Twórcze społeczności Notatki z terenu

Creative Communities Field Notes Twórcze społeczności Notatki z terenu

Creative Communities Field Notes Spis treści Table of contents

Współpraca 4 Collaboration

On a Journey W podróży 6 Zofia Dworakowska Zofia Dworakowska

Birsztany: Centrum Kultury 15 Birstonas: Cultural Centre

Boćki: Ochotnicza Straż Pożarna 31 Boćki: Volunteer Fire Department

Caldmore: Festiwal w Caldmore 49 Caldmore: Caldmore Village Festival

Firlej: Infekcja artystyczna. 67 Firlej: Artistic infection. Daj się zarazić! Get infected!

Kowno: Święto Wspinaczki 85 Kaunas: Boulder Fest

Kowno: „Vartai” 103 Kaunas: “Vartai”

Londyn: Ogród Serc 117 London: Heart Garden

Malinniki: Perepelica 133 Malinniki: Perepelica

Newcastle-under-Lyme: 153 Newcastle-under-Lyme: Wszystkie nasze córki? All Our Daughters?

Pozwoł: Autobus Biblioteczny 170 Pasvalys: Library Bus

Stoke-on-Trent: Grupa 189 Stoke-on-Trent: Mandays fotograficzna Mandays Photography Group

Stoke-on-Trent: RECLAIM 204 Stoke-on-Trent: RECLAIM

Warszawa: Warsaw: All of Praga is 219 Cała Praga śpiewa z nami Singing with Us

Warszawa: Reblok. 237 Warsaw: Reblok. Block Blokowiska reaktywacja Housing Revisited Silvija Butkutė Janet Hetherington Katarzyna Kuzko-Zwierz Agnieszka Pajączkowska Justyna Straczuk Inicjatywa „Butas” Creative Communities Unit, Muzeum Warszawskiej Pragi Towarzystwo Inicjatyw Instytut Filozofii (Mieszkanie) Staffordshire University Museum of Warsaw Praga Twórczych „ę” i Socjologii PAN Initiative “Flat” “ę” Association of Institute of Philosophy Creative Initiatives and Sociology PAN Łukasz Jochemczyk Indrė Maršantaitė Silvija Čižaitė-Rudokienė Pracownia Badań Otwarte Centrum NGO „Kultūros kiemas” Środowiskowych, Młodzieżowe „Vartai” Jadwiga Przewłocka Lech Śliwonik (Podwórko kulturalne) Uniwersytet Warszawski Open youth centre “Vartai” Stowarzyszenie Klon/Jawor Towarzystwo Kultury Teatralnej NGO “Cultural yard” Environmental Research Klon/Jawor Association Theatre Culture Society Unit, University of Warsaw Alma Masiulionyutė Iveta Dabašinskienė badaczka teatru Maria Radziejowska Beata Tokarz-Kamińska Muzeum Narodowe Tony Jones theatre researcher absolwentka Instytutu Towarzystwo Inicjatyw w Kownie fotograf Stosowanych Nauk Twórczych „ę” National Museum photogapher Społecznych, Uniwersytet “ę” Association of Sue Moffat in Kaunas Warszawski Creative Initiatives New Vic Borderlines graduate of the Institute of Jarosław Kaczorowski Applied Social Sciences, Anna Dąbrowska przewodnik warszawski Penny Vincent Gintarė Narauskaitė University of Warsaw Stowarzyszenie Homo Faber Warsaw guide Creative Communities Unit, menedżerka kultury Homo Faber Association Staffordshire University culture manager Clare Reynolds Greta Klimavičiūtė- Restoke Zofia Dworakowska Minkštimienė Anna Wieczorek Martyna Obarska Instytut Kultury Polskiej, Instytut Sztuki, Uniwersytet specjalistka ds. konsultacji Instytut Badań Uniwersytet Warszawski Witolda Wielkiego w Kownie Jackie Reynolds społecznych Przestrzeni Publicznej Institute of Polish Culture, Art Institute, Vytautas Creative Communities Unit, Public Consultation Specialist Institute of Public University of Warsaw Magnus University Staffordshire University Space Research

Współpraca / Collaboration Współpraca Mark Webster Zuzanna Grębecka Joanna Kubicka Samantha Rushton School of Art and Design, Dorota Ogrodzka Instytut Kultury Polskiej, Instytut Kultury Polskiej, Creative Communities Unit, Staffordshire University Stowarzyszenie Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Warszawski Staffordshire University Institute of Polish Culture, Institute of Polish Culture, Katedra Kultury University of Warsaw University of Warsaw Katedra Kultury Association „Społeczność” – szczególnie “Community”, especially when used w zbitce językowej „społeczność in the term “local community”, lokalna” – należy do takich is one of those ideas like pojęć jak „partycypacja” czy “participation” or “emancipation” „emancypacja”, które okresowo that become immensely popular zdobywają dużą popularność from time to time and that freely i wtedy z łatwością przemieszczają migrate across different contexts się pomiędzy różnymi kontekstami. when their popularity is at its height.

Ten sam termin, jakoby oczywisty The same putatively obvious and unquestioned i bezdyskusyjny, pojawia się więc w raportach term is used in research reports, local z badań, lokalnych strategiach rozwoju, development strategies, political programmes, programach politycznych, artykułach prasowych, press articles and even cultural animation a wreszcie w projektach animacyjnych. Nawet projects. Even a cursory analysis of the use of the pobieżny przegląd tych zastosowań pozwala term allows for the formulation of a hypothesis na sformułowanie hipotezy, że pojęcie to that this term is mainly used to denote a group wykorzystywane jest przede wszystkim do of people inhabiting a given area. The emphasis wskazywania grupy ludzi zamieszkujących is therefore on “locality” rather than the features W podróży określony obszar; kładzie się więc nacisk raczej inherent to the community itself, such as the Zofia Dworakowska na „lokalność” niż na cechy inherentne samej type and intensity of the relationships between społeczności, jak rodzaj i intensywność relacji its members. This conveys the impression that On a Journey między jej członkami. Można odnieść wrażenie, living on the same territory constitutes the basic że fakt spędzania życia na tym samym terenie and sufficient determinant of a community. Yet Zofia Dworakowska stanowi podstawowy i wystarczający czynnik this impression would be misleading, as the definiujący społeczność. Jest to jednak wrażenie true usefulness of the term is only revealed mylące, bo prawdziwa przydatność tego terminu in a sense that is not conveyed overtly but ujawnia się w znaczeniu, którego ono nie wyraża to which the term imperceptibly refers. wprost, ale do którego niepostrzeżenie odsyła. We tend to instinctively place “local „Społeczność lokalną”, a z jej powodu communities”, or for that matter any i każdą „społeczność”, nie tylko odruchowo “community”, in small towns (villages mostly), sytuujemy w małej miejscowości, najlepiej but we also tend to associate the term with the wsi, ale poddajemy się obrazom konkretnej image of a particular kind of village – one that wsi – z przełomu wieków XIX i XX. Ukrytą existed at the turn of the 20th century. The matrycą tego pojęcia jest przecież harmonijna covert matrix of the term is the harmonious and i spójna społeczność kultur tradycyjnych. cohesive community of traditional cultures. And Za każdym razem odsyła więc ono do so, the term invariably refers to two realities dwóch porządków – teraz i wtedy; wskazuje – the now and then; it designates and idealises i idealizuje jednocześnie. Ta dwuznaczność at the same time. This ambiguity makes it uniemożliwia niejednokrotnie dostrzeżenie impossible to perceive the specific nature of specyfiki danej grupy – odsyłając do matrycy, a given group – by referring us to the matrix it przesłania bowiem rzeczywisty stan relacji conceals the real condition of social relations. społecznych. Świadomie wykorzystana może When used intentionally, this ambiguity can draw

On a Journey 7 celowo odwracać uwagę od konfliktów i napięć attention away from conflicts and tensions within Przytoczony fragment mógłby z powodzeniem The excerpt cited above perfectly corresponds w grupie. Jest to szczególnie mylące, a nawet the group. It is particularly misleading, if not znaleźć się w dokumentach programowych to the ideas featured in the founding documents szkodliwe wtedy, gdy badacze, politycy, a także downright harmful, when researchers, politicians brytyjskiego ruchu community arts, of the British community arts movement animatorzy kultury opisują w ten sposób and cultural animators thereby describe w których można odnaleźć zarówno which envisage the existence of open and free społeczność, której członków nie łączy nic poza a “community” whose members have nothing in koncepcję otwartej, wolnej społeczności, jak communities as well as a democratic approach zamieszkiwaniem tego samego obszaru. common apart from inhabiting the same area. i postulaty demokratyzacji kultury: „Podejście to culture: “A culturally democratic approach demokratyczne do kultury promuje sztukę, is one which promotes the Arts in a way that is Nieprzeźroczystość tego pojęcia, jego The lack of transparency of the term, and zwiększając jej dostępność, doceniając accessible, where all contributions are valued, ideologiczne nacechowanie oraz pewien the fact that it is ideologically branded and wkład wszystkich oraz umożliwiając każdemu and where everyone has an opportunity to take automatyzm skojarzeń, które ono wywołuje, evokes automatic connotations require that it uczestniczenie w niej. Oczekiwanym rezultatem a part. The potential outcome would be a society sprawiają, że każde jego użycie wymaga is used with caution and constantly clarified. takich działań byłoby społeczeństwo, which was a cultural democracy. This would be dużej czujności i ciągłych doprecyzowań. które jest demokracją kulturalną. Chodzi a democracy in the real sense of the world, full In this book creative communities are construed o demokrację w prawdziwym sensie tego of discussion, action and vibrancy. A culture W tej książce twórcze społeczności rozumiane as an idea derived from the practice of słowa, pełną dyskusji, działań i energii. Chodzi made up of many voices, defined by and są jako idea, która nie wynika z jakichś założeń particular groups, not theoretical assumptions. o kulturę wielogłosową, która reprezentuje representing all cultures and communities”2. teoretycznych, ale z praktyki konkretnych This idea was formulated through following wszystkie kultury i społeczności”2. grup. Jej sformułowanie było możliwe dzięki the various initiatives and even participating Creative work is construed by community arts podążaniu za tworzonymi przez nie inicjatywami in them. The term “community” as used in Twórczość rozumiana jest przez movement and by the authors of this book i braniu w nich udziału. Stosowany tu termin this book not only assigns a particular value reprezentantów community arts oraz as broadly and ambitiously as Abramowski „społeczność” nie tylko nadaje szczególną to collective activities but above all requires przez autorów tej książki równie szeroko – as the creation of life itself3. It therefore wartość działaniom wspólnym, ale przede us to expand our field of vision onto those i ambitnie jak u Abramowskiego – jako defies any attempt to fence it off in a secure, wszystkim zobowiązuje do rozszerzenia pola whose presence, history and views are not tworzenie samego życia3, nie daje się isolated and institutionalised art world, and widzenia na tych, których obecność, historia given consideration every day. The term więc zamknąć w bezpiecznym, odrębnym, acquires social and political significance. What i poglądy nie są na co dzień dostrzegane. is open to new interpretations and to an zinstytucjonalizowanym świecie sztuki, ale Abramowski had in mind in his Social ideas Otwiera się więc na nowe znaczenia indiscernible or forgotten diversity and does nabiera znaczeń społecznych i politycznych. of cooperativism, where he placed grassroots i niedostrzeganą lub zapomnianą różnorodność, not limit itself to strengthening cohesion and Z podobną intencją, jak autor Idei associations in opposition with the state4, is a nie ogranicza się do wzmacniania spójności homogeneity. This concept of community is społecznych kooperatyzmu przeciwstawiał very similar to the way in which community i jednogłosowości. Takiej koncepcji społeczności accompanied by an awareness of the tensions oddolne stowarzyszenia państwu4, aktywiści arts give substance to the idea of empowering towarzyszy świadomość napięć istniejących that exist between the individual and the community arts uzasadniają swoje działania individuals and groups. What this means is that między jednostką i grupą oraz usiłowanie ich group and the attempts made to balance ideą empowerment – wzmocnienia jednostek “a participatory arts activity would not only give równoważenia. Z tego powodu bliska jest jej wizja them. For this reason, it is closely associated i grup w procesie samostanowienia. people the understanding and knowledge to społeczności złożonej z twórczych osobowości, with the vision of communities of creative Oznacza to, że „uczestnictwo w działaniach undertake arts activities, but that this process jaką sformułował Edward Abramowski w swoim personalities formulated by Edward Abramowski artystycznych dostarcza nie tylko wiedzy would give them insight into the nature of the projekcie kultury demokratycznej z 1907 roku. in his democratic culture project of 1907. i umiejętności dotyczących tworzenia sztuki, oppressive ways in which society functions „W typie demokratycznym zanika potrzeba “In the democratic model, the need for futile ale umożliwia wgląd w naturę opresyjnych and give them the tools to do something about jałowych narzekań i utyskiwań, znika rozterka complaining and grumbling ceases to exist, the mechanizmów społecznych, a także it”5. Expanding the scope of creative work onto między indywidualnością a warunkami, między dilemma between the ideal cherished in the dostarcza narzędzi, aby na nie zareagować”5. life in general, as enunciated by Abramowski ideałem piastowanym w umyśle a życiem mind and real life disappears, as the member Projektowane przez Abramowskiego (and later promoted by the architects of the rzeczywistym, gdyż członek stowarzyszeń of free associations has the opportunity to rozszerzenie obszaru twórczości na całość alternative movements of the 1960s and wolnych ma możność tworzenia swego życia shape his or her life and to adjust conditions życia – później głoszone przez twórców 1970s that gave rise also to the community i przystosowywania warunków do swojej to his or her individual nature. This gives rise ruchów alternatywnych lat sześćdziesiątych arts), and believing that there existed an indywidualności. Wytwarza się tutaj doskonała to a perfect unity of thought, emotions and i siedemdziesiątych, z których zresztą wywodzi interdependence between creative activity and jedność myśli, uczucia i czynu, warunek actions – the precondition for the health and się community arts – a także przekonanie civic participation, laid the groundwork for the zdrowia i pełnego rozwoju jednostki”1. complete development of the individual”1. o istnieniu zależności między aktywnością practised idea of “creative communities”.

8 W podróży On a Journey 9 twórczą a zaangażowaniem obywatelskim This book presents a number of activities doświadczeń z pracującymi tam animatorami. encompasses people and their activities within wyznaczają ramy tej praktykowanej idei, initiated by or addressed to specific groups U podstaw tego rodzaju kształcenia leży the entire gamut of their social and cultural jakim są „twórcze społeczności”. of people who use artistic means to talk antropologiczne rozumienie kultury, references and, by placing cognition in the about their lives, establish new relationships, które zakłada ujmowanie człowieka i jego context of living culture, transgresses the Książka ta prezentuje więc działania transform their immediate surroundings, działań w całej różnorodności społecznych boundaries that separate theory from practice. zainicjowane przez konkretne grupy ludzi lub influence local policies, and simply pursue i kulturowych odniesień, a sytuując poznanie do nich skierowane. Wykorzystując środki their interests. These communities are w kontekście kultury żywej, przekracza The module consists of three stages: artystyczne, opowiadają oni o własnym życiu, not necessarily defined by a common podziały między teorią i praktyką. the preparation stage, the study trip and nawiązują nowe relacje, zmieniają okolicę, place of residence; their members may be a summary. In the first stage, a given group wpływają na politykę lokalną, ale także po connected by social affiliation, age group, Moduł składa się z trzech etapów: przygotowań, of participants select a destination region prostu realizują swoje zainteresowania. Nie ethnic background, religious affiliation objazdu i podsumowania. W pierwszym z nich and conduct an inspection based on existing zawsze są to społeczności zdefiniowane przez or some common cause or issue. grupa uczestników wybiera region, który będzie research. All the participants have a say in wspólne miejsce zamieszkania, ich członków celem podróży, i przeprowadza jego rozpoznanie the decision making and undertake research łączyć może również przynależność do tej The activities of communities and local cultural na podstawie istniejących badań. Wszyscy and organisational tasks. Together they select samej grupy społecznej, wiekowej, etnicznej, institutions determined the itinerary of six uczestnicy mają wpływ na podejmowane decyzje the communities and institutions whose religijnej, albo wspólna idea czy problem. journeys that took place in 2011–2012. During oraz przyjmują na siebie obowiązki badawcze operations they would like to learn about the study trips, organised as part of the Localise i organizacyjne. Razem wybierają społeczności and draw up a detailed plan of the study trip. To właśnie działania społeczności i lokalnych project financed from the European Union’s i instytucje, których działalność chcieliby They are also responsible for arranging travel, instytucji kultury wyznaczyły trasę sześciu Leonardo da Vinci program, participants visited poznać, i planują szczegółowy program objazdu. accommodation and meals. At this stage, podróży, które odbyły się w latach 2011–2012. villages in the regions of Podlasie (Poland) Odpowiedzialni są również za organizację the participants formulate their research Podczas objazdów, zorganizowanych w ramach and Dzūkija (Lithuania), medium-sized cities transportu, noclegów i wyżywienia. Na tym interests and tentative topics of research. projektu „Localise”, finansowanego z programu such as Stoke-on-Trent (Great Britain), and etapie formułują też swoje zainteresowania These will be developed in the second stage. UE „Leonardo da Vinci”, odwiedzono m.in. Kaunas and Klaipėda (Lithuania), and large badawcze i wstępne tematy projektów wsie na Podlasiu (Polska), w regionie Dzūkija cities such as London and Warsaw.6 There were badań, które rozwijają w drugim etapie. A study trip means setting out on a week-long (Litwa); miasta średniej wielkości, jak Stoke-on- different groups each comprising more than intensive journey across the selected region, and Trent (Wielka Brytania) czy Kowno i Kłajpedę a dozen British, Polish and Lithuanian cultural Objazd oznacza kilkudniową, intensywną, spending nearly every night in a different town. (Litwa); a wreszcie aglomeracje – Londyn animators, artists and researchers who were wspólną podróż po wybranym regionie, podczas Each stop is an opportunity to meet experienced i Warszawę6. W objazdach uczestniczyły not only interested in exploring local practices której prawie każdą noc spędza się w innej practitioners in their work environment and kilkunastoosobowe grupy złożone z brytyjskich, but also the ways in which these were passed miejscowości. Każdy przystanek jest okazją engage them in direct conversation. Workshops litewskich i polskich animatorów kultury, on. The transfer of knowledge and practices do spotkania doświadczonych praktyków are a crucial component of the study trip as artystów i badaczy, które poszukiwały nie constitutes the major area of interest of the w środowisku ich pracy i w bezpośredniej they permit the participants to put their newly tylko praktyk lokalnych, ale także sposobów project whose full name is: Localise – Study trip rozmowie. Bardzo ważnym elementem są learned methods into practice and give the ich przekazywania. Przekaz wiedzy i praktyk as model of research, education and practice warsztaty, które umożliwiają wypróbowanie hosts and their guests a chance to take part in stanowi główny obszar zainteresowań projektu, in vocational training in culture animation dopiero co poznanych metod oraz wspólne a common activity. This type of education based którego pełna nazwa brzmi „Localise – Objazd and community work. A study trip module was działanie przyjezdnych z gospodarzami. To on direct knowledge transfer and field training jako model badania, edukacji i praktyki worked out during the course of the project. właśnie kształcenie odbywające się w terenie constitute the essence of the developed module. w kształceniu zawodowym w dziedzinie This implements the ideas of learning through oraz oparte na przekazie bezpośrednim animacji kultury i pracy ze społecznościami”. research and learning through practice: gaining stanowi istotę opracowanego modułu. During the study trip, the participants W trakcie jego trwania wypracowano moduł competence and skills is effected by conducting continue their research, take an active objazdu studyjnego, który realizuje idee individual research in the communities visited W trakcie objazdu uczestnicy kontynuują part in discussions and workshops, keep nauki przez badanie i nauki przez praktykę: and by exchanging experiences with animators badania, biorąc aktywny udział w dyskusjach a diary, and document meetings. Group zdobywanie umiejętności odbywa się tu working in those communities. At the core of i warsztatach, prowadząc dziennik oraz procedures are just as important as individual poprzez prowadzenie własnego badania this approach to education and training lies the dokumentując spotkania. Równie ważny reflections and require regular discussions w odwiedzanych społecznościach i wymianę anthropological concept of culture. This concept jak refleksja indywidualna jest tu proces summarising the days as they unfold.

10 W podróży On a Journey 11 grupowy, któremu służą regularne, After the participants get back home, they can Przywoływane konteksty pokazują rodzaje they do not exhaust the list of possible data wspólne omówienia kolejnych dni. begin the third stage of the module. This is informacji pojawiających się we wszystkich trzech or their interpretation. On the one hand, they devoted to summarising the experience and etapach objazdu studyjnego, ale nie wyczerpują constitute a selection of the documentation Po powrocie rozpoczyna się trzeci etap evaluating the entire trip. During this stage, listy możliwych danych i ich interpretacji. Z jednej of the study trips which were held as part modułu, poświęcony podsumowaniu zebranych they compile and edit the visual and textual strony stanowią wybór dokumentacji objazdów, of the Localise project and the research doświadczeń oraz ewaluacji całego objazdu. documentation, work on their research project, które odbyły się w ramach projektu „Localise”, topics developed as a result. It must be W tym czasie uczestnicy opracowują także and write their conclusions. Once this has oraz tematów badawczych wtedy podjętych. emphasised that the cited examples are not zebraną dokumentację, zarówno wizualną, been done, they read their papers to each Trzeba podkreślić, że przywołane przykłady a comprehensive presentation of community jak i tekstową, kończą pracę nad własnymi another and discuss them during meetings. nie mają tworzyć pełnego obrazu inicjatyw initiatives in the given country and their projektami badawczymi oraz piszą ich This stage also envisages internships at the społeczności w każdym kraju, ich dobór był selection was determined rather by the intention podsumowanie. Czytają nawzajem swoje teksty, communities and institutions they visited zdeterminowany raczej zamiarem pokazania of presenting the most diverse projects. On a następnie dyskutują o nich podczas kolejnych and may lead to further cooperation. najbardziej różnorodnych projektów. Z drugiej the other hand, the open formula of the book spotkań. Na tym etapie planowane są również strony otwarta formuła książki jest propozycją is a proposal of a method of learning about praktyki w odwiedzonych społecznościach The structure of the book reflects the diversity metody poznawania inicjatyw społeczności. community initiatives. It is based on the same i instytucjach oraz dalsza współpraca. of the contexts and sources actuated during Opiera się ona na tych samych zasadach, co principles as the study trip – an analysis of the course of each study trip and its layout is moduł objazdu studyjnego – analiza konkretnych specific cases is here placed in the socio- Struktura książki odzwierciedla różnorodność reminiscent of the rhythm of a journey. Each przypadków jest tu usytuowana w społeczno- cultural specific nature of the region, refers to kontekstów i źródeł uruchamianych podczas part begins by presenting basic information kulturowej specyfice obszaru, odnosi się do existing research but also takes the humanistic każdego objazdu studyjnego, a jej układ oddaje about the given project – what activities were istniejących badań, ale bierze także pod uwagę coefficient into account and assumes the rytm podróży. Każda część rozpoczyna się undertaken, when and when they took place, współczynnik humanistyczny, a wreszcie zakłada individual involvement of each participant. od podstawowych informacji o konkretnym who took part in them, and who financed them. indywidualne zaangażowanie każdego uczestnika. projekcie – o działaniach podjętych w jego This initial presentation is followed by texts The layout of the book was planned in such ramach, o tym, kiedy i gdzie się odbyły, kto offering different points of view on the given Układ książki został bowiem tak zaplanowany, aby a way as to permit the reader to shape the w nich uczestniczył, a także kto je finansował. project. The authors attempted to ensure that to czytelnik kształtował przebieg narracji, a nie był flow of narration and not subject him or Po wstępnej prezentacji następują teksty each part of the book considered the socio- zmuszony poddać się jakiemuś wpisanemu w nią, her to an inscribed, final order. The order in proponujące kilka różnych perspektyw cultural profile of the region in which the project ostatecznemu porządkowi. Kolejność przykładów which the cases are presented was governed spojrzenia na prezentowany projekt. Autorzy was carried out, and the points of view of those ustalono ze względu na nazwę miejscowości, by the name of the city or village where the starali się, aby każda część książki uwzględniała participating in it. This attempt to present each w której były realizowane, a więc nie wyraża project was realised, and thus does not reflect społeczno-kulturowy profil obszaru, na którym initiative from different perspectives causes ona jakiejś celowej, kategoryzującej czy nawet any purposive, categorising or evaluative projekt się odbył, oraz punkt widzenia osób the book to be governed by the dynamics wartościującej interpretacji. Od decyzji czytelnika interpretation. The selection and order of biorących w nim udział. Dążenie do pokazania of zoom-ins and zoom-outs: the different zależy wybór i kolejność przykładów, a także reading the cases is given over to the reader omawianej inicjatywy z kilku perspektyw sprawia, voices of the participants are placed next to, czy przeczyta wszystkie teksty towarzyszące and it is up to him or her to decide whether to że książką kieruje dynamika kolejnych zbliżeń to state policy guidelines or research on the konkretnemu projektowi, czy wybierze tylko jeden, read all the texts comprising a given project or i oddaleń: obok różnego rodzaju wypowiedzi entire sector of similar activities; a historical kilka z nich i przejdzie do kolejnego przykładu lub only some of them and then go on to the next uczestników można tu znaleźć wytyczne overview is placed next to the lyrics of a song też rozbuduje zaproponowaną siatkę kontekstów project or even expand the set of contexts in polityki państwa lub badania dotyczące całego or the script of a play performed as part of w toku własnych badań. Może również wytyczyć the course of personal research. The reader sektora podobnych działań; obok opracowania the project covered in the book. The book also indywidualną ścieżkę prowadzącą przez całą may also set an individual path to guide him historycznego może pojawić się tekst piosenki features historical sources referring to ideas or książkę, która zostanie zdefiniowana przez or her through the entire book. This could be lub fragment scenariusza przedstawienia projects that inspired or constituted valuable typ uczestników, rozmiar miejscowości, kraj, defined by the type of audience, size of village wykonywanych w danym projekcie. Kilkakrotnie supplements to the initiatives discussed here. wykorzystane media, tematykę projektu i inne. or town, country, media, project topic, etc. sięgnięto również w przeszłość, aby, na prawie cytatu, przywołać idee i projekty, które są The contexts referred to in the book indicate Książka jest więc zaproszeniem do wyruszenia This book is therefore an invitation to set off inspirujące dla autorów omawianych inicjatyw the types of information that come to light in we własną podróż. Nie mogłoby ono jednak on an individual journey, one that could not be lub stanowią dla nich istotne uzupełnienie. connection with each stage of a study trip but zostać sformułowane bez doświadczenia defined without the experience of the journeys

12 W podróży On a Journey 13 podróży, które już się odbyły. Chcemy więc that have already taken place. We would like to podziękować wszystkim, którzy w latach thank everyone who, in 2011–2012, put up the 2011–2012 gościli grupy objazdowe w swoich study trip participants in their homes, community domach, świetlicach, ośrodkach kultury centres, culture centres and theatres, who waited i teatrach, czekali czasami kilka godzin for hours for travellers who were running late, na spóźnionych podróżnych, zapraszali do who invited them to the common table, who Centrum wspólnego stołu, ujawniali warsztat swojej revealed and shared the techniques and skills of Społeczno- Kultury pracy, dzielili się zarówno sukcesami, jak the work they performed, who talked about both kulturalna w opinii i porażkami, odpowiadali na trudne pytania, their successes and failures, answered difficult mapa Birsztan mieszkańców przyjmowali zachwyt i krytykę przyjezdnych, questions and accepted the admiration and – 17 – – 21 – a wreszcie namawiali do ponownych criticism of their guests, and finally invited them Socio-cultural Cultural Centre odwiedzin. Im dedykujemy tę książkę. to come again. This book is dedicated to them all. Map of from Citizens’ Birštonas Perspective Zofia Dworakowska Zofia Dworakowska

Dokładne terminy objazdów: Staffordshire The exact dates of the study trips were: Staffordshire (20–27.03.2011) i Londyn (19–24.03.2012) w Wielkiej (20-27 March 2011) and London (19-24 March 2012) in Brytanii, region Dzukia (20–25. 06. 2011), okręg the UK, Dzūkija region (20-25 June 2011), Klaipėda kłajpedzki (26.06–3.07.2012) w Litwie, Mazowsze region (26 June-3 July 2012) in Lithuania, Mazovia Centrum Kultury (29.11–3.12 2011) i Podlasie (6–12.05.2012) w Polsce. Voivodeship (29 November-3 December 2011) and Więcej na stronie www.localise-project.eu Podlasie region (6-12 May 2012) in Poland. For more w Birsztanach Projekt realizowany był przez trzy instytucje kształcenia: information, please go to: www.localise-project.eu. Art Institute (Vytauto Didziojo Universitetas, Litwa), The project was conducted by three vocational education – Creative Communities Unit (Staffordshire University, and training institutions: the Art Institute (Vytauto Wielka Brytania) oraz Instytut Kultury Polskiej Didžiojo Universitetas, Lithuania), the Creative (Uniwersytet Warszawski, Polska). Communities Unit (Staffordshire University, UK) and the Cultural Centre Institute of Polish Culture (Uniwersytet Warszawski, Poland). in Birštonas

Stan kultury Ośrodki kultury w regionach (2009) na Litwie – historia – 23 – i współczesność A Study – 27 – of the Cultural Cultural Centres in Situation Lithuania – History in the Regions and Contemporary (2009) Situation

1 Edward Abramowski, Idee społeczne kooperatyzmu, w: tegoż, Filozofia społeczna. Wybór pism, oprac. i przedmowa Ruta Światło, Warszawa: PWN, 1965, s. 3, dostępne także na: http://pl.wikisource.org/wiki/Idee_Społeczne_Kooperatyzmu 2 Finding Voices, Making Choices. Creativity for Social Change, ed. by Mark Webster and Glen Buglass, Nottingham: Educational Heretics Press, 2005, s. 21. 3 Edward Abramowski, Idee społeczne kooperatyzmu, op. cit., s. 314. birsztany / birštonas 4 Ibid., s. 308. 5 Finding Voices, Making Choices, op. cit., s. 9. 6 Dostępny na www.localise-project.eu

14 W podróży ►►Centrum Kultury zajmuje się rozwojem ►►Functioning of Cultural Centre in Birštonas amatorskiej i zawodowej działalności is based on amateur and professional Społeczno- Socio-cultural Map kulturalnej w Birsztanach. Organizuje zajęcia cultural development. The Centre actively -kulturalna of Birštonas dla pasjonatów sztuki oraz wspiera regionalne organizes activities of art lover collectives, tradycje i tożsamość etniczną. Odbywają się tu fosters regional ethnic identity and mapa Birsztan Gintarė Narauskaitė festiwale, koncerty, przedstawienia teatralne, traditions, organizes festivals, concerts, Gintarė Narauskaitė jarmarki, wystawy. Centrum Kultury słynie theatre shows, fairs and exhibitions. The z najstarszego festiwalu jazzowego na Litwie, Cultural Centre is famous for the oldest Birštonas is a town with 3,140 inhabitants, organizowanego od 1980 roku. Korzysta nie jazz festival in Lithuania which has been Birsztany to miasto liczące 3140 situated in Kaunas administrative district. tylko z własnych pomieszczeń, ale też z innych organized since 1980. The events are mieszkańców, położone w okręgu kowieńskim, It is characterized by beautiful places of przestrzeni: bezpiecznego dachu, zacisznego organised not only in the interior space, które wyróżnia się pięknem natury. Organizuje nature, plenty of events, small museums, podwórza i placu przed budynkiem. but also other spaces such as the safely się tu wiele wydarzeń, w mieście znajduje and developed infrastructure of sanatoriums. Teatr Centrum Kultury, zespoły tańca ludowego installed roof, a cosy courtyard, a square in się kilka małych muzeów i rozwinięta Birštonas Cultural Centre, whose goal is „Aguonėlė” i „Kupolė”, zespół ludowy „Raskila” front of the centre. infrastruktura sanatoryjna. Centrum Kultury to make culture a natural part of life, is i studio „Varpas” są laureatami wielu różnych The Cultural Centre Theatre, folk dance jest ważną instytucją publiczną, która próbuje becoming an important institution in the konkursów. Grupy amatorskie występują ensembles “Aguonėlė”, “Kupolė”, folklore uczynić kulturę częścią życia tego miasta. Inne area. Other organizations operating in the nie tylko w Birsztanach i innych miastach ensembles “Raskila”, studio “Varpas” organizacje prowadzące działalność kulturalną town, namely the Birštonas Sacred Museum, litewskich, ale także w całej Europie. W roku are the winners of various competitions. to Muzeum Sakralne, ośrodek Caritas, Caritas Community House, Birštonas Public 2004 Centrum Kultury w Birsztanach otrzymało Amateur art groups perform not only in Biblioteka Publiczna. Cel ich działań stanowi Library – are also involved in the organization nominację do nagrody „Najlepszego Centrum Birštonas or in other Lithuanian cities, but wspieranie społeczności lokalnej. W mieście of artistic activities. In order to strengthen the Kultury” w kategorii miast i miejscowości also across Europe. In 2004, Birštonas działa również 25 organizacji pozarządowych, town‘s community all organizations form one wypoczynkowych; należy też do stowarzyszenia cultural centre received a nomination for które, w zgodzie ze statutami, kierują swoje integral network of activities. In the town there litewskich centrów kultury. “Best Cultural Centre” in the category of the inicjatywy do różnych grup społecznych. are also 25 non-governmental organizations national cities and resorts; it belongs to the Działają one nie tylko w Birsztanach, ale także whose functioning in accordance with policies Lithuanian cultural centres association. zwracają się do mieszkańców okolicznych wsi.

►►W Centrum Kultury pracuje 17 osób ►►The Centre employs 17 cultural and art fot. Alma Masiulonytė posiadających profesjonalne wykształcenie professionals. There are 20 amateur w zakresie sztuki i kultury. Wolny czas spędza collectives where over 300 Birštonas tu ponad 300 mieszkańców Birsztan (dzieci, residents (children, youth and seniors) młodzież i seniorzy) – działają oni w 20 spend their free time. zespołach amatorskich.

►►od roku 1979 do dziś ►►since 1979 until today

►►Birsztany, okręg kowieński ►►Birštonas, Kaunas county

►►Działalność Centrum Kultury finansuje ►►The operation of the Cultural Centre is samorząd miasta. financed by the town municipality.

16 LT / Birsztany Najbardziej aktywnymi organizacjami są: is determined by the delamination of the Program integracji bezrobotnych zachęca Birštonas with the aim of integrating them into ––stowarzyszenie Bočiai, zajmujące się community. These organizations include not do angażowania się w życie społeczności, the labour market to reduce social exclusion. promocją samokształcenia i aktywności only Birštonas town but its surroundings as podejmowania dyskusji o problemach, szukania Families at risk, which are characterized often zawodowej wśród osób w wieku well, so villagers are involved in the activities wspólnych rozwiązań, uczy wyrażania swoich by such issues as passivity and disinterest, fall przedemerytalnym i emerytalnym; too. The most active communities are: potrzeb i chęci ich realizacji. Opiekunowie into this area of activity as well. A programme ––stowarzyszenie niepełnosprawnych, ––“Bočiai” which promotes self-education społeczni, psychologowie i przedstawiciele rynku promoting the integration of the unemployed które działa na rzecz ich integracji, and employment among people of pre- pracy pracują z trzema grupami bezrobotnych. encourages the involvement in community autoekspresji i edukacji; retirement and retirement age; Każda grupa odbywa cotygodniowe life, raise issues in order to solve them ––parafialny ośrodek Caritas, który ––“Society of the disabled” which spotkania, podczas których zajmuje się collectively, disclose own needs and the desire organizuje pomoc społeczną na zasadach promotes integration into society, takimi kwestiami, jak uświadomienie sobie to meet them. Representatives of social area, wolontariatu i pracy charytatywnej; self-expression and education. własnej sytuacji, integracja poprzez wspólne psychology, labour market work with three ––stowarzyszenie regionu Matiešioniai ––“Birštonas parish Caritas Community wypełnianie obowiązków, podejmowanie groups of the unemployed in this project. Each – najbardziej aktywna organizacja House” which provides social inicjatyw twórczych, zwiększanie kompetencji group has weekly meetings with a number of w okolicy, zajmująca się potrzebami assistance, operating on the bases of w pracy indywidualnej i grupowej. Bycie transient levels: acknowledgement, integration kulturalnymi społeczności mieszkającej volunteering and charity principles. razem wpływa nie tylko na szansę wejścia through the common task fulfilment, creative na obrzeżach miasta. ––“Matiešioniai region community” which is the na rynek pracy, ale także pomaga rozwinąć initiatives, forms of artistic activity promoting most active organization in Birštonas area, its osobowość i zdolność socjalizacji. community creativity, team and individual Omawiając społeczny profil Birsztan, należy purpose is to ensure the meeting of cultural work skills. Being together increases their wymienić grupy szczególnie narażone needs of the community in the outskirt area. Kolejna grupa to dzieci pochodzące z rodzin integration, not only in the labour market, na marginalizację, do których należą narażonych na ryzyko społeczne. Instytucją, but also develops their personalities and bezrobotni, rodziny w złej sytuacji społecznej When talking about Birštonas in a social która prowadzi zintegrowaną edukację expands opportunities for socialization. i ekonomicznej, dzieci z tych rodzin oraz context, there are following groups in risk of artystyczną w różnych grupach wiekowych, seniorzy. Ponieważ w mieście nie ma przemysłu, marginalisation: the unemployed, families jest Biblioteka Publiczna. Stała się ona Another group included children from social problem bezrobocia narasta, a ludziom coraz at social risk, children from these families nieformalną świetlicą, gdzie dzieci spędzają risk families. The Public Library is an institution trudniej wejść na rynek pracy. W przypadku and seniors. The lack of factories and większość czasu, zwłaszcza w zimnych that promotes the integrated child‘s creative seniorów do naznaczenia bezrobociem production plants in the town gives rise porach roku. Biblioteka rozpowszechnia education through various groups and it takes mogą prowadzić braki w wykształceniu to unemployment, and the inability to be wiedzę o kulturze, literaturze i sztuce, care of the needs of this group. In a course of i trudności z integracją społeczną, co wynika active on the labour market. In the case of a także integruje społeczność za pomocą time, this institution has become an informal z problemów psychologicznych i społecznych. seniors, their problems with unemployment działań artystycznych. Stara się eliminować children day centre, where they spend most are caused by insufficient education and nierówności wśród dzieci, wpływać na ich of the day, especially during the cold season. Parafialny ośrodek Caritas zajmuje się problems with social integration which arises samorealizację i aktywizację, zmniejszać The library organizes events which promote problemami tych grup. Otrzymał on na ten from psychological and social problems. poczucie marginalizacji, wykorzystując the dissemination of cultural knowledge, cel środki z Unii Europejskiej (w ramach działania artystyczne i nastawienie na proces literature and art bring a community together norweskiego programu finansowego) na The problems of this particular group of w pracy z każdym z uczestników. Organizuje within the framework of artistic activity. The trzyletni projekt (2012–2015). Dzięki citizens are addressed by the Birštonas parish się działania edukacyjne (pozwalają one library highlights the elimination of children temu rozwija działalność na rzecz grup Caritas Community House. The institution uwolnić dziecięcą kreatywność, wzmacniają inequality, self-realization, activation, reduction o zwiększonym ryzyku społecznym i buduje received funding from the European Union for poczucie własnej wartości, zwiększają of marginality sense, the usage of artistic system usług poprawiających ich sytuację. Norwegian financial base programme “Increase umiejętności komunikacyjne), a także forms, and process in working with each of Prowadzi między innymi program dla osób of Birštonas parish Caritas capacity in order wydarzenia z udziałem artyści. Podczas the participants. Educational activities, which bezrobotnych, mający na celu wprowadzenie to improve the delivery of social services to Dnia Książki Dziecięcej prezentowane let the manifestation of children creativity, ich na rynek pracy i zmniejszenie wykluczenia -risk groups and to prepare for new socio- są improwizowane przedstawienia, encourage their self-confidence, enhance społecznego. Program obejmuje również cultural services”, approved for three years tworzone na podstawie ulubionych their communication skills, are organized also rodziny będące w trudnej sytuacji życiowej, (2012–2015). Under this project, the program fabuł literackich. Sanatorium „Tulpė” we with the participation of artists. During the często bierne i niezainteresowane zmianami. is addressed to the unemployed inhabitants of współpracy z biblioteką prowadzi projekt event of Children Book Day, improvisational

18 LT / Birsztany LT / Birštonas 19 terapeutyczny „Biblioterapia – książka performances according to children’s’ Centrum Kultury functional distribution exists. In Birštonas the może ci pomóc” (uzdrawiające czytanie). beloved book plots are presented. The close interaction has a unique significance sanatorium “Tulpė”, in cooperation with the w opinii for the development of city cultural activities. Imprezy edukacyjne, zwane „programami library, carries on a common educational mieszkańców Functional distribution takes place in order to edukacyjnymi”, organizowane są też przez therapeutic project, called “Bibliotherapy occupy and activate various social groups. Muzeum Sakralne. Należą tu między – a Book Can Help You” (healing reading). Gintarė Narauskaitė innymi: rodzinne spotkania wielkanocne „Wspólne dekorowanie”, spotkania Educational events, named “Educational bożonarodzeniowe „Święta pachnące miodem” Programmes”, are actively organized by Aby dowiedzieć się czegoś więcej o społecznym albo „Jak z wosku powstaje świeca?”. Sacral Museum. Here various practical odbiorze działalności Centrum Kultury, wiosną Cultural Centre activities are taking place: Easter family 2012 roku przeprowadzono sondę uliczną. Stowarzyszenie Bočiai opiekuje się seniorami, education “Decorating Together”, Christmas Zadawano w niej dwa pytania: 1. czy jest from Citizens’ skupiając się na ich potrzebach kulturalnych, education “Honey Smelling Christmas”, pan/ pani zadowolony z działalności Centrum Perspective jak wycieczki do teatrów w dużych miastach, “How a Wax Candle is Born?”. i dlaczego?, 2. jakich potrzeb Centrum rozrywki muzyczne, w tym gra na instrumentach nie spełnia?. W sondzie wzięło udział 45 Gintarė Narauskaitė i śpiew. Podczas spotkań i wspólnych wyjazdów The “Bočiai” takes care of seniors and runs respondentów: 25 kobiet i 20 mężczyzn. kształtują się więzi między uczestnikami. activities for them. Their work focuses on Działania organizacji są jedynymi tego the cultural needs such as professional and Działalność Centrum Kultury została oceniona In order to find more about social perception of typu w mieście. Ponieważ podstawowym amateur theatre cognition by organizing trips krytycznie przez 3 spośród 10 młodych rozmówców the Cultural Centre a street survey of citizens problemem Birsztan jest starzenie się to the big city theatres, musical entertainment, (14–20 lat). Młody mężczyzna stwierdził: „Chociaż was carried out, in the spring of 2012. The społeczeństwa, trzeba tu koniecznie dbać playing, singing. A mutual sense of community Centrum organizuje wiele imprez, nie są one respondents were asked two questions – if o integrację społeczną i aktywność seniorów. is being encouraged during the time of get- dla mnie satysfakcjonujące, ponieważ brak im they are satisfied with Birštonas Cultural Centre togethers, common activities. However, those różnorodności”. Uczennica oceniła: „Jestem activity and why; which needs are satisfied Centrum Kultury nie prowadzi projektów who do not belong to the group might feel mieszkanką Birsztan i widzę, że Centrum Kultury or not by the Centre. In all, 45 respondents: społecznych i dlatego stworzono tu marginalised as there is no other organisation organizuje wiele wydarzeń dla seniorów. Kiedyś 25 women and 20 men were interviewed. funkcjonalny model działania różnych instytucji in the town that addresses the needs of było więcej dyskotek, jednak kończą się one kultury: Centrum Kultury organizuje wydarzenia, seniors. Considering the fundamental bardzo wcześnie i trwają krótko”. Inna dziewczyna The Centre’s activity was evaluated critically by mając na względzie ich jakość artystyczną. Są problem of Birštonas – aging, it is necessary stwierdziła: „Mieszkam w Prenach (Prienai). 3 of 10 young people surveyed (14–20 years one przeznaczone dla wszystkich mieszkańców. to bring together and to occupy seniors. Przyjeżdżam tu w odwiedziny do przyjaciół, ale old). Young man claims: “Even though the centre Centrum Lokalne zajmuje się potrzebami nie znam działalności Centrum Kultury. Nie organizes many events, they do not satisfy me poszczególnych grup społecznych. Centrum The Cultural Centre does not carry out social interesuje mnie ona, nie wydaje mi się ciekawa”. because they lack variety”. A schoolgirl points out: Kultury udostępnia własną infrastrukturę projects, and thus a functional performance Z drugiej strony większość przepytanych młodych “I am the citizen of Birštonas, I see that the Centre innym organizacjom, pomaga im prowadzić model is created: the centre organizes the ludzi pozytywnie ocenia Centrum Kultury. Dwie organizes many events for seniors. Previously, działalność i zapewnia konieczne wsparcie. events reflecting artistic quality, which are dziewczynki zauważyły, że odbywa się tam „wiele discos were taking place more often, however, Samo skupia się na dwóch grupach odbiorców for the majority of the community and the wydarzeń, można w nich wszystkich uczestniczyć, they end very early and do not last long”. Another – dzieciach i młodzieży; współpracuje także community centre takes care of the needs of its jednak czasami nie ma na to czasu”. Kolejny girl states: “I live in Prienai. I come here to visit z sanatoriami, które wspierają jego projekty members. It shares its space infrastructure with młody mieszkaniec mówił: „Od kilku lat chodzę na my friends, but I do not know the activities of the artystyczne. Warto podkreślić, że taki podział other organizations, helps to develop activities, kółko teatralne, jednak jest tu wiele innych grup, Centre. I am not interested in them, they do not funkcji istnieje nie we wszystkich miastach and provides the necessary assistance. It jak zespoły tańca towarzyskiego i różne chóry”. seem interesting to me”. On the other hand, the litewskich. W Birsztanach ma on na celu focuses on two main target groups – children majority of interviewed young people evaluate aktywizację różnych grup społecznych. and young people and also collaborates with Większość z dwunastu rozmówców w wieku this Cultural Centre positively. Two girls notice that Współpraca omówionych organizacji społeczno- Birštonas sanatoriums, which also contribute 65–80 lat negatywnie ocenia działania “a lot of events are taking place there, there is kulturalnych ma wyjątkowe znaczenie dla to a variety of artistic projects. It is worth skierowane do ich grupy wiekowej. Jedna z kobiet a possibility to participate in all of them, however, rozwoju działań kulturalnych w mieście. stressing that not in all Lithuanian towns this stwierdziła: „W Centrum Kultury organizuje się sometimes there is no time for this”. Young man

