, 12 svih koji u njemu žive. Intuitivno, usred equally easy to get stuck in the effects that energji individuale dhe nga një optimizëm Stigli smo u grad pre otprilike šest nedelja About six weeks ago we entered the city Tetor. Rreth gjashtë javë më parë ne hymë čuđenja koje možete osetiti prema brzini such a harsh individualism has on the city, i azdisur që është e vështirë të gjendet në i smestili se u stanu koji se nalazi pored and set up our place in an apartment next në qytet dhe u vendosëm në një aparta- i obimu razvoja Tirane, nije teško predo- its urban life and the culture of all living shumicën e shoqërive evropiane. E njëko- starog bazara, delu grada koji će tokom to the old bazaar, a part of the city that for ment ngjitur me Pazarin e Ri, një pjesë e setiti nadolazeći slom takvog društva pod it. Intuitively, amidst the astonishment hësisht është po aq e lehtë të paralizohesh ovog perioda biti naša lokalna baza. Do- the time to come would be our local refer- qytetit që për pjesën në vazhdim do jetë teretom sopstvenih dostignuća. Da li je you can feel about the speed and scale of nën efektet që ky individualizëm kaq i lazak je vrhunac dugotrajnih priprema za ence. Coming to Tirana is the culmination pika jonë e referimit. Mbërritja në Tiranë ovaj slom neizbežan? I štaviše – da li će developments in Tirana, it is not diffi cult to vrazhdë krijon mbi qytetin, jetën urbane Međunarodno bijenale savremene umet- of a long stretch of preparation for the është kulmimi i një pregatitjeje të gjatë podstaći drugačiji, možda inventivniji nači- get the feel of an upcoming crash of such dhe kulturën e të gjithëve që jetojnë në nosti u Tirani, u okviru kojeg smo postavili Tirana International Contemporary Arts për Bienalen e Artit Bashkëkohor të Tira- na života grada kao što je ovaj? a society into its own achievements. Is this të. Në mënyrë intuitive, në mes të kësaj jednu od njegove tri epizode. Ovo je prvi Biannual, for which we set up one of its nës, për të cilën pregatitëm një ndër tre crash immanent? And moreover – will it mahnitjeje që ndjen për shpejtësinë dhe put da je Bijenale prošireno van granica three episodes. It is the fi rst time the Bi- episodet. Ishte hera e parë që Bienalja Ova potraga započinje u 11 soba na među- give birth to a different, possibly more in- përmasat e zhvillimeve në Tiranë, nuk vizuelnih umetnosti na polje arhitekture annual expands beyond the fi eld of visual shtrihej përtej artit pamor, në zonën e spratu hotela Dajti, gde je broj tema sklo- ventive way of living in a city like this? është e vështirë të ndihet përplasja e afërt i procese urbanizacije. Naš cilj je bio da arts, into the domain of architecture and arkitekturës dhe proceseve të urbanizimit. pljen u urbanu priču o nedavnom razvoju e shoqërisë me arritjet e veta – sado që ta otkrijemo kakav je sadašnji status Tirane processes of urbanization. Our aim was to Qëllimi ynë ishte të zbulonim gjendjen në gradova – imajući uvek u vidu Tiranu kao This search starts in 11 rooms of the vlerësojmë apo t’i frikësohemi karakterit i okolnog regiona, s posebnim osvrtom na fi nd out what the current status of Tirana të cilën ndodhet Tirana dhe rajoni përreth, odraz toga sa čim se susrećemo. mezzanine fl oor of Hotel Dajti, where a të saj të veçantë. A është e qenësishme razvoj gradova u Albaniji i bivšoj Jugoslaviji and surrounding region is, especially look- vecanërisht duke parë si janë zhvilluar number of issues have been framed in an kjo përplasje? Për më tepër, a do të kri- posle devedesetih. ing at how cities have developed in the qytetet në këto zona në erën e pas 1990. urban narrative of the recent development jonte një tjetër mënyrë jetese, ndoshta më post-1990s era throughout Albania and 11 soba – of cities – with Tirana always on the hori- imagjinare në një qytet të tillë? Putovanje do Tirane spojilo nas je sa former Yugoslavia. Udhëtimi për në Tiranë na bëri të takonim zon of what we encounter. velikim brojem ljudi, sa kojima smo dis- një numur shumë të madh njerëzish me Për të refl ektuar se ku qëndron Tirana sot kutovali o njihovim gradovima. Počevši od Our trip to Tirana led us to a large num- të cilët diskutuam mbi qytetet e tyre. Fi- 11 slučajeva dhe duke spekuluar mbi drejtimin që ka marrë ky qytet, për sa u përket mospër- Žakline Gligorijević, generalne direktorke ber of people, with whom we discussed lluam me Zhaklina Gligorijevic, drejtuese Koji su to dominantni procesi u tran- 11 rooms puthjeve dhe potencialeve, në 11 dhoma Urbanističkog zavoda Beograda, koja je, about their cities. Starting with Žaklina e Institutit të Planifi kimit të Beogradit, e sformaciji današnjih gradova? Kao prvo, të katit të ndërmjetëm të hotel Dajtit, janë dok smo sa velikih stepenica posmatrali Gligorijević, head of Belgrade’s Town cila na foli për Beogradin (e Ri) dhe inve- doslovna težina urbanizacije – u smislu - 11 cases kornizuar 11 çështje. Në këtë koleksion grad, govorila o (Novom) Beogradu i budu- Planning Institute, who spoke to us about stimet e reja në zonat periferike të qytetit, količine proizvedenih građevina, njihovog janë përzgjedhur çështje të ndërlidhura të ćim investicijama na obodu grada, preko (New) Belgrade and the upcoming invest- teksa qëndronim në Shkallët e Mëdha uticaja na okolinu i dejstvo koje izgradnja What are the dominant processes that cilat sjellin një rrëfenjë urbane të zhvilli- Anete Spaseske, jedne od studentkinja ments at Belgrade’s city limits while we në Kalemegdan. Më pas takuam Aneta nosi sa sobom. Iznenađujuće je kako se u transform cities today? First of all, the meve të fundit të qyteteve – ku Tirana është uključenih u prvi skopski arhitektonski overlooked the city from the Large Stairs Spasekën, një nga studentet e përfshira današnjem svetu, gde se težište proizvod- literal weight of urbanisation – in terms of gjithmonë në horizont të asaj ç’ka hasim. ustanak, do Petrita Selimija, socijalnog at Kalemegdan, to Aneta Spaseka, one në “kryengritjen e parë arkitekturore” të nje postepeno pomera sa materijalnih na the amount of buildings being produced, antropologa, koji nam je pričao o ekono- of the students involved in Skopje’s fi rst Shkupit, e deri sa erdhëm tek Petrit Seli- nematerijalne forme (lagane, interaktivne, their impact on the environment and miji, privatizaciji i građanskoj inicijativi dok ‘architectural up-rise’, up to Petrit Selimi, mi, një antropolog social, i cili na foli mbi promenljive), većina nas i dalje uzda u go- power that construction brings along. It is smo sedeli u njegovom kafi ćuStrip Depo social anthropologist, who told us about ekonominë, privatizimin dhe përfshirjen milanje kamena, peska, betona i metala. surprising that in today’s world, with the 11 dhoma - u Prištini. Sa timom Insajdera sa RTV B92 economy, privatisation and citizen’s in- qytetare, teksa rufi snim kafe në kafenenë focus of production gradually shifting from razgovarali smo o njihovoj istrazi o gra- volvement while sitting in his Strip Depot e tij, Strip Depot në Prishtinë. Folëm edhe Ovakvo uzdanje – i dalje veoma jako u material to more immaterial (light, inter- 11 çështje đevinskoj mafi ji, sa Aleksandrom Kapeta- café in Prishtina. We discussed with RTV me grupin “Insajdër” të RTV B92 mbi he- albanskom društvu, gde je vlasništvo nad active, exchangeable) forms, the piling of nović o (ne)mogućnostima da se Kotorski B92’s Insider team about their investi- timin e tyre ndaj mafi as së ndërtimit, me kućom i zemljištem jedno od najvažnijih stone, sand, concrete and metal still gives Cilat janë proceset mbizotëruese që tran- zaliv, iako zona zaštićena Uneskom, saču- gation on the construction mafi a, with Aleksandra kapetanovicin mbi (pa)mun- postignuća – u današnjim društvima u confi dence to many of us. sformojnë qytetet sot? Mbi të gjitha është va od naleta izgradnje, a na putu do Tirane Aleksandra Kapetanovic about the (im) dësinë e shpëtimit të Gjirit të Kotorrit nga najmanju ruku je varljivo. Ili je jednostavno pesha e urbanizimit, në kuptimin fi zik të testirali smo tek otvoreni autoput patrio- possibility of saving the Bay of Kotor from ndërtimi i shfrenuar që po ndodh në këtë naivno. Propadanje Detroita ukazuje na Such confi dence – still very strong in Al- saj – ndërtesat që ndërtohen në ditët e so- tizma između Kosova i Drača. Besnik Alijaj the sweeping developments in this Unesco zonë madje të mbrojtur nga UNESCO – si perverzan uticaj tržišta nekretnina i kroje- banian society, where the ownership of tme, ndikimi i tyre në ambient dhe pushte- (Besnik Alijaj) i Sotir Damo (Sotir Dhamo), protected area – and explored on our way dhe gjatë rrugës me makinë për në Tira- nje tajnih planova urbanog razvoja. U De- house and land are one of the most impor- ti që sjell me vete ndërtimi. Është për t’u koji vode Polis, školu za arhitekturu i poli- to Tirana the brand new ‘Patriotic High- në, eksploruam edhe “Rrugën Patriotike” troitu je moguće kupiti napuštenu kuću u tant achievements – in today’s societies is habitur se në kohët e sotme, ku fokusi po tiku urbanog razvoja u Tirani, provozali su way’ between Kosovo and Durrës. Once që do të lidhë Kosovën me Durrësin. Pasi samom centru grada za samo 100 dolara. tricky, to say the least. Or plain naïve. The kalon gradualisht nga materialja drejt for- nas po predgrađima Tirane, koja se me- here, with Besnik Aliaj and Sotir Dhamo - mbërritëm në Tiranë, bëmë një shëtitje Kako je tokom godina vrednost nekretnina decline of Detroit shows the perverse ef- mave jomateriale (të lehta, ndërvepruese, njaju takvom brzinom da svaki put iznova heads of Polis school for Architecture and nëpër periferitë e saj së bashku me Be- drastično opala, vlasnici kuća i zemljišta fect of the real-estate market and urban të shkëmbyeshme), grumbullimi i gurëve, začude čak i ove stručnjake. Urban Development Policies in Tirana - we snik Aliajn dhe Sotir Dhamon, drejtuesit e suočavaju se s neverovatnim računicama, development schemes. In Detroit it is pos- rërës, betonit dhe metalit vazhdon të kri- took a drive through Tirana’s suburbs that shkollës për Arkitekturë dhe Zhvillim Ur- po kojima izgleda da je kuću bolje zapaliti, sible to buy an abandoned house right in jojë siguri tek shumica prej nesh. Ovde, u napuštenom i opljačkanom hotelu again and again surprise even these ex- ban, Polis, dhe madje dhe ata vetë që janë a onda tražiti nadoknadu od osiguravaju the city centre for a mere 100 Dollars. Dajti u Tirani, sve ovo preraslo je u proje- perts with their fast pace of change. ekspertë të këtyre zonave, u mahnitën me 088 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 089 S e A S e A ćeg zavoda, nego je izdati ili pokušati sa As the value of real-estate has crashed Ky lloj besimi – ende shumë i fortë në Iznenađujuće je da se u mnogim gradovi- demolition of his house next to Tiananmen së tij, si dhe qytetarëve të cilët e gjejnë ve- njenom prodajom. Naravno, šeme ulaga- over the years, home and land owners are shoqërinë shqiptare, ku pronësia e shtë- ma izgradnja šoping molova ne dovodi u Square in the onset to Beijing’s Olympic ten në mes të pushtetit të pasurive të pa- nja, (preterana) gradnja nekretnina i njena faced with impossible economies, that pisë dhe tokës është një nga arritjet më pitanje, već se oni prihvataju kao nosioci games and fi ghts for compensation as is luajtshme, ndërtimit të identitetit dhe re- atraktivnost nisu ograničeni samo na make it more attractive to set houses on të mëdha – në shoqëritë e sotme është novog vremena. Stotine hiljada kvadratnih shown in the Da Zha Lan project, which he aliteteve që ndryshojnë me shpejtësi. Në Sjedinjene Države, ili na iskustva iz pret- fi re and claim the insurance compensa- mashtrues, për të thënë më të paktën, metara trenutno su u izgradnji širom Al- partially fi lmed himself. situata të tilla, fuqia e borgjezimit është hodnih decenija. Upravo sada, malo izvan tion than to try renting or selling their ose thjesht naiv. Rënia e Detroitit tregon banije i u susednim zemljama. (Čuli smo shumë më e shpejtë se sa mund ta rrokë Madrida, kao što prikazuju fotografi je Lo- property. Naturally, investment-schemes, efektin pervers të tregut të pasurive të pa- da samo na Kosovu treba da se izgradi 18 A development that seems surprisingly qytetari, gjë e cila shfaqet dhimbshëm rens Bonvin (Laurence Bonvin), završava (over)production of real-estate and the tundshme dhe skemat e zhvillimit urban. novih šoping centara.) Nasuprot tome, u unquestionable in many cities is the re- në rrëfenjën personale të Zhang Jinli në se izgradnja nekoliko savršenih gradova attraction of large development are not Tani në Detroit është e mund të blesh një Americi, pionirskoj zemlji šoping molova, ception of shopping malls as the newly fi llimin e Lojërave Olimpike të Pekinit, apo duhova. Onaj ko se njima prošeta, može limited to the United States or experiences shtëpi të braktisur mu në qendër të qytetit, oni manje obećavaju. Trenutno je oko 4.000 arriving future. Hundreds of thousands lufta e një lagjeje të tërë kundër mbërri- pomisliti da su se stanovnici spakovali i from decades ago. Right now, just outside vetëm për 100 dollarë. Me rënien e vlerës američkih šoping molova mrtvo – ispra- of square meters are currently under tjes së një kulle ekologjike në Milano. napustili mesto – ali ti ljudi zapravo nikada of Madrid, as shown in the photographs by së pasurive të patundshme ndër vite, pro- žnjeni čekajući rušenje ili novu namenu. development throughout Albania and its nisu ni došli. Laurence Bonvin, some of the most per- narët e shtëpive dhe të tokës përballen Ono što se često previđa jeste to da šoping neighbouring countries. (We heard that in Përhapja e qendrave tregtare në shumë fect ghost towns are being fi nished. Who me ekonomi të pamundura, gjë që bën që centar po otvaranju, utiče na promenu Kosovo alone there are 18 new shopping qytete duket të jetë një fenomen i pash- Ako, s druge strane, stanovnici dođu, wanders through them thinks the popula- djegia e shtëpive dhe kërkesa për kompen- postojećih socijalno-ekonomskih odnosa, malls supposed to be built.) In contrast to mangshëm i cili konsiderohet si e ardhmja posebno masovno, posledice mogu biti tion has packed and left the place – but in sim nga kompanitë e sigurimit të jetë më e a po njihovom zatvaranju društvena struk- this, in the pioneering grounds of the mall, e këtyre qyteteve. Janë me mijëra qindra podjednako izazovne. Primer velikog broja reality, the inhabitants have never arrived. leverdishme se dhënia me qira apo shitja e tura ostaje opustošena. Ovo bi trebalo da the United States, shopping malls are less metra katrorë në të gjithë Shqipërinë dhe doseljenika koji stižu u Dubai (donedavno) pasurisë. (Natyrisht që skemat e investimit, nas podstakne na unapred razmišljamo of a promise. Currently around 4000 US në vendet fqinjë të destinuara për këtë privučeni groznicom njegove obećavajuće On the other hand, if inhabitants do arrive, (mbi)prodhimi i ndërtesave dhe tërheqja šta je prava budućnost ovih objekata. shopping malls are ‘dead’ - standing emp- qëllim. Kurse në SHBA, vendi që i shpiku ekonomije, razvojem priobalja i mogućno- especially in massive numbers, the effects që ngjall zhvillimi i madh, nuk janë dukuri ty, awaiting demolition or new uses. What qendrat tregtare, tashmë duket se sipër- šću da poboljšaju životni standard prese- may be equally challenging. The example që hasen vetëm në SHBA apo në dekadat Društvene posledice vezane za nestanak is often overlooked is the fact that upon its faqet e mëdha janë duke humbur terren. ljenjem u drugi kontekst, skreće pažnju na of the vast number of expats arriving to e shkuara. Në këto momente, në rrethinat mola možemo, iz druge perspektive, sa- arrival, the mall takes over the social net- Aktualisht në SHBA rreth 4000 qendra tre- pritisak koji ovakav priliv stanovnišva čini Dubai, attracted (until very recently) by e Madridit janë duke përfunduar disa nga gledati u svetlu privatizacije mnogih bivših works in a place – and upon its departure, gtare “kanë vdekur” – janë të boshatisura, na društvo. Uporedivo sa Tiranom, veliku the fever of its economic promises, its qytetet-fantazmat më të përsosura. Kushdo državnih kompanija u Albaniji i širem re- leaves the social fabric devastated. It pres- pritet të shkatërrohen apo të përdoren për većinu sadašnjeg gradskog stanovništva coastal development and the possibility of që kalon në ato zona mendon se popullsia gionalnom kontekstu. Primer robne kuće sures to think ahead what the real next ndonjë qëllim tjetër. Një aspekt që shpe- Dubaija čine pridošlice pristigle u posled- upgrading one’s lifestyle by simply moving e atjeshme është shpërngulur diku tjetër, Boska u Banjaluci (socijalističke interpre- future of the mall can bring us. shherë harrohet në lidhje me sipërfaqet nje dve decenije. Oni ne samo što su doneli to another context brings to attention the ndërkohë që atje nuk ka pasur kurrë banorë. tacije pravog američkog mola iz kasnih e mëdha, është se me mbërritjen e tyre, sopstvenu kulturu već su u društvo uneli pressure such an infl ux puts on society. sedamdesetih) i iščekivanje njene priva- The social effects related to the demise of qendrat tregtare fi llojnë të pushtojnë rrjetet i svoja različita očekivanja, i time smanjili Comparable to Tirana, Dubai’s current ur- Nga ana tjetër, edhe nëse banorët vendo- tizacije izaziva jezu kod čitave zajednice the mall take another perspective in the sociale ekzistuese – dhe në largim e sipër, mogućnost glatkog prelaska u zajedničku ban population consists of a vast majority sen në këto qytete, efektet mund të jenë radnika – bivših suvlasnika ove prominen- light of the privatisation of many of the e lënë pëlhurën sociale të dëmtuar. Kjo të budućnost. Tu zajedničku budućnost po- of new arrivals over the last two decades. po aq sfi duese. Shembulli i vendosjes ma- tne robne kuće. Bojan Fajfrić u svom radu former government-owned companies in shtyn fort të mendosh se çfarë mund të trebno je ponovo osmisliti. Uz malo imagi- Not only did they bring their own culture, sive të emigrantëve në Dubai, të tërhequr hvata stanje u ovoj fi rmi pre privatizacije. Albania and its wider regional context. The sjellë e ardhmja e qendrave tregtare. nacije, moguće je videti razvoj obale Duba- but also they put in the mix their different (deri vonë) nga ethet e përfi timeve eko- Nejasna situacija oko toga ko izvlači korist, particular example of the Boska depart- ija odražen u skorašnjem razvoju priobalja expectations, and the subsequent impos- nomike që premtonte ky vend, zhvillim i a ko gubi od prodaje ovako kolektivno iz- ment store in Banja Luka, Bosnia (a late Efektet sociale që lidhen me vdekjen e Drača, posebno kada pogledamo prilično sibility to smoothly transit into a joint fu- bregdetit dhe mundësia për përmirësimin građenog kapitala (ekonomskog i društve- 1970’s socialist interpretation of the true qendrave tregtare mund të shihen nga një ironičan rad grupe Kartun Development, ture. This future has to be reinvented. It is e jetesës thjesht me anë të lëvizjes në një nog) obično ukazuje na nepravedne proce- American Mall) brings forward the cold perspektivë tjetër nën dritën e privatizimit fi ktivnog divelopera smišljenog kao vežbu tempting to see Dubai’s waterfront devel- ambient tjetër, nxjerr në pah presionin që se privatizacije, na vertikalno povezivanje chill of privatisation awaiting an entire të shumë ndërmarrjeve, të cilat dikur kanë na Južnokalifornijskom arhitektonskom opment refl ected in Durrës recent coastal ky fl uks ka mbi shoqërinë. Ashtu si Tirana, i zloupotrebe službenog položaja među community of workers – and in this case qenë pronë shtetërore në Shqipëri e më institutu (SCIArc) u Los Anđelesu. Njihov developments, especially if we see the popullsia në Dubai përbëhet në pjesën političkim funkcionerima i investitorima – i former co-owners of this landmark store. gjerë, në rajon. Shembulli tipik i komplek- predlog za neprekidnu betonsku zgradu quite ironic work of Kartun Development më të madhe të saj nga prurje njerëzish njihov uticaj na društvo. Bojan Fajfrić meticulously captured the sit tregtar “Boska” në Banja Luka, Bosnje, duž obale Dubaija kao da je izvedena kon- Group, a fi ctional developer set up as an të rinj gjatë dy dekadave të fundit. Këta të state of this department store just before (një përkthim socialist i viteve 1970 i qen- tinalnim povezivanjem stambenih blokova exercise at the Southern California Insti- ardhur, kanë sjellë bashkë me veten e tyre Pitanje kako izgraditi novo zajedništvo its privatisation. The ambiguous situation drave tregtare amerikane), na vë përpara uz obalu samo 40 km od Tirane. tute of Architecture (SCIArc), Los Angeles. jo vetëm kulturën, që krijon përzierjen, por posle potresa koje je društvu donela pri- around who benefi ts and who suffers from dridhmës së privatizimit të një komuniteti Their proposal for a continuous concrete në këtë përzierje ata shtojnë edhe shpre- vatizacija je na ličan, ali izuzetan način the commercialisation of this collectively të tërë punonjësish, e në këtë rast ish- Slično tome, naglo širenje nekih gradova slab along Dubai’s coast is practically be- sat e tyre të ndryshme e kështu pamun- prikazano kroz sudbinu bivše društvene built up (economic and social) capital puts bashkëpronarësh të këtij dyqani që ka na račun ruralnih oblasti i skoro doslovno ing realised in the seamless aligning of dësinë për një kalim të qetë drejt të ar- stambene zgrade u radio-emisijama Naša a light on the mostly unfair processes of bërë histori. Bojan Fajfric e ka mbërthyer preplavljivanje okoline urbanom masom apartment blocks just 40 km from Tirana. dhmes së përbashkët. Kjo e ardhme duhet zgrada na B92, u kojima je autor Nebojša privatisation, on the vertical alliances and me rigorozitet gjendjen e kësaj Qendre podseća na uticaj koji je razvoj Tirane izvr- rindërtuar. Është intriguese të shohësh Milikić snimao razgovore sa svojim komši- the clientalism among political function- Tregëtare pak para privatizimit të saj. Si- šio na njeno neposredno okruženje. Similarly, the rapid expansion of some cit- se si është refl ektuar në Durrës zhvillimi jama o životu i zajednici u toj kući. Ovakve aries and investors – and their effects on tuata ambigue që është krijuar nga fakti ies, by taking over rural areas and almost bregdetar i Dubait, sidomos nëse shohim stambene zgrade bile su u društvenom urban society. se kush përfi ton e kush humbet nga ko- Urbana rekonstrukcija stavlja postojeći literally rolling out the urban mass over propozimin mjaft ironik të Kartun Deve- vlasništvu, a objektima su upravljali stana- mercializimi i këtij kapitali (ekonomik dhe grad i njegovo društvo pod ogroman pri- the countryside reminds of the impact that lopment Group, për një rrasë të vazhduar ri, da bi devedesetih na brzinu bile priva- The question of how to build a new com- social) të ndërtuar kolektivisht, hedh dritë tisak – ali takođe čini stresnom poziciju the growth of Tirana has on its surround- e të pandashme betoni të përbërë prej tizovane a da se nije vodilo računa o druš- munality in the aftermath of the shakes mbi proceset e padrejta të privatizimit në građanina koji se nalazi između uticaja ing territories. pallatesh banimi, vetëm 40 km nga Tirana. tvenim i ekonomskim strukturama koje that privatisation brings to society are in shumicën e rasteve, mbi aleancat vertikale nekretnina, izgradnje identiteta i naglih su omogućavale njihovo funkcionisanje. an intimate, but exemplary way highlight- dhe klientelizmin midis funksionarëve promena okolnosti. U ovakvim situacijama Urban (re)development puts an enor- Po kështu, zgjerimi i shpejtë i disa qytete- Da li je moguće ponovo pokrenuti neki od ed through the fate of a former collective politikë dhe investitorëve dhe efekteve që uticaj džentrifi kacije seže mnogo dalje od mous stress on the existing city, its urban ve, duke gllabëruar zonat rurale që duken mehanizama i struktura koji su postojali apartment building in a number of B92 këto kanë në shoqërinë urbane. domašaja građanina. Ovo je bolno prika- society – but also on the position of the vërtetë sikur masa urbane po i bie përsi- pre devedesetih, a koji bi ovim stambenim radio Our Building broadcasts by Nebojša zano kroz ličnu priču Džang Đinlija (Zhang citizens that fi nd themselves amidst the për e po i zë, të sjell ndër mend efektin që blokovima omogućili prihvatljivu buduć- Milikić, who recorded the discussions he Çështja se si ndërtohet një bashkësi e Jinli), koji pokušava da se suprotstavi powers of real-estate, identity-building ka Tirana në zonat përreth saj. Të krijohet nost? I šta danas stanovnike ovih zgrada had with his neighbours about life and liv- re pas shkundjes që i sjell privatizimi rušenju svoje kuće u blizi trga Tjenanmen and rapidly changing realities. In these përshtypja se shpejtësia me të cilën ngja- čini društvom? ing together in this building. These apart- shoqërisë, vihet në pah mjaft hollë dhe në pred naletom Olimpijskih igara u Pekingu, situations the power of gentrifi cation is far sin zhvillimet në Tiranë, nuk të lë shumë ment buildings were collectively owned mënyrë krejt të veçantë nëpërmjet fatit i bori se da dobije kompenzaciju kao što larger than the reach of the citizen. This kohë për ëndrra me sy hapur. U prelasku sa prethodnih modela vlasniš- and managed, and in the 1990s were hast- të ish godinave të përbashkëta të aparta- je pokazano u okviru projekta Da Zha Lan, is painfully demonstrated by the personal (Ri)zhvillimi urban i krijon një stres të jas- tva na savremene modele koji kolektivnu ily privatised without much care for the menteve të banimit, të përshkruar në një koji je delimično sam snimio. tale of Zhang Jinli, who tries to oppose the htëzakonshëm qytetit ekzistues, shoqërisë strukturu čine mogućom važno je obratiti economic and social structure that numur programesh të radios B92, me 090 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 091

corridor & leorad qylafi room #1 - detroit unreal estate agency room # 6 - nebojsa milikic room #7 - teddy cruz & louize ganz / ines linke

room #3 - isola art center & ou ning

room #2 - kartun development group room #8 - elemental room #9 - streetfilms

room #4 - deadmalls.com

room #10 - el puente_lab

room # 5 - bojan fajfric room #9 - co-pLAN 092 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 093 S e A S e A pažnju na mehanizme koji takvo zajedniš- keeps these buildings functioning. Is it titull “Pallati ynë” nga Nebojsha Milikic, regionu Albanije razvoj infrastrukture of informal expansion is a known fact – ve të ujërave të zeza? Projekti Fluksi Nën tvo o(ne)mogućavaju. Ko bi pomislio da possible to reactivate some of the mecha- i cili regjistroi të gjitha bisedat që bëri podjednako je zapostavljen i prihvaćen, can we anticipate it and devise smarter Ne në lagjen Kalugjerica në Beograd, heton upravo urbanistički propisi, principi ur- nisms and structures that were in place me fqinjët e tij mbi jetën e bashkësisë në a ulaganje u infrastrukturu balansira and more inclusive infrastructures even mundësinë që qytetarët të ndërtojnë një banog zoniranja, parcelacije i mehanizmi before the 1990s to give these apartment këto ndërtesa. Këto godina kanë qenë në između rizika od korupcije, brzog vraća- before the construction takes place? In kanalizm për veten e tyre përmes kontribu- kreditiranja mogu biti ti koji dodeljivanje blocks a sustainable future? And what pronësi dhe drejtim të përbashkët dhe në nja investicija i nekompetencije organa Bogota, high-standard bicycle tracks are tit të përbashkët fi nanciar, ndërsa OJQ-ja kolektivne funkcije gradskom zemljištu keeps inhabitants of these buildings linked vitet 1990 u privatizuan me shpejtësi pa vlasti – ali isto tako donosi mogućnost za laid out to channel the upcoming urbani- nga Tirana, Co-PLAN na tregon se si mund čine izuzetno teškim. Tedi Kruz (Teddy as a society? u marrë shumë në konsideratë struktura stvaranje novih prostora i zajednica, kao sation and provide for the fi rst infrastruc- të shpiem infrastrukturën e domosdoshme Cruz), arhitekta koji radi u San Dijegu, ekonomike dhe sociale që i vinte në funk- što pokazuju neki od zadivljujućih primera ture here. Instead of cars, we see people në zonat e informale, duke zgjeruar rrugë pokazuje da baš redefi nisanje ovih urba- In moving from previous models of owner- sionim këto ndërtesa. A është e mundur iz Medelina (Kolumbija). Ovde su gradske strolling and riding through the new dhe ndërtuar kanalizimet e duhura, në vend nističkih propisa, zonskih obrazaca i sl. ship to possible contemporary ones that të riaktivizohen disa nga mekanizmat dhe vlasti, dajući prednost ulaganju u javna neighbourhoods. të shfrytëzimit të kanaleve të mëparshme postaje glavni zadatak arhitekte u stva- keep a collective structure feasible, it is strukturat që kanë ekzistuar përpara vi- dobra u najproblematičnijim gradskim të ujitjes. Nga ana tjetër, nëse mekanizmi i ranju budućih potencijala za prihvatljivo important to pay attention to the mecha- teve 1990 për t’u dhënë këtyre ndërtesave četrvrtima, za samo četiri godine povratile This links back to the issue of public infra- zgjerimit informal është një fakt i njohur, a kolektivno ulaganje. nisms that make such collectives (im)pos- banimi një të ardhme të qëndrueshme? nadu u grad i njegovo društvo. Ako na ovaj structure on the larger scale. In Albania’s mund ta parashikojmë atë dhe të projektoj- sible. Who would think that precisely ur- Çfarë i mban banorët e këtyre ndërtesave primer gledamo imajući na umu Tiranu, wider region, infrastructure development më infrastruktura më të përshtatshme dhe Redefi nicija socijalnog stanovanja, ne ban regulations, urban zoning principles, të lidhur në shoqëri me njëri-tjetrin? videćemo ogroman neotkriven potencijal is both neglected and embraced. Invest- që t’i përgjigjen këtij zgjerimi përpara se të samo kao prihvatljivog načina zajednič- plot divisions and credit mechanisms can izvan gradskog centra, o kom se već dosta ment in infrastructure balances on the ngrihen ndërtesat? Në Bogota, janë shtruar kog ulaganja već i modela osnaživanja i be those that make it extremely diffi cult Duke lëvizur nga modelet e mëparshme diskutovalo, koji tek čeka da se istraži – risk of corruption, fast returns on invest- rrugica me standarte për bicikletat për t’i uključivanja, može biti stvar elegantnog to give urban land a collective function? të pronësisë në modelet e mundshme samo pomislite na predgrađa. ment, incompetence of government au- paraprirë urbanizimit që po vjen duke sigu- spajanja jednostavne ekonomske formule The San Diego based architect Teddy Cruz bashkëkohore që lejojnë një strukturë ko- thorities – but it equally carries the poten- ruar infrastrukturën bazë për të. Kështu, i direktnog angažmana budućih stanara. shows that redefi ning exactly those urban lektive, është e rëndësishme t’i kushtohet tial for new spaces and new collectivities, në vend të dyndjes së makinave, shohim U slučaju naselja Kvinta Monroj (Quinta regulations, zoning schemes etc. becomes vëmendje mekanizmave të cilët i bëjnë Cities Log – as some of the breathtaking examples më shumë njerëz në këmbë apo me bici- Monroy) u Čileu, projekta do-tank grupe the main work of an architect in opening të (pa)mundura këto struktura kolektive. from the city of Medellin (Colombia) show. kleta në lagjet e reja. Elemental, pažljiva diferencijacija između up the future potential for affordable col- Kush do të mendonte që rregullat urbane, Here, by making the prime city invest- kapaciteta investicija države i mogućnosti lective investments. parimet e urbanistikës, ndarja e parcelave hronologija ments in public facilities within the most Kjo ka të bëjë me çështjen e infrastruk- stanovnika donosi arhitekturu koja se dhe mekanizmat e kredive mund të jenë diffi cult areas of the city, a renewed hope turës publike në një shkallë më të gjerë. umnogome može poboljšati veoma malim Redefi ning social housing not only as a pikërisht ato që e bëjnë tej mase të vështirë gradova zapadnog in urban society was built in just 4 years. Në Shqipëri, zhvillimi i infrastrukturës ulaganjima. Arhitekte Elementala jedno- sustainable co-investment but equally as a për t’i siguruar një funksionim kolektiv Looking at this with Tirana in mind, there edhe neglizhohet edhe përqafohet. Inve- stavno oblikuju skuplji i za izvođenje teži model of empowerment and engagement tokës urbane? Dhe kush do ta mendonte Balkana is an enormous untapped potential to be stimet në infrastrukturë mbështeten në deo, dok je dodatna dogradnja prepuštena can be a matter of the elegant coming to- se pikërisht ripërcaktimi i këtyre rregullave explored beyond its highly discussed city rrezikun shfaqjes së korrupsionit, kthimin samim stanarima. gether of a simple economic formula and urbane, skemat e ndarjeve zonale, etj., do Ako pođemo od ovih uzoraka realnosti centre – just think of the suburbs around e shpejtë të investimit, paaftësinë e autori- direct engagement with the future users of të ishin puna kryesore e një arkitekti për t’i urbanog razvoja današnjice, sa čime se the city. teteve qeveritare – por gjithashtu mbartin Osmišljavanje minimalne strukture neop- a building. In the case of the Quinta Mon- hapur rrugën potencialit të së ardhmes për srećemo ako obratimo pažnju na neke od në po atë masë potencialin për hapësira hodne za prihvatljiv zajednički život postaje roy neighbourhood in Chile, set up by the investime kolektive të përballueshme? zemalja u susedstvu Albanije? Tokom dve dhe bashkësi të reja, siç tregojnë disa sve veći izazov u društvima koja se sve više ‘do-tank’ Elemental, a careful distinction decenije, od početaka devedesetih, svaka Cities Log - a shembuj befasues në qytetin Medelin në baziraju na individualnom. U naglo i nere- between the capacity of the investment Ripërcaktimi i strehimit social, jo vetëm si od jugoslovenskih republika odredila je Kolumbi. Këtu, kryerja e investimeve ur- gularno izgrađenim gradskim oblastima by authorities and the capabilities of the një bashkë-investim i qëndrueshëm, por svoj put, i dok se njihova društva razvijaju bane në shërbimet publike më kryesore në pitanje infrastrukture (putevi, voda, struja, inhabitants delivers an architecture that edhe si një model fuqizimi dhe angazhimi, u različitim pravcima, pada u oči koliko chronology of the zonat më të vështira të qytetit, në vetëm kanalizacija) obično se rešava postfaktum. can be greatly enhanced with very minimal mund të jetë çështje e kombinimit elegant toga dele kada je o urbanom razvoju reč. 4 vjet, bëri që në këtë shoqëri urbane të Da li je moguće, jednom kada su zgrade means. The architects of Elemental simply të një formule ekonomike të thjeshtë me Western Balkans ringjallej shpresa. Duke pasur në mend već dovršene, osmisliti ili čak uvesti takvu design the most diffi cult and costly part një angazhim të drejtpërdrejtë të banorëve Pre početka Bijenala u Tirani proveli smo Tiranën, kuptohet se ky qytet ka një poten- kolektivnu infrastrukturu kao što je kana- and leave extension possibilities to the të ardhshëm të një pallati. Në rastin e tri nedelje na putu po Srbiji, Makedoniji, cities cial jashtëzakonisht të madh i cili duhet lizacioni sistem? Projekat Fluks ispod nas inhabitants. lagjes “Quinta Monroy” në Kili, një dallim Kosovu, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Albaniji eksploruar përtej qendrës së qytetit, aq u beogradskom naselju Kaluđerica istra- i kujdesshëm ndërmjet kapacitetit të i razgovarali s brojnim profesionalcima Coming from this sampled reality of urban shumë të debatuar – qoftë edhe sikur të žuje da li građani kroz zajedničko ulaganje Devising the minimal structure that is nec- investimeve nga qeveria dhe aftësive të (arhitektama, planerima, savetnicima, developments today, what do we meet mendojmë vetëm për periferitë e tij. mogu da naprave glavni odvodni kolektor, essary to live sustainably together is an banorëve, jep një arkitekturë e cila mund kritičarima, radnicima u kulturi itd.) o pro- if we look around in some of Albania’s dok NVO Co-PLAN iz Tirane pokazuje kako increasing challenge in societies that ca- të përmirësohet me mjete minimale. Arki- menama koje trenutno donosi urbanizacija neighbouring countries? During the two je moguće uvesti infrastrukturu u divljim ter more and more towards the individual. tektët e Elemental thjesht projektojnë pje- – drugi ljudi i organizacije dodatno su do- decades since the start of the 1990s, the Ditari i Qyteteve naseljima ovog grada – proširenjem ulica In rapidly and informally developing urban sën më të vështirë e më të kushtueshme, prineli virtuelnom proširenju našeg puto- republics of Yugoslavia have each charted i uvođenjem pravog kanalizacionog siste- areas, the issue of infrastructure (roads, ndërsa detajet dhe pjesën për tu zhvilluar vanja. Teme pokrenute kroz ove razgovore their own path, and while their societies Duke u nisur nga këto copëza realitetesh të ma umesto kanala za navodnjavanje koji water, electricity and sewage) is generally ua lënë banorëve. mogu se tumačiti kao nešto između krimi- develop along different lines it is striking zhvillimit urban, çfarë shohim kur hedhim su korišćeni kao otvoreni odvodi otpadnih dealt with post-factum. Is it possible, once nalističke istrage i komične priče. Priva- to see how much they share in terms of sytë tek disa vende fqinjë me Shqipërinë? voda. S druge strane, ako je mehanizam the buildings have been made, to imagine, Projektimi i strukturës minimale, të ne- tizacija, zloupotreba službenog položaja, issues concerning urban development. Gjatë dy dekadave që nga fi llimi i viteve divlje gradnje poznata činjenica, možemo or even implement such collective facili- vojshme për të jetuar për një kohë të gjatë kreativno preinačavanje zakona i propisa 1990, secila nga republikat e Jugosllavisë li da je predvidimo i smislimo pametniju i ties like a sewer system? The project Flux së bashku, është një sfi dë e cila bëhet – koji su se tokom posmatrane prethodne Prior