20 LT / Birsztany LT / Birštonas 21 wiele imprez, na przykład wieczorki muzyczne, says: “This is not the first year when I attend drama jazzowe. Zawsze staram się na nie przychodzić. place here. In comparison with our city, Birštonas jednak ja wolę muzykę klasyczną i chciałabym, group, but there are also a lot of other groups Jednak bilety na koncerty artystów zagranicznych has many events. They are interesting and various. żeby było więcej wydarzeń tego rodzaju”. there, such as ball room dances, various choirs”. są droższe. Myślę, że ceny mogłyby być We do not even have time to participate in all of Dwaj mężczyźni wyrazili następującą opinię: niższe”. Inny powiedział jednak: „Nie interesują them”. One of the women thinks: “There are a lot „Widzimy, że działa tu wiele grup dla dzieci The majority of 12 interviewed seniors (65–80 mnie żadne wydarzenia w Centrum Kultury. of events. There are classical, jazz music concerts, i młodzieży. Sądzimy, że są one potrzebne. years old) express a negative opinion about the W naszym mieście nie ma klubów nocnych, but I would like more pop music performances”. Dla nas, emerytów, nie ma jednak zbyt wiele activities available to their age group. One woman więc jeżdżę się bawić do Kowna”. Czterech A young man says: “I am very happy that Cultural spotkań. Natomiast klub Bočiai jest bardzo says: “There are a lot of events in the Centre, rozmówców oświadczyło: „Nie mamy czasu, żeby Centre organizes jazz concerts. I always try to get aktywny, emeryci, którzy do niego należą, chodzą musical evenings take place, but I prefer classical interesować się Centrum Kultury, bo w ogóle there. However, the tickets to the foreign artist w różne miejsca, spotykają się wieczorami. music so I would like more events of this genre nie mamy wolnego czasu, dużo pracujemy”. concerts are more expensive (about 50–60 LT). Organizują wiele wydarzeń”. Jeden z seniorów in the Centre”. Two men express the following I think that prices could be lower”. Birštonas twierdził: „W Centrum Kultury nic się nie dzieje, opinion: “We see that the Centre has many Przeprowadzona sonda pozwala przypuszczać, citizen claimed: “I am not interested in any of the wydarzenia kulturalne nie są interesujące groups for children and young people. We believe że ludzie młodzi i w średnim wieku oceniają centre events. There are no night clubs in our i zawsze takie same. Czekam na coś nowego, that they are useful. But for us, pensioners, działalność Centrum Kultury w Birsztanach city so I go to have fun to Kaunas night clubs”. ale tu wszystko się powtarza. Jest mnóstwo there are not many activities. However, “Bočių” dość pozytywnie, podczas gdy seniorzy raczej Four respondents said: “We do not have time występów zespołów folkowych. Myślę, że powinno club is very active, pensioners, involved in uznają, że program nie spełnia ich oczekiwań. to be interested in centre activities because się pokazać coś nowego”. Inny mieszkaniec this club go to various places and meet in the we do not have free time, we work a lot”. życzliwie ocenił działalność instytucji: „Od evenings. They organize a lot of events”. One dawna mieszkam w tym mieście, więc widzę, of the seniors notes: “Nothing happens in this The street survey allows to formulate że nasze Centrum Kultury działa aktywnie. Centre, the performed events are not interesting a hypothesis that young and middle-aged Wiosną i latem jest więcej interesujących and always the same. I would like something Stan kultury people rate the activities of cultural centre darmowych imprez. Nie znam wszystkich. Myślę, new, but here everything is repeated. There quite positively, but according to the senior że to moja wina, bo nie jestem wystarczająco are a lot of performances of folk ensembles. w regionach people, the programme of Cultural Centre of zainteresowany kulturalnym życiem mojego I think that the Centre should renew and show (2009) Birštonas does not fully satisfy their needs. miasta. Bardzo interesują mnie wydarzenia something new”. One citizen in a benevolent w sanatoriach: często darmowe albo tańsze mood says: “Because I live in this city for a very Lilija Kublickienė, Kęstutis Sviklas, niż te w Centrum Kultury. Mnie wydają się one long time, I see that our Centre is active. There Irena Šutinienė, Viktorija Žilinskaitė bardziej interesujące”. Inny senior skomentował are more interesting and free events in spring or zwięźle: „Nie jestem tym zainteresowany, nie in summer. I do not know all the events. I think A Study of ma tam nic dobrego ani pożytecznego”. that this is my fault, that I am not interested Aby poddać analizie stan kultury w regionach enough in the cultural life of my city. I am very Litwy, przeprowadziliśmy badania na poziomie the Cultural Dwunastu spośród 18 pytanych w wieku 25–45 interested in the events taking place at health gmin. Takie podejście wynika z faktu, że Situation in the lat podkreśliło, że w Centrum Kultury odbywają centres: they are often free or cheaper than in koncepcja kultury regionalnej na Litwie jest dość się pouczające i interesujące wydarzenia. the Centre. To me, they seem more interesting”. myląca: zgodnie z formalnym, administracyjnym Regions (2009) Mieszkaniec Pren mówi: „Czasami biorę w nich Another senior made a brief comment on podziałem Litwy region powinien odpowiadać Lilija Kublickienė, Kęstutis Sviklas, udział. W porównaniu z naszym miastem the Centre activity: “I am not interested in it, poziomowi okręgu, w rzeczywistości Irena Šutinienė, Viktorija Žilinskaitė w Birsztanach dużo się dzieje. Organizuje się there is nothing good and useful there”. jednak rzadko mówi się o stanie kultury interesujące i różnorodne rzeczy. Nie mamy nawet w poszczególnych okręgach, ponieważ kulturę czasu, żeby w nich wszystkich uczestniczyć”. Twelve out of 18 interviewed respondents in the regionalną definiuje się przez opozycję do stolicy, Jedna z kobiet stwierdziła: „Wiele się tu dzieje. age of 25–45 years old highlighted a significant czyli Wilna, lub przez wyróżnienie terenów To determine the state of culture in Lithuania’s Organizowane są koncerty muzyki klasycznej type of Cultural Centre activity organization, wiejskich. Nieustające zmiany i próby ulepszenia regions, we examined the cultural situation at the i jazzowej, ale ja chciałabym więcej koncertów informative and interesting events. Citizen of podziału administracyjnego Litwy jeszcze level of municipalities in this study. This approach pop”. Inny mężczyzna mówił z kolei: „Bardzo się Prienai states: “As I live in Prienai, near Birštonas, bardziej komplikują sytuację – nie ustanowiono was motivated by the fact that the concept of cieszę, że Centrum Kultury organizuje koncerty sometimes I come to the events that are taking jeszcze ostatecznego modelu reformy okręgów. regional culture in Lithuania is a fairly misleading

22 LT / Birsztany LT / Birštonas 23 Kolejnym ważnym punktem rozprawy jest fakt, że one, as based on the formal administrative lokalnej, co trudno osiągnąć w Wilnie. but the diversity is smaller, although maybe stan kultury w regionach ocenia się na podstawie division of Lithuania a region should correspond „W centrum jest więcej konsumpcjonizmu. there is no need for greater diversity at all”. “The badań prowadzonych wśród pracowników centrów to the county level, yet in the public space Władze miejskie w Wilnie są zagubione, regions surpass the capital both in the quality of kultury, którzy występują tu w roli ekspertów, the state of culture in the counties is rarely bezradne, nie zbudowały społeczności i opierają cultural services and in expertise”. “If one was oceniających sytuację kulturową w regionach. addressed, because “regional culture” is defined się na wspólnych, państwowych środkach”. to take the republican and national institutions Ten wybór nie był przypadkowy, ponieważ by contrasting it with the capital city of Vilnius or away from Vilnius, then the cultural situation in rozwój litewskiej kultury regionalnej wiąże się by distinguishing the rural areas. The still-ongoing Twierdzono, że jedynym centrum kultury many regions would prove to be much better”. z działalnością ośrodków kultury. Można stwierdzić, process of development and improvement w Wilnie jest Dom Nauczyciela; jego że są one jedynymi instytucjami kulturalnymi, które of Lithuania’s administrative system further sytuacji nie można jednak porównać The advantage of the cultural situation in the mają odpowiednie zaplecze, aby odpowiedzieć complicates the situation – the final model of z sytuacją regionalnych ośrodków kultury. regions was associated primarily with the na powszechne potrzeby kulturalne ludzi. county reform has not been produced yet. Podsumowując sytuację w centrum fact that the provision of cultural services is i w regionach, wyróżniono dwa aspekty: directly related to the building and mobilization Badaniu poddano pracowników centrów Another highlight of the study is the fact that ––aktywność centrów kultury (pod tym of the local community, which is difficult to kultury i miejskich urzędników związanych the state of culture in the regions is assessed względem Wilno wypada słabo, a sytuacja attain in Vilnius. “There is more consumerism z kulturą. Dyrektorzy, menedżerowie i eksperci on the basis of a survey of the municipal w regionach często bywa lepsza); in the centre. The municipality of Vilnius is do spraw sztuki w centrach kultury występują cultural centres’ employees, who assume ––aktywność państwowych instytucji lost, helpless, hasn’t built a community and w raporcie jako pracownicy centrów kultury. the role of experts in evaluating the cultural kultury – filharmonia, teatry państwowe relies on shared national resources”. Pracownicy i eksperci z departamentów situation in the regions. This choice was not i inne instytucje, które znajdują się kultury i innych departamentów związanych accidental, because the development of głównie w Wilnie i których działalność jest It was suggested that the only cultural centre z kulturą we władzach gminnych Lithuanian regional culture is very closely tied „nieproporcjonalnie i w niedopuszczalny in Vilnius was the Vilnius Teachers’ House, but nazywani są w raporcie urzędnikami. to the activity of the cultural centres. It can sposób skupiona na Wilnie”. its situation cannot be compared with that of be asserted that cultural centres are the only the regional cultural centres. Two aspects were *** cultural institutions that are capable of meeting Burmistrzowie miast uznali też, że powszechne distinguished when summing up the existing the universal cultural needs of the people. przekonanie, iż w regionach nic się nie dzieje, cultural situation in the centre and in the regions: Oceniając stan kultury regionalnej, dyrektorzy wynika z niedostatku informacji na temat ––The activity of the cultural centres (in centrów kultury twierdzili, że chociaż The object of the study: employees of the regionalnego życia kulturalnego. Urzędnicy this regard, Vilnius is weak, and the w regionach różnorodność usług kulturalnych cultural centre (CC) and municipal culture departamentów kultury potwierdzili, że situation in the regions is often better). jest mniejsza niż w dużych miastach i w stolicy, administrators. The directors, managers and art rzeczywiście żywe są przyjęte z góry przekonania ––The activity of the national cultural institutions ich jakość jest równie dobra, a nawet lepsza. experts of the cultural centres were surveyed na temat kultury w regionach: „Istnieje zły trend. (philharmonic, state theatres and other „Jakość usług kulturalnych w regionach jest as CC employees. The employees or experts Mówi się, że w regionach żywa jest wyłącznie institutions are mostly concentrated in wyższa niż w dużych miastach i w stolicy, of the municipalities’ culture departments kultura ludowa, że nie mogą się tam pojawić Vilnius and their activity is “unacceptably jednak ich różnorodność jest mniejsza, or other departments related to culture were inne zjawiska. Nawet państwo stwierdza disproportionately focused on Vilnius”). chociaż być może nie ma potrzeby, by była surveyed as municipal culture administrators. oficjalnie: «W regionach nie ma wydarzeń duża”. „Regiony przerastają stolicę zarówno kulturalnych, nie ma tam profesjonalnej The mayors of the municipalities also claimed pod względem jakości usług kulturalnych, *** sztuki». To jest oczywista nieprawda”. that the popular belief which holds that nothing jak i doświadczenia”. „Gdyby ktoś odebrał is happening in the regions is caused by the Wilnu instytucje narodowe i publiczne, When assessing the state of culture in the regions, Analizując dystrybucję funduszy jako jedno shortage of information about the regions’ okazałoby się, że sytuacja kulturalna the directors of the cultural centres stated that z narzędzi polityki kulturalnej, zauważono, cultural life. The heads of culture departments/ w wielu regionach jest znacznie lepsza”. even though the diversity of cultural services in że niewystarczającą uwagę poświęca się roli culture experts of the municipalities confirmed the regions did not match that of the big cities kultury regionalnej w perspektywie państwowej that preconceived attitudes towards culture Lepszy stan kultury w regionach łączony był or the capital, the quality of cultural services polityki kulturalnej: „Jeśli porównamy wszystkich in the regions do indeed exist: “There is a bad przede wszystkim z faktem, że świadczenie kept up with or even surpassed that of the latter. beneficjentów pod względem ilości otrzymanych trend. It is said that the regions only have the usług kulturalnych wiąże się tu bezpośrednio “The quality of culture services in the regions środków, sztuka profesjonalna otrzymuje najwięcej ethnic culture, there can be no other cultural z budowaniem i mobilizacją społeczności exceeds that of the big cities and the capital, i jest priorytetem dla państwa. Kultura regionalna phenomena there. Even the state officials publicly

24 LT / Birsztany LT / Birštonas 25 nie jest dzisiaj priorytetowa. A jednak to właśnie proclaim: “There are no cultural phenomena Ośrodki kultury of amateur art and organisation of entertainment tradycja regionów odróżnia Litwę od innych in the regions, there is no professional art events alike. “The cultural centre carries out krajów, to ona sprawia, że jesteśmy interesujący. there”. “This is not true, they are there”. na Litwie all of its statutory functions and even more; it Litewska sztuka profesjonalna stoi na bardzo – historia is distinguished precisely by its multifunctional wysokim poziomie, [...] chociaż to właśnie regiony The insufficient focus on the importance of nature”. Still, it is the development of amateur kształtują obraz Litwy i czynią ją wyjątkową”. regional culture in the general context of i współczesność art that is perceived as the most important the state culture policy was determined by sphere of the cultural centres’ contribution to Gintarė Narauskaitė, Oceniając udział ośrodków kultury w rozwoju analysing the allocation of funds as one of the regions’ culture: “Amateur art is a treasure”. Alma Masiulionyutė kultury regionalnej, władze miejskie podkreślały the instruments for the implementation of The directors of the cultural centres suggested dodatkowo ich działalność edukacyjną: „Centra culture policy: “If we compare all the recipients that the primary objective of the cultural centres’ kultury organizują nie tylko rozrywki i czas according to the amount of funds received, it activity was to find effective ways of involving wolny. Oczywiście organizuje się też takie typy is professional art that gets the most and is Korzenie litewskich ośrodków kultury mają people in the process of self-expression. aktywności, jednak działalność edukacyjna the manifest priority of the state culture policy. związek z historycznymi początkami miast: musi być priorytetem w stymulowaniu Regional culture is not the priority today. Yet działania edukacyjne i rozrywkowe były w nich An excerpt from the report produced by a team of researchers: Kęstutis Sviklas, Irena Šutinienė, Viktorija i wspieraniu kultury regionów. Uznanie centrów it is precisely the tradition of the regions that prowadzone przez szkoły i kościoły, istniały Žilinskaitė. Lead researcher: Lilija Kublickienė in kultury za organizatorów usług edukacyjnych makes Lithuania distinctive in comparison with tam również zgromadzenia społeczności. Lithuanian Institute for Social Research: Lilija Kublickienė, Kęstutis Sviklas, Irena Šutinienė, Viktorija umożliwia finansowanie tej działalności other countries, it is what makes us interesting. Ośrodki kultury jako instytucje zaczęły Žilinskaitė, Regionų kultūros būklės tyrimas. Sociologinio ze środków publicznych, przeznaczonych na Lithuanian professional art is of a very high powstawać w czasach Związku Radzieckiego, tyrimo ataskaita [A study of the cultural situation in the regions. Report of a sociological study], Vilnius: edukację nieformalną, przy wykorzystaniu quality, […] even though it is the regions that począwszy od roku 1945. Do tego czasu Socialinių tyrimų institutas, 2009. funduszy przeznaczonych na naukę”. shape Lithuania’s image and make it special”. życie kulturalne i artystyczne w miastach rozwijało się dzięki wspólnemu wysiłkowi Dyrektorzy centrów kultury stwierdzili, że Evaluating the cultural centres’ contribution mieszkańców oraz dzięki innym organizacjom. największa różnica między regionami a dużymi to the development of regional culture, Cultural Centres in miastami polega na tym, że w regionach centrum the municipalities’ mayors emphasised W okresie Związku Radzieckiego (lata kultury było główną instytucją upowszechniającą their educational activity: “Cultural centres 1945–1990) na Litwie stworzono rozbudowaną Lithuania – History sztukę profesjonalną i wspierającą sztukę are not merely organisers of leisure and sieć centrów kultury. Każde państwowe amatorską, a także organizującą rozrywkę. entertainment. Of course they also organise gospodarstwo rolne miało salę lub budynek and Contemporary „Centra kultury wypełniają wszystkie swoje these types of activity, yet educational dostosowane do potrzeb społeczności. Situation funkcje statutowe i nawet więcej; wyróżnia je activity must be the priority in stimulating Działalność tych ośrodków kultury była zgodna właśnie ich wielofunkcyjna natura”. Jednak and supporting the culture of the regions. z zasadą, że kultura przeznaczona jest dla Gintarė Narauskaitė, to rozwój sztuki amatorskiej odbierany jest The focus on development of cultural needs wszystkich, a tworzyć ją może każdy. Była Alma Masiulionyutė jako najbardziej istotny wkład centrów kultury must also be reflected in the regulation of the to jednak czysta propaganda – działania w kulturę regionów: „Sztuka amatorska jest cultural centres’ activity. Classifying them as kulturalne stały się jednym ze sposobów skarbem”. Dyrektorzy ośrodków kultury są providers of education services will make it kontroli prywatnego życia jednostek. Ośrodki The beginning of Lithuanian cultural centres zdania, że głównym celem ich działalności jest possible to finance the educational activities kultury troszczyły się o kulturę ludową, ale (CC) can be attributed to the town’s historical znalezienie skutecznych sposobów angażowania from the state funds dedicated to informal niechętnie spoglądano na eksperymenty roots. Although no city at the time of its ludzi w proces wyrażania siebie i swoich potrzeb. education using the study basket system”. artystyczne i kulturę obcą. W okresie Związku establishment had a specific CC, but schools Radzieckiego ośrodki kultury były cenionymi and churches practised educational and Fragment raportu opracowanego pod kierownictwem Liliji The directors of the cultural centres claimed miejscami lokalnego życia kulturalnego i brały entertaining activities, community gatherings Kublickienė w Instytucie Badań Socjologicznych w Wilnie: Lilija Kublickienė, Kęstutis Sviklas, Irena Šutinienė, that the biggest difference between the regions aktywny udział w życiu społeczności. Wyraźny also existed. CC as an institution began Viktorija Žilinskaitė, Regionų kultūros būklės tyrimas. and the big cities was the fact that in the regions ich rozkwit nastąpił w latach osiemdziesiątych to emerge in Soviet times, about 1945. Sociologinio tyrimo ataskaita [Stan kultury w regionach. Raport z badania socjologicznego], Vilnius: Socialinių the cultural centre was the primary culture i dziewięćdziesiątych XX wieku. Po odzyskaniu Until then, the cultural and artistic life of tyrimų institutas, 2009. dissemination institution, providing the services niepodległości w 1990 roku, za sprawą reformy towns was developed by common efforts of of dissemination of professional art, cultivation gospodarczej i braku stabilności ekonomicznej, citizens as well as of other organizations.

26 LT / Birsztany LT / Birštonas 27 większość centrów kultury jednak opustoszała, An impressive CC network was created in teatralne, wystawiennicze i taneczne, używa movie demonstrations, the abundance of a ich znaczenie dla społeczności lokalnych Lithuania during the Soviet times (1945–1990): się nowoczesnego sprzętu, koniecznego do educational programmes organization while zmalało. Obecnie budynki wymagają renowacji, every collective farm centre had a cultural działań edukacyjnych i pokazów filmowych. Palanga CC concentrates on professional konieczna jest też reorganizacja działalności. space adjusted to the need of community. The Udostępnia się sale również odpłatnie concerts and the activities of art amateurs. activity of CC was grounded on the principle i wypożycza sprzęt. Remonty, zakup Grupy artystyczne działające we wszystkich that culture is meant for everyone and everyone wyposażenia, instrumentów i kostiumów, Having a strong institutional basis, CC are ośrodkach były i są podobne, zarówno can create it. However, that activity was based wynagrodzenia pracowników i organizacja committed to implement representational w czasach komunizmu, jak i obecnie. Są to on propaganda – person’s private life was imprez są finansowane ze środków gminnych. events, established art programmes so przede wszystkim ludowe grupy taneczne, controlled through cultural practice. CC with there is less space for creative projects. teatralne, wiejskie grupy muzyczne their activity tried to cherish folk culture, at the Obok rocznego budżetu gwarantowanego This leads to the concentration on i chóry. Dzisiaj w programach podkreśla same time innovatory artistic experiments and przez gminy, centra kultury mogą się starać traditional events which thematically can się następujące aspekty: promocję sztuki foreign culture were not desirable. During the o finansowanie projektów z Funduszu be categorized into musical, theatre, dance zawodowej i amatorskiej, zachowywanie tradycji Soviet times, town communities appreciated Wspierania Kultury. Tylko część ośrodków projects, city festivals and complex events, etnicznej, organizację wystaw i pokazów CC as the fireplaces of town cultural life and składa aplikacje o pieniądze na projekty including sport, exhibitions and cinema. filmowych oraz edukację młodzieży. Podczas took an active part in their activities. The most z funduszy Unii Europejskiej. Ich działalność jest gdy w dużych miastach oferta usług się significant activeness of CC is noticeable in 8–9 również w skromnej mierze wspierana przez As it was already mentioned a lot of CC need zwiększa, w małych miasteczkach ośrodki decades of 20th c. in the Soviet period. However, prywatnych sponsorów. Dodatkowe fundusze a renovation, introduction of new technologies, kultury wciąż odgrywają rolę najważniejszą. after Lithuania regained its independence in pochodzą z dochodów własnych, uzyskiwanych and modernisation of the premises. Here 1990, due to financial reform and instability, dzięki wynajmowi, imprezom komercyjnym, there is a problematic modernization Zdarza się, że ośrodki mają swoją specjalizację: most of the CC became simply abandoned sprzedaży biletów, działalności kawiarni. programme of CC as they are not provided na przykład Centrum Kultury w Birsztanach buildings and thus lost their significance Większość dochodów przeznacza się na pensje with an adequate funding. However, some częściej zajmuje się sztuką profesjonalną, to local communities. Nowadays, there is dla personelu, infrastrukturę i działalność CC have reorganized theatre, exhibition, podczas gdy w Druskiennikach dominują a demand not only to renovate the buildings bieżącą. Porównanie wysokości dotacji dance halls, use modern technical equipment działania amatorskie. Nerynga urządza pokazy of CC but also to reorganize their activities. z dochodami z działalności komercyjnej pozwala which is needed for education and movie filmowe i tworzy programy edukacyjne, z kolei stwierdzić, że centra kultury utrzymywane są demonstration. CC provide the possibility to ośrodek w Połądze skupia się na koncertach It can be noticed that the art collectives przede wszystkim ze środków publicznych. rent their premises and equipment. Centres, artystów profesjonalnych i twórczości amatorów. of all the centers (both Soviet and those receiving support from local governments, of nowadays) are very similar: folk, dance W podsumowaniu należy powiedzieć, że repair their premises, purchase needed Ośrodki kultury, które dysponują silną bazą groups, drama, art groups, village bands, zauważalny jest wkład ośrodków kultury equipment, instruments and costumes, pay instytucjonalną, są zobowiązane do organizowania vocal chorus. Today the CC highlight these w pielęgnowanie litewskiej tradycji, rozwijanie salaries to employees and organize the events. imprez reprezentacyjnych oraz do prowadzenia aspects in their activity guidelines: the artystycznego smaku mieszkańców, zachęcanie stałych programów artystycznych. Dlatego promotion of professional and amateur do działań twórczych przez bezpośrednie Lithuanian CC are budgetary, non-profit na inne projekty pozostaje niewiele miejsca. arts, keeping ethnic traditions, organizing uczestnictwo. Do najważniejszych problemów institutions, which are supported by the founder Prowadzi to do koncentrowania się na tradycyjnie of exhibitions, cinema film demonstration, należą niewystarczający poziom finansowania – town municipalities. Cultural projects can rozumianych wydarzeniach kulturalnych, jak and youth education. Despite the growing i niski stopień modernizacji. Współczesne also receive funding from the Cultural Support projekty muzyczne, teatralne, taneczne, sportowe services supply in the big cities, CC take an ośrodki kultury stoją przede wszystkim przed Fund. Only several cultural centres make an oraz festiwale miejskie, wystawy i pokazy filmowe. important place in the lives of small towns. wyzwaniem, jakim jest konieczność rozpoznania attempt to receive money from other EU funds, różnych aspektów animacji kultury oraz refleksji to develop projects. The activities are modestly Była już mowa o tym, że wiele centrów kultury A specialization of activities can be noticed in na temat metod pracy ze społecznościami supported by private sponsors. Additional wymaga remontu i modernizacji obiektów contemporary CC. For instance in Birštonas, lokalnymi: nastawionych na rozwiązywanie funding comes from revenues that are collected oraz wprowadzenia nowych technologii. organization of professional events is problemów, aktywizujących, obejmujących from rents, on-demand events, ticket sales, Program modernizacji jest utrudniony, gdyż more frequent, whereas in Druskininkai również grupy społeczne dotychczas cafes activities. The majority of the proceeds is ośrodkom nie zapewnia się wystarczających amateur art activities are increased. marginalizowane. Ośrodki kultury powinny przyjąć allocated to personnel salaries, infrastructure funduszy. W niektórych przeorganizowano sale Neringa CC can be distinguished due to its nową formę działania – opartą na dialogu. and operating activity. While comparing

28 LT / Birsztany LT / Birštonas 29 the received subsidies and certain type of commercial activity, it can be stated that the institution is maintained from the state funds.

Summing up the functioning of CC, their solid contribution in cherishing Lithuanian ethnicity, developing artistic taste of the citizens, encouraging creativity through direct Ochotnicze participation in activities have been noticed. Położenie ratownictwo Important factors for centres survival are: i mieszkańcy ogniowe w Polsce funding and modernization. The most important – 35 – – 33 – challenge CC are facing now is to get acquainted Location and Volunteer fire with the aspects of cultural animation, try to inhabitants rescue in Poland solve the problems of communities, not only to present culture for passive consumption but also to be orientated to the process, involving several local problematic groups. In their activity, CC should pass from the anti-dialogic OSP w Boćkach functioning form to that of dialogic one. – Rozmowa VFD in Boćki z prezesem OSP Boćki – 38 – Interview with Wolontariat the Head of w Ochotniczych VFD Boćki Strażach Pożarnych – 43 – Volunteer work in Volunteer Fire Departments

boćki

30 LT / Birsztany ►►Ochotnicza Straż Pożarna w Boćkach podejmuje ►►The Volunteer Fire Department in Boćki is działania gaśnicze, ratownictwa technicznego, responsible for fire fighting and technical, drogowego oraz medycznego na terenie gminy road and medical rescue within the Boćki. Przy jednostce działa Orkiestra Dęta oraz Boćki municipality. The Volunteer Fire Zespół Folklorystyczny „Klekociaki”. Strażacy Department (VFD) also has a Brass Band prowadzą również zajęcia w szkołach, wspierają and a Folk Band “Klekociaki” (Clatterers). inicjatywy młodzieży oraz organizują akcje The firefighters conduct classes in schools, honorowego krwiodawstwa. support youth initiatives and run honorary Siedzibą jednostki jest murowana remiza blood donation drives. The VFD station is z centralnym ogrzewaniem, z trzema located in a centrally heated brick building stanowiskami na samochody. Jednostka that has three parking spaces. The VFD posiada dwa lekkie samochody pożarnicze has two light rescue vehicles and one oraz jeden ciężki, trzy motopompy pożarnicze: heavy duty firefighting vehicle. It also has jedną szlamową i dwie pływające, sprzęt do three firefighting pumps, one trash water ratownictwa technicznego, dwie pilarki do pump, two water pumps, technical rescue drewna, jedną pilarkę do stali i betonu, trzy equipment, two wood saws, one steel and agregaty prądotwórcze, sprzęt ochrony dróg concrete cutting machine, three power oddechowych, dwa czujniki bezruchu, dwa generators, personal respiratory protective aparaty podciśnieniowe z maskami, dwa equipment, two PASS devices, two sets of Boćki – położenie Boćki – Location aparaty nadciśnieniowe, drabinę wysuwaną, positive pressure self-contained breathing syrenę elektryczną, syrenę ręczną, możliwość apparatuses, two sets of negative pressure i mieszkańcy and inhabitants selektywnego wywołania. self-contained breathing apparatuses, a fire rescue ladder, an electric siren, a hand Boćki są siedzibą gminy wiejskiej, leżącej Boćki is the seat of the Boćki Administrative operated siren and a selective calling system. w południowej części województwa podlaskiego, District of Bielsk County in the southern part na terenie powiatu bielskiego. Na powierzchni of Podlaskie Voivodeship. The county has ►►Do jednostki należy 41 członków czynnych, ►►The VFD has 41 active members, 50 232 km2 gminy mieści się 36 sołectw. Teren gminy 36 villages over an area of 232 sq km. The 50 wspierających oraz 6 honorowych. Oprócz supporting members and 6 honorary graniczy od północy z gminą Bielsk Podlaski, district borders Bielsk Podlaski to the north, Drużyny Męskiej działa tu Kobieca Drużyna members. Apart from the Men’s Section, od wschodu z gminami Orla i Kleszczele, od Orla and Kleszczele to the east, Brańsk to Pożarnicza (11 kobiet) oraz dwie drużyny there is a Women’s Section (11 members) zachodu z gminą Brańsk, od południa z leżącymi the west and Milejczyce and Dziadkowice młodzieżowe (dziewczęca i chłopięca). and two Youth Sections (girls and boys). w powiecie siemiatyckim gminami Milejczyce (both in Siemiatycze County) to the south. i Dziadkowice. Gmina ma charakter typowo The district is mostly rural with 69% arable ►►od 1909 do dziś ►►since 1909 until today rolniczy – 69% powierzchni stanowią użytki rolne, land and 20% forest. The most important a prawie 20% to lasy. Najważniejszym szlakiem transport route is National Road no. 19, which ►►Boćki, pow. bielski, woj. podlaskie ►►Boćki, Bielsk Powiat (County), Podlaskie komunikacyjnym jest droga krajowa numer 19, traverses the District from north to south. Voivodeship (Province). która przecina obszar gminy z północy na południe. Boćki lies between the two largest cities in

Boćki znajdują się na trasie między dwoma eastern Poland, being 64 km from Białystok największymi ośrodkami miejskimi wschodniej and 190 km from Lublin. The village is close ►►Działalność ratownicza jest finansowana ►►Rescue operations are financed by the Polski: 64 km od Białegostoku, 190 km od to the border crossings with Belarus (approx. z Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. National Rescue-Fire fighting System. Other Lublina. Leżą także blisko przejść granicznych 40 km) and Ukraine (approx. 215 km). Inne działania finansowane są m.in. ze środków operations are financed from municipal z Białorusią (ok. 40 km) i Ukrainą (ok. 215 km). gminnych, Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży, funds, the Polish Children and Youth According to the Central Statistical Office, the funduszy Unii Europejskiej. Foundation, and European Union funds. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego district has a population of 4,747, of whom gmina liczy 4747 mieszkańców, w tym 2438 2,438 are men and 2,309 women (2011). mężczyzn i 2309 kobiety (2011). Średnia wieku The mean age is 44.5. Eighty six per cent

3232 PL / Boćki PL / Boćki 33 wynosi 44,5 lat. 86% mieszkańców jest w wieku are retired (2010) and the unemployment Recytatorski o Puchar Wójta dla dzieci ze Volunteer Fire nieprodukcyjnym (2010), a bezrobocie wśród rate among working age adults is 3.7%. The szkół podstawowych, Festyn Białoruski, osób w wieku produkcyjnym wynosi 3,7%. village of Boćki has a population of 1,446. Festyny Ludowe, Noc Świętojańska, Rescue in Poland W samych Boćkach mieszkają 1446 osoby. koncerty z okazji Święta 3 Maja, Cudu – Then and Now In the national census of 2002, 91% of nad Wisłą, Święta Niepodległości1. W spisie powszechnym z 2002 roku 91% the district defined their nationality as Historical Committee ZG ZOSP RP mieszkańców gminy określiło swoją narodowość Polish, 8% as Belarusian, and 0.3% as jako polską, 8% jako białoruską, a 0,3% jako Ukrainian. Nearly 13% declared that they ukraińską. Jednocześnie blisko 13% mieszkańców use a language other than Polish at home. The earliest known record of fire rescue on zadeklarowało, że w kontaktach domowych Ochotnicze Polish soil dates back to the middle ages. posługują się innym językiem niż polski. Before WWII, Boćki had 2,326 inhabitants, Over the centuries, local authorities began including 1,138 Catholics, 736 Jews and ratownictwo paying more attention to fire prevention and Przed II wojną światową w Boćkach mieszkało 421 Orthodox. In 1942, the Nazis deported most ogniowe started providing fire fighting equipment. 2326 osób, w tym 1138 katolików, 736 Żydów of the Jews to the Treblinka death camp. The Volunteer firefighting organizations were i 421 prawosławnych. W 1942 roku hitlerowcy local synagogue was destroyed during the war. w Polsce – historia established independently of each other in deportowali większość Żydów do obozu i współczesność all the partitions of Poland in the 1860s. zagłady w Treblince. Zespół synagogalny został There are two parishes in the village: St Joseph zniszczony również podczas II wojny światowej. and St Anthony of Padua (Catholic); and the Komisja Historyczna ZG ZOSP RP The National Fire Insurance Company was created Dormition of the Theotokos (Orthodox). in the Austrian partition in 1860. This became Obecnie znajdują się tu dwie parafie: known as “Florianka”, after the patron saint of rzymskokatolicka pod wezwaniem św. Józefa Boćki also has a school complex comprising Pierwsze wzmianki o zorganizowanym firefighters, St. Florian. Two years later, a campaign Oblubieńca i św. Antoniego z Padwy oraz an elementary school with 16 classes ratownictwie ogniowym na ziemiach polskich was launched to create the first firefighting prawosławna – Zaśnięcia Matki Bożej. and 355 pupils and a middle school pochodzą z okresu średniowiecza. Z biegiem associations. These were established in Kraków, with 9 classes and 199 pupils. stuleci władze miast przywiązywały coraz Gródek, Tarnów (1865), Wadowice (1867), Lwów W Boćkach mieści się Zespół Szkół, do którego więcej uwagi do wyposażenia w sprzęt (Lviv), Stanisławów (1868), Bochnia (1869), należą: Szkoła Podstawowa z 16 oddziałami, The District Cultural Centre is as the main przeciwpożarowy i prewencji. W latach Brody, Przemyśl, Sambor and Żywiec (1871). The gdzie uczy się łącznie 355 dzieci, oraz Gimnazjum provider of cultural activities. The building sześćdziesiątych XIX wieku ochotnicze First National Firefighting Congress was held z 9 oddziałami, kształcącymi 199 uczniów. houses the “Lux” Private Artistic School of the organizacje przeciwpożarowe powstały in in Lviv in 1875, during which the National first degree, a karate section and 16 village niezależnie od siebie we wszystkich zaborach. Association for Volunteer Fire Departments Bazę działań kulturalnych stanowi Gminny Ośrodek community day centres. The “Stara Gmina” of the Kingdom of Galicia and Lodomeria and Kultury, przy którym działa Prywatna Szkoła Cultural and Tourist Centre was founded in W zaborze austriackim w 1860 roku powstaje the Grand Duchy of Kraków was created. Artystyczna pierwszego stopnia „Lux”, sekcja 2008. This houses the District Public Library, Krajowe Towarzystwo Ubezpieczeń od karate oraz 16 świetlic wiejskich. W 2008 roku the District Committee for Dealing with Alcohol Ognia, zwane od swego patrona św. Floriana In the Russian partition, the first Volunteer powstało także Centrum Kulturalno-Turystyczne Problems, the “Bociek” Kindergarten Club, „Florianką”. Dwa lata później rozpoczyna się Fire Department was established in Kalisz „Stara Gmina”, w którym swoje siedziby znalazły: the Bureau for “soft” projects, the Editorial akcja tworzenia pierwszych stowarzyszeń in 1864 and the next in Częstochowa in Gminna Biblioteka Publiczna, Gminna Komisja Office of the “Boćkowiak” newspaper, and strażackich, które powstają kolejno w Krakowie, 1871. By 1881 there were 27 firefighting Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Klub the Distance Learning in Villages Centre. Gródku, Tarnowie (1865), Wadowicach (1867), organizations in operation. In 1915, the Przedszkolaka „Bociek”, Biuro Projektów tzw. Lwowie, Stanisławowie (1868), Bochni (1869), Russian authorities approved the Association „miękkich”, Redakcja Gazety „Boćkowiak”, Regular events held in the district include Brodach, Przemyślu, Samborze, Żywcu (1871). of St. Florian Act and a year later the Centrum Kształcenia Na Odległość Na Wsiach. Ecumenical Carolling Meetings, the District W 1875 roku we Lwowie odbywa się I Krajowy National Congress of Firefighters established Declamation Contest for the District Head for Zjazd Strażacki, podczas którego zostaje the Florian Association in Warsaw. Do cyklicznych wydarzeń kulturalnych Elementary School Children Cup, Kupala Night, powołany Krajowy Związek Ochotniczych w gminie należą m.in.: Ekumeniczne Constitution Day (3 May) concerts, and Battle of Straży Pożarnych Królestwa Galicji i Lodomerii In the Prussian partition, VFDs date back Spotkania z Kolędą, Gminny Konkurs Warsaw and Independence Day celebrations. z Wielkim Księstwem Krakowskim. to 1867, when the Provincial Silesian-

34 PL / Boćki PL / Boćki 35 W zaborze rosyjskim pierwsza OSP powstaje Poznań Firefighting Association was Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej The main aims of the Association are to w 1864 roku w Kaliszu, a kolejna w 1871 established. In 1893, the organization was Polskiej. Związek zrzesza jednostki OSP undertake measures to protect life, health, roku w Częstochowie. W 1881 roku działa split into the Poznań Provincial Firefighting w celu reprezentowania ich interesów oraz property and the environment from fires, natural już 27 organizacji strażackich. Władze Association and the Upper Silesian Provincial propagowania i realizacji celów statutowych. disasters, environmental hazards and other rosyjskie w 1915 roku zatwierdzają ustawę Firefighting Association. Meanwhile, Jest ogólnopolskim, samorządnym, trwałym threats. The Association also represents its Towarzystwa Świętego Floriana, a już rok the Pomeranian Provincial Firefighters zrzeszeniem posiadającym osobowość prawną. members in dealing with public administrative później Ogólnokrajowy Zjazd Straży Ogniowych Association was established in 1880. bodies and assists them in carrying out powołuje w Warszawie Związek Floriański. Główne cele Związku to m.in.: działania na rzecz its statutory objectives. The Association is During WWI, firefighters fought for ochrony życia, zdrowia, mienia i środowiska also responsible for any tasks related to fire W zaborze pruskim początków OSP independence as part of the Polish Military przed pożarami, klęskami żywiołowymi protection, flood control, and rescue and public trzeba szukać w założonym w 1867 roku Organization, and were involved in the i zagrożeniami ekologicznymi lub innymi safety operations ordered by public administrative Prowincjonalnym Śląsko-Poznańskim Związku Greater Poland Uprising and the Silesian zagrożeniami, reprezentowanie członków bodies, and it critiques and assists in drafting Strażackim, który w 1893 roku przekształca Uprisings. Firefighters also assisted in Związku wobec organów administracji publicznej fire protection legislation. Other responsibilities się w Poznański Prowincjonalny Związek disarming the German and Austrian oraz udzielanie im pomocy w realizacji zadań include developing and propagating culture Straży Pożarnych oraz Prowincjonalny Związek garrisons in 1918. Once Poland had statutowych, wykonywanie zadań z zakresu and the arts, preserving culture and tradition, Straży Pożarnych na Górnym Śląsku. W 1880 achieved independence, they helped set ochrony przeciwpożarowej, przeciwpowodziowej, educating children and young people, maintaining roku powstaje również Pomorski Związek up national structures and consolidate ratownictwa i bezpieczeństwa powszechnego national traditions, fostering the development Prowincjonalnych Straży Pożarnych. the volunteer firefighting movement. The zleconych przez organy administracji publicznej, of Polish identity, national awareness and civic different firefighting organizations that współtworzenie i opiniowanie aktów normatywnych and cultural consciousness, and supporting Podczas I wojny światowej strażacy walczą had been operating independently under dotyczących ochrony przeciwpożarowej, rozwijanie the development of local communities. o niepodległość w Polskiej Organizacji Wojskowej, the partitions came together to create the i upowszechnianie kultury, sztuki, ochrony dóbr biorą udział w powstaniu wielkopolskim General Association of Fire Departments kultury oraz tradycji, wychowanie dzieci i młodzieży, These objectives are accomplished by i w powstaniach śląskich. W 1918 roku of the Republic of Poland in 1921. podtrzymywanie tradycji narodowej, pielęgnowanie helping VFDs acquire equipment, providing uczestniczą w rozbrajaniu garnizonów niemieckich polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, uniforms, running training courses, raising i austriackich, a po odzyskaniu niepodległości Firefighters fought on all fronts in World obywatelskiej i kulturowej, wspomaganie funds, organizing sporting events, putting biorą udział w kształtowaniu organizmu War II. A firefighting conspiracy called The rozwoju wspólnot i społeczności lokalnych. on reviews and otherwise presenting państwowego oraz konsolidacji ochotniczego ruchu Rock was created in December 1939 and the artistic achievements of the VFDs, strażackiego. W 1921 roku związki działające became part of the Security Corps in 1943. Cele te realizowane są m.in. poprzez publishing, holding exhibitions, advocacy, pod zaborami łączą się, tworząc Główny Związek Between 1939 and 1945 thousands of udzielanie pomocy OSP w wyposażeniu and educational and promotional activities. Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej. firefighters lost their lives fighting for the Polish w sprzęt, zaopatrywaniu w mundury, Army and underground organizations. organizowanie szkoleń, pozyskiwanie The association has over 16,400 VFD units, Lata II wojny światowej to także dla strażaków środków finansowych, organizowanie imprez more than 15,000 of which are connected to walka na wszystkich frontach. W grudniu The Association was dissolved in 1949 by sportowych, przeglądów i innych form the National Firefighting and Rescue System. 1939 roku utworzono strażacką organizację order of the Cabinet of People’s Republic prezentacji dorobku ruchu artystycznego The VFDs have over 680,000 volunteer konspiracyjną „Skała”, która w 1943 roku weszła of Poland but reactivated in 1956. After OSP, prowadzenie działalności wydawniczej, firefighters including over 46,000 women, as w skład Korpusu Bezpieczeństwa. W latach 1939– the fall of communism, the 9th National organizowanie wystaw, prowadzenie działalności members. More than 800 bands, 366 artistic 1945 tysiące strażaków poległo w szeregach Congress reinstated the name of the informacyjnej, edukacyjnej i promocyjnej. groups and approximately 2,500 sports teams Wojska Polskiego i organizacji podziemnych. Association of Volunteer Fire Departments operate under the auspices of the VFDs. of the Republic of Poland in 1992. The Związek zrzesza ponad 16 400 jednostek OSP, A chronicle is maintained by 7,129 VFDs and W 1949 roku Rada Ministrów PRL wydała association unites all the VFDs in order to z tego ponad 15 tysięcy jest włączonych do artifacts documenting the life and environment rozporządzenie o rozwiązaniu Związku. represent their interests and to promote Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. of firefighters are kept in 1,413 commemorative Udało się go reaktywować w roku 1956. and carry out statutory objectives. It is Członkowie OSP to blisko 680 tysięcy strażaków- halls. Volunteer Fire Departments also have W 1992 roku, po odzyskaniu niepodległości, a national, self-governing, permanent ochotników, w tym przeszło 46 tysięcy kobiet. 7,180 Youth Firefighting Teams numbering IX Zjazd Krajowy przywrócił nazwę Związek association vested with legal personality. Pod patronatem OSP funkcjonuje ponad 800 87,375 girls and boys aged 7–18 years.