to the Tirana Biannual we took a ka projektuar rrugën e vet, dhe ndërsa sveobuhvatniju infrastrukturu pre početka Beneath Us in Belgrade’s neighbourhood gjithnjë e më vështirë në shoqëritë të cilat godine dešavali u regionu – izgledaju kao three-week road trip through Serbia, shoqëritë e tyre zhvillohen në linja krejt të gradnje? U Bogoti su visokokvalitetne bi- Kaludjerica explores if citizen can make përqendrohen përherë e më shumë tek in- opšta pojava. Macedonia, Kosovo, Montenegro, Croatia kundërta, është e habitshme të vëresh se ciklističke staze postavljene kao primarna their main sewage collector though a col- dividi. Në zonat urbane informale, të cilat and Albania discussing the current urban sa shumë gjëra të përbashkëta kanë për sa infrastruktura koja će usmeriti dolazeću lective investment, while Tirana based janë duke u zhvilluar me shpejtësi, çështja Međutim, počinje da se javlja nova energi- changes with a large group of profession- u përket problemeve të zhvillimit urban. urbanizaciju na periferiji. Tako možemo NGO Co-PLAN points out how basic infra- e infrastrukturës (rrugët, furnizimi me ujë, ja: sa oklevanjem počinju da se formiraju als (architects, planners, advisors, critics, videti ljude koji se, umesto da koriste au- structure can be brought to the informal energjia elektrike, kanalizimet), është një prvi oblici otpora ovim eksploatatorskim cultural stakeholders, etc.) – the trip was Para se të vinim në Bienalen e Tiranës ne tomobile, kroz nova naselja šetaju i voze neighbourhoods of Tirana – widening problem i cili përgjithësisht trajtohet post- snagama. Tu i tamo građani počinju da se ‘virtually’ expanded through additional bëmë një shqyrtim të rajonit nëpërmjet biciklima. roads and bringing proper sewer systems factum. A është e mundur që pasi të jetë organizuju, građanske organizacije okreću contributions from a number of other peo- bisedave të shumta që kemi pasur me as an alternative to the irrigation channels ndërtuar pallati, të imagjinohen apo edhe pogled prema gradu i novinari započinju ple and organisations. The issues brought profesionistë (arkitektë, urbanistë, këshi- Ovo nas ponovo vraća na pitanje javne that have been used as open sewers here. të zbatohen instalime të tilla të përbash- istraživanja o unosnim malverzacijama. forward read like something between a lltarë, kritikë, aktorë në fushën e kulturës, infrastrukture većih razmera. U širem And on the other hand, if the mechanism këta siç mund të jetë sistemi i kanalizime- Neki rezultati ovakvih napora stigli su i crime scene investigation and a etj.) përgjatë një udhëtimi nëpër Serbi, 094 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 095 S e A S e A do Bijenala u Tirani, kao što je emisija comic story. Privatisation, clientalism, cre- Maqedoni, Kosovë, Mal të Zi, Kroaci dhe primer za škole – ali će morati da traga za Unavoidably we spent our time here (arkitektëve dhe planifi kuesve urbanë) në beogradskog RTV B92 Insajder o građe- ative abuse of laws and regulations – that Shqipëri – një udhëtim i cili më pas u zgje- raspoloživim zemljištem za gradnju. Razu- speculating what is to come next. It looks transformimin e qytetit, por si përfundim vinskoj mafi jiili protest građana protiv took place across the region during the rua “virtualisht” nga kontributet e mëtej- meti ovaj proces predstavlja istinski izazov. like Tirana fi nds itself at a turning point. A ata vendosën të përballen me sfi dën dhe pretvaranja Petog parkića u građevinsko sampled last year – seem commonplace. shme të dhëna nga njerëz dhe organizata A neki od uvida Bijenala možda mogu po- point from where building regulations will të organizojnë bisdeën e parë publike në zemljište. Ili alati grupe Pravo na grad iz të ndryshme. Çështjet që u paraqitën si moći u pripremama za tu stvarnost. turn more strict, and a moment of global lidhje me këtë aspekt. Zagreba kojima je moguće delovati protiv But also a new energy has started ap- jetike për të ardhmen e qyteteve në fjalë, economic crisis - but also of local satura- neželjenih transformacija javnog prostora. pearing: the fi rst, uneasy resistance to duken si diçka ndërmjet një hetimi në ven- tion, because of which the construction Ishte e pashmangshme që kohën këtu ta Većina ovih pokušaja dolazi sa periferije all these exploitative forces takes shape. din e krimit dhe një historie komike. Pri- business will not any longer be the coun- kalonim duke spekuluar mbi atë se çfarë profesionalnog učešća arhitekata i urbanih Here and there, inhabitants start organis- vatizimi, klientelizmi, shpërdorimi krijues i try’s main industry. A point from which do të ndodhë më pas. Duket sikur Tirana planera – i izgleda da je krajnje vreme da ing themselves, civil organisations start ligjeve dhe rregulloreve – që kanë ndodhur investors may turn into developers that gjendet në një moment kyç. Në një mo- ove profesije preispitaju svoju ulogu i pri- turning their eye to the city and journal- në të gjithë rajonin vitin e shkuar kur u bë care for what they make - beyond the point ment pas të cilit rregullat e ndërtesave lagode nova sredstva i načine angažovanja ists started digging through the lucrative kjo analizë – duken të zakonshme. of selling. A point from which local gov- do të bëhen më të shtrënguara dhe në një u svojim gradovima. dirt. Some of the results of this have been ernments will start gaining budgets (since moment krize ekonomike botërore – e në brought to the biannual in Tirana too, Në të njëjtën kohë fi llon e qartësohet people will more regularly pay taxes) and të njëjtën kohë në një moment mbingopje- Upravo mogućnosti koje pružaju nova like RTV B92’s Insider program on the diçka tjetër: së pari fi llon të formësohet the city will gain possibilities to initiate je lokale, pas së cilës biznesi i ndërtimit sredstva i modeli povezivanja – bez obzira construction mafi a, or the resistance of rezistenca e ankthshme ndaj gjithë këtyre public commissions – for instance, for nuk do jetë më ekonomia kryesore e ven- na to da li dolaze od ahitekata, novinara, the inhabitants around the Fifth Park in forcave shfrytëzuese. Aty-këtu banorët schools – but will have to search for avail- dit. Një moment pas të cilit investuesit gradskih aktivista ili urbanih stratega – Belgrade to convert ‘their’ park into a con- fi llojnë të vetë-organizohen, organizatat able land to do this. It is a challenge to un- mund të kthehen në sipërmarrës të cilët najzanimljiviji su horizonti koje treba istra- struction site. Or Right to the City’s toolbox qytetare fi llojnë t’i kthejnë sytë nga qyteti derstand how all this will come together. kanë gajle për atë që bëjnë – përtej mo- žiti. U Tirani se o nekima od njih govorilo to act against unfavourable transforma- dhe gazetarët fi llojnë të gërmojnë në pi- Some of the insights of this Biannual may mentit të shitjes. Një moment pas të cilit na petodnevnoj seriji rasprava u hotelu tions in the public space of Zagreb. Much sllëkun fi timprurës. Disa nga rezultatet help to get prepared for this reality. organet e qeverisë vendore do të kenë Dajti. of it takes place at the ‘periphery’ of the janë sjellë edhe në Tiranë si për shembull më shumë para në buxhetin e tyre (pasi professional involvement of architects and programi “Insider” (I brendshmi) i RTV B92 njerëzit do të fi llojnë t’i paguajnë taksat urban planners – and it seems high time mbi mafi en e ndërtimit, apo rezistenca e më rregullisht) dhe qyteti do të mund të ŠtaSta dalje these professions reframe their role and banorëve përreth Parkut të Pestë në Be- ngrejë komisionet publike – për çështjen e adapt new tools and models of engage- ograd ndaj përpjekjes për ta kthyer këtë shkollave për shembull – por do i duhet të Bijenale nam je pružilo priliku da pove- ment with their cities. park në një shesh ndërtimi, apo (Right to kërkojë tokë të lirë që mund të ketë mbe- žemo veliki broj ljudi kako bi razmišljali o the City’s toolbox) për të protestuar ndaj tur në dispozicion për ta bërë këtë. Disa gradovima zapadnog Balkana. Istraživani Precisely the possibilities of new tools and transformimeve të hapësirave publike në nga perspektivat që paraqiten në veprat e su još neotkriveni delovi Tirane, a između models of engagement – being it from Zagreb. Ndoshta disa nga këto shembuj Episodit 2 mund të vijnë në ndihmë për tu ostalih time su se bavili holandski kritičar architects, journalists, urban activists or mund të ishin nxitës për Tiranën. përgatitur për këtë realitet. arhitekture Pit Volard (Piet Vollard), mek- urban strategists – is one of the most ex- sički arhitekta Miguel Robles-Duran, beo- citing horizons to explore. In Tirana, some Pikërisht mundësirat e ofruara nga mjetet gradski arhitekta Ivan Kucina i pančevački of them have been brought together for dhe modelet e reja të angazhimit – qofs- strip crtač Aleksandar Zograf, zajedno sa a fi ve days series of public discussions at hin këto nga arkitektë, gazetarë, aktivistë grupom studenata arhitekture sa nedav- Hotel Dajti. apo strategë urbanë – na ofrojnë një nga no otvorenog univerziteta Polis u Tirani. horizontet e reja më frymëzuese për të Mark Armango (Marc Armengaud), fi lozof eksploruar. Disa prej tyre i sollëm në Tiranë iz Pariza, i Dubravka Sekulić, arhitekta What next për të marrë pjesë një sesionet pesë ditore iz Beograda/Mastrihta, ove rezultate su të një serie bashkëbisedimesh publike në prikazali u okviru magične noćne gradske With the Biannual, we had a chance to Hotel Dajti. ture Tiranasaurus. Dugi razgovori između bring together a large group of people Emilijana Gandofi ja (Emilian Gandofi ), to think about the fast changing cities of Đerđa Bakalbašija (Gjergj Bakallbashi) i the Western Balkans. A part of Tirana’s e më tej? Ulrike Francel (Ulrike Franzel) ukazali su uncharted spaces have been investigated, na poteškoće u razmatranju doprinosa among others by the Dutch architecture Përmes Bienales ne patëm mundësinë të profesionalaca (arhitekata, planera) u critic Piet Vollaard, the Mexican architect sillnim së bashku një grup të gjerë njerë- transformaciji grada, ali ova grupa je od- Miguel Robles-Duran, Belgrade’s architect zish për të hamendësuar mbi atë c’ka lučila da prihvati izazov i povede prvi javni Ivan Kucina and Pančevo’s comic artists mund të gjejmë në këto qytete në ndryshim razgovor na ovu temu. Aleksander Zograf, together with a group të shpejtë në Ballkanin Perëndimor, dhe se of architecture students of the recently si mund të vazhdojmë prej këtu. Një grup Bilo je neizbežno da neko vreme provede- established Polis University from Tirana. studentësh të Universitetit Polis në Tiranë, mo spekulišući o tome šta sledi. Izgleda da Marc Armengaud, a philosopher from së bashku me kritikun e arkitekturës Piet se Tirana sada nalazi na prekretnici. U tre- Paris and architect Dubravka Sekulić Vollaard, arkitektin meksikan Miguel Ro- nutku kada će građevinski propisi postati from Belgrade/Maastricht turned these bles-Duran, arkitektin nga Beogradi Ivan striktniji, i momentu globalne ekonomske fi ndings into a magic Tiranasaurus night Kucina dhe karikaturistin nga Pancevo, krize – ali i lokalnog zasićenja, zbog kojeg tour. In long talks Emiliano Gandofi , Gjergj Aleksander Zograf, hetuan zona të pash- građevinarstvo više neće biti vodeća grana Bakallbashi and Ulrike Franzel brought up kelura të Tiranës. Mark Armengaud, fi lozof ekonomije. U trenutku od kog bi investitori the diffi culty to discuss the contribution of nga Parisi dhe arkitektja Dubravka Dkulic, mogli da postanu diveloperi, kojima je sta- professionals (architects, urban planners) Beograd/Maastricht, i kthyen kto eksplori- lo do onoga što grade – i posle momenta to the transformation of the city, but this me në një udhëtim nate të magjishëm, Ti- prodaje. U trenutku od kog će lokalne vla- group decided to take on the challenge ranasaurus. Gjatë bisedave të gjata, Emili- sti početi da imaju veće budžete (pošto će and start off a fi rst public talk on this. ano Gandolfi , Gjergi Bakallbashi dhe Ulrike ljudi redovnije plaćati poreze), a grad dobi- Franzel, ngritën cështjen e vështirësisë për ti mogućnost da otvori javne konkurse – na të diskutuar kontributin e profesionistëve cities log 096 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 097

Belgrade. The resulting public discus- if conversion takes place, the 220 hect- “hectares of attractive state owned land build 5 fl oors the one-after-the-other. ‘Walmartisation’ took decades in the sions on how the 5 ha of land was ac- ares development will be the largest in remaining empty”. Pula / 29 July, 2009 In a city that has limited water supply US, with malls gradually becoming local quired by its developer – with no gain for Europe. Belgrade / Autumn, 2008 and is struggling for electrical power centers. In the next three years Prishti- city and state – provokes the president Negotiations about the privatisation of the decision to give a licence to such na will see 18 megastores. Gas stations of Serbia to launch a probe into the BIP (Belgrade Beer Industry) is sold, the Belgrade Fair are cancelled. “The an investment is highly questionable. become attractions – community cen- matter. Belgrade / 13 April, 2009 despite that it should be restituted to solution is in the State managing the Prishtina / November, 2008 ters of sorts with for instance swimming pre WW2 owners. Belgrade / 2009 Fair”, says the director. Since 2002 in pools. Wu-Tang Clan gives a concert The city of Novi Sad has given ‘Exit’ 50 Serbia 424 out of 2504 privatisation con- Finishing of construction of Sport Hall at a gas station on the road to Ferizaj million dinars (EUR 556.000) for the The building of the Ministry of Internal tracts have been cancelled, mainly due Arena in Lanište, Zagreb. It is one of (Uroševac). Prishtina / Summer, 2009 music festival, plus 20 million (EUR Affairs (bombed by NATO forces in 1999) to disrespect by new owners to obliged the large city projects on the model Cities Log / 2008-2009 222.000) for the fi lm festival, plus ad- is sold to Israeli investors. The Urban investment and disrespect to social pro- of private-public partnership and is The 25th Universiade takes place in ditional 30 million (EUR 333.000) for the Planning Institute makes a study for a grams, production and integrity of prop- constructed for the occasion of Croatia Belgrade. Apartments in the athletes construction of an ‘Eco-park’ (a 20.000 high-rise on the site (‘Israeli Plaza’). erty. Belgrade / 12 August, 2009 hosting the World Handball Tournament village ‘Belleville’ – made for the mar- places campsite). Upon questioning why Planners are hesitant towards yet an- in 2009. Zagreb / 15 December, 2008 ket (price 1800 €/m2) are not yet sold. the festival got such fi nancial support other tower – the previous government Belgrade / 1 - 14 July, 2009 Clientalism and why public companies provide the contracted many sites for high-rises After a period of high real estate prices, private company Exit their services free regardless regulations in the General in expectancy of price declines and the The most prestigious state award is The fi rst skate park in Belgrade opens of charge, mayor Igor Pavličić replies: Urban Plan. 26 June, 2009 Real estate arising crisis, the amount of transac- given to the entry ‘Porto Montenegro’ at in New Belgrade. In the planning pro- Belgrade / “Compared to other organizations, Exit tions in real estate drop dramatically the 2008 Architecture Biennale in Ven- cess the location changed twice. The is of exceptional signifi cance for the Cancellation of the public tender for for- (according to some estimation even up ice. The entry promotes a luxury marina initially chosen location in block 70a was city and therefore it is subsidized. It is With the public mer military land close to Podgorica’s to 90 per cent). The real estate mar- and adjacent waterfront developments disputed by the local community, and main square. The investors, a/o Hungar- worth-wile”. 23 June, 2009 ket dries up and prices fall by 10-25%. currently under construction at Tivat. Of the alternative one in block 71 by the Novi Sad / ground getting ian Trigranit, withdraw due to high land Belgrade / Autumn, 2008 - Spring, 2009 the 118 years old Arsenal here all ex- fi rm ‘Family Sports’ of tennis player No- The initial site of the Exit camp and scarce, where will prices. The location is meant for the cept for one of the buildings are demol- vak Djoković with the argument that the EUR 250 million Millennium City Center Five years ago there was only one café ished. 13 July, 2009 skate park is an “inappropriate” neigh- ‘Eco-park’, in which already 30 million public facilities Bay of Kotor / with a multifunctional hall for congres- in Rexhep Luci Street, now there are 17. bour for the “elitist look and purpose” of dinars have been invested, is fl ooded. sional tourism and other events, a high- During last two years 550 espresso ma- the tennis centre it develops next door. Offi cials announce that in the future it (schools, hospi- will be maintained as a public beach class hotel, shopping center, business chines have been installed in the center Belgrade / Semptember 2009 without involvement of Exit. tals,...) be built in spaces, 1.800 parking spaces and green of Prishtina – that means 20.000 kg of areas. 5 June, 2008 Novi Sad / 5 July 2009 Podgorica / coffee a month. Prishtina / 2009 The redevelopment of the Port of Bel- the future? Tirana Legislation grade pressures planners to adjust the The Istrian County Magistrate agrees The Mother Theresa Street has been IMF predicts a positive economic growth 2002 General Urban Plan and incorpo- upon amendments by which the former How much built and paved in preparation for the indepen- in 2009 of 3.5%, a downfall from the 6% rate the conversion of large industrial military area Muzil is attuned with the dence. A company specialised in grave- expected. Privatisation of state com- space does this city areas into construction land. ‘Brijuni Riviera’ development – which stones has won the 3 million EURO pub- panies gets on the way: the telecom Legalisa- Belgrade / Spring 2009 means that a 27-hole golf course can lic tender. The pavement starts deterio- company, the power plant (a World actually need? And be developed on the former army base. rating after six weeks. The case now is Bank supported project) and the airport. who is going to pay tion brought to court to solve the improperly Prishtina Airport today has 30 fl ights a Pula / 8 July, 2008 Can we make a The Detailed Urban Plan for the city executed works. Prishtina / 2009 day – the fastest growing airport in the for the public spac- The Serbian company Delta opens centre (revised and approved in a very better city without Balkans. Prishtina / 2009 the fi rst Delta City trade center in es? Tirana short time) envisions a new church on everyone’s involve- Podgorica, in which it has invested 60 the main city square and new buildings The privatization of 6 Croatian shipyards million euro. The mall has a total fl oor The ‘Lesna’ company from Slovenia to be built on the river quay – public ment? Tirana starts. Only the ‘Uljanik’ shipyard from area of 48,000 m², with a gross leasable builds Calabria, a new neighbourhood of land and a potential fl ooding zone. Privatisa- Pula is profi table. Workers of this ship- area of 24,000 m². At the opening the 6000 m2 without schools or kindergar- 2008 A dome is to be introduced on Macedo- yard fear for their jobs if the privatiza- Skopje / prime ministers of Serbia, Montene- ten. Prishtina / 2009 nia’s Parliament building, for the price tion will take place. Pula / 11 July, 2009 of 17 million euro – an amount unimagi- tion gro and Republika Srpska, the mayors A Law on Golf Courses passes through nable considering the modest scale of of Ljubljana and Skopje are present. Developments at the old railway station an urgent procedure aiming at boosting Starchitect Daniel Liebeskind prepares The main topic in the fi rst offi cial meet- the works to be done. Skopje / 2009 Podgorica / 1 October, 2008 (a hotel and mall) are on hold due to the the economy. It declares golf a service a master plan for the conversion of the ing of Croatian president Stjepan Mesić economic crisis. Skopje / 2009 of special importance for Croatia and it Port of Belgrade. The port, twice priva- and the new Prime Minister Jadranka Television B92 airs the fi rst of the seven Without adherence to an urban plan, becomes possible to expropriate up to tised (1998 and 2005) under ambiguous Kosor is the future of real estate still part documentary ‘Insider: Abuse of an initiative is launched to build a After few years arresting the site across 20% of the area needed for the future conditions, becomes a part of a dispute owned by the Ministry of Defence. Fol- Offi ce’ on construction mafi a and cor- high-rise of 50 fl oors. ‘Iliria Business the National bank, Greek chain Vero course. Also, 25% of a golf terrain can in the local political scene between the lowing the meeting, the Croatian press ruption. Highlight are the circumstances & Trade Center’ will be made by an al- constructs the currently largest mall in now be used as construction land. This city and the new owner. Stakes are high: publishes sensational articles stating around shopping mall ‘Ušće’ in New liance of investors in which each would Skopje of 42 000 m2. Skopje / 2009 098 | kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 099

Property on issues regulating expro- It is very difficult to obtain building Start of construction of the bridge over next to her. Skopje / Spring, 2009 chitecture’ initiates a temporary social priation. Zagreb / 18 December, 2008 permits – last year only about 60 per- Ada Ciganlija - the first bridge to be Building centre. The cinema is used for cultural mits have been grated. Municipal staff built in Belgrade in 38 years. It is fi- Novi Sad Municipal Parliament pro- and community events in this area of About 500 members of the ‘Network for working on permits is both reluctant to nanced with a credit from the European nounces the commercial ‘Exit open-air Zagreb. Zagreb / 3 October, 2008 Restitution’ – an association of citizens give permissions and unmotivated. This Bank for Reconstruction and Develop- Identity music festival’ of exceptional signifi- whose land was nationalised - protest in condition boosts illegal construction. ment. Belgrade / 1 December, 2008 cance for the city, and provides it with 70 The conference ‘The Neoliberal Front- Start of construction of the Museum of the city, requesting the restitution law to 2009 million dinars (EUR 778.000) from public line: Urban Struggles in Post-Socialists Prishtina / Victims of Communism. The only neo- be approved before changes in the plan- funds. 24 April, 2009 Societies’ questions spatial and social classical proposal amongst the other Novi Sad / ning law are made. They seek protection The Strategic Plan for Development of How to cross the changes in the contemporary city. contemporary ones has won the com- from selling out properties owned be- Prishtina 2040, in 2001 made by three 10 years after being bombed by NATO 22 November – 7 December, 2008 road to Tirana’s new petition. Since the elections ‘antique’ Zagreb / fore 1948. 31 March, 2009 Germans institutes, calls for clear zon- forces, the ‘Avala TV tower’ is re-built Belgrade / history is to be the dominant part of ing in three different areas - but none ‘City Park’ shopping according to the design from 1960s. TV Macedonian history. Skopje / 2008 How do architects The Ministry for Capital Investments of these areas are today as they were centre without hav- towers today belong to outdated tech- says that after the introduction of the supposed to be in the plan. As a result, nologies. 29 April, 2009 The French film ‘Banlieue 13: Ultima- Belgrade / envision the future 2003 Building and Planning Law, unsuc- only micro-urban-plans are being made, ing to go to Durres tum’, produced by Luc Besson is shot in cessful legislation brought 50.000 new without adherence to the larger plan. The focus of the debate on the future of this city? Or will it first? Can infra- New Belgrade’s blocks. New Belgrade illegal buildings in Belgrade. The pres- Prishtina / 2009 of Macedonia Square shifts from the depicts a Paris’ apocalyptic ghetto in be designed by the ence of construction credits since that planned Orthodox Church to the statue structure become 2013. Belgrade / August, 2008 time has made illegal investments only A temporary law on procedures and of Alexander the Great (22 m tall, cost developers? Tirana more solid. April, 2009 conditions of construction as an incen- an opportunity for 4,5 million euro). 7 May, 2009 Belgrade / The Moscow Bridge opens on Liberation Skopje / tive of investment is put in action. It Architecture (as a profession) is not reg- new public spaces? Day. This Russian baroque style pedes- Frenzy in land purchase along the future simplifies bureaucratic procedures for ulated by law. Since 1991/1992 no indi- trian bridge is a 60% gift from Moscow ring road of Belgrade is propelled by client and omits the necessity of a site Tirana vidual licensing for architects exists, but and is for 40% paid by the city. The po- the expected change of land use - from permit. This law will be in place until firms (a supermarket, ...) can licence sition of the bridge misses the flow of agricultural land to technology parks the end of 2010. Zagreb / 5 June, 2009 Negotiations begin between the Serbian as an architecture firm. Four different people. It links however the investor’s The Role (about 800 ha planned). The price of the and Chinese governments on a new ministries have their own construction ambition – a new association with Rus- land after the conversion of land use The Minister for protection of the envi- bridge over the Danube between Ze- department. Prishtina / 2009 sia. Podgorica / 19 December, 2008 is expected to be 40 times higher then ronment and spatial planning encour- mun - Borča. The Chinese government of Architects currently. 18 June, 2009 ages for all the illegally built buildings will finance it through a loan from their The ‘First Architectural Uprise’. A few Belgrade / The ‘Mother Theresa’ house opens in Competition awards are very high and in Serbia to be finished before the new Export Bank. It imposes that Chinese hundred students of architecture and Skopje’s pedestrian zone. The bizarrely keep architects busy. The magazine law on Planning and Building is passed companies have to be commissioned citizen unsatisfied with a orthodox eclectic building, placed in the midst ‘Kapital’ reveals who profits. The one- How do [?] illegal by the Parliament. After that it will be for construction, albeit Serbian compa- church to be built on the main square – of the modernist city centre provokes day payment of a jury member equals a much more difficult to legalise, but nies have enough expertise. The bridge a location that “defies any logic of urban buildings affect this many reactions – from ‘Barbie’s house’ double monthly salary at the Faculty of much faster to get building permits. opens the potential of a new city district planning” - organise a gathering. Mobi- to a well-deserved target for a bomb. Architecture. Skopje / June, 2008 city? Is legalization Belgrade / 27 August, 2009 to be developed on current agricultural lised by a TV show, a mob of ‘believers’, Skopje / 30 January, 2009 land. Belgrade / May, 2009 in counter-protest against the “gay and the ultimate form of 10 assistants of the Faculty of Architec- atheists” students and citizen, attacks ture in Podgorica collectively resign due The Municipality proposes a 450.000.000 them. 28 March, 2009 urban planning - or Can the identity of to disagreements with the dean. They Skopje / euro light metro system, to be built as are some of the best young architects the end of it? Tirana public-private partnership and using Tirana be formed by International ‘Forum Skopje’ is or- Infrastruc- and belong to the first generation of Canadian Technology. It is supposed to ganised on “The Aftershock of Postmod- Land management was a competence of the way we are liv- teachers at the Faculty, established in solve the traffic collapses of the city. ernism”, with the aim to incite a revision UNMIK until 2008, now there is no law 2002. Podgorica / 18 June, 2008 ture (Meanwhile this idea is officially stopped ing the city today? and analysis of the recent urban plans arranging for it. 2009 Prishtina / in favour of an underground). and decisions in the landmark modern- The new mayor Dragan Djilas states “If this The new director of Belgrade’s Urban Belgrade / 30 June, 2009 Tirana ist city. None of the invited authorities Huge shifts of ownership start to unfold – administration lasts for four years, I see Planning department has been appoint- show up. 8-14 June, 2009 Belgrade with one bridge constructed, with The Detailed Urban Plan envisions nu- ed after 9 months of reconsidering the Skopje / between public entities, private entities, The Kosovo government gains more Kosovar citizen, Serbian citizen… Unclear resolved infrastructural problems, better merous sculptures in the city centre. national elections results and while the budgetary autonomy and decides to Belgrade Architecture week discusses ownership situations have to be tackled, traffic - as a light and clean city”. Following the competition by the Minis- economic crisis starts. By the end of the invest in infrastructural works. By sum- “What to do with New Belgrade”. This ranging from the restitution process of Belgrade / 19 August, 2008 try of Culture, the first out of 30 bronze year planners are standing still – “not mer 2010 a four-lane road will be rea- continues an about 8 years long ques- nationalised land (1948) or even the ear- sculptures are placed in the city. One producing locations” for new develop- lised between Prishtina and Peja (Peć), tioning on how to revitalise the large lier Balkan wars, claims of the Orthodox A part of the ring road around Belgrade of them, ‘Šmizla’, depicts a local girl in ments. Belgrade / October, 2008 after which the roads towards Tirana modernist housing blocks in New Bel- Church up to people who lost work and is opened, after 18 years of delay. a mini skirt, talking on a mobile phone and Skopje follow. Prishtina / 2009 grade. Belgrade / 4 July, 2009 apartments during the Milosevic regime. Belgrade / November, 2008 while walking on the street. The public In the defunct cinema ‘Mosor’, ‘Platfor- Prishtina / 2009 is amused and makes photos posing ma 9.81 - Institute for Research in Ar- 0100| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0101

The accreditation board for education “victory” takes Peti park out of the pub- draws attention to irregularities consid- Croatian cities (Zagreb and Split). Soon of a hospital and the construction of a a Përkrah tetë temave (klientelizmi, rates the Faculty of Architecture only at lic eye, while in the background court ering construction in protected areas. journalists and start using this alter-ego church. Belgrade / August, 2009 privatizimi, prona e patundëshme, a bachelor level - for the master level cases about its future are just starting. A construction permit was issued for when referring to the problems of cor- legjislacioni dhe legazlimi, infrastruk- students will have to go abroad. Private Belgrade / October, 2008 a hotel, but actually it is a home of the ruption and clientalism in the Croatian The Roma settlement under the Gazela tura, ndërtimi i identitetit, roli i arkitek- schools get accredited as collages, not family of the most powerful Croatian political context. Zagreb / April, 2009 (highway) bridge gets relocated in only tëve, dhe beteja për hapësirën e për- at university standard. There is no PhD HOTO Group starts demolition of build- businessman. A large group of activists three days. After more then 20 years bashkët) Regjistri i Qyteteve përshkruan program in Kosovo. Prishtina / 2009 ings on ‘Cvijetni Trg’ Square. Despite demand access as guests to the hotel. In the society of in- living under the Highway Bridge in the një ndarje të ashpër përmes zhvillimit almost 4 years struggle of the civil com- Zagreb / 27 February, 2009 centre of the city 2000 inhabitants are të qyteteve në Ballkanin Perëndimor One year after the city government is munity and public activities to show the dividuals, can col- distributed to containers in suburbs. gjatë vitit të fundit (Verë 2008 – Verë constituted and the mayor is elected, corruption and irregularities, despite The City Municipality and the Istrian Previous attempts of relocation were 2009). Ai gjithashtu paraqet ngjarje the position of the city architect and city the petition signed by more that 50.000 County arrange a walk-through for Pula lective space still be stopped because of threats and un- të rëndësishme, vendime dhe biseda manager are still not occupied.. citizens of Zagreb - the project got citizens on the former military area Mu- a value? Tirana satisfaction of local inhabitants in the të marra përkundër investimeve të Belgrade / August, 2009 green light. The only positive outcome: zil. 11 buses are arranged to drive the suburbs. Belgrade / September, 2009 shpejta të kapitalit, marrëdhënieve të urban issues now have become a public citizens inside Muzil. The Civil initiative reja të pushtetit dhe sfidave të ngritura Right to the City: action in Varšavska The conference ‘Post-capitalist city’ matter. Zagreb / 11 October, 2008 for Muzil states: “The opening of Muzil nga kalimi në një fazë të përfshirjes së Street. Construction works for an en- takes place on former military area Mu- has started and it cannot be stopped qytetarëve. trance into the underground garage of zil. Pula / 16 August, 2009 A large campaign and petition by anymore“. Pula / 8 March, 2009 the ‘Floral Passage’ project are simu- citizens and NGOs aims at rejecting a Cities Log su sastavili STEALTH.un- lated. The aim is to show not only the s Location Study and Strategic Environ- Right to the City: start of action ‘Mutna’ limited (Ana Džokić i Marc Neelen) kroz extent of noise and dust that will be mental Assessment for St Marco Island (Muddy). Activists of Right to the City razgovore sa i doprinos profesionalaca created during construction but also to in the Bay of Kotor. Instead of a modest and Green Action promote a new brand iz polja arhitekture i urbanih tema, a/o: show the part of the pedestrian street Club Méditerranée facility, the new plan of top quality of water from Zagreb – Struggle for that will be lost to traffic after comple- projects large-scale tourist facilities and ‘Mutna’ by handing out the (mud filled) e Cities log has been made by tion. Zagreb / 10 May, 2009 Cities Log Collective the enlargement of the islands by ce- bottles to the people entering into the STEALTH.unlimited (Ana Džokić and menting 100.000 m2 of sea area. parliament. Its website gathers news Marc Neelen) through conversations 20 jumbo banners advertising ‘Muddy Bay of Kotor / 20 January, 2009 related to corruption in the city of Za- Kroz osam tema (klijentalizam, with and contributions by professionals Water’ (Mutna) – a warning about s Space greb. Zagreb / 31 March, 2009 privatizacija, nekretnine, legislacija i in the fields of architecture and urban muddy operations of the current city The ‘Civil initiative for Muzil’ is formed legalizacija, infrastruktura, gra]enje issues, a/o: A bottom-up improvement of city space government and calling the citizens to (to oppose development of an exclusive Right to the city group Belgrade makes identitea, uloga arhitekata, i borba za starts appearing in lack of proper plan- come out and vote on local elections - 27-hole golf course) and a first public the action ‘I want - Right to the City’ on kolektivni prostor) Cities Log pravi grubi Regjistri i Qyteteve është realizuar ning. People plant trees to prevent are destroyed. The advertising agency a session is held. The newspaper ‘Otvore- the occasion of the opening of the shop- presek kroz razvoj gradova zapadanog nga STEALTH.unlimited (Ana Džokić and cars from parking at the pavement. commissioned to place posters on the ni Muzil’ (Open Muzil) gets published. A ping mall ‘Ušće’ – the currently largest Balkana tokom poslednjih godinu dana Marc Neelen) përmes bashkëbisedimit Prishtina / 2008 streets is afraid to replace the damaged demand for permanent public access to shopping mall on the Balkans in New (leto 2008 – 2009.). Ova hronologija dhe kontributit nga profesionistë të banners. Zagreb / 25 May, 2009 the former military area Muzil is made. Belgrade. Belgrade / 31 March, 2009 Clash of the inhabitants of Vozdovac prikazuje prostorno va|ne doga}aje, fushës së arkitekturës dhe cështjeve Pula / 23 January, 2009 odluke i diskusije u kontekstu brzih in- urbane, a/o: with a Vero Supermarket under con- Remains of the Roma settlement next Three months before the opening of the vesticija, nastanka novih odnosa snaga i struction, overtaking their parking plac- to the athletes’ village get fenced and Universiade, Belgrade’s City Secretariat izazova koje sa sobom donosi tranzicija es. Citizens set construction equipment Is there a need for electricity is cut as a “security measure” for Inspections decides to evict the ka novom anga\manu gra]ana. on fire. Belgrade / July, 2008 for the Universiade. Volunteers get in- Roma slum settlement right next to the civil initiatives that structed to tell the settlement is a film athletes village ‘Belleville’ – a private Along eight topics (clientalism, pri- MANS (Network for Affirmation of NGO set June, 2009 e secure our right to residential area planned for future sale. . Belgrade / Sector) initiates an action against dev- vatisation, real estate, legislation and On 2 April in the evening, inhabitants legalisation, infrastructure, building Besnik Aliaj, Gjergj Bakallbashi, Branko astation of UNESCO protected area Lipci the city? Tirana The City of Zagreb puts on public dis- receive