36 PL / Boćki PL / Boćki 37 orkiestr, 366 zespołów artystycznych, około Interview chrześcijańskie i drużyny żydowskie. Mój counteracting the effects of natural disasters 2500 drużyn sportowych. 7129 jednostek dziadek, który był również prezesem tej and saving lives and property, but also OSP prowadzi na bieżąco własną kronikę. with Stanisław jednostki, zostawił mi spisy poszczególnych social work. During the partitions the VFD 1413 izb tradycji gromadzi eksponaty Derehajło, Head of drużyn i muszę powiedzieć, że współpraca was a refuge of national culture. It was dokumentujące życie strażaków i środowiska. między nimi była niesamowita. Mieli also connected with religion – Catholic Przy OSP działa 7180 Młodzieżowych VFD Boćki, Head of wspólny zarząd i byli bardzo zgrani, tylko and Orthodox churches. Even during the Drużyn Pożarniczych, skupiających 87 375 Boćki Municipality na uroczystości religijne chodzili osobno. communist era, no one ever forbade our dziewcząt i chłopców w wieku 7–18 lat. firefighters to go to church in their uniforms and with the band. During the Corpus Can you tell us about the beginnings of the Jakie działania podejmowali wtedy strażacy? Christi procession, the priest is followed Volunteer Fire Department in Boćki? S.D.: Od samego początku zajmowali się by firemen. When mass begins during the nie tylko przeciwdziałaniem skutkom klęsk Good Friday celebrations, the firemen are Rozmowa Stanisław Derehajło: Our department was żywiołowych, ratowaniem życia i mienia first to kiss the cross after the reading of the established over 100 years ago. Of course, fire mieszkańców, ale również działaniami Passion. All through Friday, Saturday and ze Stanisławem precautions were in place much earlier but under społecznymi. W czasach zaborów OSP Sunday morning, all the firefighters (men Derehajło, tsarist rule (Poland was partitioned) Polish citizens stanowiła ostoję kultury narodowej, była też and women) stand guard over Christ’s tomb. were not allowed to form organizations. This only związana z religią – z kościołem, cerkwią. So our VFD also means maintaining our prezesem OSP became possible for the Hunting Association, Nawet podczas tak zwanej komuny nikt u nas traditions and being loyal to the ideals that Boćki, wójtem where a firefighting section was created. In nie zabraniał strażakom chodzić do kościoła have been passed on from father to son. the aftermath of the 1905 revolution, the tsar – w mundurach, z orkiestrą. Na Boże Ciało gminy Boćki loosened his grip on the denationalization of Polish wchodzi ksiądz, a za nim szpaler strażaków; people. We celebrated our centennial anniversary jest Wielki Piątek, rozpoczyna się nabożeństwo What are the most important moments in the as one of the oldest firefighting departments i strażacy pierwsi idą do całowania krzyża po history of VDF Boćki? Jak wyglądały początki Ochotniczej Straży in Podlaskie Voivodeship a few years ago. czytaniu Męki. Przez piątek, sobotę i do poranka S.D.: The Boćki Fire Department has been Pożarnej w Boćkach? niedzielnego druhowie i druhny zaciągają straż linked in with the history of Poland from the very Stanisław Derehajło: Nasza jednostka została przy Grobie Pańskim. Tak więc OSP to także beginning. Firemen fought to defend Poland założona ponad 100 lat temu. Oczywiście What was the scope of the unit at the trwanie w tradycji, wierność tym ideałom, in the War of 1920. During World War II, many zabezpieczenie pożarowe istniało dużo beginning? które są przekazywane z ojca na syna. firefighters were active in the underground. My wcześniej, ale władze carskie (byliśmy wówczas S.D.: There was the village itself, which at the grandfather was the commander of the local pod zaborami) nie pozwalały na zrzeszanie time had 2,500 people of various ethnicities. Home Army (AK) network. This was neutralised się ludności polskiej. Stało się to możliwe Therefore there were Christian as well as Jewish Jakie były najważniejsze momenty podczas by the Nazis and all its members killed in jedynie przy Kole Łowieckim, przy którym sections. My grandfather, who was head of the OSP Boćki? Starosielce in 1943. So at first our history was powstała drużyna strażaków. Było to pokłosie fire brigade at the time, left me the records for S.D.: Od samego początku Straż Pożarna marked by wartime destruction and later by rewolucji 1905 roku, kiedy car złagodził the different sections, and I have to say that w Boćkach jest związana z historią Polski. having to rebuild and maintain everything. One trochę politykę wynarodowienia ludności the cooperation between them was incredible. Podczas wojny 1920 roku straż stawała important event that always brings firemen polskiej. Kilka lat temu obchodziliśmy więc There was a single board and they worked w obronie Rzeczypospolitej. W czasach II together is the acquisition of new rescue stulecie istnienia, jako jedna z najstarszych together very harmoniously, only going their own wojny światowej sporo strażaków działało equipment. This is what our training is all in aid jednostek w województwie podlaskim. separate ways to attend religious ceremonies. w podziemiu. Mój dziadek był komendantem of – maintaining constant readiness for action. tutejszej siatki Armii Krajowej. W roku 1943 została ona zneutralizowana przez hitlerowców Jaki był zasięg działania jednostki? What was the scope of a fireman’s i wszyscy zginęli w Starosielcach. A więc Can you describe the system of intervention in S.D.: Obejmował samą miejscowość, responsibilities at the time? historię na początku wyznaczają zniszczenia case of an accident? w której mieszkało dwa i pół tysiąca ludzi S.D.: From the very beginning his wojenne, a później odbudowa i dalsze trwanie. S.D.: We have a selective calling system for różnej narodowości. Były więc drużyny responsibilities not only included Ważnym wydarzeniem, które zawsze integruje all units in the Bielskopodlaskie area – when

38 PL / Boćki PL / Boćki 39 strażaków, jest pojawienie się nowego sprzętu someone calls the emergency number, the in firefighting operations but who represent Jaki jest skład OSP Boćki? ratowniczego. Z tym wiążą się również szkolenia, shift supervisor starts our sirens and pagers the unit and encourage people to join. nieustanne podtrzymywanie gotowości bojowej. and a unit has to leave within 4 minutes. S.D.: Mamy Męską Drużynę Pożarniczą, która This means that firefighters have to drop bierze udział w interwencjach i zawodach; whatever they’re doing and get to the scene. Kobiecą Drużynę Pożarniczą; dwie drużyny What do women do in the VFD? Jak wygląda system interwencji w sytuacji Once during the All Saint’s Day procession młodzieżowe: kobiecą i męską. Mamy też S.D.: Women were part of our unit even before wypadku? at the cemetery, everyone’s pagers went grupę strażaków, którzy nie są aktywni the war. They were called “Samaritans” and S.D.: Mamy selektywny system wywoływania off because there was a fire somewhere. podczas gaszenia pożarów, ale reprezentują administered first aid. They’ve always been jednostek w powiecie Bielsk Podlaski – kiedy Everyone started running through the fields jednostkę i namawiają ludzi do wstępowania. with us so when we were rebuilding the unit ktoś dzwoni na numery alarmowe, kierownik towards the fire station, throwing their suits I said “everyone sign up your wife to the fire zmiany uruchamia nasze syreny i pagery on the ground. Their wives and girlfriends service”. They got together and now we have i w ciągu 4 minut jednostka już wyjeżdża, picked up their clothes after them. Co robią kobiety w OSP? a women’s section. They take part in sports czyli strażacy muszą iść do wypadku tak, jak S.D.: Kobiety były w naszej jednostce już firefighting competitions and have come stoją. Kiedyś we Wszystkich Świętych było przed wojną. Nazywały się „Samarytanki” first in the province and seventh nationwide. takie zdarzenie: wszyscy są na cmentarzu, How do you work with public fire departments? i zajmowały się pierwszą pomocą. Były u nas Women also take part in firefighting idzie procesja, a raptownie po cmentarzu S.D.: It’s an integrated system. The volunteers zawsze, więc jak odbudowywaliśmy jednostkę, operations, where they direct traffic, for rozlega się „pi, pi, pi”, bo wybuchł gdzieś are usually the first at the scene of an accident. powiedziałem: każdy zapisuje swoją żonę example. They work with us and I’m even pożar. I wszyscy biegną do remizy przez They’re the ones who pull the victims out do straży. Zebrały się i teraz mamy Kobiecą trying to talk Marta Tymińska-Malinowska into pola, zrzucają garnitury, dziewczyny za of their cars and give them first aid, and do Drużynę. Wystartowały w zawodach sportowo- becoming head of our unit. Nobody ever does nimi zbierają te rzeczy, szybko wyjazd. what has to be done to prevent an explosion. pożarniczych i zajęły pierwsze miejsce anything on their own. For example, when When the state unit arrives they take over w województwie, a siódme w kraju. Kobiety we prepare for Christmas Eve they might say the command and then when everything is jeżdżą też do pożarów, gdzie m.in. kierują “Guys, the tables have to be set, the shopping Na czym polega współpraca z państwowymi under control and there are no imminent ruchem. Działają razem z nami, teraz nawet has to be brought in. That’s an order – this jednostkami straży? threats they leave for their next assignment. namawiam druhnę Martę Tymińską-Malinowską, will be done by this person and that by that S.D.: To jest zintegrowany system. Na miejscu That is, the VFD secures everything – directs aby została prezesem naszej jednostki. Nie ma person.” There is no division by gender. wypadku pierwsza jest zazwyczaj OSP: wyciągają traffic, puts out any remaining fires... Try to czegoś takiego, że ktoś coś robi sam. Jak na ludzi z samochodu, udzielają pierwszej imagine the 60,000 inhabitants of Bielsk przykład przygotowujemy wigilię, one mówią: pomocy, zabezpieczają teren przed wybuchem. County where the state fire department only „Panowie, trzeba ustawić stoły, przywieźć What is the scope of activities of the Boćki Gdy przyjeżdża jednostka państwowa, to has 4 fire fighters per shift. If we took away zakupy, rozkaz, tym zajmuje się ta osoba, tym VFD? ona przejmuje dowodzenie, a potem, jak those 1,500 volunteers, we’d be defenceless. zajmuje się ta osoba”. Nie ma podziału na płeć. S.D.: We keep chronicles and document sytuacja jest już w miarę opanowana i nie ma I’m sorry to put it so bluntly but that’s how it what’s going on. Other than that, we’ve always zagrożenia, jedzie na następne zgłoszenie, is. In large cities everything is served up on had a brass band, which numbers about a wszystko zabezpiecza OSP – kieruje ruchem, a platter – ambulances, clinics, fire fighters, Jakie są pola aktywności OSP Boćki? 24 people. The Volunteer Fire Department dogasza. Proszę sobie jednak wyobrazić 60 the army, everything. Here we only have S.D.: Jednym z pól jest prowadzenie kronik has also had a Folk Band, “Klekociaki” tysięcy mieszkańców powiatu bielskiego, a na each other and we have to support each i dokumentowanie tego, co się dzieje. Poza (Clatterers), since 1962 – which I direct. In zmianie w państwowej straży jest czterech other. We can’t count on anyone else. tym przy straży od początku działa orkiestra addition to song and dance performances strażaków. Gdybyśmy zabrali te półtora dęta, do której należy około 25 osób. Od accompanied by live music, we also take tysiąca strażaków-ochotników, zostanie nam 1962 roku przy OSP działa również Zespół part in the traditional ceremonies of Podlasie bezbronne społeczeństwo. Przepraszam, że What is the makeup of the Boćki VFD? Folklorystyczny „Klekociaki”, który prowadzę. around the Bug River: Easter carolling, the mówię tak brutalnie, ale muszę. W dużym S.D.: We have the Male Fire Section that Oprócz występów taneczno-śpiewaczych przy harvest festival (Dożynki), Saint John’s Eve mieście wszystko jest podane na tacy, to znaczy takes part in operations and competitions, muzyce wykonywanej na żywo pokazujemy też and others. The band has about 40 members. pogotowie, kliniki, straż pożarna, wojsko, a Female Fire Section, and two Youth Fire obrzędy typowe dla Podlasia Nadbużańskiego: The youngest is two months old and the a my mamy tylko siebie i musimy wspierać się Sections, one male and one female. We also kolędowanie, obrzędy wielkanocne, oldest 60 years. We appear in regional and nawzajem. Nie możemy na nikogo liczyć. have a group of firemen who do not take part dożynkowe, noc świętojańską i inne. national festivals as well as events abroad.

40 PL / Boćki PL / Boćki 41 W zespole jest około 40 osób, najmłodszy Dorota Kędra-Ptaszyńska: Thanks to the initiative prefer to ride their bikes or sit in front of Jakie są plany OSP Boćki na przyszłość? członek ma dwa miesiące, a najstarszy 60 lat. of and funding from the Historical Society of their computers. This is causing our sense Występujemy na przeglądach regionalnych Unisław (Unisławskie Towarzystwo Historyczne), S.D.: Młodzież, młodzież, młodzież. Mamy of community to die out. We’re looking for i ogólnopolskich, a także za granicą. we published a historical photo-comic book trochę kryzys działalności, bo młodzi wolą people who want to help others without any dedicated to the “Klekociaki” in 2011. The jeździć rowerem albo przed komputerem financial reward. Just to make it clear – this is Dorota Kędra-Ptaszyńska: W 2011 book was created by a group of five youngsters siedzieć, przez to ginie uspołecznienie. Chcemy a Volunteer Fire Department, it’s a service. roku dzięki pomysłowi i dofinansowaniu together with a graphic designer, and its form and wyrwać młodzież ze szponów plastikowego wydaliśmy też fotokomiks historyczny content is the product of their imagination. No społeczeństwa. Szukamy tych, którzy chcą Interviewed by Zofia Dworakowska poświęcony „Klekociakom”. Stworzyła one interfered with the title or the photographs. pomagać drugiemu człowiekowi i to za go pięcioosobowa grupa młodzieży wraz Everything is due to their creativity. darmo, bez pieniędzy. Żeby to było jasne z grafikiem. Forma i treść tego komiksu – to jest straż ochotnicza, to jest służba. jest wytworem ich wyobraźni, nikt nie S.D.: Another activity, which was initiated ingerował ani w tytuł, ani w zdjęcia, to a couple years back by Marta from the Rozmawiała Zofia Dworakowska Volunteer Work wszystko była twórczość młodzieży. VFD, is honorary blood donation. We run the “Hot fireman, fiery blood” campaign – in Volunteer Fire S.D.: Kolejną działalnością, którą kilka the priest announces from the pulpit that Departments lat temu zainicjowała druhna Marta, jest firefighters are donating blood and then honorowe oddawanie krwi. Prowadzimy akcję everyone comes to the fire station or to Wolontariat in the Light of „Gorący strażak, ognista krew” – ksiądz my office to donatea half litre of blood. Community ogłasza z ambony, że strażacy oddają w Ochotniczych krew, i każdy przychodzi do remizy czy do D. K.-P.: We worked with the Polish Children Strażach Involvement mnie, do biura, i oddaje te pół litra krwi. and Youth Foundation in 2008 and 2009. As in Poland part of the “Local Youth Funds” programme, the Pożarnych na tle D.K.-P.: W latach 2008 i 2009 VFD received ten thousand as a grant from the zaangażowania Jadwiga Przewłocka współpracowaliśmy z Polską Fundacją Foundation and a further ten thousand from the Dzieci i Młodzieży. W ramach programu municipality. These funds were spent on local społecznego „Lokalny Fundusz Młodych” OSP dostało youth initiatives, especially for informal groups – w Polsce The degree of community involvement od Fundacji dotację w wysokości 10 tysięcy regardless of whether their members were in the of Poles in volunteer work zł, a drugie 10 tysięcy przekazała gmina. VFD or not. The programme aimed to teach young Jadwiga Przewłocka Volunteering is defined as an “unpaid, Połączone środki zostały przeznaczone na people about independence and creativity so that voluntary, conscious activity for the benefit młodzieżowe inicjatywy lokalne, przede they could do something for themselves in their of others extending beyond relationships wszystkim grup niesformalizowanych, bez own environment while taking responsibility for Skala zaangażowania Polaków with family, colleagues and friends”.2 It can względu na to, czy ktoś należał do OSP, czy their own finances. We ran the programme twice, w działania wolontariackie take various forms and be linked in varying nie. Celem tego programu było, aby młodzi which led to 15 initiatives being implemented. Wolontariat definiowany jest jako „bezpłatne, degrees to the operations of an organisation nauczyli się samodzielności i kreatywności, We’re treating it as a pilot as we’ll now be setting dobrowolne, świadome działanie na rzecz or institution. On the one hand, volunteer work aby w swoim środowisku potrafili zrobić up a similar fund from our own resources. That’s innych, wykraczające poza więzi rodzinno- can assist groups such as the elderly, the coś dla siebie, przy okazji odpowiadając why 2% of all taxes are going to be transferred koleżeńsko-przyjacielskie”2. Może ono disabled, or children experiencing difficulties za środki finansowe. Zorganizowaliśmy to the “Education Development Fund”. przyjmować różne formy i w różnym stopniu at school, and it can be performed without dwie edycje programu, zrealizowano 15 wiązać się z działalnością organizacji czy the mediation of any organisation. It can inicjatyw. Traktujemy to jako pilotaż, bo instytucji. Z jednej strony może to być pomoc also take the form of direct activities for the teraz będziemy chcieli zorganizować taki What plans does the Boćki VFD have for the osobom indywidualnym, np. starszym, benefit of the immediate environment, e.g. fundusz z własnych środków, dlatego 2% od future? niepełnosprawnym lub dzieciom nieradzącym the local community, neighbourhood, or home każdego podatku będzie przekazywane na S.D.: Youth, youth, youth. We have a bit of sobie w szkole – bez pośrednictwa żadnych town. Finally, volunteering might translate into tak zwany „Fundusz Rozwoju Edukacji”. an operations crisis because young people organizacji. Może to też być bezpośrednie involvement (for the benefit of individuals,

42 PL / Boćki PL / Boćki 43 działanie na rzecz otoczenia, np. społeczności groups of people, or ideas of different kinds) 32 badanych krajów. Wśród przyczyn tej The entire set of such factors is called social lokalnej, sąsiedztwa, miejscowości. through a variety of civic organisations sytuacji wskazać można głęboko zakorzenione capital, and sociologists consider the deficit of Wreszcie – może to być zaangażowanie – primarily associations and foundations. postawy, opinie i wyobrażenia na temat innych such capital in Polish society to be a serious (na rzecz pojedynczych osób, szerszych osób oraz relacji społecznych. Niewielkie problem and a significant barrier to the social grup lub różnorakich idei) poprzez różnego Research shows that activities performed jest zaufanie wzajemne oraz do instytucji and economic development of the country. rodzaju organizacje obywatelskie, przede through organisations (i.e. “formal” publicznych, brak przekonania o sensowności wszystkim stowarzyszenia i fundacje. volunteering) are less common that “informal” i skuteczności wspólnego działania. Cały Specific nature of volunteer forms of volunteer work performed directly ten zestaw wskaźników określa się mianem work in organisations Wyniki badań pokazują, że działania za for the sake of the immediate environment kapitału społecznego, zaś jego deficyt Before we move on to the statistical data on pośrednictwem organizacji (zwane tutaj or people. According to research conducted w społeczeństwie polskim jest wskazywany volunteer work in Volunteer Fire Departments, wolontariatem „formalnym”) są w Polsce mniej by the Klon/Jawor Association in November przez socjologów jako jeden z poważnych it is worth taking a closer look at the powszechne niż zaangażowanie „nieformalne” 2011, 31% of Poles are involved in problemów i jedna z barier rozwoju społecznego overall image of “formal volunteering”, i.e. – bezpośrednio na rzecz otoczenia lub osób. community work: 17% devote their time oraz gospodarczego w naszym kraju. community work performed through NGOs. Jak wynika z badania Stowarzyszenia Klon/ directly for the benefit of people in need, In 2011, 14% of Poles declared they were Jawor z listopada 2011, łącznie w działania 11% do volunteer work for their immediate Specyfika wolontariatu w organizacjach involved in such work, and the figures for społeczne angażuje się prawie jedna trzecia environment, and 14% are involved in Zanim przejdziemy do danych statystycznych the preceding years were similar (2010 – Polaków (31%): 17% bezpośrednio poświęca volunteer work through non-governmental dotyczących wolontariatu w Ochotniczych 16%, 2009 – 13% and 2008 – 11%). czas na rzecz potrzebujących wsparcia organisations (NGOs). (Research of conducted Strażach Pożarnych, warto przyjrzeć się osób, 11% działa bezpośrednio na rzecz by Millward Brown SMG/KRC on a random całemu „wolontariatowi formalnemu”, czyli Education, professional status and age swojego otoczenia, zaś 14% angażuje się representative sample of 1008 Poles aged działalności społecznej w organizacjach are the key factors that determine interest w wolontariat za pośrednictwem organizacji 15 and over. The research was conducted pozarządowych. W 2011 roku takie in volunteer work. In 2011, nearly one pozarządowych. (Badanie zrealizowane between 18 and 21 November 2011.) zaangażowanie deklarowało 14% Polaków, in four Poles with higher education did przez Millward Brown SMG/KRC na losowej, w poprzednich latach odsetki były zbliżone community service compared with only one reprezentatywnej próbie 1008 Polaków w wieku These two forms of involvement, viz. “formal” (2010 – 16%, 2009 – 13%, 2008 – 11%). in seven with high school or elementary 15 i więcej lat. Badanie było prowadzone and “informal”, do not compete but rather education. Above average activity can also be między 18 a 21 listopada 2011 roku.) supplement each other. Of those who devote Wykształcenie, status zawodowy observed among the youngest respondents, their time to NGOs, the vast majority are also i wiek to najważniejsze cechy różnicujące schoolchildren and university students. Te dwa rodzaje zaangażowania – „formalne” involved in other community work without the zainteresowanie wolontariatem. W 2011 i „nieformalne” – nie konkurują ze mediation of associations or foundations. roku społecznie pracowała niemal jedna The organisations and groups that attract the sobą, lecz nawzajem się uzupełniają. czwarta Polaków z wykształceniem wyższym most volunteers are those that focus on the Spośród osób poświęcających czas na Volunteer work in Poland as compared i zaledwie jedna siódma osób o wykształceniu sick and the needy or that support health care aktywność w organizacjach pozarządowych to other European countries średnim i niższym. Ponadprzeciętna facilities, ecological organisations, animal aid zdecydowana większość podejmuje The community activity of Poles is very low aktywność widoczna jest też wśród osób organisations, and educational associations też inne działania społeczne, już bez compared to other European countries. najmłodszych oraz uczniów i studentów. and foundations. Emergency organisations pośrednictwa stowarzyszeń i fundacji. Poland ranked 18th in the European Social such as Volunteer Fire Departments were Survey of 2008, and came 20th out of 32 Najwięcej wolontariuszy gromadzą organizacje also among the organisations most frequently Wolontariat w Polsce na tle countries in the Eurobarometer 73 survey of i grupy skupiające się na szeroko rozumianej cited by respondents. These are a significant innych krajów europejskich 2010. One of the reasons behind this lack of pomocy osobom potrzebującym, chorym czy part of the social fabric of many villages and Aktywność społeczna Polaków jest na tle involvement was the deep seated attitudes, wsparciu dla placówek opieki zdrowotnej, communities, and if we take a look at a map innych krajów europejskich bardzo niska. opinions and convictions held about other organizacje ekologiczne i zajmujące się opieką of Poland, we can see straightaway that in W badaniu European Social Survey (2008) people and community relations. There is nad zwierzętami, stowarzyszenia i fundacje those regions where there are few foundations Polska uplasowała się dopiero na osiemnastym very little trust towards public institutions, edukacyjne oraz oświatowe. Wśród najczęściej and associations founded after 1989, it is the miejscu, zaś w badaniu Eurobarometru 73 and people are sceptical about the rationale wymienianych przez respondentów organizacji Volunteer Fire Departments that function as (2010) – na miejscu dwudziestym spośród for and effectiveness of collective action. są też ratownicze – w tym Ochotnicze Straże the core community self-organisational units.

44 PL / Boćki PL / Boćki 45 Pożarne. Są one ważnymi punktami na Community activity in Volunteer Średnio 62% to osoby aktywnie włączające With so many organisation members ready społecznej mapie w wielu miejscowościach Fire Departments się w prace organizacji – tymczasem wśród to volunteer and help, there is little need for i gminach, zaś rzut oka na mapę kraju The adjective “volunteer” in the name of the innych stowarzyszeń i fundacji analogiczny external volunteers. Only every fifth VFD seeks uświadamia, że na obszarach, gdzie jest organisation is not there for mere ornament: odsetek wynosi około 50%. Duża część help from such people (twice as rarely as other stosunkowo mało fundacji i stowarzyszeń VFDs rely almost entirely on volunteers. Only członków regularnie nieodpłatnie pracuje associations and foundations), engaging five powstałych po 1989 roku, właśnie Ochotnicze 5% of VFDs employ permanent paid staff na rzecz swojej organizacji: w połowie volunteers on average, statistically three of Straże Pożarne stanowią podstawową (the figure is 24% for other associations and OSP takich osób jest 20 lub więcej. Jest whom are closely linked with the organisation. formułę samoorganizacji społecznej. foundations), while 6% use paid freelancers to jednak zaangażowanie w niewielkim On average, they spend about 26 hours from time to time (20% for other organisations). wymiarze czasu. W przeciętnej OSP łącznie per month in total working for the VFD. Działalność społeczna w Ochotniczych The remaining 89% do not pay their volunteers. osoby te poświęcają organizacji 36 godzin Strażach Pożarnych miesięcznie (a więc średnio jedna osoba This brief statistical overview demonstrates Przymiotnik „ochotnicze” w nazwie organizacji Data based on the Research of Klon/ przeznacza na to około dwóch godzin), w co that VFDs rely on the volunteer work of nie jest tylko ozdobą – organizacje te niemal Jawor Association “Condition of the siódmej poświęcają 170 lub więcej godzin, their members for nearly all their activity. w całości opierają się na pracy społecznej. NGO sector in Poland 2010”. More co odpowiada czasowi pracy poświęcanemu The role of paid employees is marginal and Zaledwie 5% na stałe współpracuje information: www.civicpedia.ngo.pl. przez jedną osobę na standardowym etacie. external volunteers are rarely engaged. z płatnymi pracownikami (w przypadku innych stowarzyszeń i fundacji było to 24%), kolejne VFDs rely on voluntary work performed Przy tak dużej liczbie członków organizacji The immense scope of activity of Volunteer Fire 6% od czasu do czasu korzysta z płatnej by committed members and, to gotowych do pracy społecznej zapotrzebowanie Departments and the considerable community pracy na zasadzie jednorazowych zleceń a minimal extent, external volunteers. na wsparcie wolontariuszy zewnętrznych involvement in their work mean that a great (u innych – 20%), zaś pozostałe 89% w żaden The management and membership of jest już niewielkie – z pomocy takich osób deal of the volunteering potential in Poland is sposób nie płaci za pracę na ich rzecz. nearly all VFDs work for free. Only 2% of korzysta tylko co piąta OSP (ponad dwa realised through Volunteer Fire Departments. the VFDs examined stated otherwise. razy rzadziej niż w innych stowarzyszeniach Dane na podstawie wyników badania i fundacjach), angażując przeciętnie Stowarzyszenie Klon/ Jawor „Kondycja In terms of size, they do not differ from the pięciu wolontariuszy, spośród których sektora organizacji pozarządowych w Polsce average Polish organisation. Most of them statystycznie trzech jest ściślej związanych 2010”. Więcej informacji dostępnych have a few dozen members. Just under 10% z organizacją. W przeciętnej OSP wspieranej w serwisie www.civicpedia.ngo.pl. have fewer than 20, while only 4% have more zaangażowaniem takich osób poświęcają than 100. It should be emphasised that one łącznie około 26 godzin miesięcznie. Praca wolontariacka umożliwiająca VFD members are almost entirely men. The funkcjonowanie Ochotniczych Straży Pożarnych majority of VFD members are engaged in the Ten krótki przegląd statystyk pokazuje, że to przede wszystkim zaangażowanie samych activities of their departments. On average, niemal całość działania OSP opiera się na członków tych organizacji, a w bardzo niewielkim 62% are actively involved – compared with pracy wolontariackiej ich członków. Marginalna stopniu działania wolontariuszy zewnętrznych. around 50% for other associations and jest rola pracowników płatnych, rzadko też Członkowie i przedstawiciele władz niemal foundations. Many VFD members work for angażowani są wolontariusze zewnętrzni. wszystkich OSP regularnie pracują nieodpłatnie free for their organisations on a regular basis. na rzecz swoich organizacji – zaledwie 2% Half the VFDs have at least 20 such people. Ogromna skala działania Ochotniczych Straży badanych OSP udzieliło innej odpowiedzi. Pożarnych i duże zaangażowanie społeczne However, their involvement is rather limited w ich pracę sprawiają, że dzięki OSP realizowany Wielkością OSP zbliżone są do przeciętnych time-wise. At the standard VFD, these people jest ogromny potencjał wolontariatu w Polsce. polskich organizacji – większość zrzesza po spend 36 hours per month in total working kilkadziesiąt osób: zaledwie co dziesiąta ma for their organisation (each person spends an mniej niż 20 członków, a tylko 4% skupia average of about two hours per month). In every ich ponad 100. Większość członków OSP seventh VFD, they spend 170 hours or more. angażuje się w działania swoich jednostek. This is equivalent to a full-time employee.

46 PL / Boćki PL / Boćki 47 Spójność społeczna a polityka brytyjskiego rządu Walsall w latach 2002–2009 i okolice – 53 – – 51 – Community Cohesion Walsall and and UK Government Surroundings Policy 2002–2009

Festiwal w Caldmore

– Wypowiedzi Caldmore Village członków Komitetu Festiwal Festival Organizacyjnego w Caldmore jako – 59 – przykład festiwalu Interviews with wielokulturowego members of the – 55 – Executive Group Caldmore Village Festival as an Community Example of a Multi- empowerment Cultural Festival i zrównoważony rozwój – 63 – 1 Opracowała Zofia Dworakowska na podstawie informacji dostępnych w następujących źródłach: Community –– Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl/bdl [15.11.2012]. Empowerment –– Statystyczne Vademecum Samorządowca 2011 – Gmina wiejska Boćki, Białystok: Urząd Statystyczny w Białymstoku, 2012. and Sustainability –– http://www.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_podlaskie/portrety_gmin/powiat_bielski/gmina_bocki.pdf 15.11.2012]. –– Strategia Rozwoju Gminy Boćki do 2015 roku, Bocki: Urzad Gminy Bocki, czerwiec 2003. http://bip.ug.bocki. wrotapodlasia.pl/urz_gmi/Inf_o_gmin.htm [15.11.2012]. –– http://gminabocki.pl/ [15.11.2012]. –– http://www.powiatbielski.pl/content/view/6/6/lang,pl [15.11.2012]. –– http://www.sztetl.org.pl/pl/city/bocki [15.11.2012]. –– Narodowe spisy powszechne 2002, http://www.stat.gov.pl/gus/8179_PLK_HTML.htm [15.11.2011]. caldmore –– Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, http://www.stat.gov.pl/gus/12773_PLK_HTML.htm [15.11.2012] 2 www.wolontariat.org.pl

48 PL / Boćki ►►Festival w Caldmore to trzydniowy ►►The name of Caldmore Village Festival wielokulturowy festiwal sztuki, który derives from a three-day multicultural arts Walsall Walsall and odbywa się w centrum dzielnicy Caldmore and cultural festival that takes place in i okolice Surroundings (mieszkańcy wymawiają tę nazwę an urban village centre called Caldmore „Kar-ma”) w Walsall. Jego program uległ (pronounced kar-ma). This central activity Mark Webster Mark Webster z czasem rozszerzeniu, aktualnie obejmuje has broadened out and the group now również jednodniowy przegląd kultur also organise a one-day Asian cultural i sportów wywodzących się z Azji – Walsall and sports event called Walsall Mela and Walsall to miasto postindustrialne, które niegdyś Walsall is a post – Industrial town that was once Mela. Inicjatorzy festiwalu opiekują się run a community garden. The group also było światowym centrum handlu wyrobami the proud heart of the world’s leather trade także ogrodem uprawianym wspólnie organise a clean up campaign for the area skórzanymi, a w późniejszych latach zasłynęło before becoming famed for its chain and lock przez mieszkańców (community garden) called Caldmore Tidy. z wytwórstwa łańcuchów i zamków. Dziś making. These days, very little smoke rises from oraz organizują cykliczną akcję sprzątania tylko nad nielicznymi fabrycznymi kominami the town’s few remaining industrial chimneys dzielnicy pod hasłem „Czyste Caldmore”. widać kłęby dymu, a w miejscach, gdzie and where once factories belched smoke and przed laty biło serce rewolucji przemysłowej, flames, day and night, to stoke the beating heart ►►Festiwal organizuje grupa wolontariuszy, ►►The group is a voluntary community współcześni konsumenci zaopatrują się of the industrial revolution, now shoppers buy która działa zarówno jako organizacja group that is both a registered charity and w narzędzia i materiały budowlane oraz DIY products or Swedish designed furniture. charytatywna, jak i firma z ograniczoną a company limited by guarantee. At the heart meble znanej szwedzkiej marki. odpowiedzialnością. Trzon grupy of the organising group is the executive Any of the many indices of health, wealth stanowi zarząd złożony z przedstawicieli group made up of volunteers from the local Choć natkniemy się tu na wiele oznak dobrobytu, and happiness reveal it to be an area with społeczności oraz organizacji lokalnych. community and local organisations. bogactwa i radości z życia, zauważymy też, many of the problems associated with że cały region zmaga się z problemami poverty, low wages and unemployment.1 ►►Pierwszą edycję festiwalu zorganizowano ►►The festival which first took place in 2010 wynikającymi z ubóstwa, niskich płac But look through this veneer and you will w ostatni weekend maja 2010 roku. takes place over the last weekend of May i bezrobocia1. Wystarczy jednak zajrzeć trochę find a host of thriving multi-cultural and Walsall Mela odbywa się w czerwcu lub and the Asian Festival, the Mela, takes głębiej, aby dostrzec wielu przedsiębiorczych industrious folk, communities working na początku lipca, zależnie od terminu place in June or early July depending ludzi wywodzących się z odmiennych kultur, side-by-side, bringing new life to a range of świąt azjatyckich. Przez cały rok toczą się when Asian religious festivals fall. The a także całe społeczności, które pracują nad neighbourhoods ravaged by deindustrialization prace w ogrodzie oraz działania związane community garden and the tidy up tym, aby tchnąć nowego ducha w miasto i jego and post-Thatcherite economics. ze sprzątaniem dzielnicy. activities take place throughout the year. okolice, zrujnowane przez deindustrializację i gospodarkę post-thatcherowską. ►►Caldmore to dzielnica miasta Walsall ►►Caldmore is an urban village in the town położonego w środkowej Anglii, w West of Walsall at the heart of the English Midlands. Ze względu na przemysłową Midlands in an area called the Black przeszłość okolice te zwane są „Czarnym Country because of its industrial heritage. Okręgiem”.

►►Fundusze pochodzą z różnych źródeł: ►►The funding comes from a range of z dorocznego grantu rady miasta, od sources. Until now the local council has miejscowych towarzystw mieszkaniowych provided a yearly grant; other funders have oraz od Loterii Państwowej. Festiwal included the local housing associations sponsorują i promują także lokalni and the National Lottery as well as przedsiębiorcy, szczególnie poprzez sponsorship and advertising from local Zrzeszenie Handlowców z Caldmore. businesses, particularly through the Caldmore Traders Association. http://caldmorevillagefestival.wordpress.com

50 UK / Caldmore Konurbację Walsall tworzy kilka miejscowości Walsall is an urban conurbation embracing na sposób postrzegania Caldmore w regionie. Existing outside of the town boundary the area – Willenhall, Bloxwich, Darlaston oraz the towns of Willenhall, Bloxwich and Dzielnica znajduje się poza administracyjnymi was once referred to as The Foreign, and was właściwe Walsall Town, liczące 260 tysięcy Darlaston as well as Walsall Town itself. granicami miasta i dlatego niegdyś zwana była both a place the rest of the town came to for mieszkańców. Północną część Walsall zajmują Home to 260,000 residents, the area to „Obcą Ziemią” (The Foreign), funkcjonującą recreation and also the place where all new osiedla zamieszkane w większości przez the north of the town has a range of social jako centrum rozrywki i życia nocnego. Właśnie arrivals to Walsall found their first home. For rdzennych obywateli miasta. Na południe od housing estates which house great numbers tam osiedlali się przybysze, którzy wybrali this reason the area developed a reputation centrum, w okolicach wciąż zdominowanych of the traditional residents of Walsall. To Walsall na nowe miejsce zamieszkania. as being a lively if not dangerous place to przez architekturę z przełomu wieków XIX i XX, south of the of the city centre, in areas Olbrzymia liczba pubów (dziś w większości już spend an evening, mainly as a result of its znajduje się skupisko dzielnic, w których układ still typified by the architecture of the late nieczynnych) i nocnych klubów sprawiła, że many pubs (now largely disappeared), and for ulic zachował kształt z czasów, gdy znajdowały nineteenth and early twentieth century, lay okolica cieszyła się nienajlepszą reputacją, its bustling night life. Of course the impact of się tutaj osady rolnicze, powstałe dawno przed a cluster of urban villages whose street przestrzegano również mieszkańców przed social problems such as unemployment and pojawieniem się pierwszych fabryk. To właśnie lay-out mirrors the road systems of the pre zapuszczaniem się do Caldmore po zmierzchu. poor health should not be underestimated, tu, pośród starych warsztatów i opuszczonych industrial settlements that formed there many Nie możemy oczywiście ignorować problemów but what anyone who spends any time in zakładów produkcyjnych znajdziemy centuries before the arrival of the factories. spowodowanych bezrobociem i fatalną opieką Caldmore is most struck by is the thriving zróżnicowaną mieszankę społeczności. In these terraced communities, still hemmed medyczną, jednak każdy, kto spędzi nieco nature of its economy and its vibrant multi- W jej skład wchodzą zarówno rdzenni, biali in by old workshops and derelict factories, czasu w Caldmore, stwierdza z zaskoczeniem, cultural and sometimes bohemian feel. mieszkańcy zamieszkujący ten teren od wieków, reside a rich cultural mix of communities that że tutejsza gospodarka ma się doskonale, jak i ludzie, którzy przybyli tutaj w ostatnich include both traditional white communities a miasto tętni życiem wielu kultur. latach z najodleglejszych zakątków Ziemi. who have lived there for generations and people who have arrived more recently Dzielnica Caldmore leży w południowej from many far-flung corners of the world. Community części miasta przy drodze w kierunku West Cohesion Bromwich, od zawsze jednej z najważniejszych Caldmore lies on the West Bromwich Road Spójność społeczna dróg dojazdowych do Walsall. W centrum to the south of the town and has always a polityka and UK Caldmore wciąż można czuć się niczym na been seen as one of the traditional gateways Government Policy wsi. W samym sercu znajduje się Caldmore to the town centre. Stand in the middle of brytyjskiego Green, dawny rynek, a wzdłuż Caldmore Caldmore and you are still aware of the old 2002–2009 Road ciągną się pozostałe zabudowania, village feel. Right at the heart is Caldmore rządu w latach sięgające aż do centrum. W odróżnieniu Green, the old village square, and the rest 2002–2009 Mark Webster od podobnych miejscowości w innych of Caldmore snakes along Caldmore Road regionach, w Caldmore udało się uniknąć and on into the town centre. Caldmore has Mark Webster masowego zamykania sklepów. Nie widać tu not seen the boarding up of its shop fronts Following disturbances in northern cities in opuszczonych działek i mieszkań: spacerując and the proliferation of ‘vacant’ signs that the UK in 2001, the Home Office of the British przez miasto, mijamy sklepowe wystawy, is evident in many similar areas. Instead of Zamieszki, jakie w 2001 roku opanowały government commissioned an enquiry into na których mienią się hinduskie i azjatyckie which you see shop window after shop window miasta na północy Wielkiej Brytanii, zmusiły the causes and background of the urban stroje lub biżuteria z Indii, przechodzimy of Sari’s and Asian fabrics interspersed by Ministerstwo Spraw Wewnętrznych do powołania riots that had appeared to escalate from the obok polskich sklepików, azjatyckich Indian jewellers, Polish corner shops, Asian komisji, której celem było zbadanie przyczyn heart of what otherwise seemed stable if piekarni i sklepów warzywnych, oferujących grocers and African Caribbean fruiterers. i tła niepokojów społecznych wybuchających otherwise deprived communities. Chaired by egzotyczne owoce z Afryki i Karaibów. w zubożonych, ale jak dotąd w miarę spokojnych Ted Cantle, the report which was published The vast array of thriving business and the miejscowościach. Opublikowany w 2002 roku in 2002 commonly referred to as the Cantle Kwitnąca przedsiębiorczość i gwarne ulice bustle of the streets belie the statistics that raport, zwany od nazwiska przewodniczącego report2 outlined a range of reasons for the przeczą statystykom, które mówią o niskich indicate low incomes, over crowded housing komisji Teda Cantle’a „Raportem Cantle’a”2, community unrest of the previous year and przychodach, przeludnieniu i złym stanie opieki and poor health. Indeed, Caldmore is an wyjaśnia przyczyny rozruchów w miastach oraz made a host of recommendations which came medycznej. Ten negatywny obraz od lat wpływa area that has always suffered with its image. przedstawia pomysły, które w kolejnych latach to shape community development policies

52 UK / Caldmore UK / Caldmore 53 znacząco wpłynęły na kształtowanie polityki of the then Blair Labour Government for the Festiwal Caldmore Village społecznej laburzystowskiego rządu Tony’ego following years. The report concluded that Blaira. Najważniejszym wnioskiem wynikającym the conflict between communities was largely w Caldmore jako Festival as an z tego raportu była teza, że konflikty społeczne caused by the phenomena of parallel lives, the przykład festiwalu Example of a Multi- spowodowane są w dużej mierze zjawiskiem idea that people of diverse ethnic and cultural „równoległych egzystencji” (parallel lives). Polega backgrounds could co-exist in the same wielokulturowego Cultural Festival ono na tym, że ludzie odmiennych ras i z różnych geographical space without ever mixing or obszarów kulturowych zamieszkują wspólnie integrating. This had been exacerbated by local Mark Webster Mark Webster określoną przestrzeń geograficzną, jednak government policies that enabled the growth pomiędzy poszczególnymi grupami w ogóle of segregated education and the segregation nie dochodzi do integracji ani współpracy. of other social and welfare services. Historia wspólnego świętowania przez There is a long history of multicultural Zjawisko to zostało spotęgowane przez politykę przedstawicieli różnych kultur oraz celebration and street carnival in Britain lokalnych samorządów, dopuszczających The outcome of such policies had led to the organizowania karnawałów ulicznych sięga going back to the 1960s. Building on the coraz większą segregację zarówno w dostępie growth of suspicion between communities, w Wielkiej Brytanii lat sześćdziesiątych medieval custom in most towns to have street do edukacji, jak i w opiece społecznej. the growth of extremist ideologies and XX wieku. Możemy cofnąć się jeszcze dalej procession’s and fairs at certain times of the ultimately to conflict and unrest. The – do średniowiecznych parad ulicznych year the notion of multicultural festivals grew W efekcie nasiliła się niechęć pomiędzy Cantle report concluded that there was oraz jarmarków urządzanych w określonych explicitly from the explosion of immigration poszczególnymi grupami społecznymi i wzrosło an urgent need to introduce policies to dniach roku, jednak znaczenie festiwali from the Caribbean and Asia that took place in poparcie dla ideologii ekstremistycznych, bring communities closer together and to wielokulturowych wyraźnie wzrasta w latach the 1950s and 1960s. Famous examples such a ostatecznie doprowadziło to do otwartego promote community understanding. Their pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku wraz as the Notting Hill Carnival3 and the Bristol’s konfliktu i zamieszek. Zdaniem autorów recommendation was that the government z olbrzymim napływem karaibskich i azjatyckich St Paul’s Carnival4, have provided a template raportu, zaistniała potrzeba jak najszybszego and local authorities should adopt a policy of emigrantów. Słynne karnawały, jak karnawał from which many others have developed their wprowadzenia rozwiązań, które pozwoliłyby Community Cohesion, based around Robert Notting Hill3 czy karnawał św. Pawła w Bristolu4, own authentic version. Although there is no na zjednoczenie poszczególnych społeczności Putnam’s concept of Social Capital, a policy stały się wzorcem dla innych społeczności, które set approach for mounting a multicultural i wpływały na nich wzajemne zrozumienie. of actively bringing communities together tworzyły własne święta. Choć nie ma ustalonej festival, what is important is the concept that Władze państwowe i lokalne powinny się zatem and desegregating social and cultural policy. recepty na festiwal wielokulturowy, ważne jest through celebrating our culture and cultural skupić na promowaniu koncepcji „spójności As a result of the recommendations, the UK podstawowe przekonanie, że w ludziach, którzy customs including arts, food and clothing społecznej” (community cohesion), wywiedzionej saw a release of large amounts of public świętują we własnej kulturze – a dotyczy to alongside other communities who are doing z teorii „kapitału społecznego” Roberta Putnama money to pioneering projects which sought to sztuki, zwyczajów związanych z jedzeniem czy the same, it is possible to build a sense i zakładającej aktywne zachęcanie społeczności build community solidarity through bringing strojem – rodzi się silne poczucie więzi z innymi of a strong cohesive coexistence built of do wspólnych działań oraz prowadzenie diverse communities together, breaking świętującymi jednocześnie społecznościami, mutual trust and mutual understanding. desegregacyjnej polityki społecznej i kulturalnej. down segregated approaches to social and oparte na wzajemnym zrozumieniu i zaufaniu. Stosując się do tych zaleceń, brytyjskie władze economic policy and particularly to cultural The roots of the Caldmore Village Festival zainwestowały znaczące sumy w pionierskie projects which sought to celebrate multi- Za początki festiwalu w Caldmore można as a multi-cultural festival lie in a series of projekty, których cel stanowi budowa cultural and cross community initiatives. uznać serię spotkań mieszkańców z lokalnymi meetings that took place in 2008–2009 solidarności społecznej oraz przełamywanie przedsiębiorcami i władzami miasta. Odbyły with local residents, councillors and local barier rasowych w polityce społecznej się one w latach 2008–2009. W odróżnieniu traders. Walsall had not suffered any of the i gospodarczej. W ramach tych działań od Bradford i Rochdale, niepokoje społeczne urban unrest in the earlier part of the decade wsparto również projekty kulturalne, skupione narastające w ostatnich latach ominęły that had troubled places like Bradford and wokół kwestii wielokulturowości i współpracy Walsall, którego częścią jest Caldmore. Rochdale, indeed Walsall had a history of pomiędzy różnymi grupami społecznymi. Historia tego miasta rzeczywiście stanowi peaceful coexistence among its communities przykład harmonijnej koegzystencji różnych which was envied by many other similar towns. społeczności, co budzi zazdrość wśród However, the concept of parallel lives was podobnych miejscowości. Nie da się jednak a relevant concept for Walsall and particularly

54 UK / Caldmore UK / Caldmore 55 ukryć, że zjawisko „egzystencji równoległych” in communities like Caldmore as it was jednego z członków grupy Alana Cheesmana their number, Alan Cheeseman, as a co- istniało również tutaj, a zwłaszcza w Caldmore. widely recognised by many residents and (w wymiarze dwóch dni w tygodniu) wszyscy ordinator on a two day a week contract, they Wielu mieszkańców i lokalnych aktywistów community leaders that unless communities byli zaskoczeni ogromem pracy, jaki trzeba było underestimated the amount of voluntary effort zrozumiało w pewnym momencie, że jeśli came together to confront the challenges dobrowolnie i nieodpłatnie włożyć w projekt, that would be needed to bring it together. lokalne społeczności nie stawią wspólnie that faced them, Caldmore was never going aby doprowadzić do jego urzeczywistnienia. czoła wyzwaniom, Caldmore nigdy nie to cast-off the negative perception of the One of the key issues was to find the right uwolni się od negatywnego wizerunku. place that had confronted it over decades. Jedną z najistotniejszych kwestii okazało się venue to stage the festival. Working with znalezienie miejsca, w którym festiwal mógłby Caldmore Primary School, the local primary Pierwsze spotkanie zorganizowała rada The first meeting was convened by Walsall się odbyć. Kluczem do sukcesu stała się school whose grounds are at the centre of the miasta Walsall przy współudziale działającego Council and facilitated by the Creative współpraca z miejscową szkołą podstawową Caldmore, just behind the Green, was one of w urzędzie Zespołu do spraw Rozwoju Development Team of Walsall Council, the – jej teren przylegał do parku położonego the most important aspects of its success, Kreatywnego (Creative Development Team). body responsible for arts development in the w samym centrum Caldmore. Równie ważna as was the decision to make it last the full Do rozmów zaproszono przedstawicieli town. Although at this early stage there was no okazała się decyzja o odbyciu festiwalu w czasie length of a bank holiday weekend. Another różnych społeczności lokalnych, choć na fixed idea about what the outcome would be, długiego majowego weekendu. Kolejnym issue was where to stage Walsall Mela. The wczesnym etapie nikt nie wiedział, do czego the impulse was to get a range of people from zadaniem stało się znalezienie miejsca dla decision had been made early on that to run to doprowadzi. Podczas pierwszego spotkania across the community talking about what could przeglądu kultury azjatyckiej Walsall Mela. Od concurrently with the arts-based acts on stage dyskutowano, jak poprawić wizerunek Caldmore be done to improve the image of Caldmore and początku zakładano, że prezentacja sportów the group wanted to stage a predominantly oraz w jaki sposób przyciągnąć do miasta to attract more people into the area to spend azjatyckich będzie się odbywać równolegle Asian sports event. A traditional Asian Mela więcej gości, którzy byliby skłonni wydawać money with its shops and businesses. At this z występami artystów na scenie. Tradycyjne combines easily recognisable sports such pieniądze w miejscowych sklepach. Wiele osób initial meeting, many people talked about what Mela składa się z rozgrywek siatkarskich, as volleyball, weight lifting and football opowiadało, co skłoniło je do osiedlenia się had brought them to area and caused them to piłkarskich, podnoszenia ciężarów oraz alongside traditional Asian field sports such w Caldmore, co najbardziej w nim lubią i co settle there, what they loved about the place prezentacji klasycznych dyscyplin azjatyckich, as Kabaddi and Stone Lifting. They did not chciałyby tutaj osiągnąć. Idea festiwalu narodziła and what they aspired to. Over the next three jak kabaddi i podnoszenie kamieni. Chociaż have a venue large enough to combine both się w ciągu trzech następnych spotkań. meetings the idea of the festival was born. szkoła dysponowała boiskiem, na którym można events. Although the School could house było zorganizować zawody piłkarskie, jej teren the 5-a-side football event it could not Zdaniem pomysłodawców, festiwal prezentujący What developed through the meetings was nie nadawał się do zawodów plenerowych. host the field events. As a result the Mela różnorodne kultury i inicjatywy handlowe oraz the idea that a festival which both celebrated W rezultacie festiwal Mela przeniesiono was moved to a rugby field a mile down promujący lokalnych twórców ożywi okolice the range of cultures and trades in the area na boisko do rugby, położone w odległości the road, a decision that split the group’s i przyciągnie inwestorów. Grupa koordynująca, as well as valuing local talents and performers półtora kilometra, czego skutkiem stała się resources, their efforts and their audiences. złożona z mieszkańców, przedstawiciela rady could bring new life and investment to the konieczność podziału funduszy, publiczności miejskiej, handlowców i reprezentantów area. A steering group made up of local i wysiłków włożonych w organizację. Challenges aside, the first year was a success różnych organizacji, zaczęła się spotykać raz residents, a local councillor, local traders in many ways. Caldmore Village Festival staged w miesiącu. Złożono również wniosek o dotację and representatives from local organisations Pomimo tych wszystkich trudności pierwsza their first Festival and Mela over the May bank z budżetu Loterii Państwowej, aby opłacić was formed and started to meet monthly. An edycja festiwalu w Caldmore oraz Walsall Mela, holiday at the end of May 2010. While they were koszty koordynatora. Rozpoczęło się planowanie application was developed to the National zorganizowanych w ostatni weekend maja unsuccessful in attracting Arts Council money przewidzianego na trzy dni festiwalu, podczas Lottery to pay for a co-ordinator and plans were 2010 roku, okazała się pod wieloma względami to either pay for signature acts or community którego lokalni twórcy i producenci mogliby set in place for a three day festival with local sukcesem. Chociaż nie udało się zdobyć arts developments to generate new activities zaprezentować to, co w Caldmore najciekawsze. performers and a range of stalls and activities dotacji Arts Council5 na współfinansowanie with communities for the festival, they were able which could showcase the best of Caldmore. najważniejszych wydarzeń ani projektów to attract lots of established local performers Przygotowania do festiwalu okazały się community arts, dzięki którym można by and community groups to come and perform on dla całej grupy okresem wytężonej nauki, The build-up to the first festival was a difficult zaproponować mieszkańcom udział w nowych a professional stage with professional staging ponieważ nikt nie miał doświadczenia learning curve for the group as they had przedsięwzięciach, organizatorzy namówili wielu and sound. And as they discovered, Walsall and w organizacji podobnych przedsięwzięć. Mimo never done anything like it before and uznanych miejscowych twórców i zespołów the surrounding area is brimming with talent możliwości zatrudnienia jako koordynatora although they were able to appoint one of do występów na profesjonalnie wyposażonej and a lack of professional performers does not