a 15-day vacancy notice. On 3 identity, the role of architects, and the Belaćević, Jelena Stefanović, Dafne – where an undisclosed private investor cussion the plan for a waste incinerator April, bulldozers demolish 40 houses. struggle for collective space) this Cit- Berc, Teodor Celakoski, Sotir Dhamo, without permission is mining the coastal Plans to enlarge tourist capacities and facility. The local community and non- Public pressure stops the total erasure ies Log depicts a rough section through Ulrike Franzel, Valon Germizaj, Žakilina area and disposing construction mate- to make a new road are presented for governmental organizations for ecology of the settlement. Serbia holds this year developments of cities in the Western Gligorijević, Adelina Greca, Astrit rial into the sea. Inspectors, on visiting Kostanjica, in the Bay of Kotor. Land- oppose the garbage-burner-facility and the Presidency of the Roma Decade, Balkans during the last one-year (Sum- Hajrullahu, Florina Jerliu, Aleksandra the mining site, are thrown into the sea. owners of these wine yards enter the advocate the construction of a facility for with housing as one of the priority is- mer 2008 – 2009). It displays spatially Kapetanović, Ivan Kucina, Marko Miletić, Bay of Kotor / August, 2008 process to turn their land into a profit- biological and mechanical treatment of sues. Belgrade / April, 2009 important events, decisions and discus- Ilir Murseli, Oliver Musovik, Divna able real estate location. As a result, the the waste. Zagreb / 10 July, 2009 After 3 years of struggle to prevent the Bay of Kotor is at risk of being removed sions set in the context of fast capital Penčić, Dubravka Sekulić, Petrit Selimi, On Facebook the name ‘Bandum Kerić’ investments, newly emerging power Pulska grupa, Aneta Spaseska, Borislav conversion of a local park into a con- from UNESCO’s list of world heritage. The ‘Protect the Forest of Zvezdara’ appears: the merged alter-ego of the relations and the challenges brought Vukićević, ... struction site, citizens around ‘Peti park’ Bay of Kotor / 6 February, 2009 initiative gets organized to oppose the two most controversial top candidates forward by the transition into new en- Originalni dizajn / Original design / (Fifth Part) succeed in holding back the conversion of 2,45 ha of forest into for the mayor position in the two largest gagements of citizen. Dizajni origjinal, nga: Ajdin Bašić. developer. The news about the citizens’ Right to the City: Action ‘Kulmerov dvori’ construction land for the expansion 0102| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0103 S e A S e A zamišljanjem zajedništva u samom sused- - tenants meetings and the problem of stvu. Doina Petresku (arhitekta i pokretač non-existing sewer - to start imagining the Dijalozi u Tirana Bashkëbi- Atelier d’Architecture Autogérée iz Pariza) communality of the neighbourhood. Doina govorila je o načinu generisanja komunal- Petrescu (architect and initiator of Atelier Tirani Dialogues sedimet e nog prostora upotrebom prostih sredstava d’Architecture Autogérée, Paris) spoke i pokretnih arhitektonskih intervencija. about ways to generate communal spaces through simple means and mobile archi- Tiranës Kontekst Bijenala i prisustvo nekoliko tectural interventions. kustosa proširilo je temu, koja je početno bila uokvirena kao Izlaganje grada sutraš- The context of the Biannual and the pres- njice – bijenale arhitekture kao instrument ence of a number of curators expanded promene, od prezentacija Ou Ninga (umet- the topic initially framed Exposing the City nika i kustosa Bi-City bijenala urbanizma i of Tomorrow - architecture biannual as a arhiteksture u Šenženu i Hongkongu 2009. tool for change from the presentation of Ou text_emiliano gandolfi and ana džokić photo_ ana džokić, marc neelen, dubravka sekulić godine) i Emilijana Gandolfi ja (kustosa na Ning (artists and curator 2009 Shenzhen & 11. bijenalu arhitekture u Veneciji i 3. bije- Hong Kong Bi-City Biennale of Urbanism/ nalu arhitekture u Roterdamu) do disku- Architecture) and Emiliano Gandolfi (cura- Dijalozi, kao program Bijenala u Tirani, Dialogues, as a part of Tirana Biannual Bashkwbisedimet, si pjesw e Bienales sw sije o ulozi Bijenala u Tirani, uključenjem tor at the 11th Architecture Biennale Venice imali su za cilj da donesu kritičko razume- had a fundamental intent – to bring critical Tiranës, shfaqin një synim thelbësor të saj- Rex, në Beograd), paraqiti dy nga projektet Edija Muke, Ane Džokić i Marka Nelena and 3rd Architecture Biennale Rotterdam) vanje skorašnje evolucije gradova i prikažu understanding to the recent evolution of in: të ngrejë një vështrim kritik mbi evolu- e tij nëpër lagje, që përdorin infrastruk- (kao kustosa ovogodišnjeg izdanja) i Fang- to a discussion on the role of the Tirana nove perspektive koje promovišu integral- cities and to show new perspectives that cionin e qyteteve gjatë kohëve të fundit dhe turën e përbashkët, takime të banorëve dhe Vei Čang (direktorke bijenala u Tajpeju). Biannual by involving Edi Muka, Ana Dzokic niji i inkluzivniji razvoj naših urbanih sredi- promote a more integral and inclusive de- të shfaqë perspektiva të reja, të cilat nxisin problemin e mungesës së një kanalizimi, Ovaj razgovor je naznačio kontrast između and Marc Neelen (as curators of this year na Takve ambicije naročito su dobrodošle velopment of our urban environments. An një zhvillim të mjediseve tona urbane më si fi llesë për imagjinatën e një bashkësie të političkih težnji i stvarne efi kasnosti, ali edition) and Fang-Wei Chang (director of u gradu kao što je Tirana, koja je tokom ambition like this is particularly welcomed integrues dhe gjithpërfshirës. Një ambicie re në lagje. Doina Petrescu (arkitekte dhe i načina na koji umetnost može da uvede the Taipei Biannual). This talk marked the prethodne decenije doživela veliku urba- in a city as Tirana, that over the last decade e tillë është e mirëpritur sidomos në një nismëtare e Atelier d’Architecture Autoge- nove teme u lokalne diskusije. contrast between political aspirations and nu ekspanziju i koja trenutno pokušava has undergone a major urban expansion, qytet si Tirana, i cili gjatë dhjetëvjeçarit të ree, në Paris), foli mbi mënyrat e gjenerimit real effectiveness, but also how art can in- da defi niše sopstveni identitet, koji može and that is currently attempting to defi ne fundit ka pësuar një shtrirje të tejskajshme të hapësirave të përbashkëta përmes mje- Treći dan dijaloga počeo je temom Zajed- troduce new topics to the local discussion. obuhvatiti i podsećanja na komunizam, a a distinctive identity that can encompass urbane dhe është në përpjkeje për të gjetur teve të thjeshta dhe ndërhyrjeve të përko- nička urbana dobra – politike i uključiva- istovremeno ostati nezavisan od preovla- communist reminiscences, and simultane- një identitet të vetin, që të mund të përfs- hëshme arkitektonike. nje javnosti za inkluzivni grad. Danas je The third day of dialogues started with the đujuće neoliberalne pohlepe. Neki od naj- ously can be autonomous from the prevail- hijë mbetjet nga epoka komuniste, por në jadranska obala pod ogromnim pritiskom topic Urban Commons - policies and pu- interesantnijih glasova savremene urbane ing neoliberal greed. Some of the most të njëjtën kohë të ruajë pamvarësinë nga Konteksti i Bienales dhe prania e një izgradnje. Koja su sredstva i načini da ta blic involvement for the inclusive city. prakse otvorile su petodnevnu diskusiju o interesting voices in contemporary urban epshi dominues neoliberal. Për pesë ditë numuri kuratorësh, e zgjeroi temën e for- urbanom stanju sadašnjice u bivšoj plesnoj practices opened for fi ve days the discus- me rradhë, disa nga zërat më interesantë muluar fi llimisht si Të Zbulojmë Qytetin sali hotela Dajti, suprotstavivši pristupe i sion on today’s urban condition in Hotel në praktikat e zhvillimit urban, bashkëko- e së Nesërmes – bienalet e arkitekturës deleći svoja iskustva i uvide. Dajti’s former ballroom, confronting their hor, i dhanë jetë pesë ditëve biseda mbi si një mjet për ndryshim. Nga paraqitja e approaches and sharing insightful experi- kushtin e sotëm urban, në ish restorantin Ou Ning (artist dhe kurator i Bienales dy- Otvoren sa Hands Over the City (nalik ences. e Hotel Dajtit, duke përballur qasjet e tyre qytetëse të Arkitekturës dhe Urbanizimit kultnom fi lmu Frančeska Rosija iz 1963. dhe duke ndarë me njeri tjetrin përvoja të Shenzhenit dhe Hong Kongut), dhe Emi- godine o spekulacijama sa nekretninama), Opening with Hands Over the City (alike shumë të dobishme. liano Gandolfi t (kurator i Bienales së 11 të ovaj niz debata počeo je potcrtavanjem Francesco Rosi’s 1963 seminal movie on Arkitekturës së Venecias dhe Bienales së sile prinude na savremeni grad kroz uticaj property speculation) this debate series Kjo seri debatesh, e cila fi lloi meDuart Mbi 3të të Arkitekturës të Roterdamit), në një nekih od najjači igrača na tržištu. U takvim started off underlining the coercive power Qytet (si titulli i fi lmit seminal mbi spekulli- diskutim mbi rolin që luan Bienalja e Tira- okolnostima borba za urbanu pravdu po- on the contemporary city by some of the met me pronat i Francesco Rosit, më 1963), nës, duke përfshirë Edi Mukën, Ana Xhokiç činje odozdo. Miodrag Čvorović (producent strongest players in the market. In these u nis me nënvizimin e forcës rezistuese të dhe Mark Neelen (si kuratorë të edicionit dokumentarne serije Insajder na RTV B92) circumstances the struggle for urban jus- qytetit bashkëkohor përkundër disa prej të sivjetëm) dhe Fang-Wei Chang (drejtore predstavio je pronicljivo istraživanje o tice starts from below. Miodrag Čvorović lojtarëve më të rëndësishëm të tregut. Në e Bienales së Taipeit). Kjo bisedë nxorri në građevinskoj mafi ji u Srbiji, dok je Teodor (producer of the “Insider” documentary këto rrethana, beteja për padrejtësitë urba- pah kontrastet mes aspiratave politike dhe Celakoski (aktivista i koordinator Prava series, RTV B92 Belgrade) presented an ne fi llon nga poshtë. Miodrag Cvoroviç (pro- efi kasitetit të vërtetë të veprimtarisë, por na grad iz Zagreba) govorio o oštrim i insightful investigation on ‘construction ducent i serisë dokumentare “Insider”, RTV edhe se si arti mund të paraqesë tema të performativnim akcijama ove građanske mafi a’ in Serbia, while Teodor Celakoski B92, Beograd) paraqiti një hetim të plotë reja në kontekstin local. inicijative prilikom suprotstavljanja nepo- (activist and coordinator of Right to the City, mbi “mafi an e ndërtimit” në Serbi, ndërsa voljnoj izgradnji prostora. Poređenjem ova Zagreb) spoke about the (both sharp and Teodor Celakoski ( aktivist dhe koordinator Dita e tretë e bashkëbisedimeve, fi lloi me dva slučaja dolazimo do niza instrume- performative) actions of this civil initiative i Të Drejtat Mbi Qytetin, nga Zagrebi) foli temën Populli Urban – politikat dhe për- nata kojima je moguće dopreti do mahom in confronting unfavourable spatial devel- mbi veprimet (e mprehta dhe performati- fshrija e publikut për një qytet gjithpërfs- neangažovane i neobaveštene javnosti opments. The comparison between these ve) të kësaj nisme qytetare në përballjen hirës. Bregu i Adriatikut është sot një ndër kao prvog koraka u povraćaju urbanog two cases presented a series of instru- e zhvillimeve hapësinore të pandershme. bregdetet me presionin më të madh për tu prostora. ments to reach toward a generally disen- Krahasimi mes këtyre dy rasteve parashtroi zhvilluar. Në ç’mënyrë mund të bëjmë të gaged and uninformed general public – as një numur instrumentash për t’ju qasur një mundur përfshirjen e qytetarëve të këtyre Susedstvo je danas, izgleda, jedno od naj- a fi rst step in reclaiming the urban space. publiku të painteresuar dhe të painformuar zonave në këtë zhvillim, e të mos ja lëmë interesantnijih mesta akcije. U Aktiviranju në përgjithësi, si një hap i parë i rimarrjes atë thjesht kërkesave të turistëve apo inte- lokala – komšijske intervencije za soci- The neighbourhood today turns out to be së hapësirës urbane. resave të investitorëve? Aleksandra Kape- jalni angažman Nebojša Milikić (umetnik, one of the most interesting sites of action. tanoviç (nga Ekspeditio, një OJQ për zhvi- kulturni aktivista, kulturni centar Rex iz In Activating the Local - neighbourhood in- Lagja sot duket të jetë kthyer në një nga llim të qëndrueshëm urban, nga Kotorri, Beograda) predstavio je svoja dva projekta terventions for social engagement Nebojša vendet më interesante për veprim. Në Duke në Mal të Zi) paraqiti një numur kanosjesh koji koriste zajedničku infrastrukturu – Milikić (artist, cultural activist, Cultural Aktivizuar Vendin – ndërhyrje në për për- dhe aksionesh në lidhje me këtë çështje. I skupštine stanara i problem nepostojeće Center Rex, Belgrade) introduced two of his fshirje shoqërore në lagje, Nebojsa Milikç frymëzuar nga një qasje më vizionare, por kanalizacije – kako bi se započelo sa projects that use collective infrastructures (artist, aktivist kulturor, Qendra Kulturore më me këmbë në tokë, Emil Jurçan (nga 0104| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0105 S e A S e A izgradnja postane inkluzivna prema građa- The Adriatic coast today is under enormous Grupi i Pulës), paraqiti skenare për vetëad- Tedi Kruz (arhitekta, Estudio Teddy Cruz Two approaches under the umbrella of kufi rin e Kalifornisë me Meksikën. Ndërsa nima ovih prostora, a ne samo investitori- pressure of development. What are the ministrimin e Pulës. Pas disa vitesh beteja iz San Dijega) govorio je o projektu koji Building Participation - making places Francisco Sanin (arkitekt, Universiteti i ma ili turistima? Aleksandra Kapetanović means and ways to make these develop- për zbulimin e qëllimeve për privatizimin e već sedam godina vodi sa malom zajed- for local empowerment concluded this Sirakuzës, Neë York / Medelin, Kolumbi) (Expeditio, NVO za održivi urbani razvoj ments inclusive towards the citizens of ish-zonave ushtarake në bregdetin kroat, nicom imigranata na granici Kalifornije series of dialogues. Teddy Cruz (architect, paraqiti ndryshimet e mahnitëshme që iz Kotora) predstavila je brojne akcije u these areas and not only to developers or Grupi i Pulës përqëndrohet sot në sjelljen sa Meksikom. Taj projekat otkriva mo- Estudio Teddy Cruz, San Diego) spoke about ndodhën vetëm në 4 vitet e drejtimit të tom smeru. Inspirisan više vizionarskim, tourists? Aleksandra Kapetanović (Expe- në vëmendjen e publikut, të modeleve gućnosti drugačijeg pristupa arhitekturi, a project he is since seven years running bashkisë së Medelinit nga kryetari i saj. ali i prizemnim pristupom, Emil Jurcan ditio, an NGO for sustainable urban de- alternative të zhvillimit, përmes hapjes së kroz aktiviranje lokalnog stanovništva i with a small immigrant community on the Deri pak kohë më parë qendër e karteleve (Pulska grupa) predstavio je scenarija velopment, Kotor, Montenegro) presented portave të këtyre ish-zonave ushtarake, në defi nisanjem zajedničkih prostora – od- Californian border with Mexico. It reveals të drogës dhe vendi më i dhunshëm në samoupravljanja u Puli. Nakon godina a number of the threats and actions in mënyrë që ato të bëhen pjesë e një “imagji- nosno skretanjem pažnje sa zgrade kao the possibility of a different approach to botë, ky qytet është transformuar krejtë- borbe obelodanjivanja malverzacija u vezi this direction. Inspired by a more vision- nimi të së ardhmes së përbashkët”. robe ka arhitekturi koja defi niše kolektivne architecture, through empowering local sisht shoqërisht dhe nga ana hapsinore, sa privatizacijom bivših vojnih područja na ary, yet grounded, approach, Emil Jurcan potrebe i olakšava različite organizaci- inhabitants and by defi ning shared spaces nga një numur ndërhyrjesh arkitektonike hrvatskoj obali, Pulska grupa se trenutno (Pulska Grupa) presented scenarios for Revistat e arkitekturës zakonisht janë je prostora i društva. Fransisko Sanin – shifting the attention from the building as të bëra në infrastrukturën publike në lagjet koncentriše na donošenje alternativnih self-management of Pula. After years of shpërndarësit e imazheve joshëse të for- (arhitekta, Univerzitet Sirakjuz, Njujork/ a commodity to an architecture that defi nes më të varfëra, me një numur bibliotekash, modela razvoja pred oči šire javnosti – čak revealing the struggles over privatization of mave arkitektonike. Botimet – revistat Medelin, Kolumbija) predstavio je izuzetan collective needs and facilitates different shkollash, parkingjesh, qendrash dhe par- i bukvalno, otvarajući kapije tih bivših voj- former military areas on the Croatian coast, e arkitekturës: strategji mediatike dhe slučaj Medelina, grada koji je investirao spatial and social organizations. Francisco qesh kulturore dhe shkencore, vizualisht nih zona javnosti kako bi postale deo pro- Pulska Grupa currently focuses on bringing ambicie shoqërore, sollën bashkë botuesit u javne objekte – vizuelno upadljive bi- Sanin (architect, Syracuse University, New mbresëlënëse. Çdo projekt u zhvillua në cesa kolektivnog iznalaženja budućnosti. alternative models of development to the e dy gazetave: Fabrizio Gallantin, (Abitare, blioteke, škole, parkove, kao i kulturne i York / Medellín, Colombia) presented the konsultim me banoërt vendas dhe u përk- general attention – not in the last place by nga Milano) dhe Maroje Mrdulajsh (Oris naučne centre u nekim od najsiromašnijih remarkable case of Medellín, a city that rahën nga programe të qenësishme sho- Arhitektonski časopisi uglavnom šire za- literally opening the gates of these former nga Zagrebi), për të folur mbi role të tjera delova grada. Svaki projekat je sagrađen invested in public facilities - visually striking qërore, për të ç’rrënjosur pabarazitë sho- vodljive slike izvedenih arhtektonskih for- military zones to the public, so they become të mundëshme të medias, që mund të nxi- uz konsultacije sa lokalnim stanovništvom, libraries, schools, parks and science and qërore në qytet. Ky veprim e transformoi mi. Tema Štampane stvari – arhitektonski part of a collective ‘future fi nding’. sin një përfshirje më të madhe shoqërore. i povezan sa sveobuhvatnim socijalnim cultural centers - in some of its most impov- një ndër qytetet më vdekjeprurës në botë, časopisi: medijske strategije i društvene Diskutimi i tyre, të cilit ju bashkua Mia Da- programima kako bi se iskorenile duboko erished neighborhoods. Each project was në një nyje urbane tepër të gjallë. ambicije spojila je urednike dva časopisa Architecture magazines are usually pro- vid (botuese e revistës Kvart, në Beograd) urezane društvene nejednakosti. Projekat built in consultation with the local residents, – Fabricia Galantija (Abitare, Milano) i Ma- liferators of seductive images of realised dhe Borislav Vukiçeviç (gazeta Vijesti në je preobrazio jedan od najsmrtonosnijih and paired with sweeping social programs to Me gjithë këto ide, sugjerime dhe sfi da, roja Mrduljaša (Oris, Zagreb) – u razgovoru architectural forms. Printed