56 UK / Caldmore UK / Caldmore 57 scenie. Dzięki temu okazało się, że Walsall mean that the festival is unprofessional. Putting Największym osiągnięciem organizatorów of Walsall during the Queen’s Diamond Jubilee i jego okolice są pełne utalentowanych twórców, on local dance acts, next to performing poets, jest chyba to, że w roku 2012, czyli po trzech celebrations. This speaks volumes about how a brak zawodowych wykonawców wcale nie dohl drummers, local rappers and community latach istnienia, festiwal został zgłoszony przez far the festival has travelled. The fact that the musi oznaczać amatorszczyzny. Zaproszenie do choirs can work really well. In the first year radę miasta jako jedno z wydarzeń, które mają festival has now established Caldmore as the udziału tancerzy, poetów, bębniarzy, raperów despite appalling weather on the first day of reprezentować Walsall podczas obchodów place that can be used as a showcase by the civic i miejscowych chórów okazało się strzałem the festival and average weather on the other jubileuszu koronacji królowej Elżbiety II. To authorities to represent everything that is great w dziesiątkę. Wbrew fatalnej pogodzie panującej two days, something in the region of 10,000 pokazuje, jak daleką drogę przebyli organizatorzy. about the Borough to a very public audience pierwszego dnia festiwalu i niezbyt przychylnym people came through the festival to all the Dzięki festiwalowi Caldmore stało się dla władz perhaps says more than anything else about how warunkom atmosferycznym podczas dwóch events over its three days. This was a major modelowym przykładem działań lokalnych, a fakt the Festival has changed people’s perceptions następnych dni wydarzenie przyciągnęło achievement and surpassed anything that ten najlepiej świadczy o zmianie wizerunku miasta. of what Caldmore is and what it represents. około 10 tysięcy widzów z całej okolicy. festival organisers themselves ever conceived. Było to niemałe osiągnięcie, które przerosło najśmielsze oczekiwania organizatorów. In the subsequent two years the festival has gone from success to success, despite its failure Kolejne dwa lata były nieustającym pasmem to attract money to pay for a co-ordinator or to Wypowiedzi Interviews with sukcesów, choć organizatorom wciąż nie pay for signature acts. The decision to move udawało się pozyskać funduszy na koordynację the Mela to take place on the weekend before członków Komitetu members of the oraz na opłacenie występów gwiazd. Decyzja the festival itself and to a park much nearer to Organizacyjnego Executive Group o przeniesieniu Mela na weekend poprzedzający Caldmore has enabled the group to focus more festiwal, a także zmiana miejsca święta of its efforts on each of the two events. Another Glena Buglassa, przewodniczącego Glen Buglass, Principal Officer, azjatyckiego na park położony znacznie bliżej key learning point has been about programming. zarządu, członka Zespołu Creative Development Team do spraw Rozwoju Caldmore pozwoliły organizatorom na lepsze Because of the nature of the event people tend Walsall Council, Akhlaq Hussain, Kulturalnego, przedstawiciela przygotowania. Inną bardzo ważną kwestią to drift in and out through the day quite often not Local Trader, member of rady miasta Walsall, było szczegółowe dopracowanie programu. returning, a problem exacerbated by the weather. Caldmore Traders Association Z uwagi na charakter festiwalu publiczność It has become clear that this is a problem that Akhlaqa Hussaina, przedstawiciela and former Treasurer of CVF, znajdowała się w ciągłym ruchu, często zdarzało can be offset by careful programming. They also środowiska miejscowych Will Loescher, Pastor of się, że ze względu na pogodę ludzie nie wracali discovered that Asian acts bring the biggest local handlowców, członka Zrzeszenia Walsall Evangelical Church. na kolejne wydarzenia w ciągu dnia. Dzięki audience and that if children are performing you Handlowców w Caldmore, Chair of Caldmore Village skrupulatnemu zaplanowaniu poszczególnych are assured a guaranteed audience made up of skarbnika festiwalu, wydarzeń można było jednak poradzić sobie their families and friends. Equally the Mela in its Festival from 2011, Willa Loeschera, pastora kościoła i z tym problemem. Zauważono, że największą first two years was largely a male event so they Stella Porter, Deputy Head teacher ewangelickiego w Walsall, publiczność przyciągają występy azjatyckie realised the need to develop a much more family of Caldmore Primary School. i że nie trzeba się bać o widownię podczas friendly focus. All of these learning points enabled który w 2011 roku objął funkcję występów dzieci, ponieważ zawsze wypełniają ją the group to build on the success of the festival kierownika festiwalu, rodziny i przyjaciele. W ciągu dwóch pierwszych and the Mela to the point where the combined Stelli Porter, wicedyrektorki lat zawody odbywające się w czasie Walsall audience of the Festival and the Mela has now szkoły podstawowej w Caldmore What have you learned from the Festival? Mela interesowały głównie mężczyzn, więc reached 14,000 people with a lively mix of local Will Loescher: We have learned that not organizatorzy postanowili urozmaicić program, by people of all ages and backgrounds and people everybody can do everything. It’s a problem with stał się atrakcją dla całych rodzin. Uwzględnienie visiting from across Walsall and across the region. a volunteer group when those who make the wszystkich aspektów doprowadziło ostatecznie Czego nauczyliście się dzięki organizacji decisions are also the ones who do the work. do sytuacji, w której festiwal w Caldmore Perhaps the greatest achievement of the festival festiwalu? i Walsall Mela mają w sumie 14-tysięczną, over the three years of its existence was the fact Will Loescher: Dowiedzieliśmy się, że nie wszyscy Akhlaq Hussain: Soon after group was formed niezmiernie zróżnicowaną publiczność, złożoną that in 2012 the Festival was selected by Walsall wszystko potrafią. Problemy pojawiają się I got voted in as treasurer. It’s a very important z mieszkańców Walsall i całego regionu. Council to be the event to represent the best wtedy, gdy w grupie ochotników te same osoby, role. I am a businessman so I am used to

58 UK / Caldmore UK / Caldmore 59 które odpowiadają za podejmowanie decyzji, handling money but I did not know anything chwili znajduje nić porozumienia. Jest We make friends more often than not with zajmują się również całą pracą organizacyjną. about producing reports and accounts. It to jeden z najważniejszych składników this activity and because it is not threatening was all new to me. I learned from the group naszego sukcesu – odkrycie, że wspólnie or political. Its about drawing many people Akhlaq Hussain: Tuż po założeniu naszej how to do things, about health and safety, dysponujemy energią i umiejętnościami, together, a place where local people can learn organizacji wybrano mnie na skarbnika. planning, about going through the details. o jakich nawet się nam nie śniło. skills and realise their potential and develop To funkcja niezmiernie istotna. Jestem their capacity, it’s about enabling people to take przedsiębiorcą, więc potrafię sobie radzić G.B.: Najlepsze, że ludzie w grupie pobudzają part and to contribute […] Its greatest strength z kwestiami finansowymi, musiałem jednak Why did a local council want to support się wzajemnie do działania, oddziałują na siebie is also its greatest weakness. It does not have nauczyć się pisania sprawozdań i raportów, co a community based arts festival like Caldmore zjednoczeni przez entuzjazm, który okazuje a co-ordinator that does limit to some extent było dla mnie całkowitą nowością. Dzięki pracy Village Festival? się świetnym czynnikiem motywującym. Dzięki what it can do. On the other hand it is owned w grupie nauczyłem się też szczegółowego Glen Buglass: It works at a number of levels, naszej działalności udało nam się znaleźć więcej totally by the people who are committed to it. planowania działań z uwzględnieniem what the Council is about is improving the przyjaciół niż przeciwników, ponieważ nikomu wymogów bezpieczeństwa i troski o zdrowie. resident’s quality of life, so getting involved in nie zagrażamy i nie zajmujemy się kwestiami A.H.: This year we had over 9,000 people a local community like the one in Caldmore politycznymi. Zależy nam na zachęceniu jak come to the Mela. It was a complete shock. is very important but it presents lots of największej grupy ludzi do wspólnej pracy This shows how we have developed it Co skłoniło miejscowe władze do wsparcia challenges… It’s vibrant… It’s complicated. w środowisku, które umożliwi im poznanie over the three years and now how many festiwalu? It has got many reasons why it does not nowych umiejętności, pozwoli odkryć własny people are involved and part of it. Glen Buglass: Główny cel rady miejskiej to communicate with authority… so what you do potencjał i zwiększyć kompetencje. Chcemy poprawa warunków bytowych obywateli miasta, by developing an arts project is not ask people umożliwić im działanie. To, co jest największą siłą co jest realizowane na wielu różnych poziomach. to get involved with the authority but with naszej grupy, stanowi jednocześnie jej największą What are the challenges faced by the festival? Zaangażowanie w działania społeczności an arts project. By starting with the arts you słabość. Nie mamy koordynatora, który potrafiłby W.L.: Funding is always going to be lokalnych, jak w Caldmore, jest bardzo ważne, can start addressing questions much wider określić, co naprawdę jesteśmy w stanie zrobić. a challenge in the current climate. Political stawia jednak wiele wyzwań. To prężna, bardzo than just the putting on a three day festival, Z drugiej strony osoby odpowiedzialne za decyzje changes are always a challenge. It is very złożona społeczność, która z różnych powodów which is why we have seen the development to ludzie w pełni oddani naszej sprawie. easy for a group like ours to be aligned unika kontaktów z lokalnymi władzami. of initiatives like Caldmore Community with one group and probably we need to Wspierając projekty kulturalne tego rodzaju, Garden and the Caldmore Clean-up which A.H.: Przegląd Walsall Mela gościł w tym roku do more work on breaking this down. pozwalamy, by ludzie angażowali się w samo have grown directly out of the festival itself. ponad dziewięciotysięczną publiczność, co było wydarzenie, a nie w komunikację z władzami. dla nas nie lada zaskoczeniem. Pracowaliśmy G.B.: We still need to find a way to get the Rozpoczynając od projektów kulturalnych, można nad jego organizacją przez ostatnie trzy lata involvement of the whole community. The stopniowo stawiać kwestie o zasięgu znacznie What are the greatest strengths and i widzimy, że obecnie jest w to zaangażowanych Cantle Report talked about many of the szerszym niż trwający trzy dni festiwal. Właśnie achievements of the festival group? wielu ludzi chętnych do działania. issues we have to confront. There are still dzięki temu mogliśmy obserwować rozwój W.L.: I got involved at an early stage and it many barriers but we need to keep working takich inicjatyw, jak stworzenie społecznego became apparent that this was a group with on it, and we need to keep offering and slowly ogrodu w Caldmore oraz akcja sprzątania a lot of dynamic and a lot of potential. It’s one Jakim wyzwaniom musieliście stawić czoła? more and more people will get involved. miasta pod hasłem „Czyste Caldmore”. of those rare times in life when people come W.L.: W aktualnej sytuacji zdobycie funduszy together and they click, when you have the zawsze będzie dla nas wyzwaniem, podobnie Stella Porter: We need to work more on Family right group of people around the table… And jak zmiany polityczne. Grupy podobne do naszej involvement and to get people to stay for the Na czym polega siła waszej grupy i jakie są this is a significant factor in the success of the bardzo łatwo uzależniają się od określonej whole day and not just for the bits they want wasze najważniejsze osiągnięcia? story. When you have that momentum and skill opcji politycznej, więc w ciągu najbliższych lat to see. We need to get more people involved. W.L.: Działam w tej grupie od samego set that you could never have planned for. będziemy musieli jakoś rozwiązać ten problem. Capacity is a big issue if we want to grow. początku i dzięki temu mam świadomość jej wielkiego potencjału oraz energii. To G.B.: What it is great at is galvanising people, G.B.: Wciąż szukamy sposobów na jeden z nielicznych przypadków, gdy grupa it’s about drawing spirits together, and building zaangażowanie całej społeczności lokalnej. Can you identify any Impacts on local people osób zgromadzonych wokół stołu w jednej enthusiasm and it’s a great enabler as well. Musimy stawić czoła wielu zjawiskom opisanym and local organisations?

60 UK / Caldmore UK / Caldmore 61 w „Raporcie Cantle’a”. Nadal natykamy S.P.: From the School’s point of view I can nowych problemów, ponieważ dopuściliśmy do Community się na potężne przeszkody, ale ciągle nad say that it is great at parental involvement. głosu osoby, które nigdy wcześniej w nic się nie tym pracujemy, oferujemy pomoc w ich Parents want to know what is going on and angażowały. Wciąż musimy znaleźć wspólny cel Empowerment pokonywaniu i z wolna coraz więcej osób how they can get involved. The school is now dla wszystkich członków społeczności, jednak and Sustainability będzie się angażować w nasze projekty. known as the place where it happens and the udało nam się stworzyć kanały komunikacji tam, children themselves are getting more and more gdzie jak dotąd nie było żadnej współpracy. Mark Webster Stella Porter: Musimy zachęcić do udziału involved. I personally think people are mixing w festiwalu całe rodziny oraz przekonać that little bit more. We are getting people in A.H.: Przed rozpoczęciem naszej działalności publiczność, że warto zostać na wszystkich, from the Polish community and from different Caldmore pojawiało się w mediach Community Empowerment is a concept a nie tylko na wybranych wydarzeniach danego communities who also want to take part in it. wyłącznie w kontekście negatywnym. Pisano that has been is use for several decades dnia. Powinniśmy też aktywizować większą liczbę They have been to the festival and seen that o narkotykach, przestępczości i strzelaninach… but that particularly came to prominence osób do działania. Chcemy się rozwijać, więc it is for everyone. We now have a greater mix W prasie nie było żadnych pozytywnych during the Blair government of New Labour liczebność naszych szeregów jest bardzo ważna. of cultures at the school and hopefully this informacji o mieście. Dzięki festiwalowi in the years running up to their election will go on to have an impact on the Festival. Caldmore zaczęło być postrzegane jako defeat in the 2010. Linked inextricably to the społeczność wielokulturowa, a jej członkowie concepts of participation and citizenship, W jaki sposób wasza działalność wpłynęła na W.L.: The delivery of the first festival was jako aktywnie zaangażowani w promocję the idea was outlined in the Department of mieszkańców i organizacje? probably more significant that we realised i wsparcie społeczności lokalnej. W oczach Communities and Local Government White S.P.: Muszę przyznać, że obserwujemy o wiele since it signalled to people that here is a group rady miejskiej staliśmy się grupą organizującą Paper 2008, Communities in Control Real większą aktywność rodziców, którzy chcą that can do it rather than just talk about it. We wzorcowe wydarzenia kulturalne dla całego People Real Power5. This was a vision of wiedzieć, co się dzieje i w jaki sposób mogą się have won a lot of influence because we are miasta, co zaowocowało między innymi tym, confident empowered communities taking zaangażować w życie naszej szkoły. Dziś jesteśmy seen as group that works towards solutions że radni poprosili nas o organizację miejskich over responsibility from government for key znani z różnych wydarzeń, a nasi wychowankowie rather than just presenting problems. Locally, obchodów jubileuszu koronacji królowej. aspects of local and community based services. coraz częściej włączają się w ich organizację. I think we have stimulated cross-cultural The concept and vision has largely been Wydaje mi się również, że tutejsi mieszkańcy communication and discussion. Sometimes Rozmawiał Mark Webster incorporated into the present UK government’s zaczęli się nieco bardziej integrować. Jest wielu that has lead to more difficulties because notion of the “The Big Society” which has chętnych do pomocy Polaków oraz przedstawicieli people are engaging who weren’t engaging underpinned many of its new initiatives in innych nacji. Wszyscy przekonali się, że festiwal before. We still have another step to go to community development and community to naprawdę propozycja dla każdego. Dziś nasza build towards a common purpose for everyone, organising. The Big Society agenda finds its szkoła stanowi istną mieszankę kultur i mam but at least now we have communication Community clearest articulation in the Government’s own nadzieję, że z czasem zostanie to odzwierciedlone were before there was no interaction at all. legislation passed in 2011 and has informed w różnorodności wydarzeń festiwalowych. empowerment the development of its flagship scheme in A.H.: Before we started, Caldmore used to be i zrównoważony community organising, Locality, which appears W.L.: Zorganizowanie pierwszej edycji festiwalu in the papers for negative things. For drugs, to be the vehicle of choice that will drive the miało prawdopodobnie znaczenie o wiele crime, shootings… There was never anything rozwój community agenda for the next few years. większe, niż się nam wydawało, ponieważ positive about Caldmore. But with Caldmore Mark Webster pokazało mieszkańcom, że istnieje grupa ludzi, Village Festival, we actually got Caldmore Writing in the introduction of the White Paper która woli zająć się konkretnymi działaniami recognised as a multicultural community with in 2008 the then Prime minister, Gordon Brown zamiast tylko opowiadać o pomysłach i planach. people doing things actively to promote their wrote, “This is not about making people sit in Fakt, że zajmowaliśmy się raczej szukaniem community. We are recognised by the Council Community empowerment (czyli wzmocnienie, meetings on wet Tuesday nights, it is about rozwiązań niż wskazywaniem kolejnych now as a group doing beacon events for the aktywizacja społeczności) to koncepcja obecna helping citizens to get involved when they problemów, zyskał nam wielu zwolenników. whole town to the point this year where we w polityce brytyjskiej od co najmniej kilku want to on their own terms – paving the way Wydaje mi się, że udało nam się również hosted the Council’s Jubilee celebrations. dekad. Nabrała ona szczególnego znaczenia for a new style of active politics that not only pobudzić mieszkańców do międzykulturowych w ostatnich latach rządów laburzystów pod wodzą gives people a greater say but ensures that dyskusji i współpracy. Czasem prowadziło to do Interviewed by Mark Webster Tony’ego Blaira, przed ich porażką wyborczą their voices are heard and that their views

62 UK / Caldmore UK / Caldmore 63 w 2010 roku. Idea ta, nierozerwalnie związana will make a difference. And it is an agenda for większego zaangażowania się w główne decyzje above all is that it is important to keep changing z pojęciami uczestnictwa i obywatelstwa, empowerment that reaches right across the dotyczące lokalnego sektora usług publicznych. and developing if you are not to be caught in została nakreślona w opublikowanym przez board, from supporting people who want to take To są właśnie założenia, które leżą u podstaw this Big Society trap which threatens many Wydział do spraw Społeczności i Samorządów an active role in their communities to giving naszej reformy systemu usług publicznych organisation’s long term sustainability. Lokalnych (Department for Communities and them better access to information and the – przekazanie władzy profesjonalistom Local Government) w 2008 roku dokumencie, chance to get more involved in key local public z pierwszej linii frontu oraz użytkownikom. Dzięki zatytułowanym Communities in Control: Real services. These themes lie at the heart of our temu otrzymają oni zdecydowanie większy People, Real Power6 (Społeczność u steru: public service reform agenda – the transfer wpływ na kształt świadczonych im usług”7. prawdziwa władza dla prawdziwych ludzi). of power both to front-line professionals and Opisano w nim wizję silnych społeczności, to users, who we want to be able to play a far Doświadczenia związane z organizacją festiwalu które przejmują z rąk rządu kontrolę nad greater role in shaping the services they use.6 w Caldmore pokazują zarówno dobre, jak i złe najważniejszymi aspektami usług na rzecz strony takiej polityki. Organizatorzy festiwalu środowiska lokalnego. W dużej mierze wizja The Caldmore Village Festival’s experiences zostali bez wątpienia umocnieni i zaktywizowani ta znalazła odzwierciedlenie w propagowanej illustrate both the strength and weakness of this jako społeczność, udało im się uzyskać przez obecny brytyjski rząd koncepcji „Wielkiego policy and approach as a means of delivering wsparcie ze strony niezliczonych wolontariuszy, Społeczeństwa” (The Big Society), w której community based services. As a community pozyskać niezbędne środki i pomoc organizacji położono podwaliny pod nowe inicjatywy group they have clearly been empowered and partnerskich. Ceną ich sukcesu okazała się służące rozwojowi i lepszemu zorganizowaniu enlisted the support of a myriad of volunteers jednak stopniowa utrata środków finansowych społeczności lokalnych. Założenia The Big Society and levered resources and help in kind from ze strony instytucji samorządowych, takich znalazły najpełniejszy wyraz w ustawodawstwie a range of partnership organisations. However, jak Urząd Miasta, które były przeznaczone na przyjętym w 2011 roku; pozwoliło ono part of the consequence of their success has współfinansowanie festiwalu i powiązanych na rozwój flagowego programu „Locality” been the reduction over time of the levels of z nim projektów. Zauważywszy sukces festiwalu, (Lokalność), który przez kilka najbliższych lat financial support that agencies like the Council instytucje uznały, że rozsądniejszym wyjściem będzie prawdopodobnie głównym motorem have been prepared to invest in the festival będzie dofinansowanie projektów cieszących napędowym działań na rzecz społeczności. and its many projects. Not unreasonably się mniejszym wsparciem publicznym. Stawia to these agencies have seen the success of the pod znakiem zapytania cały model community We wstępie do dokumentu Communities in CVF and believed that support may be better empowerment – zakłada się bowiem, że można Control, napisanym przez ówczesnego premiera targeted to less successful organisations. This organizować takie inicjatywy jak festiwal bardzo Gordona Browna na potrzeby opublikowanej calls into question this model of community małym lub wręcz zerowym nakładem środków na w 2008 roku Białej Księgi, czytamy: empowerment as it is based on the assumption koordynację i realizację. W najbliższych latach „Nie chcemy zmuszać ludzi do wychodzenia that initiatives like the festival can be delivered pomysłowość organizatorów festiwalu zostanie z domu w deszczowe wtorki i uczestnictwa at little or no cost for co-ordination and delivery. wystawiona na wiele prób, wciąż bowiem będą się w zebraniach, chcemy natomiast zachęcić The ingenuity of CVF is going to be severely starali zrobić więcej za mniej. Ich doświadczenia obywateli, aby angażowali się w życie tested over the next few years as the group to niezmiernie trudna lekcja aktywizacji społeczności – wtedy, kiedy sami uznają to za attempt to continue to deliver more with less społecznej. Działając w społecznościach istotne. Tworzymy w ten sposób podwaliny nowej and without doubt their experience sums up o ograniczonym dostępie do wsparcia, natykamy polityki opartej na aktywności, dzięki której głos what is the most difficult lesson of community się na wiele potrzeb, którymi nie zajmują się ludzi będzie nie tylko lepiej słyszany; obywatele empowerment. That being, that when you work żadne organizacje. Brakuje również perspektyw zyskają pewność, że ich opinia ma wpływ na in communities with few resources, what you na ich zaspokojenie w przyszłości. Bogate rzeczywistość. Potrzeba wzmocnienia sięga uncover is a range of unmet need which no doświadczenie i umiejętności nabyte przez wszystkich dziedzin naszego życia, a ludzie, agency is prepared to recognise or fund in the organizatorów festiwalu w Caldmore pokazują którzy chcieliby odgrywać aktywną rolę w życiu long term. Clearly Caldmore Village Festival przede wszystkim, że jeśli chce się uniknąć własnych społeczności, powinni mieć zapewniony bring a wealth of experience and skills to the pułapek The Big Society, najważniejsza staje się lepszy dostęp do informacji oraz możliwość table and what their learning demonstrates elastyczność w obliczu zmian oraz ciągły rozwój.

64 UK / Caldmore UK / Caldmore 65 Oczekiwanie Rozmowa z Katarzyną na końcu świata Skubisz i Dawidem – 69 – Tarnowskim Waiting at the – 73 – End of the World Interview with Katarzyna Skubisz and Dawid Tarnowski

Infekcja artystyczna. Daj się zarazić! – Projekt „Młodzi Artistic Infection. menedżerowie Get Infected! kultury” Rola – 77 – bibliotekarza The “Young miejscowego Managers of (1922) Culture” – 82 – Jak działa The Role of lider? a Local Librarian – 80 – (1922) How Does a Leader Work?

1 See: Graham Fee, Our Healthier Nation, Walsall NHS, 2008, http://pct.walsall.nhs.uk/Library/PublicHealth/PH0009- GF0806.pdf [10.11.2012]. 2 Community Cohesion: A report of the independent Review Team Chaired by Ted Cantle, The Home Office 2002, http:// image.guardian.co.uk/sys-files/Guardian/documents/2001/12/11/communitycohesionreport.pdf [10.11.2012]. 3 http://www.thenottinghillcarnival.com [10.11.2012]. 4 http://www.stpaulscarnival.co.uk [10.11.2012]. firlej 5 Available at http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20100407022214/http://communities.gov.uk/publications/ communities/communitiesincontrol [10.11.2012]. 6 Ibid., p. I.

66 UK / Caldmore ►►W ramach projektu Infekcja artystyczna. ►►In the frame of the projekt Artistic Infection: Daj się zarazić! we współpracy z biblioteką Get Infected! the District Public Library Oczekiwanie Waiting at the zorganizowano m.in. gwiazdkowy koncert was involved in organising the following na końcu świata End of the World wokalny z udziałem dzieci, w środku zimy events: a Christmas vocal concert with zaproszono mieszkańców na gorący children taking part; a hot evening of Anna Dąbrowska Anna Dąbrowska wieczór kultury brazylijskiej, nakręcono Brazilian culture in the dead of winter; film dokumentalny o wspomnieniach a documentary film recording the memories najstarszych mieszkańców, zrealizowano of the oldest people in the village; and an Kilka miesięcy temu Lublinem wstrząsnęła A few months ago, the city was Lublin was widowisko w przestrzeni publicznej. open-air performance staged in public rozpowszechniana na forach i w serwisach rattled by the news of a humorous map that Kluczem dla każdego działania było łączenie space. The key to each of these activities społecznościowych mapka, która przedstawiała had gone viral on internet forums and social potencjału lokalnego (np. ciekawej historii), was the combination of local potential Polskę z wyszczególnionymi regionami. Każdy networks. The map showed Poland divided into potrzeb (brak okazji do spotkania) oraz (e.g. fascinating stories) with the need z nich był opatrzony mocno stereotypowym its various regions. Each region was marked tworzenia sytuacji, które dotychczas były to create a situation that had previously rysunkiem, dotyczącym skojarzeń, jakie budzi. with a drawing that laid bare the stereotypes lokalnie nie do pomyślenia (happening). been unimaginable (i.e. a happening). The I tak Poznańskie to pyry i koziołki, w Kieleckiem associated with that part of the country. The W efekcie projektu powstało Stowarzyszenie It’sUsTogether Association came into being „wieje” i Liroy, Warszawa to „stolyca”, mafia Poznań region was marked with potatoes and „ToMyRazem”, które prowadzi świetlicę through this project. The Society now runs i Okęcie. W miejscu Lubelskiego pojawiła się zaś rams, the Kielce region was shown as being środowiskową i kontynuuje działalność an arts community centre and carries on wielka czarna plama z czerwonym napisem „co the windswept abode of rapper Liroy, Warsaw rozpoczętą podczas projektu. from where the project left off. to?”. Spodziewano się choćby napisu „Polska was derided as the capital with the mafia and B”, przełknięto by nawet Ukraińców, uporano Okęcie Airport illustrated, etc. In the place where ►►Pomysłodawcą projektu był 23-letni ►►The project was the brainchild of 23-year-old by się jakoś z cebularzami, nawet skojarzenie the Lublin region should have been, there was Dawid Tarnowski, który zaangażował do Dawid Tarnowski. Tarnowski managed to get z Majdankiem, byłym obozem zagłady, nothing but a black dot with the inscription: współpracy innych mieszkańców Firleja other Firlej residents – from middle school byłoby lepsze niż to nieszczęsne „co to?”. “What’s there?”. People expected there would at – od gimnazjalistów przez bibliotekarki students, to librarians to the village head – least be a caption reading “B-Poland” (denoting aż do władz gminy. W efekcie kilkanaście involved. A dozen or more people aged 16 to the lesser part of the country), they would have osób w wieku od 16 do 33 lat wymyślało, 33 started coming up with ideas, doing the planowało, promowało i działało. Robili planning, and promoting the project. These to po raz pierwszy. Do wspólnych działań people were doing all this for the first time. zaprosili m.in. nauczycieli, instruktorów, They then invited other villagers – including księży, pasjonatów, twórców. W „Infekcji” teachers, the parish priest, activists and wzięło udział ponad 600 osób. artists – to come on board. All told, over 600 people took part in the “Infection” project.

►►styczeń – czerwiec 2011 ►►January – June 2011

►►Firlej, siedziba gminy, pow. lubartowski, ►►Firlej: Seat of the Firlej Administrative woj. lubelskie District, Lubartów County, Lublin Province

►►Projekt zrealizowano w ramach ►►The project was run as part of the programu „Młodzi menedżerowie kultury “Young Managers of Culture in Libraries” w bibliotekach” Towarzystwa Inicjatyw programme of The “ę” Association for Twórczych „ę”. Był on częścią „Programu Creative Initiatives. This is turn was part Rozwoju Bibliotek”, finansowanego ze of the Library Development Programme, środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji funded by the Polish-American Freedom Wolności. Dodatkowe fundusze przyznał Foundation. Extra funds were also donated Urząd Gminy. by the local District Council.

68 PL / Firlej Nie sposób zrozumieć współczesnej borne the legend “Ukrainians” with dignity, they rozpryskuje, rozpyla, rozrzuca, rozstrzela, stopped somewhere around Olsztyn, about rows, Lubelszczyzny bez kontekstu historyczno- would have accepted being associated with rozszczepia, roztapia, rozśnieża, roztacza, marriages, children... sometimes about returning społecznego. Ale pamięć i tożsamość onion buns, they would even have understood roztrwania, rozwiązuje. W Międzylesiu to their fathers’ land – which was by then being Lubelszczyzny rozciąga się wokół trudnych the obvious association with the Majdanek deszczowo. Pod dawnym budynkiem straży cultivated by someone else... The sound of „zniknięć” i pustych miejsc. Dziś często nie Nazi death camp... anything would have been stoi pan Bazyli. Pytam o szkołę. Przed zielonym a car horn. A white Volkswagen Transporter van ma się już z kim konfrontować. Wszystko better than the question “What’s there?”. budynkiem nie ma ławki, z górnych okien parks in front of the village cultural centre. The rozsypuje się pod naporem nieskończenie zniknęły firanki pani dyrektor. Przez okno shop on wheels has arrived. End of epic. As you długich ciągów liczb. Majdanek, Sobibór i Bełżec It is impossible to understand the complexity widać tablicę z przyczepionymi rysunkami pass the last of the white crosses, you can see zamykają historię Żydów. Ślady nie świadczą, of contemporary Lublin and the surrounding Szymka. Łatwo zauważyć postępy. the derelict piggeries and storehouses of the jakbyśmy byli tu zawsze tylko my. Czyli kto? region without knowing something about the state-owned farms that used to be run under historic and social context. But the memory Na Lubelszczyźnie w zastraszającym tempie the communist regime. This is a broken area. Mieszkańcy miasteczek i wiosek Lubelszczyzny, and identity of the Lublin region is full of likwiduje się masowo szkoły. Jak nie ma położonych malowniczo nad Bugiem wzdłuż “disappearances” and empty spaces. There is szkoły, to znak, że za kilka lat zniknie i wioska. Things are not falling into place. They are granicy polsko-ukraińskiej, odpowiadają zwykle, no one to confront about this. Everything has A zaczęło się chyba od świetlic wiejskich. disabled, disadvantaged, disagreeable, że są tutejsi. Nim zapytasz, usłyszysz język, fallen apart under the pressure of infinitely long Potem padły wielkie gospodarstwa państwowe. disappointing, disappearing, disapproved of, w którym omawiają codzienność, a czasem rows of numbers. The Majdanek, Sobibór and Zostały po nich puste hale i bloki z ciasnymi disarrayed, disassociated, disbanded, discarded, i ten drugi, w którym odbywają gadki z Bogiem. Bełżec Nazi death camps closed the Jewish mieszkaniami, poustawiane w niejasnym discordant, discredited, disdained, diseased, Tym trzecim powiedzą ci dzień dobry. Im chapter in Polish history. The indications porządku na polu. No i te szkoły-tysiąclatki, disenchanted, disfavoured, disgraced, disguised, dalej na południe, w stronę Bieszczad, tym are that we are not the only ones who have kropka w kropkę podobne. Tymczasem disfigured, disgusting, dishevelled, disheartened, bardziej las gęstnieje, a w lesie stoją białe ever been here. But who are “we” exactly? chodnik przy gminnym ośrodku kultury zdążyły disillusioned, disinclined, disinterested, kamienne krzyże. Dzięki nim odgadujemy porosnąć kwitnące pokrzywy. W miasteczkach disintegrated, dislocated, disorganised, przestrzeń po tych, którzy wyjechali i nie The residents of the many picturesque towns szkoły jeszcze są, są i domy kultury. I dzieci. displeased, dissipated, distressed. It is rainy in wrócili. Bo uznano, że nie powinni być tutejsi. and villages sprinkled along the River Bug that Socjalizację na trzepaku zajęła socjalizacja Międzylesie. I come across Mister Bazyli outside marks the border between Poland and Ukraine przez nowe media, więc w upalny dzień o 16 the Fire Brigade. I ask him for directions to the Czasem z przelotnej rozmowy na ławce robi will tell you they are native to the land. Even nie słychać głośnych rozmów przy lodziarni. school. There are no benches in front of the się epopeja: o burzeniu cerkwi przez polskich before you ask them anything, you are bound to Za to pod sklepem od lat socjalizują się ci building and the window of the headmaster’s żołnierzy w trzydziestym ósmym, o ukrywaniu hear their everyday language. If you are lucky, sami panowie. Piją marny alkohol za marne office has no curtains. Through the window ikon, a potem siebie, o tym, jak trzeba było you just might hear the language they use to grosze. Wiek traum zesłał czas bierności I can see a blackboard with Szymek’s work załadować się na wóz drabiniasty, jak się talk to God. They will bid you “good morning” i oczekiwania na zmianę. Więc czekają. Już pinned to it. It is easy to see his progress. jeszcze oglądano za nieskoszonym polem, in yet another language. The further south you nie małorolni chłopi, jeszcze nie mieszczanie. jak w Olsztyńskiem zatrzymał się pociąg, head towards Bieszczady, the thicker the woods Z łatwością obsługujący ludową religijność Schools are being closed down en masse in the o kłótniach, małżeństwach, dzieciach, czasem and the greater the number of white stone zamkniętą w kolorowych obrazkach. Nie mamy Lublin region. And once the school goes, the o powrocie na ojcowiznę, którą obrabiał już ktoś crosses in the forest. These mark once inhabited oświeceniowej tradycji religijności. Przed village is on borrowed time. The village culture inny... Coś trąbi. Biały volkswagen transporter places where people left, never to return. It wojną miasta i miasteczka Lubelszczyzny houses were the first institutions to be closed zatrzymuje się pod wiejską świetlicą. Sklep was decreed that they were not to be here. zamieszkiwali chasydzi, a nie świecka down. Then it was the huge State Farms. All that przyjechał. Koniec epopei. Za ostatnim białym żydowska inteligencja. Oczekiwanie na koniec remains of them are empty halls and residential krzyżem zieją puste chlewnie i magazyny A fleeting conversation on a park bench can świata nie determinuje jednak wszystkich. buildings full of tiny apartments huddled together pegieerów. Przestrzeń zdekompletowana. morph into a full-blown epic about Polish soldiers in the middle of fields. And those post-war demolishing an Orthodox church in 1938, about Standardowy program domu kultury opiera “millennium schools” are like peas in a pod. To się nie układa. Rozdmuchuje, rozpyla, people hiding icons – and later each other, się na stole pingpongowym i czynnej Meanwhile, the pavement outside the district rozchodzi, rozpada, roztrzepuje, rozkłada, about how they had to pack all their belongings również w soboty bibliotece. Do innych cultural centre is overgrown with nettles. The rozczepia, rozbija, rozdaje, rozdyma, rozrywa, into a horse-drawn cart, how they could not zaproszono seniorów, odremontowano sale schools and culture houses in the towns have rozsypuje, rozgałęzia, rozgania, rozlatuje, take their eyes off their unharvested fields i zatrudniono w nich młodych po studiach been spared. There are children there too. rozpisuje, rozpętuje, rozpływa, rozpościera, fading away in the distance, about how the train z animacji kultury. Dzięki dotacjom powstają Where kids used to hang around the rug dusting

70 PL / Firlej PL / Firlej 71 inicjatywy związane z lokalnością, mocno stand – a staple of Polish backyards – they now Rozmowa border, i.e. the River Bug, which also happens to skoncentrowane na „małej ojczyźnie”, jej socialise via the new media, so you no longer be the EU and Schengen Area border. You know – historii i wyjątkowości. Zaledwie garstka hear those high-pitched conversations outside z Katarzyną all those people coming here to study and work, z nich podejmuje „trudne tematy”, większość the ice cream parlour after four. However, you Skubisz i Dawidem living in migrant hostels, and dreaming of a better ogranicza się do walk z okresu II wojny will definitely find men chatting outside the life for their children. The former multiculturalism światowej, pomników bohaterów, czasem general store, where they buy their cheap and Tarnowskim that went with being a borderland, and szuka się ważnych osób wywodzących się nasty liquor with whatever small change they can – organizatorami consequently identity issues, has been replaced z naszego miasta, częściej wizytujących scrape together. The age of trauma has given with cross-border business contacts. władców i wodzów. Ale wydaje się, że to trend way to a time of passivity and waiting for change. „Infekcji ogólnopolski. No i namiętnie i z ogromnym And so the men wait. They’re no longer farmers artystycznej” We do not teach either the old or the young zaangażowaniem zbiera się opowieści. Młodzi but they’re not yet townspeople. Folk religiosity, how to live in an open, democratic country. chodzą od domu do domu w poszukiwaniu as encapsulated in coloured pictures, comes Most people in the cities and towns of the „prawdy o tamtych czasach”, ale chyba też naturally to them. Poland does not have a strong Dawidzie, Kasiu – kim jesteście? Lublin region are unaware of the impact their argumentu, dla którego wciąż tu się jest (a nie tradition of enlightened religiosity. The Jews who local government has on their lives and young na przykład w Warszawie). Jakbyśmy cały lived in the Lublin region before the war were D.T.: Jestem bibliotekarzem, ale bibliotekarzem- people don’t even bother to vote. Often, the first czas musieli się usprawiedliwiać, dlaczego Hasids, not secular intellectuals. Waiting for the animatorem, dość nietypowym. Pełnię też conscious decision they make is the decision to tu mieszkamy – na tym końcu świata. end of the world, however, is not for everyone. kilka funkcji, które wiążą się z rolą animatora leave. And educated young people rarely come w mojej miejscowości – jestem radnym, działam back. If I were asked what activities we most Na mapie podejmowanych aktywności brak The standard programme of a culture house w grupach nieformalnych, organizacjach needed, it would be these – so we could fight for jednak inicjatyw obywatelskich, strażniczych revolves around a table tennis table and a library społecznych i stowarzyszeniach. Dzięki tym this place and fill in that black void on the map. i związanych z prawami człowieka. Rzadko open on Saturdays. Some centres have reached organizacjom mogę wypłynąć także poza rozmawiamy o nowych „obcych”, legalnie out to the elderly, done up their rooms and hired bibliotekę. Od roku 2011 jestem związany i nielegalnie przekraczających granicę – young Cultural Animation Studies graduates. z Lokalną Grupą Działania, funkcjonującą na tę jedną, na Bugu właśnie, granicę Unii Projects connected with localness and having terenie powiatu lubartowskiego. Stowarzyszenie Europejskiej, strefy Schengen – studiujących, a strong focus on the “little homeland” – with „Doliną Wieprza i leśnym szlakiem” zrzesza Interview with pracujących, mieszkających w ośrodkach dla all its history and uniqueness – are being siedem gmin z naszego powiatu, a ja pełnię w nim cudzoziemców i marzących o lepszym życiu realised with the aid of subsidies. Very few tackle funkcję wiceprezesa. Poza tym udało się wspólnie Katarzyna Skubisz dla swoich dzieci. Dawną wielokulturowość, “difficult topics”; most are confined to World założyć Stowarzyszenie „ToMyRazem”, którego and Dawid związaną z pogranicznością tego terenu, a co War II battles and statues of heroic figures. jestem prezesem. Działamy animacyjnie na za tym idzie – z kwestiami tożsamościowymi, Projects occasionally seek out important people terenie gminy Firlej i nie tylko, realizując własne Tarnowski – the zajęły międzykulturowe kontakty handlowe. born in a given city, although more often than pomysły, ale także propozycje mieszkańców. organisers of not they settle on visiting political and authority Nie uczymy ani starszych, ani młodszych figures. But this seems to be a nationwide trend. K.S.: Jestem obecnie studentką kierunków: the “Artistic życia w demokratycznym otwartym państwie, Collecting stories is also popular. Young people pedagogiki oraz pracy socjalnej na Uniwersytecie Infection” project większość mieszkańców miast i miasteczek go from door to door in search of the “the truth w Lublinie. Od kiedy mamy Stowarzyszenie, Lubelszczyzny nie wie, jaki ma wpływ na about those times” – and probably a rationale włączam się w działania, mam więc dodatkową rzeczywistość swojego miasta czy gminy, for not having left the region (e.g. for Warsaw). pracę tutaj w Firleju – prowadzę zajęcia z dziećmi Dawid, Kasia – tell us something about a młodzi nie chodzą na wybory. Najczęściej It is as if we had to constantly justify why we w świetlicy. Jestem w pewnym sensie animatorem. yourselves. pierwszym wyborem, którego dokonują, want to live here – at the end of the world. D.T.: I’m a librarian, but I’m a librarian-animator, jest decyzja o wyjeździe. Wyedukowani so I’m fairly atypical. I also perform a number w zdecydowanej większości nie wracają. The list of activities carried out, however, has Oboje użyliście tego sformułowania – animator. of other functions linked to the role of animator I gdybym miała typować, takich działań no civic, neighbourhood watch, or human Co to dla was znaczy, kim jest taka osoba? in my home town – I’m a councillor, and najbardziej tu trzeba. Aby zawalczyć o to rights initiatives. We seldom talk about the new K.S.: To ktoś, kto realizuje działania a member of a few informal groups, social miejsce i wypełnić czerwony znak zapytania. “outsiders” legally and illegally coming across the prokulturalne, prospołeczne. organisations and associations. It is thanks