Matters - arc- Podgoricë), zbuloi qartësisht sfi dat e gaze- gradova na svetu u živi urbani centar. rout the city’s deeply entrenched social in- biseda e fundit u përqëndrua në rastin e o mogućim drugim ulogama medija koje hitecture magazines: media strategies and tarisë së sotme për të gjetur mënyra të reja equalities. It transformed one of the world’s veçantë të vetë Tiranës. Çfarë duam – një bi pokrenule strukovnu društvenu angažo- societal ambitions brought together the komunikimi dhe dizajni, për të paraqitur Sa svim tim idejama, predlozima i iza- deadliest cities into a vibrant, urban hub. bisedë imagjinare në të ardhmen e afërt vanost. Njihova diskusija, kojoj su se pri- editors of two magazines - Fabrizio Gallanti proçesin dhe ndikimet e ndërtesave, në zovima na umu, poslednji razgovor se të Tiranës, e përgatitur në bashkëpunim družili Mia David (urednica časopisa Kvart, (Abitare, Milan) and Maroje Mrduljaš (Oris, vend që të bëjnë thjesht raporte mbi cilësi- usredsredio na specifi čan slučaj same With all these ideas, suggestions and me arkitektët Gjergj Bakallbashi dhe Ulri- Beograd) i Borislav Vukićević (dnevnik Zagreb) – to speak about other possible të estetike të tyre. Në ç’mënyrë mundet Tirane. Okrugli sto naslovljen Šta želimo – challenges in mind, the last conversation ke Franzel, që punojnë në Tiranë, trajtoi Vijesti, Podgorica), jasno je istakla izazove roles of the media, triggering professional dizajni, përmes planifi kimit arkitekturor, të inspirativna diskusija o skorijoj budućnosti focused on the specifi c case of Tirana itself. çështje të tilla si të mirat dhe të këqijat e pred današnjim novinarima pri uspostav- societal engagement. Their discussion, trajtojë çështje shoqërore dhe të aspirojë Tirane – pripremljen u saradnji sa arhi- A roundtable with the title What We Want konkurseve ndërkombëtare të arkitekturës, ljanju novih načina komuniciranja dizajna, joined by Mia David (editor, Kvart magazine, drejt përmirësimit të jetës? tektama iz Tirane, Đerđem Bakalbašijem - an imaginative discussion on the near efi kasiteti i metodave të planifi kimit, dëshi- predstavljanja procesa i efekata zgrada Belgrade) and Borislav Vukićević (Vijesti i Ulrike Francel – pozabavio se temama future of Tirana - prepared in collabora- ra për hapësira të reja publike dhe domos- – umesto pukog izveštavanja o estetskim daily, Podgorica), clearly highlighted the Gjatë socializmit qytetet planifi koheshin poput prednosti i mana međunarodnih tion with the Tirana based architects Gjergj doshmëria e përfshirjes së publikut. Marko kvalitetima. Nadalje: na koji način se di- challenges of today’s journalism to estab- nga lart poshtë, nga institutet shtetërore arhitektonskih konkursa, efektivnosti in- Bakallbashi and Ulrike Franzel - addressed Sançanin e përmblodhi këtë bisedë duke zajn, preko arhitekture i planiranja, može lish new ways of communicating design, të planifi kimit. Sot situata është shumë më strumenata za planiranje, želje za novim issues such as the advantages and disad- bërë një thirrje për një kuptim më të saktë pozabaviti društvenim pitanjima i, na kraju presenting the process and the effects of e paqartë. Institutet e planifi kimit, nëse ka javnim prostorom i neophodnosti uključi- vantages of international design competi- të kufi zimeve të zhvillimit të qyteteve të krajeva, stremiti poboljšanju našeg sva- buildings - instead of reporting simply on ende të tillë, sot i shërbejnë ndërtuesve vanja javnosti. Marko Sančanin zaključio tions, the effectiveness of planning tools, drejtuar vetëm nga tregu. Në vend të këtij kodnevnog života? aesthetic qualities. Furthermore: in which privatë dhe lehtësojnë këto investime në je ovu diskusiju apelom za razumevanje the desire for a new public domain and drejtimi, sipas Sançanin, ne duhet të thek- way can design, through architecture and brendësi të planeve urbane. Të zhvendosim ograničenja razvoja gradova vođenog tr- the necessity of public involvement. Marko sojmë më shumë vlerat e kapitalit shoqëror Pod vladavinom socijalizma gradovi su planning, address societal issues and even- fushën e veprimit – në rol i ri për institutet žišnim principima. Po njegovom mišljenju, Sančanin framed this discussion by making dhe mundësive që ofrohen nga përfshirja planirani sa vrha, preko državnih planer- tually aspire to improve our daily life? e arkitekturës dhe planifi kimit –shqyrtoi umesto toga bi putem laganih interven- an appeal for an understanding of the limits e publikut dhe vetëadministrimi, përmes skih instituta, koji se danas nalaze u mno- pozicionin e organizatave profesionale që cija i kampanja podizanja svesti trebalo of market driven development of cities. In- ndërhyrjeve më të buta arkitekturore dhe go nejasnijoj situaciji. Planerske instituci- Cities under the rule of socialism were dolën nga skena e OJQ-ve në Ballkan gjatë naglasiti vrednosti socijalnog kapitala i stead, according to Sančanin, through soft fushatave sensibilizuese. je, ukoliko uopšte i funkcionišu, često se planned top-down by state-run planning 15 viteve të fundit. Këto organizata vetëqu- mogućnosti koje nude uključivanje javnosti interventions and awareness campaigns, staraju o privatnoj izgradnji i omogućavaju institutes - and fi nd themselves today hen “institute” në mungesë të strukturave i samoupravljanje. we should emphasize the values of social Duke qenë një qytet tepër jetësor, plot me tu vrstu investicija u okviru urbanističkih in a situation much less clear. Planning publike. Organizata si Platforma 9.81 – një capital and the possibilities offered by pub- ambicie dhe energji, Tirana ka mundësinë planova. U okviru teme Pomeranje polja institutes, if they function at all, often Institut pa përfi tim për kërkim në arkitek- Tirana kao veoma živ grad, pun ambicija i lic engagement and self-management. të mësojë nga gabimet që shumë qytete të delovanja – nova uloga instituta za arhi- cater private developments and facilitate turë në Zagreb, i përfaqësuar nga Marko energije, ima mogućnosti da uči iz grešaka tjera kanë bërë, sidomos duke nxitur një tekturu i planiranje, vodio se razgovor o these investments within the urban plans. Sançanin dhe Co-PLAN – Instituti për kroz koje je nebrojeno gradova već prošlo, Tirana, being an extremely vibrant city, full of zhvillim të diktuar vetëm nga tregu, apo položaju stručnih organizacija u balkan- Shifting the Field of Action - a new role zhvillimin e habitatit, Tiranë, i përfaqësuar poput ojačavanja isključivo tržišno orijenti- ambitions and energies, has the opportunity duke nxitur ndarjen e thellë mes shtresave skom regionu izniklih iz NVO scene tokom for architecture and planning institutes nga Dritan Shutina, janë shembuj që shtyj- sanog razvoja ili segregacije čitavih sekto- to learn from the mistake that innumerable shoqërore në popullsi. Kjo sfi dë mund të prethodnih 15 godina. Organizacije poput discussed the position of professional në kufi jtë profesionalë dhe ndërfuten në ra stanovništva. Taj izazov može biti velika other cities have gone through already, such jetë një mundësi e pashoqe për një qytet që Platforme 9.81 (neprofi tni Institut za istra- organisations that sprang out of the NGO mënyra të reja pune. prilika za grad koji i dalje pred sobom ima as enhancing a uniquely market driven de- ka ende vendime thelbësore për të ndër- živanja u arhitekturi iz Zagreba), koju je scene in the Balkans region during the last osnovne odluke u smislu urbanog plani- velopment, or segregating entire sectors of marrë, përsa i përket planifi kimit urban predstavio Marko Sančanin, i Co-PLAN-a 15 years. Organisations like Platforma 9.81 Dy qëndrime nën strehën e Pjesëmarrjes ranja i uključivanja javnosti. Za razliku od the population. This challenge can be a great dhe përfshirjes së publikut në të ardhmen. (Institut za razvoj staništa iz Tirane), koji (a non-for profi t Institute for Research in në Ndërtim – të ndërtosh vende për fuqizim obične umetničke izložbe, periferni bije- opportunity for a city that has still funda- Ndryshe nga një ekspozitë normale arti, një je predstavio Dritan Šutina, primeri su koji Architecture, Zagreb) represented by Marko të banorëve – përmbyllën këtë seri bise- nale poput ovog uzima na sebe odluku da mental decisions in terms of urban planning bienale në kërkim si kjo e Tiranës, është pomeraju profesionalne granice i uključuju Sančanin and Co-PLAN (Institute for Habi- dash. Teddy Cruz (arkitekt, Studio Teddy pokrene teška pitanja i ohrabri samosvest and public involvement ahead. Differently e vendosur të ngrejë pyetje jo të lehta dhe u nove načine rada. tat Development, Tirana) represented by Cruz, San Diego), një ndër arkitektët më o rizicima i potencijalnim akcijama za pre- from a regular art exhibition, a borderline bi- të inkurajojë një vetndërgjegjësim mbi Dritan Shutina, are examples that push the të njohur për angazhimin e tij shoqëror, duzimanje – uz javne dijaloge kao jedno od ennale like this one takes the determination rreziqet dhe potencialet që na presin, duke Dva pristupa pod naslovom Izgradnja par- professional boundary and engage in new foli për projektin e hapësirës publike që ai ključnih oruđa. to raise tough questions and to encourage përdoru dialogun public si një nga mjetet ticipacije – pravljenje mesta za osnaživanje modes of operation. drejton prej shtatë vjetësh, me një komu- self-awareness about the risks and poten- jetësore që kemi. lokalnog zaokružila su ovaj niz dijaloga. nitet të vogël emigrantësh në San Ysidro, në tials to undertake – with the public dialogues as one of the crucial tools at hand. 0106| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0107 HR e A Perspektive, Perspectives, Shikim mbi svemu in spite of të ardhmen unatoč everything përballë gjithçkaje që na rrethon text_maroje mrduljaš photo_maroje mrduljaš, dubravka sekulić, ana džokić, marc neelen, mia david Svi smo mi We are all Albania Ne jemi të gjithë Albanija Shqipëri

Albanija, nekada najzatvorenija i vjerojatno Albania, once the most sequestered and Shqipëria, njëherë e një kohë vendi më i još uvijek najsiromašnija evropska zemlja, probably still the poorest European coun- mbyllur dhe ndoshta sot, vendi më i varfër bila je svojevrsni ekscesni simptom blo- try, was in its own way an excessive symp- i Europës, ka qenë në mënyrën e vet një kovske podjele Evrope. Kao što se Balkan, tom of the division of Europe into blocs. simptomë e tejskajshme e ndarjes së Euro- imaginarna geografska tvorevina, doživ- Similar to the Balkans – an imaginary geo- pës në dy blloqe. E ngjashme me Ballkanin ljavao i još uvijek uglavnom doživljava kao graphic creation – having been perceived – një krijim gjeografi k imagjinar – e per- egzotični Drugi Evrope, tako je Albanija and mostly still being perceived as the ceptuar në të shkuarën dhe të tashmen si Balkanu praktično služila kao Drugi Dru- exotic Other of Europe, Albania practically Tjetri ekzotik i Europës, Shqipëria ka shër- goga, svojevrsni izgovor ili utjeha da po- served to the Balkans as the Other’s Other, byer në ndërgjegjen e Ballkanasve si Tjetri i stoji mjesto gdje je vrijeme zastalo ranije, an excuse of sorts, or consolation that Tjetrit, një lloj justifi kimi apo ngushëllimi se gdje je totalitarizam totalitarniji, a izolacija there was a place where time had stopped të paktën kish një vend ku koha kish ndalur, potpuna. earlier, where totalitarianism was more ku totalitarianizimi ishte më totalitariani- Danas posjet Albaniji pokazuje jednu totalitarian and isolation complete. zëm se gjetkë dhe ku izolimi ishte i plotë. hektičnu sliku izgrađenog okoliša koja Visiting Albania today displays a hectic posjetitelju s prostora jugoistočne Evrope image of a built environment that seems Të vizitosh Shqipërinë sot përballesh djeluje poznato barem u dva smisla. S jed- familiar to any visitor from South-Eastern me një imazh të përzier të një mjedisi ne strane, očiti su slojevi povijesnih mo- Europe in at least two ways. On the one në ndërtim, një pamje familjare për çdo dernizacija, od neokolonijalnih preostataka hand, there are obvious layers of histori- vizitor nga Europa Juglindore, në së paku talijanske racionalističke arhitekture do cal modernisations, from neo-colonial dy anë. Nga njëra anë, shohim shtresat masovne stambene izgradnje ili stilski hi- remains of Italian rationalist architecture e modernizmit historik, që nga mbetjet bridnih inačica reprezentativne arhitekture to mass housing or stylistic hybrid variet- neo-koloniale të arkitekturës racionaliste komunističkog režima. S druge strane, na ies of representative architecture from the italiane, deri tek blloqet masive të banimit djelu je aktualna totalna deregulacija u ko- communist regime. On the other hand, me varietete stilistike hibride të arkitek- joj dva standardna graditeljska žanra tran- there is an ongoing total deregulation in turës përfaqësuese të komunizmit. Nga zicijskog pejzaža – ružne uredske zgrade which two standard construction genres ana tjetër kemi një de-rregullim total në i glomazni, loše projektirani i još lošije of the transitional landscape – ugly offi ce të cilin hasim dy zhanre standarte ndërti- izvedeni stambeni blokovi – gaze postojeću buildings and oversize, poorly designed mi për peizazhet e vendeve në tranzicion morfologiju. Na periferiji, ali i u međupro- and even worse built housing blocks - – ndërtesa të shëmtuara për zyra dhe storima središta grada buja individualna trample on the existing morphology. Indi- ndërtesa akoma më të këqija, më të mëd- gradnja kao znak radikalnih demografskih vidual buildings are sprouting around the ha dhe më të shëmtuara për banim. Të i ekonomskih promjena koja iznenađuje outskirts and also in midtown interspaces, dyja këto zhanre përplasen dhe përzihen vrlo preciznom izvedbom skeletne beton- as signs of radical demographic and me morfologjinë arkitektonike egzistuese. ske konstrukcije maison domino tipa. Koli- economic changes, surprising with their Ndërtesat private nga ana tjetër, vazhdojnë zija preostataka modernizacijskih zahvata highly precise skeletal concrete construc- të mbijnë në periferi, por edhe në zonat e i aktualne gradnje koja nastaje kao parazit tion of maison domino type. The collision lira brenda qendrave të qyteteve, si shenja na naslijeđenoj infrastrukturi, ako ona between the remains of modernisation të ndryshimit rrënjësor demografi k dhe postoji, uobičajena je i u drugim gradovima interventions and current construction, ekonomik, duke paraqitur një konstruk- podvrgnutim tranzicijskim procesima, no emerging like a parasite on inherited – if sion skeletor ndërtimi shumë të saktë, të fragmentarnost strukture grada nastala any – infrastructure, is commonplace tipit maison domino . Përplasja mes mbe- brzim transformacijama u Tirani je dove- in other cities subjected to transitional tjeve të ndërhyrjeve të modernizimit dhe dena do ekstrema. processes, but the fragmentation of city ndërtimeve të sotme, të cilat shfaqen si structure arising from quick transforma- parazitë mbi infrastrukturën e trashëguar tions was led to extremes in Tirana. (nëse ka mbetur diçka e tillë), është 0108| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0109 HR e A një fenomen i zakonshëm edhe në qytete Nestanak javnog Disappearance of të tjera që janë në proçes tranzicioni, por fragmentarizimi i strukturës së qytetit si dobra public good pasojë e transformimit të shpejtë është i tejskajshëm në Tiranë. Uslijed nemogućnosti restrukturiranja in- Due to the inability to restructure institu- stitucija socijalističkih režima, ideja javnog tions of the socialist regime, the idea of dobra u jugoistočnoj Evropi praktički je ne- public good has practically disappeared Zhdukja e pronës stala, a gradnja je eksplicitan iskaz potpuno in Eastern Europe, and construction is privatnih interesa, bez obzira na to da li je an explicit statement of utterly private publike riječ o korporacijama ili inicijativi pojedinca. interests, regardless of whether they are Tako nastaju konglomeracije koje su isklju- corporate or individual. This gives birth to Për shkak të paaftësisë për të ristrukturuar čivo rezultanta omjera ekonomskih moguć- conglomerations that are exclusively a re- institucionet shtetërore të ish regjimit soci- nosti i nakana investitora. Uslijed društvene sult of the extent of fi nance and the inves- alist, ideja e pronës publike është zhdukur regresije koja je prebrisala matricu urav- tor’s intentions. Due to a social regression praktikisht në Europën e Lindjes, dhe ndër- noteženja privatnog i javnog interesa, kao i which has erased the matrix of balance timi është një tregues i qartë i interesave operativnu demokratsku debatu u razvoju between private and public interests, as krejtësisht private, qofshin këto korporative gradova, i Albanija i veći dio jugoistočne well as operative democratic debate in city apo individuale. Kjo sjell në jetë bashkime të Evrope postaju deurbanizirani teritorij i sve development, Albania – as well as most of cilat janë rezultat i posaçëm i përputhjes së cama u tranzicijskoj kondiciji nekoristan. the only important fact is that daily (urban) inteligjensia arkitekturore dhe integriteti i se više vraćaju u jedno neizdiferencirano, South-Eastern Europe – is becoming de- qëllimeve të investitorit dhe burimeve fi nan- primordijalno stanje. humanised territory, increasingly reverting U onom trenutku kada su arhitekti obes- life in South-Eastern Europe is not losing arkitekturës është diskretituar krejtësisht ciare. Për shkak të një regresioni shoqëror i pomoćeni ili postaju sasvim otvoreni in intensity in spite of the collapse of the në praktikë, nga paaftësia për tu për- into an undifferentiated, primordial state. cili ka zhdukur matrikullën e ekuilibrit mes No, jesu li ta urbana neizdiferenciranost profi teri, pojavljuje se emancipirani poli- architectural culture, which is a clear indi- ballur në mënyra operative me proçeset e interesave publike e private, si dhe debatin tičar u ulozi planera. Svjetski zamijećene cation that the image of the architect, un- de-rregullimit. Ndoshta e vetmja gjë me i graditeljska procedura asemblaža bal- However, are this urban non-differentia- demokratik operativ në zhvillimin e qytetit, kanska specifi čnost? I što uopće znači sve tion and construction procedures of as- intervencije kozmetičkog redizajna fasada derstood in its traditional sense of enlight- rëndësi është fakti se jeta e përditëshme Shqipëria, ashtu si pjesa më e madhe e Eu- energetičnog i ambicioznog gradonačel- ened shaper of local social communities is (urbane) në Europën Juglindore nuk po e veći internacionalni interes arhitekata i šire semblages a peculiarity of the Balkans? ropës Juglindore, po kthehet në një territor kulturne javnosti za vizualnu disharmoniju And what does increasing international nika Tirane Edija Rame danas su dobrano useless in transitional conditions. humb intensitetin e saj megjithë rënien e jo-njerëzor, duke shkuar pa ndalesë drejt një prekrivene patinom smoga, i na prvi po- kulturës arkitekturore, që