72 PL / Firlej PL / Firlej 73 D.T.: Dla mnie animator to taka osoba, która to those organisations that I can make an się, że coś takiego się dzieje”, „Czy będzie knowledge and potential of the older people was w miejscu, gdzie wcześniej niewiele się działo, impact that goes beyond the library. Since następne?”. Po każdej akcji pojawiały się pytania: not being fully utilised either. I wanted everyone aranżuje działania, wydarzenia, spotkania 2011, I’ve been involved in the Lokalna Grupa „Co będzie dalej?”. Poza tym władze samorządowe to find their own place in the project – if not in – angażuje innych ludzi i daje im szansę Działania (Local Activity Group), which operates i wójt gminy okazały nam wsparcie – mieliśmy the very first action, then in the following one uczestniczyć w tym, co wspólnie wypracowali. in Lubartów County. Seven districts of our wolną rękę i pole do popisu. Obecnie wójt także or the one after that. Interest grew with every county are members of the “Dolina Wieprza zaangażował się w działalność stowarzyszenia event and workshop. This is a source of pride i leśnym szlakiem” (Along the Wieprza Valley – to rodzaj poparcia dla naszej inicjatywy. Nigdy – after only six months of operation, we had Skąd się wziął pomysł na „Infekcję”? and Forest Trail) Association. Apart from that, nie odmawia, kiedy potrzebujemy pomocy. ten activists and interest was immense. We D.T.: Pomysł pojawił się w związku z wstępnym we’ve managed to found the “ToMyRazem” were handing out so many invitations, posters... rozeznaniem wśród mieszkańców. Na etapie (It’sUsTogether) Association, of which I am the K.S.: Współpraca ze szkołą także ułożyła so much of everything. It’s incredible what pisania wniosku wiedziałem, czego oczekują chairman. We operate as cultural animators się bez problemu – zaprosiliśmy panią od we achieved given the little money we had. mieszkańcy, widziałem zapotrzebowanie na in the Firlej district, implementing our own śpiewu, panią wuefistkę – bardzo chętnie działania dla dzieci ze szkoły podstawowej, ale ideas as well as those the residents put forth. się zaangażowały i przejęły swoją rolą. Poza dostrzegałem też brak wykorzystania wiedzy tym – bank, sklepy, miejsca publiczne. Kasia, how did you react when Dawid told you i potencjału osób starszych. Chciałem, żeby K.S.: I’m a student at the Teaching and Zostawialiśmy informacje o akcjach finałowych, what he wanted to do here? każdy po trochu mógł się odnaleźć w tym Education and the Social Work faculties of żeby ludzie, którzy tam docierają, zobaczyli K.S.: I was all for it as we’d been trying to do projekcie – jeżeli nie w pierwszej akcji, to aby Lublin University. I’ve been involved with the plakat czy ulotkę. Nie tylko w samym Firleju, something locally for a long time. Once we’d znalazł cząstkę siebie w następnej. W efekcie Association ever since it was founded, so I have ale także w pobliskich miejscowościach. diagnosed what the local people needed, zainteresowanie wzrastało z każdym kolejnym an additional job as a children’s instructor we knew we weren’t going to be bored. wydarzeniem i następnymi warsztatami. To at the local cultural centre here in Firlej. jest powód do dumy – tylko pół roku działania, I suppose you could say I’m an animator. Co było najważniejsze w tym projekcie? D.T.: The whole group decided what events dziesięć zaangażowanych osób, a tak ogromne D.T.: Najbardziej zaskoczyło mnie stworzenie we were going to arrange at the application zainteresowanie, tyle zaproszeń, tyle plakatów, filmu i kontakt ze starszymi osobami. Tego nikt stage. The ten of us got together and tyle tego wszystkiego. To jest niesamowite, że z tak You both used the term “animator”. What does wcześniej tu nie robił. Zainteresowanie po tej akcji brainstormed for ideas. It was teamwork małych pieniędzy powstało coś tak wielkiego. this mean to you, how do you interpret this było naprawdę ogromne – wszyscy chcieli zobaczyć from the word go. I can’t take all the credit. role? film, posłuchać tych historii. Poza tym projekt K.S.: Someone who engages in pro- dał mi start w przyszłość, w zapoczątkowanie Kasiu, jak zareagowałaś, gdy Dawid powiedział cultural and pro-social activities. stowarzyszenia z grupą ludzi, którzy też chcieli How have the inhabitants of Firlej reacted to o tym, co chce tutaj robić? podjąć wyzwanie i podpisali się pod tym obiema what you’re doing? K.S.: Entuzjastycznie, bo od dawna próbowaliśmy D.T.: To me, an animator is someone who rękami, jednocześnie dając mi wotum zaufania – D.T.: Whenever I walk down the street in my coś tutaj zorganizować. Kiedy stawialiśmy arranges activities, events and meetings wybierając na osobę prowadzącą ten cały samolot village, I hear things like: “it’s great”, “I’m glad wcześniej diagnozę, czego ludzie potrzebują, in a place where not a lot had been z bagażem doświadczeń i zbierającą następne that something like this is happening”, “when’s wiedzieliśmy, że nie będziemy się nudzić. happening, gets other people involved doświadczenia. Półroczny projekt sprawił, the next event?”, etc. After each action we and gives them a chance to take part że ludzie zobaczyli, że coś robię, że działam run, people ask us what’s coming up next. D.T.: Na etapie pisania wniosku całą grupą in what they’ve all been working on. z dzieciakami, że przyciągam osoby młode, Besides, we’ve had the local government podejmowaliśmy decyzję, jakie to będą że w to wszystko wkręcają się jeszcze osoby authorities and the District Head behind wydarzenia. Zebraliśmy się całą dziesiątką starsze, rodzice: cały czas coś się dzieje, jedni us. That’s given us a free hand. The District i była burza mózgów. To od początku była Where did the idea for the “Artistic Infection” wchodzą. a drudzy wychodzą. Biblioteka stała się Head is now involved in the Association – praca zespołowa, nie tylko moja. project come from? miejscem kulturalnym i to miejsce tętni życiem. it’s his way of supporting our initiative. He D.T.: The idea was born out of the conversations never knocks us back when we need help. I had with the residents here. I knew what the Jak mieszkańcy zareagowali na wasze działania? locals were expecting at the application stage. Co teraz robicie? K.S.: Our collaboration with the school went D.T.: Gdy idę chodnikiem przez moją miejscowość, I could see the need for activities aimed at K.S.: W jednym z pomieszczeń biblioteki smoothly – we invited the music teacher and słyszę takie komentarze: „Bardzo fajnie”, „Cieszymy primary school children, but I noticed that the prowadzimy własną świetlicę i współprowadzimy the PE teacher to take part in the project –

74 PL / Firlej PL / Firlej 75 z Gminną Biblioteką Publiczną Pracownię they were happy to get involved and were różne osoby i razem spędzamy miło czas; What do people get out of participating in Orange – to są miejsca, które przyciągają really into their roles. We asked the school żeby to była praca, z której czerpiemy korzyści such events? przede wszystkim dzieci. Zauważamy, że to put up announcements about upcoming i która jest dla nas czymś ważnym. Efekty zajęcia, które organizujemy, te gry i zabawy events so that people who came to the school takiej pracy przyjdą same, bez poszukiwań. D.T.: I get the impression – and this is often animacyjne, naprawdę mają na nie wpływ. To could see the posters or leaflets. We did this the case – that people are shut off from each dzieci dają nam pozytywnego kopniaka, aby in surrounding villages too, not just Firlej. Rozmawiała Agnieszka Pajączkowska other, they don’t seek out new opportunities... działać dalej, być w stowarzyszeniu, znajdować they generally just sit at home. They’re afraid of czas, aby tutaj przyjść i organizować zajęcia. going out or simply don’t have anywhere to go. What was the most important thing about the We wanted to embolden them, to encourage project? them to meet more often and learn new things. Co ludzie zyskują dzięki uczestniczeniu D.T.:The thing that surprised me most Projekt „Młodzi We love it when we run training sessions on w takich działaniach? was making the film and getting in touch basic computer skills for seniors, and then see D.T.: Mam wrażenie – i czasami jest tak – że with the elderly. Nobody had done any of menedżerowie them come to our computer room to use the ludzie zamykają się na siebie, nie szukają this before. The interest in this action was kultury” Internet or the computer on their own. They’d nowych możliwości, głównie siedzą w domach. huge – everyone wanted to see the film never imagined that they could actually use all Boją się wyjść z własnego cienia lub nie and hear the stories. Apart from that, this Agnieszka Pajączkowska this new stuff and it only takes a single short mają dokąd pójść. A my chcemy ich ośmielić, project was the kick-starter for me to set up training session to convince them they can. zachęcić, by spotykali się częściej i uczyli an association with people who wanted to nowych rzeczy. To jest super sprawa, kiedy take up the challenge, who signed up with Był to jeden z pierwszych projektów K.S.: We talk to the parents of the children prowadzimy szkolenie dla seniorów z podstaw no reservations, and who offered me their Towarzystwa Inicjatyw Twórczych „ę”. who come to our cultural centre. They tell obsługi komputera, a później oni przychodzą full vote of confidence – by selecting me Narodził się dziesięć lat temu z doświadczeń us that the children want to come, that they do pracowni i sami używają internetu czy to run this project and letting me gain new podróży po Polsce, prowadzenia warsztatów are curious because it’s different than at komputera. Wcześniej nie wyobrażali sobie, że experiences. The six-month project made filmowych, dziennikarskich, fotograficznych school. True enough. The classes we run last mogą korzystać z tych nowinek, a jedno małe people realise that I actually did something, i towarzyszącej im prostej obserwacji – w małych three hours – you can take a break whenever szkolenie sprawia, że są do tego przekonani. that I worked with children, that I attracted miejscowościach i wsiach jest wiele młodych you want to, and you can go and play and young people, that older people were osób, które mają energię, pomysły i marzenia, ale come back after a while. We don’t dictate to K.S.: Rozmawiamy z rodzicami dzieciaków, getting onboard as well, as were parents, nie wiedzą, jak je realizować. Narzekają na brak children that they have to do “pretty” things, które przychodzą do świetlicy – mówią nam, and that something was always happening kina, na brak lokalnych wydarzeń kulturalnych, na but we do encourage them to do their best. że dzieci chcą przychodzić, są ciekawe, bo and people were constantly joining while kłopoty z rozwijaniem własnych zainteresowań. tu jest inaczej niż w szkole. Rzeczywiście, others were leaving. The library has become Powstał więc projekt dedykowany „niespokojnym nasze zajęcia trwają trzy godziny, można a culture centre and it is bustling with life. duchom”, osobom, które mają wizję i odwagę, What are your plans for the immediate future? sobie zrobić chwilę przerwy, można pójść aby spróbować coś zmienić. Do udziału D.T.: The Association was founded six months się pobawić, a za chwilę można wrócić zapraszało proste ogłoszenie – „Masz 15–25 lat? ago, so it’s still new and we’re learning all do swojej pracy i ją dalej wykonywać. Nie What are you working on now? W Twojej miejscowości nie ma kina, teatru, klubu the time. I’d like to see it grow – beyond our narzucamy dzieciom, że mają coś robić K.S.: We run our own day cultural centre dyskusyjnego, ciekawych spotkań ani twórczych village. I’d like it to become a great, active „ładnie”, ale zachęcamy, żeby się starały. in one of the library’s rooms and we warsztatów? Fascynuje Cię film, fotografia, teatr, organisation that draws on the efforts of help run the Orange Workshop with the dziennikarstwo, sztuka? Masz pasję i chcesz many people who have fun spending time District Public Library – these projects się nią podzielić z innymi? Przyjedź na warsztaty together, I’d like it to become work that we Jakie macie plany na najbliższy czas? mostly attract children. We’ve noticed that w Warszawie, zdobądź dotację i zrealizuj swój benefit from and which is important to us. D.T.: Stowarzyszenie powstało pół roku our classes, games and animation have pierwszy projekt społeczno-kulturalny!”. The results of this work will come on their temu, jeszcze raczkuje, dużo się uczymy. a positive impact. The children give us own, without having to look for them. Chciałbym, żeby się rozwijało, także poza naszą positive feedback, they make us want to do Od tej pory projekt miał sześć edycji, wzięło miejscowość. Żeby za rok było fajną, prężnie more, to be part of the Association, and to w nim udział ponad sto młodych osób z całej Interviewed by Agnieszka Pajączkowska działającą organizacją, w którą angażują się make time to come here and run a class. Polski. To pierwsze doświadczenie stało

76 PL / Firlej PL / Firlej 77 się dla części z nich pierwszym krokiem do The “Young Krok 4: Realizacja projektów odbywa się where they tell us about themselves, their home kolejnych, samodzielnie podejmowanych przy stałym wsparciu Towarzystwa „ę”. town or village, and their tentative project idea. już działań oraz pomysłem na życie. Przepis Managers of Uczestnicy mogą korzystać z konsultacji, są Even at this stage, they have to arrange for a local na działanie składa się z kilku elementów, Culture” odwiedzani i wspierani na miejscu, ostatnio partnership – they need to find an institution that które realizujemy krok po kroku. mogli również skorzystać z wizyty Latającego will support their activities (e.g. a cultural centre, Agnieszka Pajączkowska Animatora Kultury, odbyć wizytę studyjną oraz Volunteer Fire Department, local association, Krok 1: Ludzie sami zgłaszają się do projektu. czerpać wiedzę z materiałów edukacyjnych etc.). We are looking for motivated people who are To oni docierają do informacji, podejmują publikowanych na stronie internetowej. Dzięki open-minded and adventurous in their thinking decyzję, wypełniają prosty formularz The project was conceived ten years ago as one of temu, że projekt odbywa się w stosunkowo – people who want to pursue their own interests zgłoszeniowy, w którym opisują siebie, the first projects of the “ę” Association of Creative niedużej skali (w każdej edycji bierze udział but who are also concerned about local needs. miejscowość i wstępny pomysł na projekt. Initiatives. It was born out of our experience of 20–25 osób), możliwe jest utrzymanie Już na tym etapie zawiązują także lokalne travelling across Poland, running film, journalism bliskiego, indywidualnego kontaktu z każdym Step 2: Applicants are invited to two- or three- partnerstwo – znajdują instytucję, która and photography workshops, and simple uczestnikiem przez cały czas trwania projektu. day super intensive workshops in Warsaw wesprze ich działania (np. dom kultury, OSP, observation. We saw that small villages and towns where they learn how to translate ideas into lokalne stowarzyszenie). Szukamy osób, have a lot of energetic young people who are full Krok 5: Długie doświadczenie realizacji real projects. They meet experienced cultural które są zmotywowane i myślą w otwarty of ideas and dreams but at a loss as to how to programu nauczyło nas, że duży potencjał managers and animators and managers, and i odważny sposób – biorąc pod uwagę własne realise them. They complain that their town or tkwi we wspólnym świętowaniu i wymianie visit institutions and organisations in Warsaw. zainteresowania, ale także lokalne potrzeby. village does not have a cinema, that there are too doświadczeń po realizacji projektu. Dlatego They meet others like themselves who also want few cultural events, and that they cannot pursue w trakcie ostatniej edycji zorganizowaliśmy to act locally. They work on their ideas step by Krok 2: Zapraszamy na kilkudniowe, bardzo their interests and passions. We therefore came spotkanie podsumowujące program, step and acquire new knowledge - on how to intensywne warsztaty w Warszawie. W czasie up with a project dedicated to “restless souls”, połączone z warsztatami planowania get additional funding, how to create a group of spotkania uczestnicy dowiadują się, jak i.e. people who are blessed with a vision and who przyszłości. Aby wzmocnić kontakty między helpers, and how to get local people onside. zmienić pomysł w realny projekt. Spotykają się have the courage to try to change things. People uczestnikami, na portalu społecznościowym z doświadczonymi animatorami i menedżerami were invited to take part with a straightforward stworzyliśmy „Klub Absolwenta” – pełni on Step 3: Competing for grants is part of the project. kultury, odwiedzają warszawskie instytucje announcement: “Are you aged 15 to 25? Is there funkcję narzędzia do budowania sieci. Once the applicants return from Warsaw, they i organizacje. Poznają rówieśników, którzy no cinema, theatre, discussion club, interesting work on a straightforward application form. They także chcą działać lokalnie. Doprecyzowują meetings or creative workshops in your town? Are W 2010 roku zorganizowaliśmy specjalną are given small grants (PLN 2,000–2,500) and swój pomysł krok po kroku i zbierają nową you fascinated with film, photography, theatre, edycję projektu: „Młodzi menedżerowie kultury frequently manage to obtain more funding locally. wiedzę – jak pozyskać dodatkowe wsparcie, journalism or art? Are you passionate about w bibliotekach”. Zaprosiliśmy do współpracy This grant money enables them to purchase jak stworzyć zespół pomocników, jak something and would you like to share that bibliotekarki chętne do sprawdzenia się materials, pay the workshop instructor, and zaangażować mieszkańców w działanie. passion? Come to a workshop in Warsaw, win w nowej roli osoby wspierającej działania. print posters. By having to manage even a small a grant and realise your first socio-cultural project!” Ich doświadczenie, autorytet i wsparcie, amount of money, they can learn what it is like Krok 3: Częścią projektu jest konkurs w połączeniu z energią i pomysłami to work as a project coordinator – not just from dotacyjny – po powrocie z warsztatów Since then we have run six editions of the project młodych, okazało się świetnym połączeniem the perspective of creative and conceptual input, uczestnicy pracują nad prostym formularzem for over a hundred young people from all over – w 27 miejscach w Polsce odbyły się but also from the perspective of an organiser. wniosku. Zdobywają niewielkie granty Poland. That first experience became the first warsztaty, wystawy, projekcie filmowe, (ok. 2000–2500 zł), a często udaje im step to further independent cultural activities akcje artystyczne, happeningi, realizowane Step 4: All projects are realised with the ongoing się pozyskać dodatkowe środki lokalnie. and a new way of life for many of those people. wspólnie przez młodych ludzi i bibliotekarki. support of the “ę” Association of Creative Initiatives. Dzięki dotacji mogą kupić materiały, opłacić The recipe for community action consists of Programme participants can seek advice from honorarium osoby prowadzącej warsztaty, a number of steps that we take one by one. Program „Młodzi menedżerowie kultury” zmienia consultants, they are visited and offered support wydrukować plakaty. Zarządzanie, nawet się wraz z nami – próbujemy dostosowywać in their home towns, and as of recently, have been niewielką kwotą, pozwala poznać zadania Step 1: People apply to the programme on their go do aktualnych potrzeb i testować nowe able to avail themselves of a visit from a Flying koordynatora nie tylko od strony twórczej own. They come across the announcement, metody pracy. W nadchodzącym roku planujemy Cultural Animator, go on study trips, and acquaint i koncepcyjnej, ale także organizacyjnej. decide to apply, fill in a simple application form realizację w kolejnej, nowej odsłonie: „Młode themselves with the educational materials

78 PL / Firlej PL / Firlej 79 menedżerki kultury”. Skierujemy ją do kobiet posted on our website. Because the project nam łatwiej, a inne trudniej. Uczymy się How Does w wieku 18–35 lat, które działają lokalnie, reach is relatively small (20–25 participants per tych umiejętności „przy okazji”. Tych, które ale mają już na swoim koncie doświadczenia programme), direct contact can be maintained with są potrzebne do wykonywania roli lidera, a Leader Work? związane z realizacją projektów społeczno- every participant throughout the entire project. można się nauczyć, kiedy się po prostu tę rolę Łukasz Jochemczyk kulturalnych (np. zarządzają małym domem wykonuje. Każdy kolejny projekt wykonywany kultury, prowadzą własne stowarzyszenie, są Step 5: Longstanding experience in running z ludźmi jest łatwiejszy, bo jesteśmy bogatsi bibliotekarkami, pracują w świetlicy itd.). the programme has taught us that collective o doświadczenia z projektu poprzedniego. celebration and exchange of experiences after When we think about a leader, we usually have in www: mmk.e.org.pl, e.org.pl the completion of a project has a lot of potential. Dobrze mieć świadomość, że jeśli tylko chcemy, mind someone who can lead a crowd of followers That is why we held a final meeting followed naprawdę wszystko jest możliwe. Pozytywne into the fire. What is it that a leader needs to by a future-planning workshop at the end of nastawienie to sprawa pierwsza. Drugą są inni do? We might begin by stating what he or she last season of the programme. We have also – ktoś, kto nas wspomoże i powie: „Dasz radę!”. does not need to do. Leaders are not necessary set up a “Graduate’s Club” on a social network Czasami dobrze znaleźć sobie kogoś do pary to generate ideas. They are not necessary to Jak działa lider? to strengthen contacts between programme i zostać parą liderów – wtedy pewne rzeczy stają come up with ways of realising these ideas. participants. This operates as networking tool. się prostsze. Trzecia rzecz: miejmy w głowie They are not even necessary to understand the Łukasz Jochemczyk świadomość, że skoro inni jakoś dają radę, mechanism of carrying out a project. What they In 2010, we ran a special edition of the (Young ja też mogę – to nie są rzeczy niewykonalne. are necessary for is motivating people into action. Managers of Culture in Libraries) project. We Czwarta: zawsze warto spróbować. Jeśli na Lider to ktoś, o kim myślimy, że pociągnie za invited librarians who were willing to assume przykład pójdę do wójta z pewną propozycją We come across all sorts of leaders in life sobą tłumy ludzi, które pójdą za nim w ogień. Do the role of people who support certain activities i on powie „nie”, nic się nie stanie. Świat się – including those who find all the above skills czego jest potrzebny lider? Może zacznijmy od to take part. Their experience, authority nie zawali, a ja nie muszę zapaść się pod useful. It would be great if the person who is the tego, do czego nie jest potrzebny. Nie potrzeba and support, combined with the energy and ziemię. Jeżeli spróbuję, mam szansę uzyskania leader could also plant a certain idea in a group, go, aby wygenerować ideę, aby wymyślić, jak ideas of the young people turned out to be odpowiedzi „tak”. A jeśli nie spróbuję, będzie organize its activities well, understand its inner ją zrealizować, ani aby rozumieć, jak działa an incredible mix – in 27 villages and towns tak, jakby wójt powiedział „nie” już teraz. workings, and demonstrate a few other useful skills. mechanizm realizacji projektu. Lider jest across Poland, workshops, exhibitions, film potrzebny, aby motywować ludzi do działania. screenings, artistic events, and happenings Zaangażowanie członków grupy jest Nobody is born as a natural “something”, e.g. were held in collaboration with librarians. podstawowym czynnikiem osiągnięcia sukcesu. a “natural leader.” There is no such thing as an W życiu mamy do czynienia z różnego rodzaju W związku z tym warto pamiętać, że osoby innate predisposition to perform a particular task. liderami – także takimi, którym wszystkie The “Young Managers of Culture” programme zaangażowane w nasz projekt chciałyby czuć We acquire these qualities through learning and by wymienione tu umiejętności mimo wszystko się is evolving with us – we try to adjust it to się za coś odpowiedzialne, mieć świadomość, gaining various life experiences that make some przydają. Bo byłoby fajnie, aby osoba, która jest current needs and test new methods of work. że coś w projekcie jest ich własne. To kwestia things come easier and others harder. We acquire liderem, potrafiła jednocześnie zasiać pewną In the upcoming year, we envisage running fajnego i mądrego rozdzielenia obowiązków, aby these skills subconsciously in the process. The ideę w grupie, dobrze zorganizować jej działanie, the programme in a slightly modified form. nie wchodzić sobie nawzajem w kompetencje. skills necessary to perform the role of a leader aby rozumiała mechanizmy funkcjonowania The “Young Female Managers of Culture” Problem jednak rozbija się często o to, że can be learned on the job. Projects carried out in grupy i miała wiele innych umiejętności, programme will be addressed to women zwykle boimy się przekazywać obowiązki, bo nie conjunction with others become progressively easier które z pewnością się jej przydadzą. aged 18–35 who are active locally and who wierzymy, że ktoś wykona je dobrze i na czas. Albo because we have the benefit of our prior experience. have some experience in running social and uważamy, że „on nie zrobi tego tak dobrze, jak Nie ma ludzi, którzy się urodzili w naturalny cultural projects (e.g. managers of small ja bym zrobił”. Dlatego najchętniej zrobilibyśmy It is good to be aware that anything is possible so sposób „kimś” – na przykład „naturalnym cultural centres, chairs of associations, wszystko sami – wcześniej wstając, kładąc się long as the will is there. The main thing is to have liderem”. Nie istnieje coś takiego jak wrodzone librarians, community centre workers, etc.). spać bardzo późno, a przy tym zaniedbując inne a positive attitude. The next most important thing is predyspozycje do wykonywania danego zawodu. codzienne sprawy. Zaufanie grupie i obdarowanie to have someone to support you and say “you can Pozyskujemy te cechy w procesie uczenia www: mmk.e.org.pl, e.org.pl jej członków odpowiedzialnością za różne do it.” Sometimes it’s good to find a partner and się i zdobywania życiowych doświadczeń, ważne zadania jest jednym z najtrudniejszych work as a pair of leaders. Certain things become które sprawiają, że jedne rzeczy przychodzą i jednocześnie najważniejszych zadań lidera. simpler then. The third thing to bear in mind is that

80 PL / Firlej PL / Firlej 81 W każdej grupie pojawiają się jakieś tarcia. if other people can somehow manage, then so can O ile bibliotekarz sam odbiera z centrali The Role of a Local Klucz do ich rozwiązania stanowi komunikacja. you – whatever has to be done is obviously not komplet książek – powinien na miejscu Ludzie pracują dużo lepiej, gdy działają zgodnie impossible. The fourth thing to remember is that it is dowiedzieć się o zasadach doboru. Librarian (1922) z zasadami, które wspólnie ustalili. Wkład always worth giving something a shot. For instance, Helena Radlińska lidera może być tu większy niż pozostałych if I visit a wójt (borough head) with a particular Zadaniem bibliotekarza jest nauczyć czytać osób, ale należy dawać ludziom możliwość proposal and he says “no”, it’s not the end of the naprawdę, tj. korzystać z książek i stosować wyboru. Gdy będą mieli autentyczne poczucie, world and I don’t have to slink off in shame. At least zdobycze książkowe w życiu. Równocześnie ma że są to ich reguły, będą bardziej skłonni if I try, there’s a chance he might say “yes”, but if uczyć czytelników obchodzenia się z książką Anyone who loves books, can relate to people, ich przestrzegać i z nimi się zgadzać. Lepiej I don’t, I’ve as good as been told “no” before I start. jako przedmiotem. Wiadomo, że zazwyczaj and is reasonably well-read and fond of rozmawiać o czymś na wszelki wypadek bywa ona niszczoną i poniewieraną wskutek orderliness, can become a local librarian. niż wcale nie rozmawiać. W ten sposób The involvement of group members is the key to nieświadomości szkód przez to wyrządzanych. unikniemy niepotrzebnych problemów, achieving success. For this reason, we need to A local librarian ought to be aware of które inaczej paraliżowałyby pracę grupy. remember that those involved in our project all want Dla zachęcenia czytelników bibliotekarz his overall educational mission and its to feel responsible for something, i.e. they want to powinien nie tylko rozwiesić katalogi nadesłane organisation, as well as his role and how Tekst jest fragmentem rozmowy z dr. Łukaszem feel that they’ve made a personal contribution. This przez centralę lub sporządzone przez siebie it fits into the general library network. Jochemczykiem, psychologiem specjalizującym się w negocjacjach i rozwiązywaniu konfliktów. Całość na is about judiciously delegating responsibilities so wedle podanych wyżej wskazówek, lecz rozłożyć stronie projektu „Młodzi menedżerowie kultury that people do not invade each other’s turf. The książki, opowiedzieć, z jakich są dziedzin, Whenever he receives a parcel of books, the w bibliotekach”: http://mmk.e.org.pl/eakademia/ eakademia_sylwetki_jochemczyk.html problem is often that we are afraid to delegate tasks czem się stać mogą dla ludzi, którzy je do rąk librarian should not only formally check the because we do not believe others can perform dostaną. Tego rodzaju pogadanki odbywać się contents of the parcel, but also acquaint himself them properly and on time. Sometimes we think powinny dość często, ale urozmaicone głośnem with the content of the books. He should “he won’t do it as well as I would”. This is why we odczytywaniem ustępów z książek trudniejszych, peruse them, and if possible, at least read Rola bibliotekarza prefer to do everything ourselves – getting up at ukazywaniem piękna poezji, wyjaśnieniami, those concerning things that are new to him or the crack of dawn, going to bed late, and neglecting jak książka powstaje i jakie bywają jej losy written by authors with whom he is unfamiliar. miejscowego (1922) our daily responsibilities. Trusting his or her group wśród wędrówek pomiędzy ludźmi. and delegating responsibilities for important In the event that the librarian collects the books Helena Radlińska tasks to its members is one of the most difficult Doradzanie i wybór książek dla czytelnika himself from head office, he should learn the and most important responsibilities of a leader. powinny się odbywać niezmiernie criteria for selecting books while he is there. ostrożnie, by nie przytłumić samodzielności Bibliotekarzem miejscowym może być każdy, kto There will always be some friction in a group but początkującego, nie urazić jego wstydliwej It is the task of the librarian to teach people kocha książki i ludzi, posiada pewne oczytanie communication is the key to solving whatever issues ambicji, a równocześnie życzliwie how to read – really read – i.e. how to use i zamiłowanie systematyczności w pracy. arise. People work much better to rules they have dopomóc do aktu własnej woli. books and apply the knowledge found in established themselves. The leader’s input here may them to their lives. At the same time, the Bibliotekarz miejscowy powinien zdawać be greater than that of the others, but it’s still good Niezmiernie ważnem jest rozpytywanie librarian should teach readers how to handle sobie dokładnie sprawę z całości akcji to offer the possibility of choice. If they genuinely czytelników, czy się im książka podobała, należy books as objects. Books are known to be oświatowej, z jej organizacji i z roli swej feel that these are their rules, people are more likely przytem strzec się jakiegokolwiek okazywania damaged through mishandling. This is due to stacji w ogólnej sieci bibliotecznej. to consent to them and observe them. It’s better to swej wyższości i natarczywego wdzierania się ignorance of the damage this can cause. discuss something just in case, than not talk about do cudzej duszy. Nieraz książka (zwłaszcza Po otrzymaniu książek powinien nie tylko it at all. That way we avoid unnecessary problems u dorastającej młodzieży) poruszy najtajniejsze In addition to posting catalogues sent out by sprawdzić formalnie zawartość przesyłki, that would otherwise cripple the work of the group. struny, wywoła subtelne uczucia, niezupełnie head office or compiled by himself (as per the lecz zapoznać się z treścią książek, przejrzeć jeszcze uświadomione. Dobry wychowawca above guidelines) on the wall, the librarian je wszystkie, w miarę możności przeczytać This is an excerpt from an interview with Łukasz potrafi to odczuć i nową książką bez słowa should encourage readers by distributing Jochemczyk PhD, a psychologist specialising in chociażby te, które mówią o sprawach negotiations and conflict solving. The whole interview przemówić do czytelnika. Bibliotekarz powinien books and telling them what areas they zupełnie dlań nowych lub napisane can be found on the The Young Managers of Culture in zapisywać uwagi czytelników o książkach cover and what they can become for them. libraries website – http://mmk.e.org.pl/eakademia/ są przez nieznanych mu autorów. eakademia_sylwetki_jochemczyk.html. i swoje o czytelnictwie. Jeżeli jakaś książka These talks should be held reasonably often

82 PL / Firlej PL / Firlej 83 powszechnie się podoba – warto się zastanowić and preferably supplemented by reading dlaczego, w przeciwnym razie bibliotekarz excerpts from the more difficult books out powinien zbadać i przemyśleć przyczyny loud, illustrating the beauty of poetry, and niepowodzenia. O ile bibliotekarz sam uzna explaining how books are made and what książkę mało poczytną za dobrą i piękną they go through as they change hands. – może spróbować głośno ją odczytywać, wyjaśniając treść, wywołując dyskusję. Advising and selecting books for readers Organizacje should be done with caution so as not pozarządowe Pierwodruk: H. Orsza [Helena Radlińska], Jak prowadzić to throttle the independence of novices. biblioteki wędrowne. Wskazówki i przykłady, Toruń– i ich działalność Warszawa–Siedlce: Towarzystwo Wydawnicze „Ignis”, The idea is to sympathetically help na Litwie 1922 [seria „Kultura nowej Polski”], s. 39–41. readers make their own choices without Park – 90 – insulting their modest ambitions. Kalniečiai Non-governmental – 87 – Organisations It is vital that readers be asked whether they Kalniečiai and their Activity enjoyed their books. The librarian should refrain Park in Lithuania from demonstrating her superiority and intruding into other people’s psyches. It may happen that a book (especially among young readers) will Święto strike the most personal of strings and resonate with subtle emotions that the reader had not Wspinaczki been conscious of before. A good educator will – sense this and merely respond by proposing Boulder Fest a similar book. A librarian should take notes of other readers’ reflections on reading as well as her own. If a particular book happens to be enjoyed by a lot of people, it is worth considering Wywiad z Ingą Polityka the reasons for this popularity. Conversely, the Kupetytė-Bunevičienė, kulturalna librarian should try to determine why other szefową organizacji na Litwie books are not successful with readers. In the „Miegantys Drambliai” – 97 – event that the librarian finds that a seldom – 94 – Cultural Policy read book is nevertheless good and beautiful, An interview with in Lithuania he could try reading it out loud, explaining the head of the NGO the content and provoking a discussion. “Miegantys Drambliai” Inga Kupetytė- H. Orsza [Helena Radlińska], Jak prowadzić biblioteki Bunevičienė wędrowne. Wskazówki i przykłady. (How to organise mobile libraries. Advices and examples), Towarzystwo Wydawnicze “Ignis”, 1922, Toruń–Warszawa–Siedlce [“Kultura nowej Polski” series], pp. 39-41.

kowno / kaunas

84 PL / Firlej ►►Święto Wspinaczki zastało zainicjowane ►►The project Boulder Fest focused primarily wraz z instalacją ścianki do wspinaczki on a climbing boulder, installed in Park Kalniečiai Kalniečiai Park w parku Kalniečiai w Kownie, która Kalniečiai park, which later became an Silvija Čižaitė-Rudokienė Silvija Čižaitė-Rudokienė stała się lokalną atrakcją. Początkowo attraction for the local residents. Initially, przechodnie jedynie przyglądali się temu, people were simply watching what was co działo się na ściance, nieco później happening on and around the climbing W czasach Związku Radzieckiego w tak In the Soviet times, the so-called “bedroom sami zaczęli się angażować, a nawet boulder, while later they became actively zwanych „dzielnicach-sypialniach” na Litwie districts” composed of high-rise apartment zgłaszać pomysły dotyczące innych involved in the project and even voiced wznoszono na masową skalę wielopiętrowe blocks were growing and expanding rapidly aktywności, w których chcieliby brać udział. their own ideas of the other things bloki mieszkalne. Choć filozofia tych across Lithuania. Although this propelled the W rezultacie wyłoniła się grupa, która they would like to try out in the park. osiedli opierała się na szczytnych ideach development of the ideas of modernism and spotykała się regularnie raz w tygodniu, by Eventually, a community emerged that modernistycznych, a odwoływano się nawet even those of Le Corbusier, in the Independence wspólnie spędzać czas. Z czasem pojawiły met once a week to spend time together. do Le Corbusiera, w czasach niepodległości period these locations became one of the się również inne zajęcia artystyczne As the project evolved, the effort to miejsca te stały się ogniskami problemów most prominent sores of social life. At present, i muzyczne, warsztaty ekologiczne, sesje promote climbing was accompanied by społecznych. Obecnie większość z takich dzielnic almost all of the bedroom districts are in need of gier planszowych, zajęcia sportowe na artistic and musical activities, ecology wymaga renowacji budynków, odpowiedniej renovation, timely adaptation of spaces, functional świeżym powietrzu, slacklining, wykłady workshops, board game sessions, active adaptacji przestrzeni (problemy z miejscami conversion (car parking problems, pollution of oraz treningi jogi. outdoor sports activities, slack lining, parkingowymi, zanieczyszczenie trawników, lawns, reduction of children’s leisure and play Celem projektu jest promocja aktywnego lectures, and yoga. The aim of the zbyt mała powierzchnia przeznaczona na areas), and expansion of residential space. These spędzania wolnego czasu, rozwijanie project was to promote active leisure, to cele rekreacji i zabawy dla dzieci) oraz problems compel the residents to look for a more odpowiedzialnego podejścia do ochrony develop a responsible perspective on the zwiększenia powierzchni mieszkalnej. Te appropriate place of residence or to transform środowiska naturalnego, rewitalizacja preservation and cultivation of nature problemy zmuszają ludzi do poszukiwań the one they are living in. This is conducive to pozbawionego życia i opuszczonego parku and the city, to revitalize the lifeless bardziej przyjaznych miejsc do zamieszkania the emergence of different economic and social poprzez aktywizację lokalnej społeczności, and abandoned park zone by mobilizing lub do przekształcania już istniejących strata within the micro district, which is reflected zwiększenie poczucia bezpieczeństwa the district’s community, to mobilize osiedli. Wskutek tego w obrębie jednego in the differences in architecture and space. w okolicy, a także mobilizacja kowieńskich Kaunas’s organisations and facilitate their organizacji oraz umożliwienie ich collaboration, and to create an active and skuteczniejszej współpracy. safe zone.

►►Święto zostało zorganizowane przez ►►The fest was organised by the “Miegantys organizację pozarządową „Miegantys Drambliai” (Sleeping Elephants) NGO. Drambliai” (Śpiące Słonie). Uczestnikami Participants were residents of the district. są mieszkańcy dzielnicy.

►►lato roku 2012, w każdą środę ►►the summer of 2012, every Wednesday

►►Park Kalniečiai w Kownie ►►Park of the Kalniečiai district in Kaunas

►►Projekt zrealizowany przy pomocy ►►“Miegantys drambliai” and other NGOs wolontariuszy z organizacji pozarządowych: voluntarily contributions. „Miegantys Drambliai” oraz innych.

86 LT / Kowno osiedla pojawiają się różnice ekonomiczne Kalniečiai is one of Kaunas’s bedroom districts powietrzu. Było to pierwsze urządzenie tego followed its example. The mounting of these i społeczne, których odzwierciedlenie można (its development began in 1973–1974), typu w mieście – za tym przykładem wkrótce machines encouraged the Kalniečiai eldership odnaleźć w architekturze i przestrzeni. distinguished by size (78.39 ha) and its park poszli użytkownicy okolicznych parków. to host in the park sports events for senior, who (15 ha), which has a pond with a curved Instalacja sprzętu zachęciła władze dzielnicy do willingly participate in sports activities, take Kalniečiai to jedna z „sypialni” Kowna (jej shoreline, fed by underground springs. However, organizowania w parku imprez sportowych dla an active part in community life, and take care budowę rozpoczęto w latach 1973–1974), despite its unique nature, Kalniečiai park was seniorów, którzy chętnie biorą udział w zajęciach of the exercise machines’ maintenance. The wyróżniająca się dużą powierzchnią (78,39 damaged by the ignorance of the general public ruchowych i wydarzeniach lokalnych oraz future plans of the eldership involve renovation ha) oraz własnym parkiem (15 ha), w którym and the local community, and has become zajmują się konserwacją sprzętu sportowego. of a playground and a basketball court. During znajduje się staw z krętą linią brzegową, zasilany a desolate and unsafe place. As the authors Planuje się również renowację placu zabaw the 2010 Darom (“Let’s do it”) campaign (which przez wody gruntowe. Mimo wyjątkowego of a publication on sustainable landscaping dla dzieci oraz boiska do koszykówki. W roku involves residents tidying up their private charakteru park został jednak zdewastowany of urban areas note, in 2011 the park was 2010 podczas kampanii „Darom” (czyli „Zróbmy homes and immediate environment), a lot of i jest opuszczonym i niebezpiecznym miejscem suffering from “numerous maintenance and to”), polegającej na porządkowaniu okolicy discarded tyres were collected which were later na mapie dzielnicy. Jak zauważają autorzy functional problems typical of urban parks oraz przestrzeni publicznej, znaleziono recycled and used for the park’s pavement. publikacji dotyczącej planowania przestrzeni of the post-war era: unattended vegetation, wiele starych opon, które wykorzystano miejskiej zgodnie z zasadami zrównoważonego pond, and other elements of the park, potem do budowy ścieżek w parku. In the autumn of 2012, the park became the rozwoju, w roku 2011 w parku pojawiały się abandoned infrastructure, lacking diversity of location of the “Hug the Earth” campaign, „liczne problemy z konserwacją urządzeń activities, essentially monofunctional nature Jesienią 2012 roku zorganizowano w parku during which the residents were not only parkowych oraz problemy typowe dla of the park and absence of a distinctive kampanię „Przytul Ziemię”: mieszkańcy sprzątali tidying up the park, but were also making parków miejskich w okresie powojennym: character”1. These remarks reveal not only park, wykonywali dekoracje z liści, spędzali ornaments from leaves, interacting, and zaniedbana roślinność, staw oraz inne the shortcomings of the district’s park, but wspólnie czas i publikowali swoje przemyślenia publishing their reflections about the initiative elementy parku, a także infrastruktura, uboga also the issues the local community has to w internecie3. Organizacja pozarządowa on the Internet3. The NGO “Miegantys oferta rekreacyjna; park miał zasadniczo deal with. In the same publication, the authors „Miegantys Drambliai” przekazała z kolei Drambliai” donated a climbing boulder to the charakter monofunkcyjny i nie wyróżniał się argue that a revitalization of Kalniečiai park ściankę wspinaczkową i rozpoczęła prowadzenie park and began running training sessions niczym szczególnym”1. Te uwagi świadczą would “enable the visitors to enjoy a variety of zajęć w każdą środę w ciepłych miesiącach roku. on Wednesdays during the warm season. nie tylko o kłopotach z przestrzenią parku, positive experiences: rest and relaxation, sports, ale i o problemach lokalnej społeczności. educational, cultural and creative, as well as Park Kalniečiai stał się na nowo miejscem Thus, the revival of Kalniečiai park was made Autorzy publikacji twierdzą, że rewitalizacja entertainment activities, to experience time tętniącym życiem nie tylko dzięki possible not only by tidying it up, but also by parku Kalniečiai „zapewniłaby odwiedzającym and space, as well as a number of aesthetic uporządkowaniu przestrzeni parkowej, initiating community action and cultivating an wiele pozytywnych doświadczeń: odpoczynek, experiences: acoustic and tactile, olfactory and ale i za sprawą działań skierowanych do understanding of the importance of one’s living sport, zajęcia edukacyjne oraz rozrywkę, visual”2. It is evident that these experiences społeczności oraz dzięki podniesieniu place and its maintenance, streamlined by the a także szczególne odczuwanie czasu were unavailable in the abandoned park, and świadomości znaczenia i wartości najbliższego involvement of various projects and NGO activity. i przestrzeni oraz wrażenia estetyczne: it became a problematic urban element. środowiska człowieka, do czego przyczyniła akustyczne i dotykowe, węchowe i wzrokowe”2. się działalność organizacji pozarządowych. Oczywiste jest, że opuszczony park nie However, at present Kalniečiai park is spełniał tych funkcji i stanowił problematyczny a completely transformed park. Not only element miejskiej przestrzeni. as regards aesthetic aspects – tidied up environment, but also as regards active Obecnie park Kalniečiai stał się zupełnie innym involvement and integration of the community. miejscem. Zmiana dotyczy nie tylko estetyki Exercise machines inviting both young people – park został uporządkowany – ale także and seniors alike to work out outdoors were stopnia zaangażowania i integracji społeczności. mounted in the park in the spring of 2011. Wiosną 2011 roku zainstalowano tu sprzęt do The community of Kalniečiai park was the first ćwiczeń, który przyciąga zarówno młodzież, jak community to install such machines, and later i seniorów, zachęcając do ruchu na świeżym the parks of several other neighbourhoods

88 LT / Kowno LT / Kaunas 89 Organizacje Non-governmental przynoszącą korzyści społeczne. Na Litwie (kindergartens, schools, universities, social występują cztery rodzaje instytucji publicznych5: services institutions, hospitals, libraries, etc.); pozarządowe Organisations ––założone przez jednostki budżetowe, które ––PIs established for entrepreneurial purposes i ich działalność and their Activity wykonują różnorodne zadania z zakresu (as a way to start a business for persons who obowiązków państwa lub gmin (przedszkola, do not have sufficient funds for establishing na Litwie in Lithuania szkoły, uniwersytety, instytucje świadczące and supporting a business in its initial stage); usługi społeczne, szpitale, biblioteki itd.); ––organisations that do not engage in any Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė ––założone w celach komercyjnych (jako sposób actual activities or fictitious organisations, rozpoczęcia działalności gospodarczej dla established with the purpose of taking osób, które nie posiadają wystarczającego advantage of certain benefits (such as Organizacje pozarządowe (NGO) to Non-governmental organisations (NGOs) are kapitału dla założenia i utrzymania firmy the 2 per cent of personal income tax that jednostki prawne niezależne od państwa lub legal entities that are independent of state or w początkowej fazie jej istnienia); residents may donate to a PI of their choice); samorządów lokalnych, które nie dokonują municipal institutions, do not distribute their ––organizacje nieangażujące się w żadną ––organisations whose aims and structural/ podziału zysku pomiędzy swoich pracowników profit to their employees, and pursue their rzeczywistą działalność lub organizacje functional principles comply with the concept oraz realizują cele oparte na procedurach objectives based on internal procedures, with fikcyjne, ustanowione w celu odniesienia of non-governmental organisations. wewnętrznych, a przynależność do nich membership which is not governed by legislative pewnych korzyści (jak możliwość odpisu 2% It should be noted that most NGOs that nie jest regulowana przepisami prawa lub provisions or other fundamental objective podatku dochodowego na rzecz instytucji carry out cultural animation projects have podobnymi obiektywnymi czynnikami. Są circumstances. These are public, volunteer-based publicznej wybranej przez podatnika); the legal form of a Public Institution. to publiczne organizacje opierające się na organisations that usually do not seek profit and ––organizacje, których cel oraz zasady pracy wolontariuszy, które zazwyczaj nie act in the public interest.4 This is a definition strukturalne/ funkcjonalne odpowiadają According to the data provided by the state dążą do osiągania zysku i działają w interesie offered by the NGO Law Institute, which also koncepcji organizacji pozarządowych. Enterprise Centre of Registers, 32,476 NGOs were publicznym. Powyższa definicja została admits that in Lithuania the concept of an NGO Warto odnotować, że większość NGO registered in Lithuania in 2009. Associations zaproponowana przez Instytut Prawa NGO4, is understood in various ways, and does not have realizujących projekty z zakresu animacji (42.7%), communities (23.4%) and public który jednocześnie przyznaje, że idea NGO a clear standardised usage in legal language. kultury ma formę instytucji publicznych. institutions (16.1%) accounted for the majority na Litwie jest pojmowana w różnoraki sposób This means that Lithuanians may have different of Lithuanian NGOs6. Of all the NGOs, 39.8% i nie ogranicza się w języku prawnym do things in mind when speaking about NGOs. Według danych Krajowego Rejestru work in the social and 38.6% education spheres. jednego, standardowego użycia. Oznacza to, że Sądowego w 2009 roku na Litwie było 32 Around 24.1% of NGOs work in the area of culture. członkowie litewskiego społeczeństwa, mówiąc At the moment, 3 legal acts that regulate NGOs 476 zarejestrowanych NGO. Większość z nich Yet the number of actually operating NGOs o NGO, mogą mieć na myśli różne rzeczy. are in force in Lithuania: the Associations, stanowiły stowarzyszenia (42,7%), a następnie is smaller than that of registered ones (most Public Institutions, and Charity and Support wspólnoty (23,4%) i instytucje publiczne (16,1%)6. NGOs do not deregister due to the complicated Obecnie działania NGO na Litwie regulują Foundations acts (it must be noted that neither 39,8% NGO pracuje w obszarze społecznym, deregistration procedure). One out of two NGOs trzy akty prawne: ustawa o stowarzyszeniach, of these calls these organisations NGOs, a 38,6% w sektorze edukacji. Około 24,1% NGO is based in Vilnius and Kaunas counties. The ustawa o instytucjach publicznych oraz ustawa although they are all perceived as such). Public działa w dziedzinie kultury. Liczba rzeczywiście average ratio of NGOs to inhabitants equals o instytucjach charytatywnych i fundacjach institutions (PIs) cause the most confusion. działających NGO jest jednak niższa niż liczba 8.9 organisations per 1,000 persons. (należy zaznaczyć, że żadna z nich nie The mission of a PI is defined in the Public zarejestrowanych organizacji (większość NGO określa wymienionych podmiotów mianem Institutions Act very laconically and broadly nie dokonuje wykreślenia z rejestru z uwagi An NGO grant scheme feasibility study conducted NGO, choć wszystkie są za takie uważane). – a PI is a non-profit limited liability public legal na skomplikowany przebieg tej procedury). in 2010 revealed that around 20 per cent Najwięcej wątpliwości budzi interpretacja entity whose aim is to meet the public interests Połowa NGO jest zlokalizowana w okręgach of Lithuania’s citizens are involved in NGO terminu „instytucja publiczna” (IP). Misję IP by carrying out activities that are beneficial to wileńskim lub kowieńskim. Wskaźnik stosunku activities7. Involvement in NGO activities is określono w ustawie o instytucjach publicznych society. There exist four types of PIs Lithuania5: liczby NGO do liczby mieszkańców wynosi easiest for individuals with higher education and w sposób bardzo ogólny i lakoniczny – jest to przeciętnie 8,9 organizacji na 1000 osób. young people aged 18–25 years (about 26% of jednostka prawna typu non-profit, z ograniczoną ––PIs established by budgetary institutions this age group) owing to their social activism. One odpowiedzialnością, której celem jest działanie which perform the most diverse functions Studium wykonalności programu grantów dla of the biggest issues for NGOs is representation w interesie publicznym poprzez działalność related to state or municipal functions NGO przeprowadzone w 2010 roku wykazało, że of seniors: barely 2 per cent of individuals over

90 LT / Kowno LT / Kaunas 91 około 20% obywateli Litwy jest zaangażowanych 66 years of age are involved in NGO activities in na dwie kategorie: pierwszą w odniesieniu seniors, 20% – people with disabilities, 17% – w działalność NGO7. W pracę instytucji some way. Representation of disabled people do ich statusu społecznego (np. młodzież, people living in poverty, 16% – women, 17% – risk pozarządowych najczęściej angażują się ludzie and disadvantaged families (especially in rural seniorzy itd.); drugą w odniesieniu do lokalizacji groups and addicts, and 8% represent minority o wyższym wykształceniu oraz osoby młode areas) at the NGO level is also quite limited, (np. wszyscy obywatele Litwy, mieszkańcy groups (ethnic minorities, emigrants, immigrants). w wieku od 18 do 25 lat (około 26% wszystkich mostly due to social exclusion. In addition, due konkretnego regionu itd.). Badanie wskazuje, osób w tej grupie wiekowej), z powodu ich to Lithuania’s entrenched political culture and że co druga organizacja pozarządowa na Litwie The biggest problem that NGOs face is the wysokiej aktywności społecznej. Jednym traditions NGOs working in the spheres of equal reprezentuje grupę docelową obejmującą dzieci shortage of financing. Usually NGOs’ sources z największych problemów NGO jest poziom opportunities, human rights and environmental oraz/ lub młodzież. To właśnie te organizacje są of income are distributed as follows: private uczestnictwa osób starszych: zaledwie 2% osób protection experience difficulties. A comparison najaktywniejsze w zakresie animacji kultury. Co funds – 19.5% of the entire NGO budget, funds powyżej 66 roku życia angażuje się w jakikolwiek of data on the areas in which NGOs render trzecia NGO na Litwie reprezentuje wszystkich received from the 2% of income tax donated sposób w ich działalność. Dość ograniczony their services and the citizens’ involvement mieszkańców kraju, bez uprzywilejowania jednej by residents – 12.8%, services commissioned jest także udział niepełnosprawnych oraz in those areas reveals that sports, cultural, lub kilku wybranych grup społecznych. Także co by the state and/or municipalities – 22.6%, osób z rodzin znajdujących się w złej sytuacji educational and youth organisations (this kind trzecia organizacja pozarządowa reprezentuje money from EU funds and other international (szczególnie na obszarach wiejskich), przede of membership is among the most dynamic as wszystkich mieszkańców danego regionu. funds, as well as from state-funded projects wszystkim na skutek wykluczenia społecznego. most organisations operate in schools and at 25% litewskich NGO reprezentuje seniorów, – 24.2%, income from services rendered to the Co więcej, z powodu skomplikowanej tradycji universities) are the most successful from the 20% osoby niepełnosprawne, 17% osoby private sector – 3.5%, other funds – 9.3%). i kultury politycznej na Litwie, trudności organisational standpoint and have the highest żyjące w ubóstwie, 16% kobiety, 17% grupy doświadczają organizacje pozarządowe, social reach, while NGOs working in the social narażone na ryzyko oraz uzależnionych, podczas The 2010 NGO institutional capacity analysis8 które działają w dziedzinie wyrównywania sphere and NGOs that represent the interests gdy 8% reprezentuje grupy mniejszościowe showed that the Lithuanian NGO sector lacked, szans, obrony praw człowieka oraz ochrony of certain social groups or communities (except (mniejszości etniczne, emigrantów, imigrantów). above all, the capacity to raise the funds for środowiska. Porównanie danych dotyczących for children and youth) have the lowest reach. carrying out and developing its operations. obszaru świadczenia usług NGO oraz poziomu Największym problemem, z którym zmagają The shortage of funds faced by NGOs leads zaangażowania obywateli w tych obszarach The findings of the aforementioned study się NGO, jest niedostatek funduszy, zarówno to weakened institutional capacity. This in pokazuje, że organizacje zajmujące się demonstrate that NGOs in Lithuania operate in pozyskiwanych, jak i własnych. Zazwyczaj turn results in the following problems: lack sportem, kulturą, edukacją oraz przeznaczone more than one sphere (and are thus polyphonic przychody NGO pochodzą z następujących of possibility to attract and retain qualified dla ludzi młodych (a tego rodzaju organizacje organisations), but at the same are not źródeł: fundusze prywatne – 19,5% całego employees, to employ an accountant or rozwijają się w sposób najbardziej dynamiczny, homogeneous with regard to the stakeholder budżetu, fundusze pochodzące z 2% podatku outsource accounting services; shortage of ponieważ zwykle działają w szkołach lub na groups they represent – one NGO often represents dochodowego przekazywanego przez volunteers, shortage of activity ideas and related uniwersytetach) z organizacyjnego punktu several stakeholder groups. The represented mieszkańców – 12,8%, usługi zlecone information, absence of an organisational widzenia są najskuteczniejsze oraz mają groups represented by NGOs can be divided into przez państwo oraz/lub gminy – 22,6%, strategy, poor public relations activities, low level największe oddziaływanie społeczne – podczas two categories: one which includes groups created środki ze środków Unii Europejskiej oraz of computerisation, lack of facilities, deficiency gdy NGO pracujące w sferze społecznej oraz based on social status (e.g. youth, seniors, etc.); innych funduszy zagranicznych, a także of employees’ managerial skills, inactivity of reprezentujące interesy określonych grup and the other includes groups created based finansowanych przez państwo – 24,2%, the organisation’s governing bodies, weak społecznych lub społeczności (poza dziećmi on geographic distribution (e.g. all of Lithuania’s dochody z usług świadczonych na rzecz sektora relations with local and international NGOs. i młodzieżą) mają oddziaływanie najmniejsze. residents, the inhabitant of a particular region, and prywatnego – 3,5%, inne środki – 9,3%. so on). The study found that every other NGO in The article is based on the following study reports: Analiza możliwości instytucjonalnych Lithuanian-Swiss Cooperation Programme’s NGO block Według powyższego badania, organizacje Lithuania represents the target group of children grant feasibility study. 2010 (Lithuanian-Swiss pozarządowe na Litwie pracują zazwyczaj and/or youth. It is these organisations that are the przeprowadzona w 2010 roku8 wykazała, że Cooperation Programme, Ministry of Finance, and Social w więcej niż jednym obszarze (i stąd też są most active in the sphere of cultural animation. litewskiemu trzeciemu sektorowi brakowało and Economic Development Centre); Research project on the issues of the NGO legal organizacjami polifonicznymi), jednocześnie Every third NGO in Lithuania represents all of przede wszystkim zdolności gromadzenia framework in Lithuania. 2008 (Baltic-American nie mają homogenicznego charakteru, Lithuania’s residents, without prioritising one or środków na wykonywanie oraz rozwijanie Partnership Program (BAPP), funded by the U. S. Agency jeśli chodzi o interesariuszy – często jedna several particular social groups. Another third of all działalności. Niedobór środków, z którym for International Development and Open Society Institute); A study on the creation of the National Council of Non- organizacja reprezentuje kilka grup. Ludzi, na NGOs represent a particular region’s inhabitants. zmagają się NGO, prowadzi do osłabienia governmental Organizations. 2009 (Non-governmental których rzecz działają NGO, można podzielić Twenty-five per cent of Lithuanian NGOs represent ich możliwości instytucjonalnych. To z kolei Organisations’ Information and Support Centre).