është një tre- i eksplozivne transformacije u izgrađenom interest of architects and the broader gjendje të papërcaktueshme primordiale. okolišu jugoistočne Evrope? Je li na djelu public for visual disharmony and explosive gled se ne vidi neki smisao u tim zahvati- At the moment when architects are disen- gues i qartë i asaj se imazhi i arkitektit, në ma. No, Edi Rama je, i doslovno i simbolič- franchised or have become quite openly kuptimin e tij tradicional si formëdhënës i empatija prema vitalnosti u trenucima kraj- transformation in the built environment Sidoqofte, a janë këto trajta të pashque- nje ekonomske i kulturne oskudice? Ili je of South-Eastern Europe mean at all? Is ki, proveo esencijalne zahvate unapređenja profi teering, the emancipated politician ndriçuar i komuniteteve shoqërore, është i shme urbane dhe procedurat e asemblazhit infrastrukture i urbane revitalizacije za in the role of planner emerges. World fa- pavlerë në kushtet e tranzicionit. riječ o raspoznavanju ogoljenih neolibe- it empathy for vitality in a moment of ex- në ndërtim një veçanësi e Ballkanit? Dhe ralnih politika prostora koje već mijenjaju treme economic and cultural scarcity? Or koje je prethodno bilo potrebno senzibili- mous interventions of a cosmetic façade Në çastin kur arkitektët shfuqizohen ose ç’kuptim kanë interesi në rritje i arkitektëve zirati društvenu zajednicu, za što je dobro redesign by the energetic and ambitious punojnë vetëm për para, del në pah fi gura gradove diljem svijeta u razumijevanju da je is it about recognising stripped-down neo- ndërkombëtarë dhe publikut të gjerë, për aktualna deregulacija proizvod sveprisutnih liberal spatial policies that are already poslužila vesela akcija farbanja grada. mayor of Tirana Edi Rama are nowadays e politikanit të emancipuar si planifi kues disharmoninë pamore dhe transformimin Primjerice, bulevari uz rječicu Lana danas properly covered with a patina of smog, urban. Ndërhyrjet me famë botërore në laissez-faire postavki u kojima rast grada changing cities across the world in un- shpërthyes në mjedisin e ndërtuar të Euro- čak nije niti forma bez utopije nego građe- derstanding that the current deregulation su lijep urbani potez sa uređenim i dobro and at fi rst glance no sense of these inter- pikturimin e fasadave të vjetra të kryebas- pës së Lindjes? A mos është kjo një empati održavanim zelenim površinama i jedan od ventions can be discerned. However, Edi hkiakut ambicioz dhe energjik Edi Rama, nje bez (socijalne) forme? Svakako, nekri- is a product of omnipresent laissez-faire për vitalitet në një kohë skarciteti të tejskaj- tički interes za Balkan opasno se približava postulates in which urban development najskladnijih dijelova Tirane. No, taj urbani Rama has both literally and symbolically sot janë të mbuluara nga një shtresë shëm ekonomiko-kulturor? Apo mos duhet koridor sa fasadama u različitim stilovima led essential interventions at the improve- smogu, dhe në pamje të parë nuk mund legitimizaciji distopije jer iza zavodljivosti is not even form without utopia but build- të shquajmë politikat e fshehura hapësinore lokalnog urbanog folklora i hvale vrijednog ing without (social) form? By all means, – od staljinističkog socrealizma do astil- ment of infrastructure and urban revitali- ta kapësh kuptimin e këtyre ndërhyrjeve. neoliberale që po ndryshojnë qytetet në skih modernističkih blokova kojima sation that required previously sensitizing Sidoqoftë, Edi Rama ka kryer ndërhyrje entuzijazma osviještenih zaštitnika javnog the non-critical interest for the Balkans mbarë botën, përmes të kuptuarit se këto dobra djeluju vrlo učinkoviti mehanizmi fe- is dangerously approaching legitimising thelbësore si reale ashtu dhe simbolike janë produkte të postulateve të gjithëpra- në përmirësimin e infrastrukturës dhe udalnog obespravljivanja građanstva, rasta dystopia, because highly effi cient mecha- nishme laissez-faire , në të cilat zhvillimi socijalne nejednakosti i nesposobnosti poli- nisms of feudal disenfranchisement of rivitalizimin urban që kërkonin fi llimisht urban nuk është madje as formë pa utopi, një sensibilizim të komunitetit, dhe aksi- tičkih struktura da skrbe za boljitak građana. citizens, growth in social inequality and por ndërtesë pa formë (shoqërore)? Sidoqë inability of political structures to provide oni i gëzueshëm i pikturimit të fasadave të jetë, interesi pa kritikë për Ballkanin po i i shërbeu pikërisht këtyre ndërhyrjeve të for betterment of citizens are at play be- afrohet rrezikshmërisht legjitimimit të një hind the allure of local urban folklore and tjera. Rrugët përgjatë lumit Lana, janë sot Političar kao distopie, për shkak se mekanizmat tepër qartësisht një segment tepër urban me praiseworthy enthusiasm of consecrated efi kase të një shfuqizimi pothuajse feudal të protectors of public good. sipërfaqe të gjelbëra të rregulluara e mi- arhitekt qytetarëve, rritja e pabarazisë shoqërore dhe rëmbajtura mjeshtërisht, dhe janë ndoshta paaftësia e strukturave politike për të sigu- pjesa më harmonike e Tiranës. Por të mos Urbane trasformacije u jugoistočnoj Evropi ruar mirëqenie të qytetarëve, luajnë rolin harrojmë se ky korridor urban me fasadat danas se odvijaju bez utjecaja arhitekton- Politician as kryesor pas fasadës së folklorit lokal urban e tij të stileve të ndryshme – që nga soc- ske inteligencije, a integritet arhitektonske dhe entuziazmit të „pashoq“ të mbrojtësve realizmi stalinist deri tek blloqet moderni- discipline praktički je potpuno diskrediti- architect të konsakruar të pronës publike. ste të pa-stil që nuk mund t’i vësh një datë ran nesposobnošću da se ona na opera- – deri para pak vitesh ishte i mbytur nga tivan način suprotstavi deregulacijskim Urban transformations in South-Eastern ndërtesat pa leje që kishin zënë hapësirat procesima. Možda je jedina bitna činjenica Europe currently unfold without any infl u- Politikani si publike mes rrugës dhe anëve të shtratit da svakodnevni (urbani) život u jugoistoč- ence from the architectural intelligentsia, të lumit. Rama kreu një pastrim qytetar noj Evropi ne gubi na intenzitetu usprkos and the integrity of architecture has en- arkitekt didaktik, duke përdorur metodën e dizajni- kolapsu arhitektonske kulture, što jasno tirely been discredited in practice by the mit të qytetit përmes prishjes, ku qytetarë pokazuje da je lik arhitekta shvaćenog inability to confront it in an operative man- Transformimet urbane në Europën Ju- të ndryshëm hidheshin para ekskava- u tradicionalnom smislu prosvijetljenog ner to deregulation processes. Perhaps glindore ndodhin pa ndonjë ndikim nga torëve për të penguar proçesin. Sot, oblikovatelja lokalnim društvenim zajedni- 0110| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0111 HR e A HR e A je nemoguće utvrditi datum nastanka – the community, and the merry action of kjo ndërhyrje e rindërtimit të hapësirës koriste i sasvim različite metode ili kanale architecture and the resistance against antagonizmat shoqërorë, por që përmban sve donedavno je bio potpuno zakrčen repainting the city served well in doing kolektive na tregon mundësinë e vendo- djelovanja: od građanskog aktivizma, preko regressive spatial policies. An excellent dhe potenciale të gjalla për përmirësim divljom gradnjom, koja je zaposjela javnu this. Notably, boulevards along river Lana sjes së standarteve të reja në themelimin diseminacije suvremene urbane misli pu- selection of a wide, but thematically con- të jetës së komunitetit, që gjenden jashtë površinu između ulice i rubova riječnog are nowadays a pretty urban segment e qytetit, dhe vetë Rama nisi gjithashtu një tem izložbi ili izdavaštva, do planerskih in- sistent subject span, and the optimum bal- fushës konvencionale të dizajnit të aktivi- kanala. Rama je proveo didaktičko civili- with arranged and well maintained green proces të realizimit të një numuri sheshe- tervencija najvećeg mjerila. Tako su, pored ance between international and regional teteve arkitekturore. Për më tepër, është zacijsko čišćenje metodom projektiranja surfaces, and represent one of the most sh publike të mirë-dizajnuara, për të kriju- ostalog, prikazane aktivističke inicijative u protagonists, made the six sessions an shuma e të gjitha këtyre inciativave që grada rušenjem, pri čemu su se građa- harmonious parts of Tirana. However, that ar tipologji të reja të hapësirave shoqërore beogradskom predgrađu Kaluđerica, or- incentive environment to exchange experi- përbën një platformë ideale për zhvillim ni doslovno bacali pred bagere kako bi urban corridor with its facades in vari- në qytet. Kjo vendosmëri për t’ja kthyer ganiziranje političkog otpora protiv rekon- ences and polemicize on the various forms të ekuilibruar shoqëror, por që i mungonte spriječili zahvat. Danas ta intervencija ous styles – from Stalinist soc-realism publiken popullit nuk ka patur shoq strukcija u centru Zagreba, protesti protiv of critical discourse in forming built envi- vetëm një protagonist thelbësor: elita po- rekonstrukcije kolektivnog prostora uka- to astylistic modernist blocks which defy askund tjetër në Europën Juglindore dhe devastacije u urbanom i prirodnom okolišu ronment. litike. Për të qenë më të saktë, megjithqë zuje na mogućnost uspostavljanja novih dating – was until recently clogged with është shumë e vështirë të gjesh shembuj u Crnoj Gori, infrastrukturne planske ak- prania e Edi Ramës si i ftuar i bisedave ish standarda javnog dobra u konstituiranju illegal buildings besieging public surfaces të ngjashëm edhe diku tjetër. Por interesi tivnosti u Albaniji, alternativni prijedlozi za That winding trajectory through divergent njoftuar më parë, mungesa e tij dërgoi një grada, a Rama je pokrenuo i realizaciju between the street and the banks of the i Ramës për arkitekturën dhe dëshira për razvoj Pulske regije, taktike redefi niranja activist, exploratory or design practices mesazh politik, simbolikisht problematik, više dobro i suvremeno oblikovanih trgova river canal. Rama performed a didactic ta ndërkombëtarizuar qytetin ka gjithashtu programskih obrazaca suburbijskih parcela is held together by the idea of the city as në të cilin idealizmi i protagonistëve mbeti koji formiraju nove tipove socijalnog pro- civilisation purge, using the method of city një anë të dobët, dhe kështu arkitektë-yje u južnoj Kaliforniji ili obimni zahvati urbane a phenomenon that inevitably refl ects i projektuar mbi një horizont utopik. stora grada. Takva odlučnost u vraćanju design by demolition, where citizens liter- bien papushim në Tiranë, të tërhequr nga obnove grada Medellin u Kolumbiji. social antagonisms, but also contains javnoga javnosti nije viđena nigdje drugdje ally threw themselves in front of bulldoz- mundësia për të zhvilluar eksperimentin latent potential for social betterment ly- u jugoistočnoj Evropi, a teško bi se našao ers to prevent the intervention. Today this jo-kontekstual të rradhës, ndërsa skena Taj vijugavi trajektorij kroz divergentne ing outside the conventional design fi eld Informalja dhe sličan primjer i šire. Ramin afi nitet prema intervention of reconstructing collective vendase e arkitekturës duhet ende të tre- aktivističke, istraživačke ili projektantske of architectural activities. Moreover, it is arhitekturi i želja da se grad internaciona- space points to the possibility of setting gojë se është e aftë të përballojë rrethanat prakse na okupu drži predodžba o gradu precisely the sum of all these initiatives lizira ima i potencijalno ranjivu stranu, pa up new standards in constituting a city, e reja. Qyteti ndërkohë, jeton jetën e tij kao fenomenu koji neizbježno refl ektira that makes an ideal platform for balanced përfi timi u Tiranu redovito navraćaju star-arhitekti and Rama also initiated a realisation of intensive përmes gjithë këtyre andrallave. društvene antagonizme, ali i sadrži latentni urban development, lacking only one, but Në kontekstin periferik dhe të paqëndru- privučeni mogućnošću realizacije još ne- several well and modern-shaped squares Rrugët janë të mbushura me njerëz, kafe potencijal socijalnog boljitka koji leži i izvan crucial, protagonist: the political elite. To eshëm të Europës Juglindore, ndërhyrjet kog nekontekstualnog eksperimenta, dok to form new types of city social space. dhe restorante kudo, ndërsa tregu / Gabi, konvencionalnog projektantskog polja arhi- be precise, although Edi Rama was an- modernizuese nënkuptonin krijimin e një lokalna arhitektonska scena još nije poka- That determination in restoring the public si një llavë shoqërore, shtrihet nga qendra tektonskog djelovanja. Štoviše, baš zbir svih nounced as a guest at the discussions, his realiteti krejt të ri urban dhe shoqëror, i zala nikakvu sposobnost da izađe na kraj to the public has not been seen anywhere e qytetit deri në magazinat në periferi, tih inicijativa i praksi čini idealnu platformu absence sent a symbolically problematic cili në formën e tij të plotë ishte shpesh sa novim okolnostima. Za to vrijeme grad else in South-Eastern Europe, and fi nding përgjatë shinave të trenit. za uravnotežen urbani razvoj kojoj nedosta- political message in which the idealism of shumë përpara kapaciteteve ekonomike živi izuzetno intenzivno, ulice su prepune, a similar example anywhere else would je tek jedan, ali ključan protagonist: politič- the protagonists remained gazing at the reale, si dhe imagjinatës socio-politike dhe restorana i barova ima posvuda, a tržnica- be diffi cult. Rama’s affi nity towards archi- ka elita. Naime, iako je Edi Rama bio najav- utopian horizon. kompetencave të atyre që ishin në pushtet. buvljak se, poput socijalne lave, proteže od tecture and the desire to internationalise episodi 2 ljen kao gost diskusija, njegov izostanak je Seri të tëra modernizimi u ndërprenë njëra središta grada sve do skladišnih zgrada na the city also has a potentially vulnerable odaslao simbolički problematičnu političku pas tjetrës, u lanë përjetësisht të pamba- periferiji uz željeznički kolodvor. side, and so star architects drop by Tirana Brenda këtij mjedisi të paqëndrueshëm, poruku u kojoj idealizam protagonista osta- Informal and ruara ose u braktisën, dhe kështu, peisazhi regularly, drawn by the possibility of devel- Bienalja e Artit Bashkëkohor të Tiranës je zagledan u utopijski horizont. zyrtar i zhvillimit urban socialist nuk ishte oping another non-contextual experiment, është një ngjarje vërtet kuptimplotë me profi teering në gjendje të përmbushte të gjitha detyrat epizoda 2 whereas the local architectural scene has një qasje që me të drejtë këmbëngul në dhe qëllimet që i kish vënë vetes. I zbatuar yet to show the ability to cope with the lidhjen e ideve kuratoriale dhe veprave të Neformalno i In the peripheral and unstable context of në mënyrë sistemike, por edhe në thelbin e Unutar tog nestabilnog miljea, Biennale new circumstances. Throughout all this, artit me situatën në vend. Përveç një ek- South-Eastern Europe, modernisation in- tij, urbanizimi teknik shkaktoi rritjen e pro- vizualnih umjetnosti u Tirani odista je the city lives a highly intensive life, streets spozite shumë të mire me titull Efi kasiteti profi tersko terventions meant creating of a completely ceseve paralele të ndërtimeve të paligjshme, smisleni događaj s koncepcijom u kojoj are crowded, restaurants and bars every- Simbolik i Kornizës, të vendosur në mje- new urban and social reality which in full të cilat plotësuan modernizimin e paplotë se ispravno insistira na povezivanju ku- where, and the market/fl ea market – like diset intriguese, elegante dhe mahnitëse U perifernom i nestabilnom kontekstu ju- form was often ahead of real economic ca- dhe përfaqësonin një formë të tendencës së ratorskih zamisli i umjetničkih radova s social lava – stretches from the centre of në rrënim të ish Hotel Dajtit, Episodi 2 i goistočne Evrope modernizacijski zahvati pacities, as well as limited socio-political popullsisë për të luftuar për të drejtat e tyre lokalnom situacijom. Uz vrlo dobru izložbu the city all the way to warehouse buildings Bienales, u shtri në instalimin e Regjistrit su značili kreiranje jedne sasvim nove ur- imagination and competence of those in për të jetuar në apo pranë qytetit. pod naslovom The Symbolic Effi ciency of on the outskirts, along the railway tracks. të Qyteteve dhe një seri leksionesh e bise- bane i društvene stvarnosti koja je u punoj power. Series of modernisations one after the Frame, postavljenu u intrigantnom am- dash të mbajtur në ish sallën e restorantit formi bila često ispred realnih ekonomskih another were aborted, permanently unfi n- Çarja e qenësishme mes ndërtimeve in- bijentu šarmantno oronulog i elegantnog të Hotel Dajtit. Në këto biseda, të bash- kapaciteta, ali i limitirane sociopolitičke ished or abandoned, and so the designed, formale e të paligjshme dhe modernizimit bivšeg hotela Dajti, grupa Stealth Unlimi- episode 2 këorganizuara nga STEALTH.unlimited dhe imaginacije i kompetencije vladajućih offi cial landscape of socialist urban de- të planifi kuar, e fi lluar që në epokën soci- ted – Ana Đokić i Marc Neelen – osmislila Emiliano Gandolfi , morën pjesë arkitektë, poredaka. Sljedovi modernizacija redom velopment was not capable of fulfi lling aliste, po mbushet me një formë ndërtimi je Episode 2 Biennala, koji se sastoji od Within this unstable milieu, the Tirana aktivistë dhe të tjerë punëtorë të kulturës, bivaju abortirani, trajno nedovršeni ili na- all tasks and expectations placed before tmerrësisht regresive, e cila sot dominon izložbe 11 Rooms, instalacije City Logs, te International Contemporary Arts Biannual të cilët folën në lidhje me një nga çështjet pušteni, pa projektirani, ofi cijelnipejzaž it. Systemically induced and, in essence, tërësisht peisazhin e ndërtuar; kjo formë niza sažetih predavanja i panel diskusija is truly a sensible event with a conception e rëndësishme të momentit – emancipi- socijalističkog urbanog razvoja nije bio u technical urbanisation caused parallel po prodhon mjedise të ndërtuara që nuk održanih u bivšoj plesnoj dvorani hotela. which rightfully insists on connecting cu- min e rolit të arkitekturës dhe rezistencën stanju zadovoljiti sve zadatke i očekivanja growth processes of illegal building, which ndjekin asnjë model, injorojnë traditën e U razgovorima organiziranim u suradnji s ratorial ideas and art works with the local ndaj politikave agresive hapësinore. Një koji su se pred njega postavljali. Sistemski complemented incomplete modernisation koncepteve urbane utopike apo idealiste, Emilijanom Gandolfi jem sudjelovali su ar- situation. Apart from a very good exhibi- përzgjedhje e përsosur e një larmie të inducirana i u osnovi tehnicistička urbani- and represented a form of the population’s ndërsa maksimizimi i përfi timit nuk lind hitekti, aktivisti i drugi kulturni radnici oku- tion entitled The Symbolic Effi ciency of the gjerë por thelbësore subjektesh, dhe një zacija izazvala je paralelne procese rasta tendency to fi ght for their right to live in, më nga racionaliteti i dizajnit, por nga të pljeni oko aktualne teme – emancipacijske Frame set in the intriguing ambiance of ekuilibër optimal mes protagonistëve ven- takozvane divlje gradnje, koja je nadopuna or next to, the city. ndaluarit e imagjinatës arkitekturore dhe uloge arhitekture i otpora prema regresiv- the charmingly decrepit and elegant for- das dhe ndërkombëtarë, i ktheu gjashtë nepotpune modernizacije i predstavlja injorimi i rregullave të planifi kimit. Këto nim politikama prostora. Odlično odabran mer hotel Dajti, Episode 2 of the Biannual seancat e bisedave në një mjedis nxitës specifi čan oblik nastojanja stanovništva da The erstwhile gap between informal, il- proçese janë tepër tragjike veçanërisht në široki, ali tematski konzistentan raspon expanded into, the Cities Log installation për të shkëmbyer përvoja dhe polemizuar se izbori za pravo na život u gradu, odno- legal building and planned modernisations zonat e ndërtuara për banim, por janë të tema te optimalni balans između internaci- and a series of short lectures and panel mbi format e ndryshme të diskursit kritik sno pored grada. started, as early as the socialist age, get- pranishme në të gjitha tipologjitë e tjera onalnih i regionalnih protagonista učinio je discussions held in the hotel’s former ball- në formimin e mjedisit të ndërtuar. Nekadašnji procjep između neformalne, ting fi lled with an utterly regressive form të ndërtimit, dhe janë pikërisht këto inve- seriju od šest sesija poticajnom sredinom room. Architects, activists and other cul- divlje gradnje i planske modernizacije još of construction which nowadays com- stime të shkallës së mesme apo të madhe za razmjenu iskustava i polemiku o razli- tural workers took part in talks organised Kjo trajektore e përthyer përmes prakti- se u vrijeme socijalizma počeo zapunja- pletely dominates the built landscape; it is që janë elementi i keq, që zhbjerr në thelb čitim oblicima kritičkog diskursa u for- by STEALTH.unlimited in cooperation with kave të ndryshme të dizajnit kërkues apo vati jednim sasvim regresivnim oblikom about producing built environments that strukturën shoqërore dhe urbane të qyte- miranju izgrađenog okoliša. Prezentirane Emiliano Gandolfi , gathering around a aktivist, lidhet nga ideja e qytetit si një izgradnje koji danas u potpunosti dominira do not follow any ideal models, ignore the teve. Si ndërtimet e paligjshme ashtu dhe su inicijative u različitim kontekstima koje current issue – the emancipation role of fenomen që refl ekton pashmangshëmrisht izgrađenim pejzažem. Riječ je o proi tradition of utopian or ideal urban braktisja e utopisë i kanë rrënjët 0112| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0113 HR e A zvodnji izgrađenog okoliša koja ne slijedi concepts, and the maximisation of profi ts e tyre së pari në realizmin e pjesshëm dhe nikakve idealne modele, ignorira tradiciju does not stem from the design rationality më pas kalbëzimin e projektit socialist, utopijskih ili idealnih urbanih koncepata, but from banishing architectural imagina- dhe situata e tanishme është një pasojë a maskimalizacija profi ta ne proizlazi iz tion and ignoring rules of town planning. e faktit politika zyrtare dhe qytetarët e projektantske racionalnosti nego iz protje- These processes are particularly tragic in marrin demokracinë si një lojë zgjedhjesh rivanja arhitektonske imaginacije i ignori- the area of habitats, but are present in all të lira, në vend që ta praktikojnë atë për- ranja urbanističkih pravila. Takvi procesi other built typologies and it is precisely mes pjesëmarrjes aktive në jetën publike. posebno su tragični u području habitata, these medium- or large-scale investments Sidoqoftë, a nuk është skepticizmi kundër ali prisutni su i u svim drugim građevnim that are the malign element, corroding the formave të tanishme të demokracisë në tipologijama i upravo su te investicije sred- social and urban structure of cities to the çështje tërësisht globale sot? njeg ili većeg mjerila onaj maligni element core. Both informal building and abolition koji temeljno nagriza socijalnu i urbanu of utopia have their local historical roots strukturu gradova. I neformalna gradnja fi rst in partial realisation, and then in the Vështrim mbi i abolicija utopije imaju svoje lokalne decay of the socialist project, and the cur- povijesne korijene prvo u parcijalnoj rea- rent situation is a consequence of the fact të ardhmen lizaciji, zatim u odumiranju socijalističkog that offi cial politics and citizens accept de- projekta, a aktualna situacija posljedica je mocracy as a play of free elections instead činjenice da i ofi cijelna politika i građani of practicing it through active participation pamvarësisht demokraciju prihvaćaju kao igrokaz slo- in public life. However, is not scepticism bodnih izbora umjesto da je prakticiraju against current forms of democracy an gjithckaje përreth vih resursa u prostorne sklopove u kojima architectural practice is to translate found arkitektura bëhet një proçes i posaçëm kroz aktivno sudjelovanje u javnom životu. entirely global issue? arhitektura postaje posrednik između in- circumstances and available resources për mbrojtjen didaktike të interesave No, nije li skepsa prema aktualnim oblici- Çfarë mund të bëhet në këto rrethana? Në frastrukturne opremljenosti i programske into spatial formations where architecture kolektive, të mbështetura në burimet e ma demokracije sasvim globalno pitanje? rrafshin e praktikave të dizajnit, a-historici- teti dhe mosvazhdimësia përbëjnë pengesa imaginacije razvijene uz uvažavanje već becomes a mediator between infrastruc- dhëna teknike dhe ndërtimore. Sidoqoftë, Perspectives, për zhvillimin e disiplinës, por në të njëjtën ustanovljenih socioekonomskih procesa. ture fi t-out and programme imagination, taktikat e dizajnit të butë „të padizajnuar“ kohë mund të shërbejnë dhe si fi llues të një Arhitektura tako postaje specifi čan proces developed with acknowledging already dhe të urbanitetit rregullues nuk kanë Perspektive, in spite of eksperimenti arkitekturor. Në tejkalimin e didaktičkog zagovaranja kolektivnih inte- established socio-economical processes. mundur të vendosen si praktika efi kase të shkallëve të vjetra të modernizimit, mode- resa koji se oslanja na dostupna tehničko- Hence, architecture becomes a specifi c përpunuara. Studime të caktuara nga La- svemu unatoč everything let eksperimentale mund të realizohen – së graditeljska sredstva. No, taktike mekog, process of didactically advocating collec- caton dhe Vassal, Studio Elemental, Rural paku pjesërisht – befasueshmërisht shpejt nedizajniranog projektiranja i popravljanja tive interests relying on available techni- Studio, apo Faleide Architecture Studio Što je moguće učiniti u takvim okolno- What can be done under such circum- dhe në rrethana krejt të papritura, sic urbaniteta do sada se nisu uspostavile cal and construction resources. However, janë shembuj të të kuptuarit kësisoj të stima? Na planu projektantskih praksi, stances? On the plane of design practices, ndodhi në Jugosllavinë socialiste në vitet kao opsežnija učinkovita praksa. Pojedini tactics of soft, ‘undesigned’ designing arkitekturës, që më së shumti mbështetet ahistoričnost i diskontinuiteti istovremeno ahistoricity and discontinuities simul- 50-60, apo sot në Kroaci, në rastin e ndër- radovi Lacaton i Vassal, Studia Elemental, and fi xing urbanity have not established në programe institucionale shoqërore, predstavljaju prepreku evoluciji disci- taneously present obstacles to evolving tesave sociale standarte, që janë enklava Rural Studia ili pak Faleide Architecture themselves as more elaborate, effi cient egzistuese. Një nga pjesëmarrësit e Epi- pline, ali su i pokretač arhitektonskih the discipline, but are also initiators of heterotopike në membranën shoqërore dhe Studia primjeri su takvog poimanje arhi- practices. Certain papers by Lacaton and sodit 2, Tedi Kruz, paraqiti mundësitë e eksperimenata. U preskakanju stepenica architectural experiments. In skipping urbane. Sidoqoftë, këto lloj ndërhyrjesh tekture koji se uglavnom oslanjaju na već Vassal, Studio Elemental, Rural Studio or rimodelimit përfshirës dhe horizontal të i iskrzanoj modernizaciji eksperimentalni steps and frayed modernisation, experi- arkitekturore kanë nevojë për partneritetin postojeće institucionalne socijalne progra- Faleide Architecture Studio are examples rrethanave egzistuese, në monotoninë e modeli mogu se iznenađujuće brzo i u mental models can be – at least partially e protagonistëve të pushtetit ekonomik me. Sudionik Episode 2 Tedi Kruz (Teddy of such an understanding of architecture perferieve të Kalifornisë Jugore. Mjafton të sasvim neočekivanim okolnostima makar – realised surprisingly quickly and in quite ose politik, ose për gjetjen e çarjeve insti- Cruz) pokazao je mogućnost inkluzivnog that mostly relies on existing institutional krahasojmë rastin e p.sh. arkitektes dhe parcijalno realizirati, kao što je to bio slu- unexpected circumstances, as was the tucionale përmes të cilave mund të bëhen i transverzalnog remodeliranja zatečenih social programmes. One of the partici- artistes slovene Marjetica Potrç, e cila ka čaj tokom pedesetih ili šezdesetih godina case during the 50s and 60s in social- eksperimente, në formën e një anomalie të datosti u monotonoj suburbiji južne Kali- pants of Episode 2, Teddy Cruz, displayed shkuar ndoshta më larg nga të gjithë në u socijalističkoj Jugoslaviji ili danas u ist Yugoslavia or nowadays in Croatia, in çuditëshme sistemike, të lejuar. fornije. Tek za usporedbu, slovenska the possibility of inclusive and transversal afi rmimin kulturor të ndërtesave të paligj Hrvatskoj, u slučajevima zgrada socijalnog cases of social standard buildings which standarda koji su heterotopijske enklave u are heterotopian enclaves in social and Sidoqoftë, përpjekjet individuale për në društvenom i urbanom tkivu. No, takvi ar- urban tissue. However, such architectural qëndrim më bashkëkohor në Europën hitektonski zahvati zahtijevaju partnerstvo interventions call for partnership with pro- Juglindore, më së shumti prodhojnë re- sa protagonistima političke ili ekonomske tagonists of political or economic power, zultate të këqija dhe provinciale, sepse moći ili pak pronalažanje institucionalnih or for locating institutional cracks through përpiqen të imitojnë modele globale dhe procjepa kroz koje se eksperimenti pro- which experiments can be conducted as a nuk janë aspak eksperimentale. Në vend vode kao svojevrsna sistemski dozvoljena permitted systemic anomaly of sorts. që të praktikojnë ushtrime naive formale, anomalija. krejt të shkëputura nga realiteti shoqëror, No, pojedini pokušaji suvremenijeg pristu- However, individual attempts at a more arkitektët duhet të përpiqen të gjejnë pa arhitekturi na prostorima jugoistočne contemporary approach to architecture emancipimin e tyre duke ju përafruar pro- Evrope uglavnom daju neugodno loše, in South-Eastern Europe mostly produce fi lit të punonjësit të besueshëm shoqëror, sasvim provincijalne rezultate jer opo- inconveniently bad and quite provincial duke paramenduar se atyre ju është našaju globalne modele i u osnovi nisu results, because they mimic global models dhënë autoritet i mjaftueshëm për të vënë eksperimentalni. Umjesto upražnjavanja and are essentially not experimental. In- në jetë kompentencat e tyre. Koncepti naivnih formalnih vježbi koje su odijeljene stead of practicing naïve formal exercises bazë pas kësaj praktike arkitekturore, od društvene stvarnosti, arhitekti bi svo- separated from social reality, architects është të përkthejë rrethanat e gjetura dhe ju vlastitu emancipaciju mogli pokušati might try to fi nd their own emancipation burimet e disponueshme, në formacione pronaći približavanjem profi lu uvjerljivog i by approaching the profi le of credible and hapësinore ku arkitektura bëhet një ndër- empatičnog socijalnog radnika uz pretpo- empathic social worker, with the assump- mjetës mes mundesive infrastrukturore stavku da im se dodijele dovoljne ovlasti za tion that they are awarded with enough dhe imagjinatës programative, të zhvilluar provođenje vlastitih kompetencija. Osnovni authority to execute their own compe- përmes njohjes së proçeseve të vendo- koncept takve arhitektonske prakse jeste tencies. The basic concept behind such sura socio-ekonomike. Në këtë mënyrë, prevođenje zatečenih okolnosti i raspoloži- 0114| kvart / arhitektura arhitektura / kvart | 0115 HR e A arhitektica i umjetnica Marjetica Potrč remodelling of found givens in the mo- shme, por puna e saj, pjesërisht dedikuar vjerojatno je najdalje otišla u kulturološkoj notony of Southern Californian suburbia. Tiranës, mbetet në një nivel të zhvillimit afi rmaciji neformalne gradnje, ali i njen Just to compare, the Slovenian architect parcelor dhe mbron lirinë dhe krijimta- se rad, u pojedinim inačicama posvećen and artist Marjetica Potrč has probably rinë e ikonografi së së ndërtimit populist. Tirani, zadržava na razini jedne parcele i gone furthest in the cultural affi rmation Sidoqoftë, mahnitja me trupat piktoreskë zagovara slobodu i kreativnost populistič- of informal building, but her work, partly të ndërtesave si shpallje të emancipimit ke graditeljske ikonografi je. No, fascinaci- devoted to Tirana, stays at single-lot level qytetar nuk trajton problemet themelore ja slikovitim tijelima zgrada kao iskazima and advocates for freedom and creativity urbane, pasi thelbi i një qyteti nuk është emancipacije građana ne adresira temelj- of the populist building iconography. How- (vetëm) një shpallje estetike e fantazive ne urbane probleme jer esencija grada ever, the fascination with picturesque bod- individuale, por lind nga një përmirësim nije (samo) estetski iskaz individualnih ies of buildings as citizen emancipation funksional i qytetit si një organizëm i për- fantazija, nego proizlazi iz funkcionalnog statements does not address core urban bashkët, i përputhshëm me idenë e artit boljitka grada u smislu kolektivnog orga- problems because the essence of a city is dhe arkitekturës si skulpturë shoqërore. nizma sukladnog predodžbi o umjetničkoj not (just) an aesthetic statement of indi- i arhitektonskoj djelatnosti kao socijalnoj vidual fantasies, but it rather stems from a Mundësia e ridrejtimit të qëllimeve të skulpturi. functional betterment of the city as a col- investorëve të mëdhenj, është një situatë Mogućnost preusmjeravanja intencija lective organism compatible with the idea akoma më e vështirë, veçanërisht për krupnijih investitora još je tjeskobnija of art and architecture as social sculpture. arsye se në Europën Juglindore cilësitë situacija, pogotovo zato što u jugoistočnoj arkitekturore si vlerë e shtuar kanë ndi- Evropi arhitektonska kvaliteta kao dodatna The possibility of redirecting intentions of kim pothuajse zero në cmimin e pronës vrijednost vrlo malo ili nikako ne utječe na major investors is an even tighter situa- së patundëshme. Në rrethana ku parimet samu cijenu nekretnina. U okolnostima u tion, especially because in South-Eastern themelore të ekologjive shoqërore, ener- kojima su elementarni principi socijalne, Europe architectural quality as added gjitike, estetike apo të çfarëdolloji, janë energetske, estetske ili bilo koje druge value has very little impact, if any at all, on krejtësisht jashtë fokusit të praktikave ekologije sasvim van fokusa političkih the price of real estate. In circumstances politike, ende nuk janë përpunuar forma praksi, do sada još nisu elaborirani učin- where elementary principles of social, efektive për të përballur prodhimin dis- koviti oblici konfrontacije sa ne-urbanom, energetic, aesthetic or any other ecolo- topik, jo-urban të qytetit, i cili lulëzon në distopijskom proizvodnjom grada koja buja gies are completely out of focus of political kalimin nga gjendja paramoderne në atë na tranziciji iz predmoderne u postmoder- practices, there have not been elaborated postmoderne (ose anasjelltas). Në një no stanje (ili obrnuto). U takvom kontek- any effective forms of confronting non-ur- kontekst të tillë, çdo formë mbrojtjeje apo stu, svaki oblik zagovaranja ili prakticira- ban, dystopian production of the city, thriv- praktikimi i progresivitetit arkitekturor nja arhitektonske progresivnosti naspram ing on the transition from the pre-modern përkundër politikave dominuese hapësi- dominantnih politika prostora postaje to the post-modern state (or vice versa). In nore, kthehet në një diskurs kritik. Episodi kritički diskurs. such a context, any form of advocating or 2 i Bienales së Tiranës përdor hapësirën Episode 2 Biennalea u Tirani metaurba- practicing architectural progressiveness meta-urbane të Shqipërisë si një çështje ni prostor Albanije koristi kao doslovni i against dominant spatial policies becomes të drejtpërdrejtë, por dhe metaforike, për metaforički povod za kritičko propitivanje critical discourse. një hetim kritik të urbanitetit lokal dhe urbaniteta koji je istovremeno lokalan i global, periferik dhe universal, si dhe globalan, periferan i univerzalan, te impli- Episode 2 of the Tirana Biannual uses the nënkupton rishikimin dhe riaktualizimin cira reviziju i reaktualizaciju kulturnih gra- metaurban space of Albania as the literal e kufi jve kulturorë mes rajoneve histo- nica između povijesno-geografskih regija. and metaphorical cause for a critical riko-gjeografi ke. Pikërisht për arsye se Baš zbog prepoznavanja nestabilnih zna- questioning of urbanity that is simultane- ata arritën të shquajnë karakteristikat e čajki, otvorenih potencijala, te u konačnici ously local and global, peripheral and paqëndrueshme, potencialet e hapura dhe nužnosti preoblikovanja urbane stvarnosti universal, and implies revision and re-ac- së fundmi nevojën për të riformuar reali- Tirane, Stealth Unlimited su uspjeli ispro- tualisation of cultural boundaries between tetin urban të Tiranës, Bienalja e Tiranës vocirati intelektualno plodonosni okoliš historic-geographic regions. It is precisely ja doli të provokojë një mjedis të frytshëm za promišljanje urbanih transformacija because it recognises the instable char- intelektual për të menduar mbi transfor- gradova u kontekstu globalne tranzicije acteristics, open potential, and fi nally mimet urbane të qyteteve në kontekstin i emancipacije građana koji ne daju ko- the necessity of reshaping Tirana’s urban e tranzicionit global dhe të emancipimit načne odgovore, ali zasigurno sugeriraju reality, this biannual managed to provoke qytetar, që nuk prodhojnë përgjigje përfun- naznake određenih optimističnih nada i an intellectually fruitful environment for dimtare, por sigurisht sugjerojnë tregues perspektiva, svemu unatoč. contemplating urban transformations of të disa shpresave dhe perspektivave op- cities in the context of global transition timiste, megjithë gjendjen aktuale në të and citizen emancipation which do not cilën po kalojmë. produce fi nal answers, but surely suggest indications of certain optimistic hopes and perspectives, in spite of everything.