92 LT / Kowno LT / Kaunas 93 powoduje następujące problemy: brak możliwości An interview with konkretnymi parkami, ponieważ zdobyliśmy introducing the idea to them. “Actio Catolico pozyskania i utrzymania wykwalifikowanego poparcie dla pomysłu wśrod starszych Patria” became regular participants, while personelu, zatrudnienia księgowego lub nabycia the head of the mieszkańców tych właśnie dzielnic, oraz dlatego other organisations participated as guests. usług księgowych, niedobór wolontariuszy; brak NGO “Miegantys że parki są dogodnie skomunikowane z siedzibą The real involvement of participants will take pomysłów na działalność oraz informacji na naszej organizacji. Było to dla nas istotne, place in January-March 2013. We will be jej temat, brak strategii organizacyjnej, słaba Drambliai” bo zakładaliśmy, że nasi członkowie będą hosting meetings with organisations located działalność PR, niski poziom komputeryzacji, brak Inga Kupetytė- aktywnie korzystać ze ścianki, by skuteczniej in the territory of Kalniečiai eldership and niezbędnego wyposażenia; niedostateczny poziom przyciągnąć uwagę mieszkańców. Urbanistom drafting a plan of cooperation and activities umiejętności kierowniczych wśród pracowników, Bunevičienė z centrum miasta nie spodobała się nasza for the spring-summer-autumn period. brak aktywności organów zarządzających konstrukcja i nazwali ją „zawalidrogą”. Sama organizacji, słabe powiązania z innymi NGO idea projektu – zachęcanie do aktywnego Why did you choose Kalniečiai park for such działającymi na skalę lokalną i międzynarodową. udziału w różnych formach spędzania wolnego How did the park’s visitors feel about your an initiative? czasu w parku – narodziła się nieco później. initiative? Wykorzystano dane z następujących raportów: Initially we chose Ąžuolynas park for our Początkowo chcieliśmy po prostu bezpłatnie The park’s visitors marvelled at and enjoyed Studium wykonalności grantu blokowego Litewsko- Szwajcarskiego Programu Współpracy NGO, 2010 construction (a climbing boulder), and only udostępnić ściankę osobom odwiedzającym this free initiative. They thought that these were (Litewsko-Szwajcarski Program Współpracy, Ministerstwo later moved our activities to Kalniečiai park. We park oraz członkom lokalnych organizacji. events related to the upcoming elections and Finansów oraz Centrum Rozwoju Społecznego chose those particular parks because the older that some political party had commissioned i Gospodarczego); Projekt badawczy dotyczący kwestii ram prawnych inhabitants of the two elderships supported our us to do it. At first, people were hesitant działania NGO na Litwie, 2008 (Program Partnerstwa idea, and because commuting between these Ile organizacji udało się wam zaprosić about getting involved in the activities, and Bałtycko-Amerykańskiego BAPP, finansowany przez parks and our headquarters was convenient. do projektu? Czym się zajmowały i jak were only watching us with curiosity from Amerykańską Agencję do spraw Rozwoju Międzynarodowego oraz Instytut Społeczeństwa The latter issue was important because we zachęciliście je do współpracy? the sidelines. Those who returned a second Otwartego); were planning on actively using the construction Niemal od samego początku w projekt or third time would eagerly take part in the Badanie dotyczące utworzenia Narodowej Rady Instytucji together with the members of our organisation, zaangażowali się nasi długoterminowi partnerzy: activities, and later on they even served as Pozarządowych, 2009 (Centrum Informacji i Wsparcia Instytucji Pozarządowych). so that this new activity would attract more of „Actio Catholica Patria”, fakirzy z „Ugnies Ratas” an example to others. We usually talked to the locals’ attention. The urban planners at (Ognisty Krąg), klub capoeira „Judesio Studija” the people about what they thought of this the city centre disliked our construction and (Studio Ruchu), wolontariusze z kilku organizacji initiative, what they liked about it, etc. and called it a “blockhead”. The idea of the project zrzeszających osoby niesłyszące, a także jedna they expressed considerable interest in the Wywiad itself – encouraging the community’s active osoba z organizacji opiekującej się zwierzętami. Po organizations involved in the project. participation in various activities in the park – prostu zaprosiliśmy ich i przedstawiliśmy im nasz z Ingą Kupetytė- was born sometime later. The initial idea was pomysł. „Actio Catholica Patria” jest regularnym Bunevičienė, to hold only free climbing events for the park’s partnerem naszych działań, a pozostałe wzięły How did you invite the local community to visitors and members of local organisations. udział w projekcie w charakterze gości. Na come to Kalniečiai park? szefową organizacji większe zaangażowanie liczymy w okresie We didn’t do a lot of promotion and mostly „Miegantys zimowym 2013 roku, kiedy będziemy organizować relied on word of mouth. In the first month, How many and which organisations did you spotkania z organizacjami działającymi w dzielnicy we put special flyers announcing the event on Drambliai” manage to attract? How did you involve them? Kalniečiai i przygotowywać plan współpracy trees, which we had agreed and coordinated Almost right from the beginning our long-term i działalności na okres od wiosny do jesieni. with the older inhabitants of the eldership. The partners became involved – “Actio Catholica most important thing was to show up regularly Dlaczego wybrałaś park Kalniečiai na taką Patria”, the fakirs of “Ugnies Ratas” (Circle of on the agreed day at the agreed time, so that inicjatywę? Fire), the capoeira club of “Judesio Studija” Co o waszej inicjatywie myślą użytkownicy the local people would get used to us being Początkowo na miejsce wzniesienia ścianki (Motion Studio), volunteers from several parku? there and would know that we would show wspinaczkowej wybraliśmy park Ąžuolynas, organisations of deaf people, a volunteer from Ludzie odwiedzający park byli pozytywnie up as promised. Advertising activities will a dopiero później postanowiliśmy zmienić an animal care organisation. We involved zaskoczeni i spodobała im się ta darmowa become more extensive from the start of the lokalizację na Kalniečiai. Interesowaliśmy się them simply by inviting them to come and inicjatywa. Podejrzewano jednak, że akcja ma new season, but the boulder will still remain

94 LT / Kowno LT / Kaunas 95 free – we are planning on writing articles to przygotowane przez organizacje zaproszone Cultural Policy związek z wyborami i że stoi za nią któraś z partii local newspapers and magazines, using the do projektu w charakterze gości. Zajęcia trwały politycznych. Na początku mieszkańcy nie databases of the local organisations and nieprzerwanie 3–4 godziny i można było do nich in Lithuania chcieli uczestniczyć w aktywnościach i jedynie the parish, distributing flyers, and so on. dołączyć w dowolnym momencie. Wolontariusze Viktoras Liutkus przyglądali nam się z zaciekawieniem. Jednak pozostawali tak długo, jak chcieli, zazwyczaj ci, którzy wracali do parku, z czasem dołączali zajęcia trwały aż do ostatniego uczestnika. do nas, a nawet sami zachęcali innych do Could you briefly describe the typical daily wspinaczki. Pytaliśmy uczestników, co sądzą schedule? Historical perspective: cultural na temat inicjatywy i co im się w niej podobało, In the summer months we would come to Nad jakimi projektami pracuje obecnie policies and instruments zauważyliśmy też, że byli zainteresowani the park at 4 pm to set up the activity spots organizacja? After the II World War, Lithuania came under the organizacjami zaangażowanymi w projekt. by spreading blankets with the necessary Wdrażamy projekt wolontariacki we współpracy Soviet regime. The occupation and incorporation materials, games, etc. next to them. z EVS (Wolontariatem Europejskim); into the Soviet Union essentially transformed Occasionally we would use a megaphone to gościmy właśnie dwóch wolontariuszy all spheres of social, political and cultural life. W jaki sposób zapraszaliście społeczność encourage the passers-by to join in. We would z zagranicy, którzy realizują małe projekty Administration and censorship of culture and lokalną do parku Kalniečiai? invite people to come again. All the activities wewnątrz organizacji i pracują jako główni the implementation of cultural policy was strictly Nie przeprowadziliśmy zbyt wielu działań were taking place simultaneously, accompanied koordynatorzy Święta Wspinaczki. centralised and all democratic forms of cultural promocyjnych i polegaliśmy głównie na by lectures and presentations delivered by our self-government were lost. Cultural policy was informacji ustnej. W pierwszym miesiącu guest organisations. The activities would go on Rozmawiała Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė based on the ideological control of the Communist rozwiesiliśmy na drzewach ulotki reklamujące uninterrupted for 3–4 hours and anyone could Party, which propagated communist ideology wydarzenie, w porozumieniu z władzami join at any time. The volunteers could stay in using all forms of cultural and artistic life. More dzielnicy. Zależało nam na tym, by przyzwyczaić their park with their activities for as long as they favourable changes took place in the 1960s mieszkańców do naszej obecności przy wished, usually until the last participant left. during the Khrushchev era of “thaw” and in the ściance w ustalonym dniu o ustalonej Polityka kulturalna 1970s, when national culture gradually obtained porze. Planujemy intensywniejsze działania internal strength due to intellectual growth in promocyjne na początku nowego sezonu, What projects is “Miegantys Drambliai” na Litwie society and the role of the Lithuanian intelligentsia. currently implementing? jednak w dalszym ciągu proponowane przez Viktoras Liutkus nas aktywności pozostaną darmowe – chcemy, At the moment we are implementing “Perestrojka” and the social movement for aby w lokalnych gazetach i czasopismach a volunteering project in collaboration Lithuania’s independence “Sąjūdis”, during ukazały się artykuły o naszym projekcie, nadal with EVS (European Voluntary Service); the second half of the 1980s and early będziemy też rozdawać ulotki i korzystać z baz we have two volunteers from abroad who Perspektywa historyczna: działania 1990s, brought about positive changes danych lokalnych organizacji oraz dzielnicy. are implementing small projects inside i narzędzia polityki kulturalnej to the development of cultural policy and the organisation and work as the main Po II wojnie światowej Litwa znalazła się administration. In 1990, the Lithuanian Cultural coordinators of Boulder Fest activities. pod panowaniem radzieckim. Okupacja Congress set the guidelines for national culture Czy możesz pokrótce opisać typowy plan i włączenie do Związku Radzieckiego zmieniły and formulated strategic trends for cultural zajęć? Interviewed by wszystkie sfery życia społecznego, politycznego life. However, new economic and social factors W lecie przychodziliśmy do parku około godziny Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė i kulturalnego. Scentralizowano administrację, influenced the development of Lithuanian culture 16 i przygotowywaliśmy teren na zajęcia działalność cenzury, a także politykę kulturalną, in the 1990s, which faced problems such as sportowe, rozmieszczając koce oraz niezbędne a wszystkie demokratyczne formy kulturalnej privatisation of cultural institutions, free market materiały i gry. Od czasu do czasu korzystaliśmy samorządności przestały istnieć. Polityka processes, reform of the administrative system, z megafonu, by zachęcić przechodniów do kulturalna była oparta na ideologicznej kontroli changing status of culture institutions, etc. włączenia się w zabawę. Zapraszaliśmy ludzi, partii komunistycznej, która propagowała by odwiedzili nas ponownie. Wszystkie zajęcia ideologię komunistyczną we wszystkich The main cultural issues after the Declaration of odbywały się w tym samym czasie, a ich formach życia kulturalnego i artystycznego. Lithuanian Independence in 1990 were related uzupełnieniem były wykłady oraz prezentacje Korzystne zmiany miały miejsce w latach to: creating a culture legislation system, defining

96 LT / Kowno LT / Kaunas 97 sześćdziesiątych, w czasach tak zwanej the role and responsibility of the state, counties do spraw kultury. Dyskusje skupiały się na institutions (cultural centres, public libraries, „Odwilży” za rządów Chruszczowa, oraz w latach and municipalities in the administration of culture, takich kwestiach, jak demokratyzacja kultury, museums, etc.) under the jurisdiction and financial siedemdziesiątych, kiedy kultura narodowa establishing new models of management in ochrona narodowego dziedzictwa kulturalnego, control of the municipalities. From a legal point stopniowo zyskiwała siłę wewnętrzną dzięki cultural institutions, enhancing the role of arts gwarantowanie wolności i różnorodności of view, decentralisation has been facilitated intelektualnemu rozwojowi społeczeństwa associations; elaborating a national heritage działalności twórczej, samorządność kulturalna. by the passing of the Law on the Amendment i roli odegranej przez litewską inteligencję. protection system, creating specific bodies for Zasady Litewskiej Polityki Kulturalnej of the Law on Local Self-Government (2000), evaluation of culture and art (expert commissions, zostały ostatecznie przyjęte przez rząd which grants local self-governments the legal and „Pierestrojka” i litewski ruch na rzecz arts councils, self-government organisations), and w maju 2001 roku (http://www.lkrm.lt/). administrative capacities to shape and implement przebudowy „Sąjūdis” przyniosły pozytywne strengthening the importance of NGOs for culture. cultural policy in line with their communities’ zmiany w polityce kulturalnej i administracji In the mid 1990s, discussions on cultural policy Główne cechy współczesnego needs. In 2002, the Cultural Development w drugiej połowie lat osiemdziesiątych i na issues were related to the creation of the Principles modelu polityki kulturalnej Programme of the Regions was adopted by początku lat dziewięćdziesiątych. W 1990 for Lithuanian Cultural Policy – a legal document Program rządowy z roku 1994 był pierwszym the government to form the administrative, roku Litewski Kongres Kultury ustalił dyrektywy on long-term goals and tasks for Lithuanian dokumentem prawnym, który podkreślał financial, legal and information basis for the dla kultury narodowej i sformułował cele cultural policy. Heated debates over cultural policy konieczność „stworzenia kompletnego development of regional (counties) culture. The strategiczne życia kulturalnego. Na rozwój involved artists, philosophers, politicians, and modelu litewskiej polityki kulturalnej”. Pod Programme was renewed in 2007 however, due kultury litewskiej w latach dziewięćdziesiątych cultural administrators. Discussions were focused pojeciem „modelu” rozumiano dokument, to an abolition of county administration units wpłynęły jednak nowe czynniki ekonomiczne on such issues as cultural democratisation, w którym należało wskazać cele, wytyczne in July 2010, the Programme was closed. i społeczne. Mierzyła się ona z takimi protection of the national cultural heritage, i zadania polityki kulturalnej w konkretnych problemami, jak prywatyzacja i zmiana statusu guaranteeing freedom and diversity of creative sektorach kultury. Idee modelu zostały The other type of decentralisation that instytucji kulturalnych, procesy wolnorynkowe, activity, cultural self-governance. The Principles for wyrażone w Zasadach Litewskiej Polityki took place was the decentralisation of the reforma systemu administracyjnego itp. Lithuanian Cultural Policy was finally adopted by Kulturalnej. Jednym z ważnych zadań, “decision making process”. Several important the government in May 2001 (http://www.lrkm.lt/). którego wykonanie określono w dokumencie cultural bodies were established (Culture Główne wyzwania dotyczące kultury, które jako konieczne dla dalszego rozwoju and Sport Support Fund, Press, Radio and pojawiły się po ogłoszeniu Litewskiej Deklaracji Main features of the current kulturalnego, była decentralizacja administracji Television Support Fund) in order to endow Niepodległości w 1990 roku, to: stworzenie cultural policy model w sektorze kultury. Proces decentralizacji independent bodies with the power to decide systemu legislacyjnego kultury; zdefiniowanie The government’s 1994 Programme was the first i redystrybucji odpowiedzialności finansowej on the cultural development and funding. The roli i odpowiedzialności państwa, okręgów legal document which emphasised the necessity i kierowniczej pomiędzy różnymi poziomami Culture and Art Council, as well as a number i miast w administrowaniu sektora kultury; to “establish a comprehensive model of Lithuanian władzy – państwem, okręgami i gminami of expert commissions at the Ministry of stworzenie nowych modeli zarządzania cultural policy”. In practice the “model” was – stanowił wyzwanie. Celem długoterminowym Culture and at state cultural institutions, and instytucjami kultury; zwiększenie roli understood as a document, where cultural policy było przeniesienie instytucji kulturalnych various commissions at self-government level stowarzyszeń artystycznych; wypracowanie objectives, guidelines and tasks for particular i artystycznych zdecentralizowanych terytorialnie (municipalities) were established and still systemu ochrony dziedzictwa narodowego; cultural sectors and cultural development (domów kultury, bibliotek publicznych, muzeów, function as important “actors” in the cultural powołanie podmiotów, których zadaniem byłaby would be set out. The ideas behind the model etc.) pod jurysdykcję i kontrolę finansową gmin. sector. However, they do not correspond to the ewaluacja kultury i sztuki (komisje eksperckie, were expressed in the Principles for Lithuanian Z prawnego punktu widzenia decentralizację “arm’s-length” classic model of competition. The rady artystyczne, organizacje samorządowe); Cultural Policy (2001). One of the important ułatwiła poprawka do ustawy o samorządności real impact on cultural and artistic processes wzmocnienie znaczenia organizacji assignments provided for in the document as lokalnej (2000), która gwarantuje lokalnym of these bodies is still minor, primarily due to pozarządowych dla kultury. W połowie lat required for further cultural development was the samorządom prawne i administracyjne the lack of control of financial resources and dziewięćdziesiątych dyskusje dotyczące polityki decentralisation of the cultural administration. możliwości kształtowania i wprowadzania limited intervention into cultural development. kulturalnej wiązały się z opracowywaniem Zasad A challenge was posed by the process of polityki kulturalnej zgodnie z potrzebami The role of these bodies mainly is defined Litewskiej Polityki Kulturalnej – dokumentu decentralisation and the redistribution of financial ich społeczności. W 2002 roku rząd przyjął as “consultant”, “adviser”, or “estimator”. prawnego dotyczącego długoterminowych and managerial responsibilities between different Program Kulturalnego Rozwoju Regionów, celów i zadań litewskiej polityki kulturalnej. levels of government – the state, counties and by stworzyć podstawę administracyjną, Therefore, it is problematic to shape W gorących debatach na ten temat brali municipalities. A longer-term objective has been to finansową, prawną i informacyjną dla rozwoju a dominating cultural policy model in udział artyści, filozofowie, politycy i urzędnicy move all territorially decentralised art and cultural kultury w okręgach. Program został wznowiony Lithuanian cultural policy. The system of

98 LT / Kowno LT / Kaunas 99 w 2007 roku, jednak ze względu na zniesienie cultural administration was created along the nierówności społeczne”. Dlatego za priorytetowe okręgowych jednostek administracyjnych principles of decentralisation and upon models uznaje się inwestowanie w sektory polityczne, został zamknięty w lipcu 2010 roku. for co-operation between different policy levels ekonomiczny, społeczny, naukowy i kulturalny. (state – regions – local self-government). In Rozdział Kultura dla wszystkich promuje Innym typem decentralizacji była zmiana general, the state has a dominant and decisive dostęp do sztuki i wartości kulturalnych dla w „procesie podejmowania decyzji”. role in most issues of culture administration, wszystkich klas społecznych na Litwie oraz Ustanowiono kilka nowych podmiotów financing and information dissemination. zapewnia tworzenie programów regionalnych, administrujących sektor kultury (Fundusz The features of an interventionist model które zminimalizowałyby nierówności na Wspierania Kultury i Sportu, Fundusz can also be applied to cultural policy. prowincji. Celem programu jest budowanie Wspierania Prasy, Radia i Telewizji), […] bliskiego związku pomiędzy rozwojem kultury aby umożliwić niezależnym instytucjom lokalnej a regionalną polityką społeczną. podejmowanie decyzji z zakresu finansowania Social cohesion and cultural policies Badanie stanu kultury regionalnej z roku 2009 i rozwoju kultury. Powołano również Radę Kultury Equal access to culture and participation in pokazało jednak, że większość respondentów i Sztuki, komisje eksperckie w Ministerstwie cultural life are emphasised in the government’s uznaje litewską regionalną politykę kulturalną Kultury i w państwowych instytucjach Programme for the years 2008–2012. Social za niewystarczającą. Możliwości zapewniania kulturalnych, a także komisje na poziomie cohesion was defined as one of the aims of the usług kulturalnych mieszkańcom regionów samorządowym. Nie odpowiadają one jednak state’s policy – “to reduce social disparity” and są mniejsze niż w dużych miastach. klasycznemu modelowi „wolnej konkurencji”. it gives priority to investments in the political, Prawdziwy wpływ tych organów na procesy economic, social, science and cultural sectors. Podczas gdy państwo jest głównym kulturalne i artystyczne wciąż jest niewielki, The chapter Culture for All promotes access to art zwolennikiem wymienionych wyżej programów przede wszystkim z powodu braku kontroli and cultural values for all Lithuanian social layers i planów działania, zmierzających ku środków finansowych i ograniczonych możliwości and ensures the drafting of regional programmes większej spójności społecznej, powstaje wpływu na rozwój kultury. Rolę tych instytucji in order to minimise disparities in provinces. The coraz więcej inicjatyw tworzonych przez określa się najczęściej jako „konsultacyjną”, objective of the Programme is also to ensure organizacje pozarządowe i sektor prywatny. „doradczą” albo „kosztorysującą”. a close relationship between the development of local culture and regional social policy. However, Fragment raportu Viktorasa Liutkasa Country Profile: Lithuania, Council of Europe/ ERICarts: „Compendium of Dlatego trudno wskazać dominujący model the research study on regional culture conducted Cultural Policies and Trends in Europe”, 13th edition polityki kulturalnej na Litwie. System zarządzania in 2009 revealed that the majority of respondents 2012, ISSN: 2222-7334, s. 2–3, 21, dostępny na stronie http://www.culturalpolicies.net kulturą został stworzony wraz z zasadami consider Lithuania’s regional cultural policy decentralizacji, na podstawie modeli współpracy insufficient. There are fewer possibilities to pomiędzy różnymi szczeblami polityki (państwo provide cultural services to residents of the – okręgi – samorządy lokalne). Państwo pełni regions as compared to big municipalities. dominującą i decyzyjną rolę w większości kwestii związanych z administrowaniem i finansowaniem While the state is the main supporter of kultury oraz rozpowszechnianiem informacji. the above mentioned social cohesion 1 Indrė Gražulevičiūtė-Vileniškė, Aistė Ražauskaitė, Ligita Ažukaitė, Vita Bartininkaitė, Lina Kulbokaitė, Jurgis Kameneckas, Miestų želdynų formavimas. Darnaus vystymosi principais paremtas kraštovaizdžių formavimas urbanizuotose Cechy modelu interwencyjnego można programmes and action plans, there are teritorijose, Kaunas: Kauno technologijos universiteto, 2011, p. 58. zastosować również do polityki kulturalnej. [...] more and more initiatives originating 2 Ibid., p. 59. from NGO’s and the private sector. 3 For more information see http://apkabinkimezeme.lt/?p=307. Spójność społeczna i polityki kulturalne 4 Research project on the issues of the NGO legal framework in Lithuania. 2008 (Baltic-American Partnership Program W programie rządowym na lata 2008–2012 An excerpt from a report by Viktoras Liutkus Country (BAPP), funded by the U. S. Agency for International Development and Open Society Institute), p. 21. Profile: Lithuania, Council of Europe/ERICarts: 5 Ibid. podkreśla się znaczenie równego dostępu do “Compendium of Cultural Policies and Trends in Europe”, 6 Lithuanian-Swiss Cooperation Programme’s NGO block grant feasibility study 2010 (Lithuanian-Swiss Cooperation 13th edition 2012, ISSN: 2222-7334, pp. 2-3, 21, kultury i uczestniczenia w życiu kulturalnym. Programme, Ministry of Finance, and Social and Economic Development Centre), pp. 13-14. available at: http:// www.culturalpolicies.net. Spójność społeczna została uznana za jeden 7 Ibid. p. 14. z celów polityki państwowej – „aby zmniejszyć 8 Ibid., p. 25.

100 LT / Kowno LT / Kaunas 101 notatki notes

Stare Miasto Koncepcja otwartej w Kownie pracy z młodzieżą – 105 – na Litwie Kaunas – 106 – Old Town The Concept of Open Youth Work in Lithuania

„Vartai” – „Vartai” Certyfikat pracownika młodzieżowego – koncepcja i metodologia – 114 – Rozmowa ze stałymi Youth Worker gośćmi Otwartego Ośrodka Certification Młodzieżowego „Vartai” – Concept and – 111 – Methodology Interview with regular quests at the “Vartai” Open Youth Centre

kowno / kaunas ►►Otwarty Ośrodek Młodzieżowy „Vartai” ►►The “Vartai” (Gate) Open Youth Centre („Wrota”) został założony w Kownie ze was established when it was noticed that Stare Miasto Kaunas względu na rosnącą liczbę młodych ludzi the number of unmotivated young people, w Kownie Old Town pozbawionych motywacji do życia i pracy, without any occupation and the number of a także w reakcji na narastanie konfliktów subculture groups, among which conflicts Silvija Čižaitė-Rudokienė Silvija Čižaitė-Rudokienė między subkulturami młodzieżowymi. occurred frequently, was increasing in the Ośrodek stanowi przyjazną przestrzeń, area. The centre creates a friendly space gdzie młodzież może bezpiecznie spędzać where young people can safely spend Opisując obecnie Stare Miasto At present Kaunas Old Town is described not czas. Tworzy środowisko dla samorealizacji: their free time. It provides a space for self- w Kownie, wspomina się nie tylko o jego historii only as a city with a cultural heritage, historical organizuje się tu między innymi lekcje gry realization, by holding guitar and drum i architekturze czy szczególnym usytuowaniu architecture located between the rivers with its na gitarze i perkusji, zajęcia taneczne, kursy classes, different types of dance training, między dwiema rzekami, ale także pisze own special genius loci, but also as a cluster of gotowania, mistrzostwa gry w piłkarzyki, cooking classes, cycling and chess clubs, o nim jako o nowoczesnym klastrze creative industries. In a study conducted in 2011, karaoke, pokazy filmowe, działają także table football championships, karaoke, przemysłów kreatywnych. W badaniu, które it was said that: “Today, the Old Town testifies kluby kolarskie i szachowe. Dodatkowo film screenings, etc. This is a place przeprowadzono w roku 2011, stwierdzono: a sudden and unexpected recovery which the prowadzone są indywidualne konsultacje for both individual work in the form of „W dzisiejszych czasach Stare Miasto odżywa community of proactive local entrepreneurs, dla młodych ludzi oraz praca z całymi consultations for young people and also w sposób nieoczekiwany – dzięki aktywnym academics, and public figures are responsible rodzinami: dni otwarte, popołudnia dla for work with families during open days, przedsiębiorcom, naukowcom i osobom for. Thanks to this input, the city centre rodziców i warsztaty familijne. Jest to jedyny afternoons for parents, workshops. This is publicznym. Dzielnica, jeszcze dwa lata temu which just a couple of years ago had ośrodek tego rodzaju w mieście. the only centre of its kind in Kaunas. będąca miejscem wymarłym, dzisiaj nabrała been dying out, became a point atrakcyjności i rozbrzmiewa nieustannym gwarem, of attraction and the place ►►„Vartai” to jeden z czterech ośrodków ►►“Vartai” is one of four NGO “Actio Catholica który wcześniej było słychać na ożywionej Alei of constant hustle prowadzonych przez organizację Patria” centres working with unmotivated Wolności (Laisvės alėja)”1. Badania pokazują, że and bustle which pozarządową „Actio Catholica Patria”. young people. Youngsters from the whole Stare Miasto ma wpływ nie tylko na świadomość outrivaled the W działaniach ośrodka bierze udział Kaunas meet at the centre, with only dziedzictwa kulturowego, ale także samo once vivid młodzież z całego Kowna (mniej niż 20% 20% of them living in the vicinity. A social kształtuje i zmienia atmosferę lokalną. Inwestycje mieszka w najbliższej okolicy). W każdej worker who is familiar with the relationship biznesowe, nowe kawiarnie, wyremontowane sesji uczestniczy pracownik socjalny, który between participants is always present hotele, szkoły prywatne i salony kosmetyczne zna relacje w grupie, pomaga młodzieży at a session and his or her role is to help podnoszą wartość rynkową tej części Kowna formułować pomysły, zachęca do ich young people formulate ideas, encourage – jednak, podobnie jak w większości realizacji oraz do dyskusji o zdobytych them to implement them, and help discuss dużych miast, rozwój ekonomiczny doświadczeniach. the experience gained. powoduje również wykluczenia społeczne i ekonomiczne. ►►Od 2006 roku do dzisiaj – ośrodek otwarty ►►since 2006 until today. The centre is open jest przez cztery dni w tygodniu, od godziny four days a week from 3-7 p.m. 15 do 19.

►►Stare Miasto w Kownie ►►Old Town, Kaunas

►►Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej ►►Ministry of Social Security and Labour – – program wspierający dzienne domy children’s day care centres programme; opieki nad dziećmi; Departament do Youth Affairs Department – open youth Spraw Młodzieży – program wspierający centres programme. otwarte ośrodki młodzieżowe.

104 LT / Kowno Stare Miasto w Kownie jest zróżnicowane Independence Avenue (Laisvės alėja)”1.The Radzieckim, szkół i młodzieżowych grup there was no such separate area of legislation. – wśród jego mieszkańców są zarówno analysis reveals that Kaunas Old Town is engaged religijnych. Nie ma jednak mowy o potrzebach The youth was not viewed as a separate ludzie bardzo dobrze zarabiający, jak not only in dissemination of cultural objects czy edukacji młodzieży. Dopiero od roku target group whose independence and active i seniorzy, których sytuacja finansowa jest as signifiers but in taking over the fostering 1996, kiedy parlament litewski przyjął participation was the concern of persons and trudna w całym kraju. Mieszka tu również and change of so-called local spirit. Business Krajowy Program Polityki Młodzieżowej, młodzi institutions other than the family or the school. niewielka społeczność romska, a także inne investments, new cafés, hotels renovations, private ludzie zaczęli być postrzegani jako osobna, Activities of young people as a community are mniejszości etniczne. Działają popularne wśród gymnasiums and beauty centres all increase the wymagająca specjalnej uwagi grupa. mentioned in historical sources mainly within młodzieży lokale, ponadto jest to ulubione market value of this part of Kaunas, however, as is the context of the recovery of independence miejsce spotkań różnych subkultur. Napływ the case with most large cities, economic growth Od ponad dekady Litwa rozwija politykę (informal youth organizations operating in młodzieży wiąże się z faktem, że w okolicy also triggers social and economic exclusion. społeczną dotyczącą spraw młodzieży, opposition to the Soviet government), the mieszczą się gimnazjum, uczelnie, szkoły tworzy odpowiednie prawodawstwo Komsomol (Soviet Youth) organizations in the muzyczne i artystyczne oraz kawiarnie i kluby. It is important to note that Kaunas Old Town i system instytucjonalny, który pozwala Soviet Union which supported the political Komunikacja z innymi dzielnicami jest bardzo residential area is diverse – with its inhabitants na rozwój i wdrażanie wypracowanych forces, as well as schools and religious youth dobra, dojazd na Stare Miasto nie stanowi ranging from ultra-high-income individuals to rozwiązań oraz prowadzi programy groups. But there is no discourse about dla młodych większego problemu. Wszystkie seniors whose financial situation is rather sad. wspierające inicjatywy młodych ludzi i ich policy, or the needs or education of youth. powyższe czynniki sprawiają, że lokalizację A small Roma community as well as other ethnic organizacji. Programy te, wzmacniając więzi As it has been already mentioned, in 1996, Otwartego Ośrodka Młodzieżowego „Vartai” minorities inhabit the Old Town. There are also między młodzieżowymi organizacjami the Lithuanian Parliament approved the można uznać za bardzo odpowiednią. cafés and clubs which are much appreciated pozarządowymi a państwem i instytucjami State Youth Policy Conception and only since by the city’s youth and the Old Town is very miejskimi, jednocześnie ukierunkowują have young people been seen as a separate popular among members of various subculture przepływ środków z funduszy strukturalnych community requiring special attention. groups. The number of young people visiting i innych programów Unii Europejskiej. the Old Town is quite high, mainly owing to the Lithuania has been developing its youth policy Koncepcja otwartej existence of a Middle School, universities, music Litewska polityka młodzieżowa w obecnym for more than a decade now. The country has and art schools, and a number of other clubs kształcie określa młodzież jako osoby w wieku created the legislation and the institutional pracy z młodzieżą in the area. Transport to the Old Town from 14–29 lat, jest więc skierowana do 800 tysięcy system for the development and implementation na Litwie other parts of the city is very good so young młodych ludzi, którzy obecnie stanowią 24% of the youth policy. Seeking to create the people can easily commute there and back populacji kraju. Istniejące prawodawstwo adequate conditions for young people to be Indrė Maršantaitė home. According to everyone, the Open Youth zapewnia młodzieży prawo do uczestnictwa actively involved in an open and democratic Centre Vartai is located in just the right place. w procesie podejmowania ważnych decyzji society, the state carries out programs that i wprowadzania ich w życie zarówno na encourage the initiatives of young people and Trudno byłoby ocenić politykę młodzieżową poziomie lokalnym, jak i krajowym. Ponadto youth organisations. In addition, it strengthens na Litwie w perspektywie historycznej, koncepcja polityki młodzieżowej jest ważna the youth NGOs’ links with state and municipal ponieważ w czasach Związku Radzieckiego dla profesjonalistów pracujących z tą grupą institutions and channels the support coming nie stanowiła ona osobnej dyscypliny, The Concept społeczną (menedżerów w organizacjach from EU structural funds and programmes. a młodzieży nie uważano za oddzielną pozarządowych, trenerów, pracowników grupę społeczną, pozostawiając kwestię jej of Open Youth socjalnych i młodzieżowych, nauczycieli, The Lithuanian youth policy is aimed at people niezależności i zaangażowania w gestii rodziny Work in Lithuania wykładowców). Tak rozumianą politykę można aged 14–29 years, of whom there are today in i szkoły. Inicjatywy młodzieży jako odrębnego opisać jako zestaw rozwiązań i norm, których Lithuania more than 800,000 or 24 per cent bytu społecznego pojawiają się w źródłach Indrė Maršantaitė celem jest ułatwienie młodym wchodzenia of the total population. The legislation ensures historycznych w kontekście odzyskiwania w dorosłość oraz udana integracja społeczna. the youth’s right to participate in relevant niepodległości (nieformalne organizacje decision making and implementation at both the młodzieżowe, opozycyjne wobec władzy Assessment of the country’s youth policy W roku 2010 roku przyjęto nową, municipal and the national levels. In addition, komunistycznej), organizacji Komsomoł, development from a historical perspective długoterminową strategię polityki wobec the concept of youth policy is important for która służyła siłom politycznym w Związku would not be an easy task as in the Soviet times młodzieży, uwzględniającą potrzeby professionals working with youth (managers

106 LT / Kowno LT / Kaunas 107 młodych i stwarzającą korzystne warunki of non-governmental organizations, trainers, Na skutek tych starań, mimo wciąż trudnej informal education). Seeking to ensure inter- dla ich zaspokojenia. Strategię reguluje youth and social workers, partly it should sytuacji finansowej Litwy, pojawiła się agency and inter-sector cooperation in the area ustawa o założeniach polityki młodzieżowej be relied on by persons employed in formal nadzieja, że dzięki aktywnej współpracy of youth policy and drawing on the best practices Republiki Litewskiej. Ustawa ta zawiera institutions such as teachers and lecturers). między politykami a profesjonalistami of the foreign countries, the State Council of koncepcję wdrażania polityki dotyczącej Thus, the youth policy can be described as uda się zrealizować cele krajowej polityki Youth Affairs was established on the basis of młodych oraz określa jej obszary. Szczególnie a set of systems and measures aiming at the młodzieżowej. Jako jeden z najbardziej equal partnership while creating the youth istotny jest ustęp dotyczący sposobów facilitation of youngsters’ coming of age and oczywistych pozytywnych przykładów tych policy structure in Lithuania and adopting the realizacji założeń oraz utworzenia instytucji their successful integration into society. zmian można wymienić fakt, że uwaga State Youth Policy Conception. At the moment, zarządzających na poziomie państwowym państwa kieruje się w stronę rozwoju edukacji the Council of Youth Affairs is a collegial i samorządowym. W celu integracji tej The new long-term strategy for youth policy, nieformalnej oraz tworzenia otwartych ośrodków advisory institution, functioning under the polityki należy jednak usprawnić współpracę adopted in 2010, determines the action lines młodzieżowych, które realizują koncepcję Department of Youth Affairs. The Law on Youth między instytucjami i sektorami, stworzyć that correspond with the needs of youth and tak zwanej otwartej pracy z młodzieżą. Policy Framework also establishes the areas of bazę danych młodych liderów i organizacji the aims to create favourable conditions for youth policy implementation (civic education młodzieżowych, skoordynować priorytety them. The activity of the Lithuanian youth policy Rozwój tej koncepcji oraz poszukiwanie spójności and military service, informal education, działań różnych instytucji oraz zmobilizować structures is regulated by the Law on Youth w tej sferze sprawiły, że w roku 2010 Departament social and health protection, etc.) and the odpowiednie zasoby ludzkie i materialne. Policy Framework of the Republic of Lithuania. do spraw Młodzieży przygotował Program principles of youth policy implementation, Ten cel wciąż nie został osiągnięty. This law establishes the main principles of Otwartych Centrów i Przestrzeni Młodzieżowych. which constitute the foundation for the implementation of youth policy, as well as Określono w nim cele, zadania, grupy docelowe, development and implementation of integrated Polityka młodzieżowa jest rozwijana na defines its areas. Of particular importance zasady, wykonawców i wymogi jakościowe otwartej youth policy on both national and local level. Litwie w dwóch kierunkach: po pierwsze, is a section of the act dealing with the formy pracy z młodzieżą. Jednym z głównych w kierunku ochrony interesów młodzieży establishment of youth policy implementation celów programu jest tworzenie otwartych As a result of the above, there is hope that w różnych obszarach polityki państwa (jak and the creation of management institutions ośrodków i przestrzeni jako instytucjonalnych despite the continuously poor financial edukacja, kultura, sport, zatrudnienie); po at the national and municipal levels. Youth form otwartej pracy z młodzieżą. Ich zadaniem situation of Lithuania, provided that politicians drugie, w kierunku tworzenia warunków, policy must be integrated in order to be byłoby aktywizowanie młodzieży o ograniczonych and professionals cooperate as regards this w których młodzi ludzie mogliby zdobywać successfully implemented. In order to integrate możliwościach uczestnictwa w kulturze. issue, the set of youth policy objectives can wiedzę dzięki doświadczeniu i eksperymentom the policy, the cooperation between institutions W ten sposób wspiera się również jakość successfully be implemented in the country. (wolontariat, autonomia i samorządność and sectors needs to be streamlined, an i różnorodność usług adresowanych do młodzieży, One of the most obvious positive examples of – trzy aspekty edukacji nieformalnej). integrated database of young people and youth zwiększa się ich dostępność oraz racjonalizuje these transformations is the emergence of open Próbując zapewnić międzyinstytucjonalną organisations needs to be created, and the wykorzystanie zasobów ludzkich i finansowych. youth centres and State’s adequate attention i międzysektorową współpracę w tej sferze activity priorities of the different institutions to the development of non-formal education. i czerpiąc z najlepszych praktyk innych have to be coordinated while human and Pojęcie otwartej pracy z młodzieżą odnosi się krajów, Litwa powołała Krajową Radę do material resources must be mobilized. This do takiej formy pracy, która obejmuje całość In the course of development of the concept spraw Młodzieży. Rada, oparta na zasadach goal is still to be reached in Lithuania. aktywności i propozycji edukacyjnych, za którymi of open work with youth and seeking clarity równorzędnego partnerstwa, stworzyła idą konkretne zasady działania; jest otwarta in this sphere, in 2010, the Department of struktury polityki młodzieżowej oraz przyjęła Youth policy is being developed in two directions na wszystkich młodych ludzi mieszkających na Youth Affairs adopted the Conception of Open wspomniany Krajowy Program Polityki in Lithuania: Firstly, in the direction of the określonym terenie, niezależnie od ich statusu Youth Centres and Spaces. The Conception Młodzieżowej. Obecnie Rada jest kolegialną protection of youth’s interests in individual społecznego. W założeniu ma angażować defines the objectives, tasks, target groups, instytucją doradczą, funkcjonującą w ramach public policy areas – education and science, młodzież o ograniczonych możliwościach principles, operators and quality requirements Departamentu do spraw Młodzieży. Ustawa culture, sports, labour and employment, and w działania niedostępne w jej środowisku. of the open form of work with youth. One of the o założeniach polityki młodzieżowej ustanawia so on. Secondly, in the direction of youth Zgodnie z zasadą subsydiarności, pierwszeństwo Conception’s principal objectives is to establish również zasady i obszary wdrażania tej polityki activity aimed at providing the conditions for w prowadzeniu otwartej pracy z młodzieżą mają the open youth centres and open spaces as (edukacja cywilna i służba wojskowa, edukacja young people to learn from experience and to organizacje pozarządowe i wspólnoty religijne. institutional forms of open work with youth that nieformalna, opieka społeczna i zdrowotna experiment (volunteerism, autonomy and self- Jedną z jej podstawowych form instytucjonalnych would seek to encourage young people with etc.) na poziomie krajowym i lokalnym. governance – these are the three aspects of stanowi tak zwany otwarty ośrodek młodzieżowy. limited opportunities to engage in meaningful

108 LT / Kowno LT / Kaunas 109 Można się zastanawiać, dlaczego młodzież, activity, thus pursuing diversity and quality of Wywiad ze In recent years approximately 15 different zwłaszcza pozbawiona motywacji lub youth work services, accessibility to the widest centres for unmotivated youths were set up and o mniejszych możliwościach, angażuje się tak possible circle of young people, and rational stałymi gośćmi have been supported by municipal and NGOs aktywnie w działalność otwartych ośrodków use of financial and human resources. Otwartego Ośrodka embracing the principles and methodology młodzieżowych. Po pierwsze, jest to bezpieczne of open work with youth. The Department środowisko, w którym nikt nie jest oceniany, The concept of open work with youth refers Młodzieżowego of Youth Affairs has lent these centres the a status społeczny i ekonomiczny, wyznanie to a form that amounts to the totality of „Vartai” – Aurą, equipment necessary for the organisation of czy przynależność do różnego rodzaju grup educational activities and suggestions, which youth leisure activities and the operations of nie mają znaczenia. Szczególną uwagę follows specific principles of operations; Gretą, Liną, the centre, and provides them with all kinds poświęca się tym młodym ludziom, których it is available to all young people living in Lukasem, Orintą, of support (methodological, information, etc.). możliwości autoekspresji i uczestnictwa a particular territory regardless of their social It should be added that while implementing w życiu publicznym są relatywnie ograniczone. status, and is capable of attracting youth Pijusem, Valdasem youth policies, local authorities should seek To dla nich tworzy się warunki, w których with limited possibilities encouraging them to to develop and maintain a network of open mogą odkryć własny potencjał, a których nie take part in activities that are unavailable in i Viktorasem youth centres and spaces that could evenly zapewniają szkoły czy organizacje młodzieżowe. their immediate environment. In consistence (16–21 lat) be developed in separate residential areas, W centrum tych działań znajduje się młody with the subsidiary principle, the priority social environments, and that would not be człowiek traktowany jako podmiot, a ich to organise open work with youth is given centred just in a town or district centres. podstawową zasadą jest wzajemne zaufanie. to NGOs and religious communities. One Jakie zajęcia organizowane przez „Vartai” Najważniejszy jest nie rezultat końcowy, of the primary institutional forms of open wspominacie najlepiej? ale proces i akceptacja faktu, że młody work is the so-called open youth centre. Valdas: Garaż Rowerowy, bo tam można człowiek wciąż szuka siebie i nie zawsze jest dowiedzieć się więcej na temat rowerów, w stanie doprowadzić do końca rozpoczętą One could wonder why youth, in particular reperowania ich, przechowywania, można Interview with pracę. Takich warunków nie zapewniają unmotivated young people with fewer też samemu wziąć udział w budowaniu ośrodki świadczące usługi komercyjnie. opportunities, get actively involved in open youth nowego roweru ze starych części. Aura, Greta, Lina, centre activities. The main reason might be that Lukas, Orinta, Pijus, W ciągu ostatnich kilku lat w różnych miastach open youth centres offer a safe environment Lukas: Pchli targ, ponieważ tam można litewskich zaczęło działać około 15 różnych where no one is judged, and another reason poznać mnóstwo nowych ludzi, porozmawiać, Valdas, Viktoras ośrodków dla młodzieży pozbawionej motywacji. is that social or economic status, religion, sprzedać lub wymienić niepotrzebne rzeczy (16–21 years old) Realizuje się w nich zasady otwartej pracy membership in various groups are not an issue i w ten sposób pomóc przetrwać ośrodkowi. z młodzieżą, prowadzone zarówno przez władze there. Particular attention is given to a young who are regulars at miejskie, jak i organizacje pozarządowe. person who has relatively limited opportunities of Pijus: Jestem nowy, więc wszystko, the “Vartai” Open Departament do spraw Młodzieży wyposażył te personal expression and participation in public co robi „Vartai”, jest dla mnie warte ośrodki w sprzęt konieczny do organizowania life. The opportunity is given and the conditions zapamiętania. Przychodzę tu, ponieważ Youth Centre czasu wolnego i wspiera je na wszelkie are provided for a wide range of young people, in lubię być razem z innymi ludźmi. możliwe sposoby (metodologia, informacje particular for those who are not able to discover What do you find the most memorable activity itd.). Należy dodać, że lokalne władze, themselves in schools, youth organizations and Aura: Mistrzostwa w piłkarzyki, to from “Vartai”? wdrażając politykę dotyczącą spraw młodzieży, service activities. The young man or woman świetna zabawa: pragnie się zwycięstwa, powinny starać się utrzymywać i równomiernie is treated as the subject and special attention kibicowania, wyłania się też pewien Valdas: Bicycle Garage, as you learn more rozwijać sieć otwartych ośrodków i przestrzeni is based on mutual trust. The main focus is rodzaj poczucia wspólnoty. about the bikes themselves, their repair, młodzieżowych, zlokalizowanych w różnych, nie not on the final result, but on the process and maintenance, you may yourself contribute to tylko miejskich, środowiskach społecznych. the fact that a young man or woman is still Viktoras: Pojawienie się tenisa stołowego. the new bike production from old bicycle parts. searching for himself and is not always able to Dlaczego? Nie jestem pewien, chyba dlatego, że complete the commenced task. That cannot to dobra zabawa, nowa aktywność i taki sport, Lukas: Flea market, because there you can be afforded by any “commercial” competitor. dzięki któremu można porozmawiać z innymi. meet a lot of new people, discuss, may

110 LT / Kowno LT / Kaunas 111 Lina: „Uno” i wszystkie inne gry planszowe, sell or exchange unnecessary items and Viktoras: I am fine with myself. Seriously, Gdybyście mieli przedstawić ośrodek „Vartai” przede wszystkim dlatego, że podczas to help the beloved centre to survive. it is probably thanks to the centre that komuś obcemu, jakie trzy rzeczy byście o nim gry znalazłam wielu przyjaciół i ludzi, I feel brave, safe and understood. powiedzieli? którzy myślą podobnie jak ja. Bardzo lubię Pijus: Everything from “Vartai” is memorable także seanse filmów anime. for me as I am a new person here. I come here Valdas: Ładna okolica. Lina: I like the free tea, warm tea when it is because I like people and being together. cold and cool tea when it is hot, the Gruzas Orinta: Gra w „Mafię”, gry planszowe, Lukas: Jest fajnie, łatwo tu poznać nowych Room and I also like the fact that you might piłkarzyki, ponieważ wszystkie te Aura: Table football championships przyjaciół, można dowiedzieć się różnych not be doing something specific, but at zabawy pozwalają na interakcję. because they are fun and the desire to rzeczy i dyskutować, rozmawiać z ludźmi, the same time you are gaining a lot. win grows, when you are a fan, some zarówno wtedy, kiedy jest nam trudno, Greta: Najbardziej podobała mi się sort of sense of community emerges. jak i kiedy jesteśmy bardzo szczęśliwi. Orinta: Communication with others. symulacja „Mafii” (to dla mnie nowe słowo, które poznałam podczas weekendowego Viktoras: Table tennis. Why? I cannot tell Pijus: Mili ludzie, różnorodne zajęcia. Greta: Friendliness, people, communication. seminarium). Grając, nauczyłam się precisely, but I think because of the fun, rozumieć innych, rozpoznawać, kto kłamie it is a new activity, and it is a good sport Aura: Jest fajnie, wesoło, bezpiecznie. Nikt i w jaki sposób, trochę dowiedziałam where you can communicate with others. nikogo nie dręczy (a przynajmniej nie złośliwie). If you had to introduce the “Vartai” youth się o psychologii, nauczyłam się centre to a stranger, what three things you wyrażać swoje zdanie i bronić go. Lina: The Uno game and in general all the Viktoras: Duża „ekipa”, wszyscy są bardzo mili, would say about it? board games, mostly because I have met można słuchać głośnej muzyki i nic nie robić. Valdas: Fine surroundings. and found a lot of friends while playing. Co najbardziej lubicie w „Vartai”? Also I liked Anime screenings a lot. Orinta: Wielu młodych ludzi, różne gry, Lukas: It is fun, easy to make new Valdas: Pokój, gdzie można się wściekać (Gruzo otwarta i sympatyczna atmosfera. friends, get new info about things and kambarys), bo tam czuję się najbezpieczniej. Orinta: Mafia game, board games, table football discuss, talk to somebody when it is as they are a place to interact with others. Greta: Wiele różnych zajęć, instrumenty difficult or when you feel very happy. Lukas: W ośrodku najbardziej muzyczne, którymi można się bawić lub lubię rozmawiać z ludźmi. Greta: I liked Mafia simulation the most (oh, nawet uczyć się na nich grać; są tu darmowe Pijus: Nice people; various activities. my new word after a weekend seminar). piłkarzyki i mili ludzie. Czego chcieć więcej? Pijus: Ludzi, którzy tu pracują, ponieważ While playing I learned to understand Aura: It is fine, fun, and safe; no one dzięki nim nie czuję się obco. others, to recognise who lies and how, Rozmawiały Indrė Maršantaitė bullies anybody (well, at least crossly). I familiarized with psychology, learned i Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė Viktoras: Dobrze się tu czuję. to express and defend own opinion. Viktoras: A lot of the crew members are Naprawdę, dzięki ośrodkowi czuję się very nice; I like the opportunity to listen odważny, bezpieczny i rozumiany. to loud music and to do nothing. What do you like the most in “Vartai”? Lina: Darmową herbatę – gorącą, kiedy Valdas: The Gruzo kambarys (Gruzas Orinta: Many young people, various games are jest zimno, i mrożoną, kiedy jest ciepło, Room) where you can steam off as it is played, open and friendly communication. Gruzo kambarys i to, że można tu nic nie the space where I feel the safest. robić, a jednocześnie robić bardzo dużo. Greta: Lots of activities, and many musical Lukas: I like communicating with instruments that can be grabbed and used or Orinta: Możliwość rozmowy z innymi. people in the centre the most. even learned to play; there is a free table football and friendly people. What else can be needed? Greta: Przyjazną atmosferę, ludzi, rozmowy. Pijus: People who come and work, because they do not allow me to feel being a stranger. Interviewed by Indrė Maršantaitė and Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė

112 LT / Kowno LT / Kaunas 113 Certyfikat Youth Worker zawodowych. Pożądane w tym zawodzie jest relationships with others, as well as professional wykształcenie pedagogiczne, psychologiczne competences. It is desirable for a youth worker pracownika Certification lub socjologiczne, a co najmniej doświadczenie to have a pedagogical, psychological or social młodzieżowego – Concept w pracy społecznej z młodymi ludźmi. sciences education or at least experience in W zeszłym roku na Litwie uruchomiono program social work with young people. A state youth – koncepcja and Methodology szkoleniowy dla pracowników młodzieżowych worker training program was launched one i metodologia – pod nazwą „Metodologia certyfikacji year ago in Lithuania entitled “Youth workers Indrė Maršantaitė pracowników młodzieżowych”. Przetestowany certification methodology”. It was tested in only Indrė Maršantaitė on został tylko w jednym regionie Litwy, one of the regions of Lithuania but there are jednak planuje się wdrożenie programu oraz plans to implement the program and to provide With the rise of youth policy in the country, dostarczenie profesjonalnej wiedzy, kompetencji professional knowledge, competencies and the Wraz z powstaniem na Litwie polityki the decision-makers started to think who i niezbędnych dokumentów na całej Litwie. necessary documents to the rest of Lithuania. młodzieżowej zaczęto się zastanawiać, should supervise the implementation of the w jaki sposób sprawować nad nią nadzór policy and who could carry out non-formal Jest to jeden z pierwszych kroków, które This is one of the first steps in validating i kto mógłby prowadzić w jej zakresie education as part of the policy implementation zmierzają do stworzenia procedury work with young people through creation edukację nieformalną. Z profesjonalnego process. From the professional standpoint, uwierzytelniającej status pracownika of a youth worker certification methodology punktu widzenia na Litwie praca z młodzieżą there is no separate discipline of youth work in młodzieżowego – ma ona wpływ na sposoby which determines the procedures of public nie istnieje jako osobna dyscyplina, Lithuania. A speciality of social workers can be wprowadzania przepisów, zdobywania kwalifikacji policy implementation, the acquisition of a wyspecjalizowani w tym zakresie pracownicy recognized as being very close to it, but having zawodowych i prowadzenia szkoleń na Litwie. professional qualifications and training in społeczni nie posiadają wystarczającej no specific knowledge about young people, Jest również pierwszą próbą stworzenia Lithuania. It is also the first attempt to create wiedzy, by zapewnić młodzieży wsparcie social workers cannot provide the young with krajowego modelu łączącego edukację formalną a national model combining formal and non- dostosowane do ich potrzeb i zainteresowań. a purposeful independent growth process i nieformalną. Dla autorów metodologii było to formal learning. It was quite a challenge for nor can they respond to the targeted needs duże wyzwanie, zapoczątkowujące dyskusję the authors of the methodology as it triggered Jeszcze 10 lat temu każdego, kto pracował of young people with a range of activities. wokół pytań o granice profesjonalizmu i związki a debate on the limits of professionalism lub był w inny sposób powiązany z młodzieżą, edukacji wyższej z kompetencjami zdobytymi and the links between higher education and automatycznie uznawano za „pracownika Ten years ago, anyone who worked or was w sposób nieformalny. Mają oni nadzieję, że competence acquired in an in informal context. młodzieżowego”. Termin ten, wraz otherwise associated with youth, implicitly podstawy, które pozwolą na przyszłą poprawę The authors hope that the grounds for further z towarzyszącym mu systemem kształcenia became known as a youth worker. This term systemu, zostały już stworzone, trzeba natomiast improvement of the system have been set i podnoszenia kwalifikacji, świadomie along with the accompanying training, together zastosować je w praktyce, a to pozwoli zarówno but they still need to be applied in practice, i celowo stosowany jest dopiero od kilku lat. with skills improvement methods, started na rozwój metod pracy z młodymi ludźmi, jak and this will streamline the development of Zgodnie z przyjętą metodologią „pracownik to be used only a few years ago. As per the i na edukację specjalistów w tej dziedzinie. the methodology of work with young people młodzieżowy” to dorosła osoba powyżej 21 applicable methodology, a “youth worker” is an and the education of specialists in the field. roku życia, działająca poza obszarem edukacji adult person over the age of 21 acting outside Praca z młodymi ludźmi oraz edukacja formalnej i systemu szkoleń, poza środowiskiem the system of formal education and training, nieformalna dla młodzieży zostały uregulowane Work with young people and non-formal rodzinnym i zawodowym, na rzecz osobistego beyond the family and work environments, for w Strategii Lizbońskiej, przyjętej przez education are regulated under the Lisbon i społecznego rozwoju młodych ludzi, zarówno the benefit of personal and social development Radę Europy w marcu 2000 roku oraz Strategy approved by the Council of Europe poprzez indywidualną pracę z nimi, jak i przez of young people through both individual w Memorandum o Kształceniu Ustawicznym, in March 2000 and the Memorandum on pracę z grupami i społecznościami, posiadająca work with persons and work with groups or opublikowanym przez Komisję Europejską Lifelong Learning published by the European kompetencje konieczne do wykonywania tych communities, equipped with the professional 30 października 2000 roku. Wprowadzenie Commission on 30 October 2000. The zadań. Pracownik młodzieżowy ma prawo competence required to perform such work. systemu certyfikacji na Litwie określa sposoby emergence of the youth worker certification do wynagrodzenia za wykonaną pracę. Jego A youth worker is entitled to receive payment oceny kwalifikacji pracownika młodzieżowego system in Lithuania identifies and defines działania stanowią wypadkową osobistych for the professional work performed. His or i pozwala uprawomocnić politykę dotyczącą a system of assessing the competence of a youth preferencji i predyspozycji, rodzaju i trwałości her attitude consists of personal preference młodzieży na najniższym poziomie lokalnym, worker and it validates the policy at the lowest relacji z innymi, a także kompetencji and position, the skill to develop and maintain w bezpośredniej pracy z młodymi ludźmi. local level in direct work with young people.

114 LT / Kowno LT / Kaunas 115 Twórcy i organizatorzy za najważniejsze The authors and promoters identify funding wyzwanie, jakie staje przed nimi podczas of the new system as the key challenge wprowadzania metodologii certyfikacji, in the implementation of this certification uznają obecnie zdobycie funduszy na nowy methodology. The proposed training, system. Zaproponowane szkolenia, ocena competency assessment and methodology are kompetencji i metodologia są na Litwie czymś new to Lithuania. Most of the proposed solutions „Art in nowym, dlatego większość planowanych need to be created from scratch and adapted the Park” rozwiązań będzie tworzona od samego to the Lithuanian context. These things are Zaangażowanie – 121 – początku i adaptowana do litewskiej specyfiki. extremely time-consuming and require expert społeczności “Art in Są to działania niezwykle czasochłonne knowledge, that is why the implementation a polityka the Park” i wykorzystujące wyspecjalizowaną wiedzę, of the certification system should be given Park Burgess rewitalizacji miast a więc wymagające szczególnej uwagi sufficient attention and funding by the state. It i jego najbliższe – 123 – i wsparcia ze strony państwa. System must also be remembered that the youth worker otoczenie Community certyfikacji pracowników młodzieżowych certification system should not be static and – 119 – Involvement and winien być przy tym na tyle elastyczny, by stable, but it has to be constantly changing, Burgess Park Urban Regeneration uwzględniać zmienność świata wartości, just as the young man changes all the time. and the Local Policy zainteresowań i kompetencji młodych ludzi. Neighbourhood Ogród Serc – Heart Garden

Arts and Health Fragmenty bloga a przemiany polityki prowadzonego zdrowotnej przez uczestników projektu – 128 – Arts and Health and – 125 – Emerging Policy Excerpts from the blog written by Heart Gardeners

londyn / london

1 Gaila Tulušienė, Jūratė Tutlytė, Kūrybinių industrijų klasterių. Kauno regione plėtros galimybių analizė, Kaunas 2011, p. 21.

116 LT / Kowno ►►Ogród Serc jest jednym z projektów ►►The Heart Garden is one of the project prowadzonych przez organizację of the Art in the Park charity, addressed Park Burgess Burgess Park dobroczynną „Art in the Park” (Sztuka to patients with Chronic Health Diseases i jego najbliższe and the Local w parku), skierowany do osób cierpiących and long-term illness. In the frame of the na choroby przewlekłe. W jego ramach project they organise a range of activities otoczenie Neighbourhood organizowane są różnego rodzaju including communal meals, mosaic spotkania, jak wspólne posiłki, warsztaty workshops and developing floral displays Janet Hetherington Janet Hetherington tworzenia mozaik, układania kompozycji and vegetable growing. The project has an kwiatowych czy uprawy warzyw. Projekt emphasis on friendly, social activities and Aylesbury Estate w południowym Londynie to It is a well-known fact that prior to a General zakłada tworzenie przyjaznych warunków promoting a holistic model of health. obowiązkowy punkt programu przedwyborczego Election in the UK, aspiring political leaders dla aktywności społecznej oraz promocję The Heart Gardeners have been każdego ambitnego polityka, starającego visit the Aylesbury Estate in South London. holistycznej koncepcji zdrowia. responsive to challenges which have się o mandat posła. Jedno z największych One of Britain’s largest social housing estates, Uczestnicy projektu spotykają się z różnymi threatening their neighbourhood. As osiedli budownictwa socjalnego w Wielkiej it faces the social and economic challenges wyzwaniami, na które muszą reagować na significant building changes were Brytanii, borykające się z problemami synonymous with the needs of urban bieżąco. Kiedy w parku trwały uciążliwe underway in the park, they moved to areas społecznymi i ekonomicznymi, traktowane jest populations targeted by regeneration initiatives. prace budowlane, postanowili przenieść of the allotment, which were quieter and jako symbol tych społeczności miejskich, do Perhaps, due to its size and the complexity of się na teren działki położonej w spokojnym tranquil. When funding was difficult they których kierowane są programy rewitalizacji. some of the environmental and social issues miejscu. Ze względu na trudności approached new funders for resources Osiedle Aylesbury Estate często bywa it experiences, the estate has frequently been z uzyskaniem funduszy zwrócili się such as greenhouses. They created new więc tematem politycznej retoryki1. referred to as the backdrop for political rhetoric1. o pomoc do nowych darczyńców, m.in. do movable planters and built a cob oven producentów szklarni. Zrobili też przenośne for baking. They also work with artists to Park Burgess leży w południowej części Burgess Park is situated south of the Aylesbury skrzynki na rośliny oraz zbudowali piec do create projects for and in response to the osiedla Aylesbury Estate. Ma ono ponad 7500 Estate, which houses over 7,500 people, mostly wypieku chleba. Ponadto współpracują garden. mieszkańców. Powstało w roku 1963 jako jedno in flats. The estate was constructed in 1963, z artystami przy projektach tworzonych z największych osiedli socjalnych w Europie. and was designed as one of the largest public specjalnie dla ogrodu.

►►Projekt zainaugurowały artystki ►►Artist Jane Higgonbottom, artist/ Jane Higgonbottom oraz Rebecca gardener Rebecca Scott, from the Art Scott (równocześnie ogrodniczka), in the Park set it up in partnership with współpracujące z ośrodkami zdrowia Southwark General Practices and health w Southwark. Projektem, w którym bierze professionals. The project is now led by udział zespół wolontariuszy, obecnie artist Andrea Sinclair and includes a team kieruje artystka Andrea Sinclair. of volunteers.

►►Od roku 2010, spotkania odbywają się co ►►since 2010 until today, sessions run every piątek. Friday.

►►Sale, szklarnie i ogrody „Art in the Park” ►►„Art in the Park” studios, greenhouses and w parku Burgess w Londynie gardens, Burgess Park, London.

►►Projekt jest finansowany ze środków ►►The Big Lottery - Building Communities przyznanych przez Wielką Loterię – 5 years of funding and a variety of other w ramach pięcioletniego programu sources. Building Communities oraz dzięki funduszom z innych źródeł. Londyn/London: Ogród serc/Heart Garden

118 UK / Londyn Zaplanowano tu parki, ośrodki zdrowia, housing estates in Europe, and was an attempt celem było stworzenie miejsca publicznego for artists and creative facilitators, who przedszkola i dzienny ośrodek opieki, a ich to create a community for some of London’s dla wszystkich członków społeczności. Park, want to work with the local community. In budowę ukończono w 1977 roku. Powszechnie poorest families. Completed in 1977, the estate jako największy w dzielnicy Southwark, powstał addition, it has meant that local support has uważa się, że stopniowa degradacja Aylesbury includes parks, health services, nurseries and w wyniku połączenia terenów po budynkach been high for the changes in the park. Estate trwa już od lat osiemdziesiątych. Szeroko a day centre, but it is widely recognised that it wyburzonych w okresie powojennym. Historia zakrojone prace rewitalizacyjne rozpoczęto tu went through a period of decline in the 1980s. parku sprawia, że liczni mieszkańcy czują się Commission for Architecture and the Built w roku 1997, w czasie, kiedy 17% gospodarstw Major regeneration work began in 1997 on the związani z nim emocjonalnie, a to ułatwia Environment (CABE)3 identified that 91% of the domowych w Anglii stanowili lokatorzy mieszkań estate, and at that time 17% of households in działania artystom i animatorom – projekt public believe that public parks and open spaces socjalnych, zajmujący prawie cztery miliony England were social tenants living in nearly four zmian spotkał się z dużym poparciem. improve people’s quality of life and 74% believe lokali, a połowa z nich miała mniej niż 16 lat2. million homes, up to half of whom were likely to be that parks and open spaces are important W ostatnich latach czarnoskórzy mieszkańcy aged under 162. More recently, two thirds of the Komisja do spraw Architektury i Planowania to people’s health and mental and physical oraz przedstawiciele mniejszości narodowych community are black or of minority ethnic heritage (CABE)3 przeprowadziła w Wielkiej Brytanii wellbeing. In addition, more than 70% of people stanowili dwie trzecie ludności osiedla, and the area is considered to experience extremely badania – wynika z nich, że 91% ludzi uważa, say they visit urban green spaces frequently. postrzeganego jako zagrożone marginalizacją. high social disadvantage. There have been notable że parki miejskie i tereny niezabudowane Given that the UK population provides parks Dochodziło tu do strzelanin oraz innych aktów shootings and attacks of violence in recent poprawiają jakość życia, a zdaniem 74% with such high level of support, it is therefore przemocy, co spotkało się z silną reakcją years, which communities have responded to respondentów są one ważnym czynnikiem not surprising that projects such as Art in the społeczności miejscowych: zaniepokojone tym with concern and a desire to improve community pomagającym zachować zdrowie i dobre Park can be an effective tool for community stanem rzeczy, postanowiły one podjąć działania relations. Despite these challenges, community samopoczucie. Ponad 70% badanych przyznało, engagement including arts volunteering, na rzecz poprawy relacji społecznych. Pomimo activism has remained high, and a tenant ballot że często odwiedza parki miejskie i tereny skill development and as serve as a valuable wspominanych problemów aktywność społeczna to transfer to a housing association (rather than zielone. Nie dziwi więc fakt, że projekty resource for community cohesion and wellbeing. pozostaje tu na wysokim poziomie, o czym local authority), was rejected by 73% of the inicjowane przez „Art in the Park” stanowią świadczy chociażby fakt, że w referendum tenant on a 73% turnout (1999). The most recent skuteczne narzędzie aktywizacji społeczności. dotyczącym zmiany formy zarządzania regeneration initiative (2007) involved a four stage osiedlem wzięło udział 73% lokatorów, z czego approach to rebuilding the estate over the next 15 73% opowiedziało się za dotychczasowym years and will see some tenants being re housed “Art in the Park” zarządem sprawowanym przez miejscowe and the introduction of new community services. władze (1999). Ostatnia akcja rewitalizacyjna „Art in the Park” Janet Hetherington (2007) obejmowała czterostopniowy plan Burgess Park, which is where the Art in the przebudowy osiedla w ciągu kolejnych Park studios is situated, was one of the first to Janet Hetherington 15 lat, przeprowadzkę niektórych lokatorów benefit from these developments. One of the “Art in the Park” is a charity, which endeavour to oraz zapewnienie nowych usług. largest parks in South London was created improve the quality of Londoner’s lives through by bringing together spaces where post war „Art in the Park” jest organizacją dobroczynną. participation in visual arts and to use the arts Jednym z pierwszych terenów poddanych demolition had occurred The 46 hectares Jej cel stanowi poprawa jakości życia and the natural environment. Their studios and rewitalizacji był Park Burgess, gdzie mieszczą includes a new refurbished playground, a café, Londyńczyków dzięki udziałowi w projektach garden located in Burgess Park are thought się pracownie organizacji „Art in the Park”. a nursery, a world garden, meadow planting, z pogranicza sztuk wizualnych oraz pracy of as a community resource open to everyone Park zajmuje powierzchnię 46 ha i należy barbeque cooking spaces and landscaping to ze środowiskiem naturalnym. Należące do who wants to participate. Their mission is to do największych w południowym Londynie. include new paths and seating. The £8 million organizacji pracownie oraz ogród w parku ––Encourage and motivate all ages to work Na jego terenie znajdują się: odnowiony investment from the Aylesbury New Deal for Burgess to miejsca otwarte, dostępne dla towards visual arts and environmental plac zabaw, kawiarnia, przedszkole, „Ogród Communities, the Mayor of London and the wszystkich. Misją „Art in the Park” jest: improvements in inner city London Świata”, łąki, stanowiska do grilla, nowe Council, is intended to create a communal ––zachęcanie ludzi w każdym wieku do ––Give a positive experience of seeing ścieżki i ławki. Inwestycję o wartości 8 mln social space which all the community can pracy na rzecz rozwoju artystycznego and being in the natural world. funtów przeprowadzono w ramach programu use and enjoy. . Thus, the park has a rich i przyrodniczego w centrum Londynu; ––Work with people of all ages and „New Deal for Communities”, przy wsparciu heritage and history, which many local people ––pokazywanie pozytywnych przykładów abilities by using open space as an burmistrza Londynu oraz Rady Miejskiej. Jej can connect with. This provides potential lepszego postrzegania i przeżywania natury; inspiration and a resource.

120 UK / Londyn UK / London 121 ––praca z osobami w różnym wieku They run art and performance based education Organizacja jest przykładem wykorzystania sztuki ranging from being a tool for regeneration i o różnych umiejętnościach w otwartej and training workshops, and are involved in do zachęcenia ludzi, aby korzystali z miejskich to being a tool to landscape and shape the przestrzeni, traktowanej jako źródło community and public art projects. The studios terenów zielonych. „Art in the Park” pokazuje physical environment. However ultimately, it inspiracji i ważny zasób kulturowy. and gardens are open throughout the year ważną rolę sztuki w projektach rewitalizacyjnych. demonstrates something most regeneration –– and have a scheduled programme as well as Takim organizacjom udaje się dokonać policy fails to do- it supports the creation of Organizacja prowadzi zajęcia edukacyjne being responsive to local events, issues and tego, w czym zawodzi państwowy program emotional and social networks, whose concerns w zakresie sztuk wizualnych i performatywnych opportunities. There are seasonal and community rewitalizacji – tworzą one więzi emocjonalne i są are firmly rooted in the desire to collectively oraz tworzy projekty artystyczne w przestrzeni activities such as pumpkin carving and they impulsem dla powstawania grup społecznych. improve the quality of life in the local community. publicznej i we współpracy ze społecznościami. created a community procession to re-open Pracownie oraz ogród są otwarte przez cały the park. There are studios and a kiln, which rok. Prowadzi się tu zajęcia stałe i warsztaty, are regularly used by artists. There are regular a także akcje związane z wydarzeniami workshops in pottery, life drawing, eco – fashion, lokalnymi i problemami dotyczącymi miejscowej mosaics, pewter casting and woodcarving. Zaangażowanie Community społeczności, jak dekorowanie dyń lub parada z okazji otwarcia parku po przebudowie. Other programmes of work include The Roots społeczności Involvement Organizacja dysponuje pracowniami oraz a project with Southwark Pensioners Centre. a polityka and Urban piecem ceramicznym. Prowadzone są The project explores the history of the Walworth warsztaty ceramiczne, nauka rysunku, Road and has included a series of Gardening rewitalizacji miast Regeneration Policy warsztaty mody ekologicznej, warsztaty Workshops, learning about plants and their Janet Hetherington Janet Hetherington tworzenia mozaik, nauka techniki odlewu uses and exploring the flora of Burgess Park. przedmiotów z cyny oraz rzeźby w drewnie. As part of this work a Medical Herbalist and the Cuming Museum Youth Panel visited “Art in Ponadto powstało tu wiele projektów the Park” to share some herbal remedies and Osiedle Aylesbury Estate, podobnie jak inne In the UK, like many other urban social housing jednorazowych, jak „The Roots”, prowadzony recipes with young people from Southwark. osiedla budownictwa socjalnego w Wielkiej estates, the Aylesbury Estate have experienced wspólnie z ośrodkiem dla osób po Brytanii, było przedmiotem licznych inicjatyw a plethora of policy initiatives concerned with pięćdziesiątym roku życia – Southwark The programme is run by practicing professional podejmowanych przez władze lokalne w celu improving deprived estates and improving the Pensioners Centre. Uczestnicy projektu artists, who work with schools, community poprawy jakości życia mieszkańców. Polityka quality of life for those that live in them. Urban badali historię Walworth Road i brali udział groups and professional teams. They work with rewitalizacyjna pod rządami Partii Pracy regeneration was re contextualized under w warsztatach ogrodniczych. Zawodowy zielarz people living locally and also develop work w latach 2004–2010 przyjęła nowy, bardziej New Labour, and a more holistic approach, oraz młodzież działająca przy Muzeum Cuming with early years and older adults, arts and kompleksowy kształt; zaczęto wtedy promować area- based initiative (ABI) to regeneration opowiadali też o właściwościach leczniczych ziół. health work for the National Health Service projekty skoncentrowane na konkretnych was promoted. Tony Blair chose the Aylesbury (NHS) and respond to specific commissions potrzebach danego obszaru. W roku 1997 estate in 1997 to promote the grand plan for Program prowadzą doświadczeni artyści within the park itself. “Art in the Park” is premier Tony Blair wybrał osiedle Aylesbury regenerating urban cities. Many saw this, as the pracujący w szkołach, ze społecznościami also supported by a team of volunteers. The Estate na miejsce realizacji wielkiego planu first time problems of urban deprivation and i środowiskiem biznesu. Uczestnikami activities are funded by charitable donations rewitalizacji miast. Przedsięwzięcie to było despair were recognised. It was in this speech, są ludzie w różnych wieku mieszkający and fees from workshops and specific events. szeroko komentowane, ponieważ rząd po Blair referred to the end of ‘no hope areas’4. w najbliższym sąsiedztwie. Artyści raz pierwszy zajął się problemem ubóstwa Urban regeneration in the context of Aylesbury realizują również projekty na zlecenie The organisation is an example of practices in i odniósł się do dramatycznej sytuacji, w jakiej has been concerned with both the physical państwowego Urzędu do spraw Ochrony the UK, where the arts are increasingly being żyło wielu Brytyjczyków. W wystąpieniach and social infrastructure of the community. Zdrowia (National Health Service). „Art in used as a tool to connect people with green premier obiecywał poprawę warunków życia Therefore, there has been a desire to improve the Park” korzysta także z wolontariuszy. spaces to support their participation in the local w „miejscach pozbawionych nadziei na lepszą housing and public spaces (both areas where Działalność finansowana jest z datków community and improve the health of the local przyszłość”4. W przypadku Aylesbury Estate the arts can play a significant role) but also to oraz opłat za uczestnictwo w warsztatach population. “Art in the Park” demonstrates the rewitalizacja dotyczyła zarówno fizycznej, jak develop social networks and improved wellbeing i wydarzeniach specjalnych. potential the arts has during urban regeneration, i społecznej infrastruktury osiedla. Wynikało for those that live in these communities.

122 UK / Londyn UK / London 123 to z chęci poprawy warunków mieszkaniowych Aylesbury’s regeneration during this phase konieczności rozwoju sektora prywatnego However, arguably the spirit of community i stanu przestrzeni publicznych. was led by New Deal for Communities oraz wspieraniu etosu przedsiębiorczości, engagement in all aspects of regeneration has (NDC). NDC was launched in 1998 as part zwłaszcza w miejscach, gdzie zatrudnienie not vanished. Politically, the new government Rewitalizację osiedla prowadzono w ramach of the Government’s National Strategy oferuje przede wszystkim sektor publiczny. has asserted the principles of localism, programu „New Deal for Communities” (NDC). for Neighbourhood Renewal5 to deliver in all aspects of government policy. The Program, rozpoczęty w roku 1998 w ramach community led regeneration programmes. Idea zaangażowania społeczności Localism Act (2011)8 decentralised many Narodowej Strategii Rządowej dotyczącej Odnowy Delivered by the Neighbourhood Renewal w procesy rewitalizacji nie została jednak government services and places more power- Sąsiedztw5, zakładał wdrożenie programów Unit within the Department for Communities zapomniana. Nowy rząd wspiera koncepcję and responsibility, within the regions and rewitalizacji uwzględniających opinię i potrzeby and Local Government, it identified 39 lokalności. Ustawa o lokalności (2011)8 local communities. Accompanying this is the społeczności lokalnych. Realizację powierzono regeneration areas including Aylesbury. This zdecentralizowała wiele usług i ośrodków development of a movement of community Jednostce do spraw Odnowy Sąsiedztw worked continued until 2011. £2 billion państwowych, przyznała im też większe organisers supported by all political parties. (Neighbourhood Renewal Unit) działającej was committed and each area received uprawnienia na poziomie regionalnym oraz Locality9 now identifies over 700 community w ramach Wydziału Społeczności i Samorządów around £50 million over 10 years. The work lokalnym. Temu procesowi towarzyszy ruch led organisation that are active in the UK. Lokalnych (Department for Communities and Local occurred around 5 key themes poor job organizatorów działań w społecznościach Government), która wybrała 39 osiedli i dzielnic, prospects; high levels of crime; educational wspierany przez wszystkie partie Amidst these urban change commitments, there w tym Aylesbury Estate. Program realizowano under-achievement; poor health; and polityczne. W ramach programu „Locality”9 has been increased recognition for the concept do roku 2011. Jego koszty wyniosły 2 mld problems with housing and the physical działa obecnie ponad 700 organizacji of cultural led regeneration to be acknowledged funtów. Skoncentrowano się na pięciu głównych environment. The key characteristics for prowadzonych przez społeczności. and an increased awareness of the role that dziedzinach: bezrobociu, wysokim wskaźniku how the regeneration worked were culture and the arts can play in improving the przestępczości, niskim poziomie edukacji, złym ––“Long-term commitment to deliver real Wzrosło też zainteresowanie koncepcją quality of life, which regeneration initiatives stanie zdrowia oraz problemach mieszkaniowych. change. Communities at the heart of rewitalizacji przez kulturę, która może are under pressure to deliver10. Vickery argues Podstawowe założenia obejmowały: this, in partnership with key agencies. wpływać na poprawę jakości życia w stopniu, that the discourse concerning this is broad and ––działania długoterminowe ––Community involvement and ownership. jakiego często nie są w stanie osiągnąć requires the involvement of all government w celu spowodowania trwałych zmian ––Joined-up thinking and solutions. odgórne inicjatywy rewitalizacyjne10. policy, the participation of professionals and – w centrum zainteresowań znalazły Action based on evidence about Zdaniem Jonathana Vickery’ego, wymaga communities, amateur and professional arts and się społeczności lokalne wspierane ‘what works’ and what doesn’t”6. to nie tylko zaangażowania autorów polityki cultural providers and other areas of interest. przez ośrodki społeczne i kulturalne; rządowej, ale także udziału przedstawicieli ––zaangażowanie mieszkańców This joined up thinking brought together, społeczności, artystów i twórców zawodowych, i wzmocnienie w nich poczucia health professionals, education, policing amatorów oraz innych zainteresowanych. odpowiedzialności za wspólną własność; and communities members to collectively ––wspólne wypracowywanie pomysłów find solutions to community problems. Excerpts from the i rozwiązań. Program oparty na rozwiązaniach, których skuteczność On the Aylesbury estate, The Creation blog written by potwierdza się w praktyce6. Trust7 took over from the NDC on its closure Fragmenty bloga Heart Gardeners and continues to promote neighbourhood Grupa składała się z pracowników służby improvement through economic and social uczestników 5th November 2010 zdrowia i edukacji oraz przedstawicieli change. There has been a significant shift projektu Every Friday we have our regular Heart lokalnych władz i społeczności. in how regeneration has been delivered Garden sessions. […] We will be documenting under the UK’s new Coalition government 5 listopada 2010 the Heart Garden’s weekly sessions which Po zakończeniu programu prace rewitalizacyjne and there has been a shift to policy W każdy piątek bierzemy udział will include expert gardening tips. na osiedlu Aylesbury przejęła organizacja rhetoric concerning the need for more w spotkaniach w ramach projektu „Ogród The Creation Trust7. Rząd nowej koalicji private sector and entrepreneurial ethos Serc”. […] Będziemy dokumentować nasze 26th November 2010 wprowadził znaczną zmianę w polityce especially in areas where employment if spotkania i zamieszczać porady ogrodnicze We continued to mulch the beds in the garden rewitalizacji miast – skupiono się na reliant upon public sector employment. opracowane przez specjalistów. with farmyard manure and netted the rest of

124 UK / Londyn UK / London 125 26 listopada 2010 the brassicas against the pigeons. We planted zbierali ciekawe rośliny i odciskali je w glinie them into clay – we will fire them in the Nadal mulczowaliśmy rabatki w ogrodzie 3 rows of garlic (French, purple Germinador), – po wysuszeniu wypalimy je w piecu. kiln after leaving them to dry out slowly. nawozem naturalnym i osłoniliśmy siatką split the head into cloves and planted 1″ pozostałe sadzonki kapusty, by chronić je deep 4″ apart – garlic is a hungry crop and 25 lutego 2011 25th February 2011 przez gołębiami. Posadziliśmy trzy rządki needs fertile soil. Also, an extensive wild Zbudowaliśmy drabinkę na skrzynki do We built a ladder allotment for our vertical czosnku (francuski czosnek fioletowy, odmiana snap to make to head divide into cloves. naszego ogrodu wertykalnego. Jeśli macie gardening project. If you only have small Germinador), dzieląc główki na ząbki i sadząc mały balkon albo ogród i potrzebujecie balcony or outside space to rouse seedings or je w odstępach ok. 4–10 cm, bo czosnek lubi NB: never use garlic from the supermarket, it więcej miejsca, żeby wysiać nasiona lub pot plants – a good light source is essential. żyzną ziemię i potrzebuje dużo miejsca. would introduce viruses into your soil and will trzymać rośliny doniczkowe, pamiętajcie, Linda and Brian built a 4 tier ladder allotment be imported from China so won’t be suitable że najważniejsze jest dobre źródło światła. for 4 seed trays out of recycled timber. This Uwaga: nie używajcie czosnku z supermarketu, for our climate. We dug up a huge harvest of Linda i Brian zbudowali czteropoziomową can be placed on a sheltered outside wall bo możecie zarazić glebę wirusami. Jest on Jerusalem artichokes - not to everyone’s taste! drabinkę na 4 skrzynki z sadzonkami, and covered over at night with fleece or importowany z Chin i nie nadaje się do uprawy And replanted some tubers for next year. używając drewna z odzysku. Drabinkę można bubble wrap. The days are getting longer w naszym klimacie. Wykopaliśmy sporo oprzeć o zadaszoną ścianę zewnętrzną, and some crops like our Cavolo Nero, kale topinamburów, ale nie wszystkim one smakują. We also finished off clearing the bed full of a na noc przykrywać włókniną albo folią and leeks are beginning to flower and set Posadziliśmy też kilka bulw na przyszły rok. strawberries and have lots of spare plants bąbelkową. Dni stają się coraz dłuższe, seed, so it was our last chance to harvest. going for free – just call into the studio więc była to ostatnia chwila na zbiory Skończyliśmy pielić grządkę truskawek and ask or they will be composted! niektórych roślin, jak jarmużu czy porów. 8th April 2011 i mamy dużo sadzonek do oddania – pytajcie The Heart Gardeners opened their doors o nie, bo inaczej powędrują na kompost! 10th December 2010 8 kwietnia 2011 to visitors as part of the Silver festival. Last week saw the Heart Gardeners getting W ramach festiwalu Silver „Ogrodnicy Serc” A number of people dropped in to look at 10 grudnia 2010 into the festive and creative spirit making zaprosili gości. Wpadło wiele osób, aby our gardening project and the ceramics that W zeszłym tygodniu ogrodnicy – już w świątecznym innovative, handmade Christmas decorations. obejrzeć nasz projekt i ceramikę, którą we are currently making. A party of 8 from nastroju! – robili bożonarodzeniowe Using lots of natural materials such as teraz robimy. Ośmioosobowa grupa z domu Love Walk Residential Home for the Disabled dekoracje. Wykorzystali do tego celu materiały laurels, holly, pine cones and even some figs! opieki dla niepełnosprawnych z Camberwell in Camberwell stayed for the whole session naturalne: liście laurowe, ostrokrzew, szyszki, Most of the material were leftovers from the została na całym spotkaniu i wzięła udział and both joined in with the gardening and a nawet kilka fig! Większość materiałów to wreath-making workshop the week before. w zajęciach. Był piękny słoneczny dzień the ceramics. It was a lovely sunny day pozostałości po warsztatach dekorowania i mogliśmy zjeść lunch na dworze – zupę sow we were all able to have lunch outside wianków świątecznych sprzed tygodnia. 7th January 2011 z groszku z miętą. Naszym gościom nie and enjoyed a bowl of homemade pea and There was heavy rain today, evident by chciało się wracać do domu i mamy mint soup. Our visitors just did not want 7 stycznia 2011 the pounding on our corrugated ‘skylight’ nadzieję, że wkrótce znowu nas odwiedzą. to go home afterwards and we hope that Dzisiaj deszcz mocno dudnił o szyby świetlika so we did not do as much gardening as we will see them again some time soon. w blaszanym dachu i nie udało nam się we had hoped. We instead surveyed the 8 lipca 2011 zrobić w ogrodzie tyle, ile planowaliśmy. beds to see what damage the recent snow Zebraliśmy wreszcie wiśnie! Najczęściej 8th July 2011 Obejrzeliśmy tylko rabaty, żeby sprawdzić, and cold weather had caused. Everything zostają na drzewie, bo wiele osób uważa, We have harvested our lovely morello cherries! jakie szkody spowodował niedawny seemed fine, the brassicas were ok. że nie są dość słodkie, ale świetnie Usually our cherries get left on the tree as śnieg i mróz. Rośliny wyglądały dobrze, nadają się na ciasto... albo wiśniowe nobody thinks they’re sweet enough – but they a kapuście też nic się nie stało. Some jobs for us to do next week include brandy! Wykopaliśmy również ziemniaki, will make a great pie... or a cherry brandy!;) We pruning the dormant fruit trees and bushes. zebraliśmy zioła i powiesiliśmy je do dug up the last of the spuds and harvested Zadania na przyszły tydzień to przycinanie drzew wysuszenia. Najlepiej zbierać je właśnie herbs to hang up and dry. By now they are at owocowych i krzewów w zimowym spoczynku. In the studio, we took down the handmade teraz, zgodnie z tradycją powinno się to robić there most potent, in fact traditionally they Christmas decorations and made wall w dniu przesilenia letniego, czyli 21 czerwca. should be harvested on the Summer Solstice, W pracowni zdjęliśmy dekoracje świąteczne plaques from clay. The Heart Gardeners Zebraliśmy też resztę czosnku, zapletliśmy June 21st. We also harvested the last of the i robiliśmy gliniane tabliczki. Ogrodnicy collected interesting plants and pressed w warkocze i powiesiliśmy do wysuszenia. garlic, tied it in plaits and to hung it up to dry.

126 UK / Londyn UK / London 127 28 października 2011 28th October 2011 Departament Zdrowia oraz Arts Council11 people’s sense of wellbeing, particularly in areas Posadziliśmy trochę czerwonej cebuli z gatunku We planted some red onions – Red Baron, oficjalnie odniosły się do tego problemu of deprivation. There is also a direct correlation Red Baron – z cebulek, a nie z nasion. Sadzi sets not seeds (these are small onions which i w jednym z dokumentów stwierdziły, że between areas of deprivation and poorer się je w płytkich skrzynkach, z ziemi ma swell). Plant these in a shallow drill with their „uczestnictwo w działaniach artystycznych health outcomes, hence why the regeneration wystawać tylko koniuszek. Szalotkę też można tips just showing above the soil. If you like ma cenny wpływ na poprawę samopoczucia”. initiatives referred to earlier, have begun to take dzielić do sadzenia jak czosnek – z jednej shallots these also divide– a bit like garlic –but Uznanie przez władze idei arts and health into account the community health needs of bulwy otrzymujemy około pięciu szalotek, above the ground - so you get about 5 shallots (działania twórcze i prozdrowotne) z pewnością populations experiencing environmental change. ale one potrzebują trochę więcej miejsca. from 1 bulb and you need a bit more growing wpłynęło na włączenie sztuki do projektów Ogrodziliśmy sadzonki siatką tuż przy ziemi dla space. We netted both of these crops at soil rewitalizacyjnych. Artyści i uczestnicy projektu There has been official recognition from the ochrony przed kotami, myszami i ptakami. level – to protect against cats, mice and birds! „Ogród Serc” nie są zainteresowani wyłącznie Department of Health and the Arts Council of stanem zdrowia i wzrostem świadomości England11 that “the sharing of artistic activity To już prawie koniec prac ogrodniczych That’s almost the last of our gardening tasks zdrowotnej konkretnych osób, zależy im również has a valuable part to play in our sense of w tym roku – trzeba tylko przyciąć jabłonkę for the year – we still have a bit of pruning to na tworzeniu sytuacji, które będą dotyczyć wellbeing”. This validation of arts and health i winorośl. Zostało jeszcze sporo zimowych do in the garden – the apple tree, grapevine całej społeczności. Ich działania stają się więc potentially explains the increased use of the arts warzyw do zebrania: pory, fioletowe brokuły, and roses need a good trim to promote flowers narzędziem wsparcia w środowisku lokalnym. in community based regeneration initiatives. jarmuż i boćwina. Tymczasem w szklarni and fruit. Still we will have plenty of winter Uczestnicy zachęcani są na przykład do pracy Artists and participants at the Health Garden are można wysiewać bób i groszek cukrowy veg to harvest – leeks, purple sprouting w charakterze wolontariuszy, do przyglądania not just be concerned with whether participant’s w rolkach po papierze toaletowym. broccoli, curly kale and swiss chard – to keep się najbliższemu otoczeniu i aktywnego udziału individual health or health knowledge improves, us interested. In the meantime we can sow w podejmowaniu decyzji dotyczących ich miejsca but they are also concerned with building social broad beans and sweet peas in toilet rolls zamieszkania. Podczas oceny programu „New networks and creating environments which in the greenhouse ready to get a headstart Deal for Communities”12 zbadano problemy address community health issues. Therefore, when we plant them out next spring. najlepiej rozwiązane na poziomie lokalnym. by tackling these issues, and by working with Arts and Health Dotyczyły one przestępczości, ochrony the community, arts and health is being used http://artintheparkblog.wordpress.com/category/aitp- środowiska naturalnego, zarządzania lokalami as tool for empowerment and enterprise within garden/heart-garden/ a przemiany mieszkalnymi oraz zdrowia publicznego. the local area. For example, participants at the polityki zdrowotnej Najlepiej funkcjonujące usługi uwzględniały Heart Garden are encouraged to volunteer, potrzeby odbiorców na poziomie lokalnym. look more closely at their environment and Janet Hetherington take part in decision-making processes. All Arts and Health Ruch arts and health w Wielkiej Brytanii ma of which are activities, which are recognised and Emerging za sobą wieloletnią tradycję13. W dokumencie as good for community development and Projekty organizacji „Art in the Park”, Review of Arts and Health (2007) opracowanym regeneration. The evaluation of New Deal for a w szczególności Ogród Serc okazały się Policy przez Departament Zdrowia analizowano Communities12 identified that the issues most skuteczne. W tym stosunkowo niewielkim informacje uzyskane od starszych kierowników effectively tackled at the neighbourhood level Janet Hetherington projekcie dobrze widać korzyści płynące National Health Service (NHS), koordynatorów were some aspects of crime, environment, z tworzenia warunków do zaangażowania działań twórczych z ramienia NHS, artystów, housing management and public health. They społeczności lokalnej. W Anglii ostatnio wiele osób prowadzących terapię sztuką, lekarzy, identified that, essentially, the services that are się mówi o konieczności poprawy nastrojów, The identification of the work of “Art in the psychologów i psychiatrów, organizacji delivered best at neighbourhood level are those zwłaszcza wśród ludzi zamieszkujących Park”, and notably the Heart Garden as tools for dobroczynnych, pacjentów i użytkowników, that interact at that level with service users. obszary zagrożone wykluczeniem. Zwraca regeneration within the area is notable. In the przedstawicieli związków zawodowych, się uwagę na bezpośredni związek między context of such large-scale changes, a relatively naukowców, architektów, konstruktorów, The arts and health movement in the UK has zamieszkaniem na terenach dotkniętych small-scale project such as this can more clearly projektantów i inżynierów. We wnioskach a long history of working in this manner13. The ubóstwem a gorszym stanem zdrowia. Inicjatywy illustrate the benefits of creating opportunities stwierdzono m.in., że działania z dziedziny sztuki Department of Health’s Review of Arts and Health rewitalizacyjne zaczęły więc uwzględniać for local participation. In England there has been powodują wzrost poczucia własnej wartości, (2007) analysed feedback from senior NHS także potrzeby zdrowotne społeczności. an increased recognition in the need to improve co sprawia, że ludzie są bardziej otwarci na managers, NHS arts coordinators, artists, arts

128 UK / Londyn UK / London 129 zmianę, a to istotnie wpływa na poprawę therapists, clinicians, charities, individual patients więc przykład wyjątkowy. Mimo cięć i zmian of why a creative facility can be so resilient zdrowia i stylu życia14. Stwierdzono ponadto, and users, professional bodies, academics, w strukturze finansowania, które spowodowały during times of change and why there has że „biorąc pod uwagę zależności między architects, constructors, designers and engineers. ograniczenia i modyfikację stałych zajęć, been so much support for arts and health poziomem uczestnictwa w kulturze i edukacji, The Review identified that the arts encourage organizacja utrzymała ważne miejsce work in England. Ultimately, despite cuts and ochroną zdrowia, poziomem zatrudnienia people to participate, which raises their self- w społeczności, na której rzecz działa. changes to funding, and regrettable reductions a samopoczuciem obywateli, Departament esteem and makes them more open to change, and alterations to the core services it offers, Zdrowia i NHS mogą skutecznie wykorzystać which is often important in improving their health “Art in the Park” has a physical and emotional działania twórcze do zmiany myślenia głównych and lifestyle14. It also identified that “given the presence within the communities it serves. decydentów w dziedzinie ochrony zdrowia oraz connections between communities, participation, przeformułowania sposobów działania NHS”15. education, health, employment and wellbeing, there are opportunities for the Department of Projekt Ogród Serc dowiódł, że tego typu Health and the NHS to use the arts to bring działania mogą dać bardzo dobre rezultaty. about change in some of the key influencers Organizacji „Art in the Park” udało się of health and in the use of the NHS”15. pokazać, że tereny zielone mogą odgrywać ważną rolę w rozwiązywaniu problemu The Heart Garden has demonstrated it can nierówności i marginalizacji wynikających ze achieve some significant health outcomes. By stanu zdrowia. Wolontariusze oraz uczestnicy placing equal importance upon the creative projektu często podkreślają, że udało im się outcomes and developing a participatory nawiązać przyjaźnie z ludźmi, których na process in which decisions are made, “Art in co dzień nie mieliby szansy poznać. CABE16 the Park” has also ensured that green spaces 1 Peter Walker, £180m cut from regeneration plans for Tony Blair’s flagship housing project accessed, „The Guardian”, 26.12.2010, http://www.guardian.co.uk/society/2010/dec/26/cut-regeneration-tony-blair-housing [29.10.2012]. zwróciła uwagę na potencjał wykorzystania can play an important role in tackling health 2 Rob Wheway, Alison Milward, Child’s Play: Facilitating Play on Housing Estates, The Chartered Institute of Housing/ miejsc w bezpośrednim otoczeniu odbiorców inequalities. Volunteers and participants at Joseph Rowentree Foundation 1997. projektów w rozwiązywaniu problemów the Heart Garden frequently reflect upon the 3 Helping Community groups to improve public spaces, Commission for Architecture and the Built Environment, 2009, p. 3, i nierówności wynikających ze stanu zdrowia friendships they have made with people whom http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20110118095356/http:/www.cabe.org.uk/publications/helping-community- groups-improve-public-spaces [22.10.2012]. obywateli. Przedstawiciele komisji stwierdzili, they would have not normally have connected 4 Jerry Thomas, The Aylesbury Estate. Any Hope?, BBC 31.05.2007, Politics Show, http://news.bbc.co.uk/2/hi/ że mieszkańcy sami najlepiej wiedzą, with. Before merging with the Design Council, programmes/politics_show/6699967.stm [29.09.2012]. czego oczekują od najbliższego otoczenia. the CABE16 identified the potential in using 5 Bringing Britain Together: A National Strategy for Neighbourhood Renewal, Social Exclusion Unit,1998. Doszli oni również do wniosku, że „tereny local spaces to tackle in inequality and improve 6 Neighbourhood Renewal Unit – New Deal for Communities, The National Archives, NDC, 2009 http://collections. europarchive.org/tna/20090106142604/http:/www.neighbourhood.gov.uk/page.asp?id=617 [29.10.2012]. zielone stanowią istotny zasób publiczny, health. They claimed that local people are 7 http://www.creationtrust.org/aylesbury_push [29.10.2012]. o udokumentowanym dorobku w zakresie best placed to know what they want from 8 http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2011/20/contents [29.10.2012]. poprawy zdrowia obywateli, a mimo to wiele local spaces. They also identified that “green 9 http://locality.org.uk/movement/ [29.10.2012]. lokalnie położonych terenów zielonych wciąż space is a public resource with a proven track 10 Jonathan Vickery, The Emergence of Culture-led Regeneration: A policy context and its discontents, Centre for Cultural nie jest w pełni wykorzystywanych”17. Badania record in improving people’s health, but too Policy Studies, University of Warwick, 2007. pokazały, że z terenów zielonych położonych many local green spaces remain unused”18. In 11 A Prospectus for Arts and Health, Department of Health with Arts Council of England, 2007, p. 3. 12 na osiedlach korzysta mniej niż 1% osób their research they found that less than 1% of Geoff Fordham, The New Deal for Communities Programme: Achieving a neighbourhood focus for regeneration, Neighbourhood Renewal Unit 2010, p. 6. mieszkających w lokalach komunalnych – jako those living in social housing reported using 13 Stephen Clift, Paul Camic, Brian Chapman, Gavin Clayton, Norma Daykin, Guy Eades, Clive Parkinson, Jenny Secker, Theo powód podawano obawy o bezpieczeństwo, the green spaces on their own estates and Stickley, Mike White, The state of arts and health in England, „Arts and Health: An International Journal for Research, brak infrastruktury oraz niską jakość18. the biggest barriers were fear about personal Policy and Practice”, 2009, 1 (1), pp. 6-35. 14 safety, lack of facilities and poor quality19. Report of the Review of Arts and Health Working Group, Department of Health, 2007, p. 8. 15 Ibid., p. 18. Mimo przeobrażeń przestrzeni i zmian 17 Research Summary Community Green: Using local spaces to tackle inequality and improve health, Commission for politycznych życie kulturalne w parku Burgess Despite the physical and political changes, Architecture and the Built Environment, 2010. rozwija się, a program rewitalizacji jest cultural life and arguably cultural regeneration 18 Ibid., p. 6. kontynuowany. „Art in the Park” stanowi continues. “Art in the Park” is a unique example 19 Ibid., p. 5.

130 UK / Londyn UK / London 131 notatki notes

Kulturowo- tożsamościowa Rozmowa specyfika południowo- z Wierą Niczyporuk, -wschodniego Podlasia kierowniczką okolic Bielska i Hajnówki zespołu „Malinki” – 135 – – 138 – Cultural Identity Specifics Interview with Wiera of Southeastern Niczyporuk, director Podlasie around Bielsk of the “Malinki” and Hajnówka ensemble

Perepelica Folklor – wczoraj i dziś Piękno odzyskane Perepelica – 149 – czyli sejmiki Folklore wiejskich teatrów – yesterday – 142 – and today Beauty O teatrach Rediscovered ludowych or Folk Theatre w Polsce (1928) Meetings – 145 – On people’s theatre in Poland (1928)

malinniki ►►Przedstawienie Perepelica „rozpoczyna piekna ►►“The performance Perepelica begins with pieś towarzyszaca idacym do zniwa. Z pierwszych a beautiful song that accompanies the Kulturowo- Cultural Identity pokosow zency kreca powrosła i opasuja sie nimi. harvesters. They use the first reaped wheat to tożsamościowa Specifics of Rozpoczyna sie praca, symbolicznie wykonywana, fashion a rope they place around their waists. ale umiejetnie. [...] Kazdej wykonywanej czynnosci Then they get to work. The performance specyfika Southeastern towarzyszy pieś. Opowiada, komentuje, buduje is symbolic and skilful. [...] Every action is południowo- Podlasie jaką magiczna aure przedstawienia, ktorej accompanied by a song. It tells a story, comments nie da sie stworzyc słowem mowionym. Zency on something, and creates a magical aura -wschodniego around Bielsk z ostatniej garsci niezżtego zboza i zebranych of a performance that could not have been Podlasia okolic and Hajnówka zioł i polnych kwiatow stroja perepelice – w innych achieved using the spoken word. The harvesters regionach nazywana przepiorka”. [Biuletyn XXVI use the last handful of unreaped wheat and Bielska i Hajnówki Justyna Straczuk Ogólnopolskiego Sejmiku Teatrów Wsi Polskiej, gathered herbs to decorate a perepelica, which in Ed. Lech Śliwonik, Warszawa: Zarząd Główny other regions is called a przepiórka (quail)”. Justyna Straczuk Towarzystwa Kultury Teatralnej, 2009, p. 26.] Perepelica is a performance of the “Malinki” The area of today’s Podlaskie Province has Perepelica to przedstawienie zespołu „Malinki”, (Raspberries) ensemble, which was established for centuries been a borderland where, over który został założony w 1998 roku. Działa on przy in 1998. It operates under the patronage of Obszar dzisiejszego województwa podlaskiego time, successive waves of settlers have Gminnym Ośrodku Kultury w Orli. Zespół kultywuje the Municipal Cultural Centre in Orla. “Malinki” był od wieków terenem pogranicznym: na arrived from east and west and where the tradycję i język, wykonując bez akompaniamentu cultivate tradition and language by performing przestrzeni dziejów napływały tu różne fale boundaries of different nations have met. pieśni ze wsi Malinniki oraz przedstawiając lokalne a cappella songs from the village of Malinniki and osadnicze ze Wschodu i z Zachodu i spotykały From the 15th to the 18th century, the zwyczaje, m.in. wesele, odwietki (czyli tradycyjne by re-enacting local traditions (e.g. weddings), się granice różnych państwowości. Od XV southeastern part of Podlasie was gradually odwiedziny po narodzinach dziecka) oraz chrzciny. visiting newborns and attending christenings. do XVIII wieku południowo-wschodnią część inhabited by predominantly Russian people „Malinki” otrzymały nagrody m.in. na “Malinki” has received awards at such events Podlasia stopniowo zasiedlała ludność przede of North Ukrainian heritage from around the Ogólnopolskim Sejmiku Teatrów Wsi Polskiej as the National Polish Village Theatre Meeting wszystkim ruska, znad Buga, pochodzenia Bug River. The northeastern part was occupied w Tarnogrodzie, Przeglądzie Teatrów Wiejskich in Tarnogród and the Folk and Ritual Theatre północno-ukraińskiego. Część północno- by Belarusian people from across the Neman i Obrzędowych Województwa Podlaskiego w Łomży, Review in Łomża, as well as at Belarusian cultural wschodnią zajęła ludność białoruska znad a także na festiwalach kultury białoruskiej. festivals. The head of the ensemble, Wiera Kierowniczka zespołu Wiera Niczyporuk była Niczyporuk has also won awards as a soloist at nagradzana jako solistka m.in. na Centralnym the Central Folk Ensemble Review in Białystok Przeglądzie Zespołów Folklorystycznych and the Folk Singers and Bands Festival in w Białymstoku oraz na Festiwalu Śpiewaków Kazimierz Dolny. i Kapel Ludowych w Kazimierzu Dolnym.

►►W Perepelicy występują: Wiera ►►The participants in the Perepelica are Wiera i Piotr Niczyporukowie, Walentyna Troc, Piotr and Piotr Niczyporuk, Walentyna Troc, Piotr Niczyporuk, Maria Barszczewska. Niczyporuk, and Maria Barszczewska.

►►od 2009 do dzisiaj ►►since 2009 until today

►►Malinniki, gm. Orla, pow. bielski, woj. podlaskie ►►Malinniki: Orla Administrative District, Bielsk County, Podlaskie Province

►►Przedstawienie powstało dzięki wolontariackiej ►►The performance was made possible by pracy członków zespołu, którzy wykorzystują the voluntary efforts of the members of the w nim własne przedmioty i stroje. ensemble, who also use their own props and costumes.

134 PL / Malinniki PL / Malinniki 135 Niemna z dużą domieszką litewską, natomiast with a goodly admixture of Lithuanians. The i świadomych poszukiwań tożsamości, Bielsk County, where the village of Malinniki cały zachód został zasiedlony przez ludność entire western part was inhabited by Poles, zwłaszcza wśród miejscowej inteligencji3. is situated, and the neighbouring Hajnówka polską, przeważnie drobnoszlachecką. Między mainly petty nobility. As there were no distinct County constitute a part of Podlasie where tymi częściami nie było jednak wyraźnej granicy physical boundaries between these parts, Powiat bielski, w którym leży wieś Malinniki, language issues are of particular importance. fizycznej, dlatego wytworzył się tu dość szeroki a fairly wide belt of mixed settlements was a także sąsiadujący z nim powiat hajnowski This area contains the only municipalities pas osadnictwa mieszanego1. Aż do czasu unii created.1 Podlasie was part of the Grand są tym obszarem Podlasia, na którym kwestie in Poland where Belarusian has been lubelskiej w 1569 roku tereny Podlasia wchodziły Duchy of Lithuania until the Union of Lublin językowe stają się szczególnie istotne. Są tu introduced as an auxiliary administrative w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, potem in 1569. The western part (Drohiczyn, Bielsk jedyne w Polsce gminy, w których wprowadzono language. Hajnówka and Bielsk also have część zachodnia (powiat drohicki, bielski and Mielnik Counties) later came under Polish język białoruski jako pomocniczy do urzędów. the only high schools in Poland (apart from i mielnicki) przeszła pod władanie Polski. rule. After the partitions (1772–1795) and the W Hajnówce i w Bielsku działają też jedyne Białystok) with instruction in Belarusian. Po rozbiorach, po krótkim okresie rządów brief period of Prussian rule (1795–1807), w Polsce (obok trzeciego w Białymstoku) The area also has the country’s largest pruskich (1795–1807) cały obszar Podlasia the entire area of Podlasie became part of licea z dodatkowym językiem białoruskim. proportion of people claiming to be of znalazł się w Cesarstwie Rosyjskim, a po the Russian Empire. Podlasie once more Obszar ten wyróżnia się największym w Polsce Belarusian ethnicity, either as their sole I wojnie światowej znów w granicach Polski. became part of Poland after World War I. odsetkiem osób deklarujących narodowość ethnicity or in combination with Polish białoruską – jako jedyną bądź współwystępującą ethnicity (Polish General Census 2011). Ta dość skomplikowana historia miała This rather complicated history has had z identyfikacją polską (Spis Powszechny 2011). The third ethnicity declared in this region niebagatelny wpływ na urozmaicony krajobraz a significant impact on the diverse ethnic and Trzecią, stosunkowo nową dla tych terenów is Ukrainian. This is a relatively recent, but etniczno-kulturowy dzisiejszego Podlasia. cultural landscape of today’s Podlasie. Religion opcją narodowościową, która wciąż zyskuje growing, ethnic addition. It is not, however, Głównym czynnikiem, który od zawsze was always the main differentiating factor. zwolenników, choć nie jest aż tak popularna quite as popular as the other two, both różnicował tutejszych mieszkańców, było przede The locals still use the terms “Russian” and w porównaniu z dwiema poprzednimi, of which are more deeply rooted in local wszystkim wyznanie; dzieliło ono ludzi na “Pole” instead of “Orthodox” and “Catholic”, bardziej zakorzenionymi w lokalnej tradycji tradition and consciousness. Paradoxically, – używając miejscowych określeń – „Ruskich” although there was also a significant presence i w świadomości – jest identyfikacja ukraińska. in this most Belarusian of Polish regions4, i „Polskich”, czyli prawosławnych i katolików of Jews and Tatars in the area before World Paradoksalnie bowiem, na tym najbardziej the local subdialect (which, along with (choć przed II wojną światową spory był też War II. Russian and Polish identities were białoruskim w Polsce obszarze4 gwara lokalna, religion, is supposed to be the basis for odsetek Żydów i Tatarów). Ruskość i polskość to some extent connected with the daily która ma stanowić obok wyznania podstawowe ethnic identity) is classified by most linguists były też w pewien sposób powiązane z językiem language (Polish or Russian/Belarusian) used kryterium tożsamościowe, przez większość as a peripheral subdialect of Ukrainian5, or (polskim i ruskim/ białoruskim) używanym na at home and in close circles as well. This językoznawców jest klasyfikowana jako an interim subdialect in which the specific co dzień w domu i w najbliższym otoczeniu, factor, however, was never as unequivocal as peryferyjna gwara języka ukraińskiego5 bądź traits of the two languages have intermixed6. jednak akurat ten czynnik nigdy nie był tak religion. Generally, everyone could use both jako gwara przejściowa, w której specyficzne jednoznaczny, jak wyznanie. Na ogół bowiem languages, although their proficiency and cechy obu języków uległy wymieszaniu6. This is also why many inhabitants of the wszyscy potrafili się porozumiewać w obu scope of use varied. Religion therefore served Bielsk and Hajnówka regions prefer to avoid językach, choć w różnym stopniu i w różnym as the basis of building an ethnic identity, Dlatego też wielu mieszkańców ziemi bielskiej national qualifiers in relation to the local zakresie. Przede wszystkim wyznanie było especially at the local level. It is difficult to i hajnowskiej woli unikać narodowych subdialect. Instead, they prefer to call it “our” zatem podstawą budowania tożsamości talk about creating a conscious ethnic self- kwalifikatorów w odniesieniu do gwary or “the local” language and they associate etnicznych zwłaszcza na poziomie lokalnym; aż identification before the turn of the 20th lokalnej: nazywa się ją po prostu mową speaking it with the region, with being “from do początku XX wieku, a często nawet znacznie century, and sometimes much later (e.g. „naszą”, „tutejszą” i łączy jej znajomość przede around here”. Even though the local “simple” dłużej (w przypadku tradycyjnych społeczności traditional village communities).2 This situation wszystkim z lokalnością, byciem „stąd”. Mimo language (traditionally being the language wiejskich), trudno mówić o tworzeniu started to change with the revival of Belarusian że język miejscowy, „prosty” (będący tradycyjnie of simple people, i.e. peasants, and not the świadomych narodowych autoidentyfikacji2. and Ukrainian nationalist movements and językiem ludzi prostych, chłopów, językiem written word) is considered an important Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z ożywieniem the Polonisation carried out by the Polish- nieliterackim) jest traktowany jako istotny ingredient of cultural heritage and endowed narodowego ruchu białoruskiego i ukraińskiego, Lithuanian Commonwealth. This is when składnik dziedzictwa kulturowego i obdarzony with great emotional value, most people no a także z działalnością polonizacyjną language became the basis for national claims dużą wartością emocjonalną, większość longer use it on a daily basis. The language I Rzeczypospolitej. Wówczas to właśnie język and conscious attempts at finding an identity, mieszkańców nie posługuje się już nim na co is mainly used during festive occasions such stał się podstawą roszczeń narodowościowych particularly among the local intelligentsia.3 dzień, stosując go jedynie przy różnych okazjach as folk events.7 This is why local activists are

136 PL / Malinniki PL / Malinniki 137 świątecznych, jak np. imprezy folklorystyczne7. putting so much effort into reintroducing the wlatywało. Słów nie pamiętałam, do słów Did you learn the songs then? Dlatego wielką troską lokalnych działaczy jest local subdialect as a language used daily. byłam trudna i teraz trudna, a melodię to raz przywrócenie miejscowej gwary do codziennego A language that is merely passively received poczuję i już znam. Moja mama, jak śpiewała When I went to school, the teacher told me off użytku, ponieważ język, nastawiony jedynie and not used to stimulate intellectual activity piosenki, to nabożne, tych kamrackich, jak to for singing too loudly. All the melodies stuck in na bierny odbiór, niestymulujący działalności loses relevance and ceases to contribute u nas nazywały, to nie śpiewała. Przed Bożym my mind. I didn’t remember the words – never intelektualnej, ulega skostnieniu, przestając to the construction of a cultural reality. Narodzeniem, jeszcze ja byłam panienką, brat could and still don’t – but once I hear a tune, aktywnie współtworzyć rzeczywistość kulturową. kawalerem, to przed wieczorem przy przędli, jak I’ll feel it and learn it straight off. My mum used na drutach robili, to mama zaczynała śpiewać, to sing religious songs. She never sang those my wszyscy za mamą. Wyszłam za mąż, jak “comrade songs”, as she called them. When dwadzieścia lat miałam, i było po śpiewie moim, my brother and I were still unmarried, mum Interview with a jak trójkę dzieci odchowałam, to znowu chciało would start singing while we were knitting in Rozmowa Wiera Niczyporuk, się dla mnie śpiewać. Te piosenki wszystkie, the evenings before Christmas and we all sang z Wierą Niczyporuk, co kiedyś, to pozapominałam, ale pytałam along with her. I got married when I was 20 and director of the jeszcze starszych osób i przypominają te that put a stop to my singing, but once I’d raised kierowniczką piosenki, a melodie to pamiętam z dzieciństwa. my three children I wanted to start singing again. “Malinki” ensemble Śpiewa też moja siostra, dziesięć lat starsza I’d forgotten all the songs I used to know but zespołu „Malinki” ode mnie. Jak rano wstawała, to musowo, I asked some of the older people. They reminded When did you start singing? że zaśpiewać trzeba było piosenkę jeszcze me about the songs, but I’d remembered the Kiedy zaczęła pani śpiewać? zdążyć, i od niej wszystkiego nauczyła się jej melodies from childhood. My sister, who is 10 I don’t remember the war. I was very little. córka, Wala Troc, która jest w „Malinkach”. years older than me, also sings. When she woke Wojny nie pamiętam, byłam bardzo maleńka, I only remember that there was an air raid up in the morning she’d always start her day tylko pamiętam, jak nalot był i mnie mama na and my mum was carrying me on her back with a song, and her daughter, Wala Troc, who plecach niosła do drugiej wioski w lesie. To było through the forest to another village. It was Jak powstały „Malinki”? is also in Malinki, learned everything from her. nad rzeką i tam błoto było. Później pytałam mamy, by a river and it was muddy. I asked my U nas jak ktoś umrze we wsi, to dwa wieczory czemu my tak padali. A to jak bomba leciała, to mum later why we kept on dropping to the czy jeden wieczór – zależy jaka tam rodzina powietrzem nas zmiatała, my padali, a te bomby ground. Whenever a bomb flew past us, its – nieboszczyk leży w mieszkaniu, ludzie schodzą How did Malinki come about? nie rozrywały się, bo padały w błoto. Żeby był force would push us down. We would fall się, śpiewają. Kiedyś przyjechał na pogrzeb Whenever someone dies in our village, they are twardy grunt, to by nas pobiło. Później pamiętam, down but the bombs didn’t explode – they taki mężczyzna, który wiele chórów w okolicy left to rest in their family home for an evening że byliśmy w jakiejś jamie i tatuś przynosił jabłka just sank into the mud. Had the ground been nazakładał, i mówi: „Tak ładnie śpiewacie, or two, depending on the family. People come pieczone. Już wioska była spalona, a u nas hard, we would’ve been dead. I remember w Malinnikach trzeba chór, żeby był”. Wyszłam to visit and they sing. Once a man who’d set mieszkanie było naokoło osadzone jabłoniami, we were in a cave later and my dad brought za nim i mówię: „Od czego to zacząć, jak to, up many choirs in the area came to a funeral. to tato jabłka przynosił. Jak wojna zakończyła us some baked apples. The village had been co to?”. A on mówi: „A ty będziesz śpiewała?” He said “You sing so beautifully, you should się, to były stogi z sianem i spaliśmy wszyscy burnt down, but there was an apple orchard – „Będę”. Tak się zaczęło i tak ciągniemy. have a choir here in Malinniki.” I went outside w stogach, a dziewczyny, chłopcy schodzili się, around us, so dad brought the apples. When with him and said “How do we begin, how do nawet z sąsiednich wiosek przyjeżdżali i bardzo the war was over, there were hay stacks we go about it?” And when he asked “And will ładnie śpiewali. A ja, maleńka, po prostu biegała everywhere and we all slept in them. Girls and Skąd pochodzą tematy przedstawień? you sing there?” I said “yes”. That’s how it all – i w jednym końcu wsi śpiewają, i w drugim boys even came from neighbouring villages. Z życia wzięte. Perepelica to jest taki obrzęd, started and we’ve been going ever since. końcu. Chociaż byliśmy spalone, ale tak wesoło And they sang beautifully. They sang so jak żniwa kończyli, a przeważnie jak oziminę było, że u mnie teraz w głowie to wszystko. beautifully, it sounded like the choirs here. wyżnęli albo pszenicę i żyto, to stawiało się I was only little, just running around, and their perepelicę na koniec. Zostawiało się garść And where do the subjects for your shows voices could be heard all over the village. zboża nie wyżniętego, związywało się w górze come from? Wtedy nauczyła się pani tych pieśni? Although everything had been burnt, it was kłoski, u nas ich nie obcinali, w snopkach brali, We take them from real life. Perepelica is a ritual Jak chodziłam do szkoły, to nauczyciel krzyczał, so jolly that that’s the only thing I remember. ale biedne rodziny to obcinali te kłoski, i na performed at the end of the harvest. When the że za głośno śpiewam. Do ucha mi wszystko I wanted to learn all that, remember it. Siewną – u nas Splienie nazywa się – nieśli do winter grains – especially wheat and rye – were

138 PL / Malinniki PL / Malinniki 139 cerkwi święcić wianek, i później tym zbożem harvested, we’d put up a perepelica to mark ze święconki, z Wielkanocy, skorupki też, and figurines) in the wheat field.” We move zasiewali, a te słomki to w ziemię wkładali. the end of the harvest. We’d leave a handful of i święciło się święconą wodą, ścierało się around the stage as though around a field. We uncut grain and tie its ears. We didn’t cut them i prosiło się, żeby święty Jerzy pobłogosławił. sing and then roll the korovai. If the korovai rolls Czekało się więc, jaka będzie ta perepelica, off but the poorer families did, and for the Siewna Tam pili i śpiewali jeszcze wiosenne piosenki: the right way, the wheat will not lie flat and the jarzębiną ubierało się – mówią, że jarzębina holiday – we call it Splienie – they took the wreath Kuje zazula, Posłała mene maty. harvest will be plentiful. Later, we roll around bogactwo przynosi – ale brało się i z domu to church to get it blessed, and later sowed the in the hay so that the girls will get married kwiaty nawet, bo „dzisiaj już dożniemy blessed grains and put the straw on the ground. quicker and the older ladies will be healthy. i perepelicę będziemy zbierać”. Kładło się W jakim języku są te przedstawienia? Then they sit down and eat dinner. They put lnianą szmateczkę ze starej koszuli i chleba And so we’d wait for the perepelica, decorating Taki nasz język, jakim na co dzień rozmawiało out the bones from the blessed Easter basket, kawałeczek, i sól, i kamieniami okładało się, it with rowan berries – rowan is said to bring się. W szkołach trzeba było po polsku rozmawiać. along with the egg shells, bless them with holy ściernisko wyrywało się, i szło się do domu, ale wealth – but we’d also bring flowers from home Naszego języka nigdzie nie ma, młodzi już go nie water, grind them up and ask for St. George’s później to nawet dzieci leczono tym chlebem. because “today we finish reaping and gather the używają, na scence muszą, ale tak to nie, oni blessing. Then they drink and sing the spring Chodziły kobiety, zbierały, żeby z trzech perepelic perepelica.” We’d place a piece of linen cloth from po polsku. W domach mówi się po polsku i do songs Kuje zazula and Posłała mene maty. był ten chlebek, i jak ząbki wychodzą dla an old shirt, a piece of bread and salt, and place dzieci maleńkich mówi się po polsku. Wnuczek dziecka czy coś tam boli, brzuszek czy co, to rocks on it. Then we’d pull out the wheat stubble poszedł do ogólniaka białoruskiego, to taki nawet rozmaczali ten chlebek w wodzie i dawali, and go home but that bread would even used to zadowolony, że uczy się po naszemu rozmawiać. What language are the performances in? i mówili, że to jest lekarstwo i będzie on zdrowy. treat children later. The women would go around Our own. The one we used to use everyday. We Jak była ta perepelica, to już obowiązkowo collecting grain so the bread would be made of had to speak Polish at school. Our own language jajecznica musi być w domu, a kiedyś to już three perepelica, and when the children were Jak powstają przedstawienia, kto je wymyśla? is no longer used anywhere. Young people don’t jak jajecznica – to najlepsze jedzenie. teething or had a belly ache, they’d dip the bread Ja wymyślam, a pozostali się zgadzają. speak it anymore. They have to speak it on in water, and say that it was medicine and would Najpierw zawsze opowiem, o co chodzi. stage, but otherwise they speak Polish. People Kiedyś, jak pokazywaliśmy to przedstawienie, make them better. Wherever there was perepelica, Piosenki jeszcze do tego trzeba dołożyć, speak Polish to their children at home. My to cud zrobił się i na scenie motyl tak there had to be scrambled eggs. Scrambled wszystkim trzeba dać rolę. Spotykamy się grandson enrolled in a Belarusian high school naturalnie wyleciał ze snopka. Po prostu eggs used to be the best food there was. u mnie w domu. Zaraz będziemy piosenki and he’s happy to be learning to talk like us. schował się już na zimę, no i jak ciepło było, bożonarodzeniowe przygotowywać, to w zeszłym snopek rozłożyli i wyleciał. Drugim razem Once, when we were doing on the show, roku był mróz duży, dziewczynki przylatywały to Pioter specjalnie schował tam motyla. there was a miracle. A butterfly just flew out bez chustek, w byle czym, to wtenczas ja How do these performances come about, who of a small stack of hay. It had hidden there chodziłam do wioski, mówię: „I dla was, thinks them up? for the winter and, as it was warm, the stack i dla mnie jedna będzie droga”. Jak gdzieś I make them up and everyone else goes O czym jest ostatnie przedstawienie? just opened up and it flew out. Next time, jedziemy, to próby robimy też w autobusie. along with me. I always tell them what it’s To na Jurija, patrona dobytku – w jego święto, 6 Piotr deliberately hid a butterfly in there. about first. And then we have to add the maja, modlą się za dobytek, żeby było wszystko songs and assign everyone a role. We meet dobre, po prostu przynosi zdrowie. Zaczyna się A te role są zapisane? Co mówicie na scenie? at my home. We’re going to be working on tak, że dziewczyny do cerkwi nie poszli tego What is the latest performance about? Co przyjdzie na gębę, nawet uwagę nam Christmas songs soon. Last year, there was dnia, tylko w bierki grają. My przychodzimy Jurija – the patron saint of possessions. powiedzieli, bo w każdym przedstawieniu frost and the girls came without scarves, z cerkwi, krzyczymy na nich, że dzisiaj takie On his holiday, 6 May, people pray for their inaczej. Mówię dziewczynom: „Jak ja coś wearing any old thing. I went to the village święto – „Zbierajcie się, to pójdziemy korowaj possessions, for everything to be good. This zapomnę, to muszę czymś założyć, nie and said “it’s my way or the highway.” We also taczać w zbożu”. Idziemy po scenie wkoło brings good health. It starts with the girls not patrzcie, jak ja pierwszy raz powiedziała, rehearse in the bus when we’re travelling. jakby po polu, śpiewamy i później taczamy having gone to church and playing pickup sticks ale żeby miało ręce i nogi”. ten korowaj. Jak dobrze ułoży się korowaj, to instead. We come back from the church yelling zboże nie wyłoży się i urodzaj będzie. Później at them that today is such a holiday – “Gather Rozmawiała Zofia Dworakowska Are the roles written down? What do you say taczamy się po trawie, żeby dziewczyny za together and we will go roll the korovai (a large on stage? mąż prędzej wyszły, a stare żeby zdrowe były. round braided bread, traditionally baked from Whatever comes to mind. We’ve even Siadali, obiad jedli. Jeszcze kości kładło się wheat flour and decorated with symbolic flags drawn criticism because each of our shows

140 PL / Malinniki PL / Malinniki 141 Piękno is different. I say to the girls: “If I forget nadaniu im wymiaru ogólnopolskiego, co stało futile, and the old no-no of imitation once more anything, I’ll have to make something up, się w 1984 roku. Sejmiki mają utrwaloną became the order of the day in amateur theatre. odzyskane so don’t look for how it was supposed to strukturę: w pierwszym półroczu odbywa The consequences were acutely felt by folk czyli sejmiki be – just make sure it makes sense.” się pięć przeglądów rejonowych, jesienią theatre as it was deprived of the opportunity to kilkanaście najwartościowszych widowisk draw inspiration from its own native culture. wiejskich teatrów Interviewed by Zofia Dworakowska zostaje zaproszonych do udziału w swoistym finale – Sejmiku Teatrów Wsi Polskiej It was a long time before any metamorphosis Lech Śliwonik w Tarnogrodzie. W ciągu w zasadzie już 30 took place. The catalyst was the Folk Theatre lat pokazano prawie 1500 przedstawień, Meetings. These were first held in Stoczek wystąpiło około 900 zespołów. Powstały Łukowski in 1970 and finally went nationwide Tej refleksji nie można zacząć inaczej: na Beauty nowe teatry, reaktywowały działalność in 1984. The Meetings have a fixed structure: początku był Jędrzej Cierniak i jego koncepcja „stare” (niektóre z nich mają 80-100-letnią there are 5 regional reviews in the first half teatru ludowego. W końcu lat dwudziestych Rediscovered historię). Prowadzona dokumentacja of the year, and in autumn, 10–20 theatrical ubiegłego wieku stworzył on dla teatru or Folk Theatre obejmuje nie tylko liczbę uczestników i zasięg groups are invited to perform at the finale – the amatorskiego „program zupełnie oryginalny”8, geograficzny, ale także formy sceniczne, a więc Polish Folk Theatre Meeting in Tarnogród. zerwał z naśladownictwem teatru zawodowego, Meetings i repertuar10. To ostatnie jest najciekawsze. Over 1,500 performances have been given przekonał do posługiwania się innym Lech Śliwonik by approximately 900 groups during the repertuarem, wskazał odrębne formy i środki Minione trzydziestolecie pozwala na wysnucie past 30 years. New theatrical groups have artystycznego wyrazu. Szczególnie istotne było generalnego wniosku: dzisiejszy teatr been established and “old” ones (some with nowe widzenie problemu repertuaru, odejście wiejski to widowiska obrzędowe i spektakle a history of 80 to 100 years) revived. The od tandetnych „sztuczek”, prymitywnych This essay could not begin any other way: in the dramatyczne; wszystkie inne formy (kabaret, documentation of the meetings covers not obrazków „dla ludu”. Zamieszczony w tej beginning there was Jędrzej Cierniak and his teatr poezji, publicystyczny) – nawet brane only the number of participants and territorial książce fragment pism Cierniaka pozwala concept of people’s theatre. In the late 1920s, łącznie – stanowią margines. Obrzędowe reach but also theatrical forms and hence, the zorientować się, w jakim kierunku Cierniak Cierniak created “a completely original” amateur stanowią 54%, dramatyczne 30% całości. repertoire.10 The latter is of most interest to us. dążył: w „skarbach zanikającego piękna” theatre programme”8, that did away with trying Spektakle dramatyczne to pojęcie zrozumiałe – obrzędach, obyczajach, legendach to imitate professional theatre. He espoused – granie gotowych tekstów. Określenie „teatry The only possible conclusion to be drawn from – widział elementy samorodnego teatru. a different repertoire, and introduced separate (widowiska) obrzędowe” wymaga wyjaśnienia, the past thirty years is that the folk theatre forms and means of artistic expression. jest bowiem zapisem uproszczonym. Otóż of today entails ritual performances and W nowej, powojennej rzeczywistości idee Particularly important were his new perception po pierwszym dziesięcioleciu Piotr Dahlig dramas. All other forms of expression (cabaret, Cierniaka szybko zostały uznane za szkodliwe. of repertoire, and his repudiation of tacky dokonał uporządkowania – wyodrębnił poetry theatre, political theatre etc.) – even if Znaleziono w nich przesądy, reakcyjny “tricks” and primitive images made with “the trzy cykle widowisk: doroczne, rodzinne, considered collectively – are marginal. Ritual klerykalizm, cechy „obce i sprzeczne z naszą masses” in mind. The excerpt from Cierniak’s gospodarskie11. Bogactwo wewnątrz każdej performances constitute 54% and dramas ideologią”9. Kilka razy podejmowane próby works reproduced here shows where he was z tych grup jest ogromne i zadziwiające 30% of all shows. A drama is defined as the powrotu okazywały się krótkotrwałe lub całkiem heading. Cierniak saw the building blocks of – ukazuje głębię poszukiwań wiejskich staging of an existing play. The term “ritual bezskuteczne. Dawny grzech naśladownictwa authentic theatre in “the treasuries of fleeting twórców, dowodzi, że materiał dający się theatre groups (or performances)” is a simplified zyskał w ruchu amatorskim wymiar beauty” – in rituals, customs and legends. uscenicznić jest wprost nieprzebrany. name for the phenomenon. In the first ten obowiązującego prawa. Skutki odczuł zwłaszcza years of folk theatre, Piotr Dahlig proposed that teatr wiejski, bo odebrano mu możliwość Cierniak’s ideas were immediately pronounced Rzeczywistość sejmikowa to rzeczywistość performances be classified into three types: korzystania z dorobku własnej, rdzennej kultury. corruptive in the new post-war environment. dynamiczna, ustalenia ogólne nie są w stanie annual, family and farming.11 The richness Superstition, reactionary clericalism, and tej dynamiki ukazać. Dlatego konieczne jest and internal variety of each of these groups Na przemianę przyszło długo czekać. Rozpoczęła characteristics “foreign and contradictory to – niestety pobieżne – wejrzenie do środka. is immense and surprising – it demonstrates się za sprawą zrodzonych w 1970 roku our ideology” were all identified.9 The several Pierwsze lata to zdecydowana dominacja the depth of the quest for topics of folk theatre w Stoczku Łukowskim sejmików wiejskich attempts to return to the type of people’s teatru dramatycznego, z przeważającym artists and shows that there is no end of zespołów teatralnych, pełnię osiągnęła dzięki theatre advocated by Cierniak proved brief and dziewiętnastowiecznym modelem repertuaru: material that can be transcribed into theatre.

142 PL / Malinniki PL / Malinniki 143 niskiego lotu komedyjki (m.in. Ciotka na The Meetings exude an energy that defies nowa, swoista forma dramatu polskiego”. Nie side by side. Events (marriage, Christmas Eve, wydaniu, Piąty nieboszczyk), wodewile (Błażek description. It is therefore necessary to take rozwinęła się nowa forma dramatu polskiego. digging up potatoes, etc.) are set in a specific opętany). Rozmowy komisji artystycznych a look inside. Unfortunately, this has to be Przecież rozwinęła się – dzięki 30 latom time and place, and real people are involved z zespołami (fundamentalne zadanie cursory. In the early years, the dominant systematycznej, konsekwentnej pracy (nigdy – people who speak their own language, engage programowe) bywały ostre i przykre. Ale theatrical form was dramatic theatre wcześniej to się nie zdarzyło) – nowa, swoista in real dialogue, and behave and react their skuteczne, bo stowarzyszone z pokazywaniem with a repertoire in which 19th century forma teatru wiejskiego. Wyrosła z własnej own way. The story unfolds with the main plot możliwości i wartości nielicznych wtedy unsophisticated comedies (Ciotka na wydaniu kultury polskiej wsi, dopełnianej obserwacją supplemented by all manner of subplots. „obrzędówek”. Skuteczne na tyle, że [Who wants to marry the aunt]?), Piąty dzisiejszego życia, dzisiejszych spraw. dziesięciolecie kończy się przewagą teatru nieboszczyk [The fifth dead man], and vaudeville Ninety years ago, Leon Schiller (one of obrzędowego (47% do 35%). Teatr wiejski (Błażek opętany [Błażek possessed]) took Poland’ most outstanding theatre directors wrócił do Cierniaka – oto najkrótsza pointa. pride of place. The jury was frequently harsh and theoreticians), a friend and collaborator Następne pięciolecie utrwala ten proces, and unpleasant in its appraisals. They were, of Jędrzej Cierniak, predicted that “these a wynik liczbowy mówi wszystko: 67% do 17%. however, effective in that they also expounded O teatrach rudimentary shows will lay the ground for the the possibilities and values of then rare ritual national stage, these rites, customs, dance Przejdźmy do ostatnich dwóch pięcioleci. performances – so effective in fact that by the ludowych and song will evolve into a new, original Rezultaty mogą wywołać zaskoczenie: najpierw end of the first then years, dramatic theatre w Polsce (1928) form of Polish drama”. Alas, no new form of 51% do 34%, następnie 48% do 36%. had become far less dominant and ritual Polish drama evolved. But what did come of Czyżby historia zatoczyła koło i wróciliśmy performances had gained the ascendant Adam Bień, Jędrzej Cierniak it – thanks to 30 years of (unprecedented) do początków? Czyżbyśmy mieli już dosyć (47% to 35%). To cut to the chase, folk theatre systematic and persistent work – was a new, Cierniakowych koncepcji? Otóż nie – dokonała made its way back to the teachings of Jędrzej original form of folk theatre that grew out of się kolejna, głęboka przemiana. Od pewnego Cierniak. This trend continued for the next Przede wszystkim widzimy wcale jasno, że the native culture of the Polish countryside and czasu dokumentaliści sejmików mają prawdziwy five years. The figures say it all: 67% of ritual pojęcie samego teatru ludowego ma bardzo which was complemented with the observation kłopot z przypisaniem przedstawień do formy performances versus 17% of dramatic plays. szeroki zakres. To nie tylko pisany dramat of daily life and contemporary issues. teatralnej, z wpisaniem ich do ustalonych czy komedia lub wodewil, i odgrywany na rubryk. Oto obrzęd, obyczaj, praca stają się The results of the two most recent five-year scenie z rampą i kulisami. Jak życie pokazuje, podstawą do napisania obrazka dramatycznego. periods come as something of a surprise. First, teatrem ludowym są najróżnorodniejsze Powstają autorskie scenariusze (z miejscem the percentages of ritual and dramatic theatre widowiska, w sali i na wolnym powietrzu, na improwizację) tworzone przez kierowników, at the Meetings were 51% and 34% and 48% wszelkie wieczornice, zabawy, uroczystości On people’s theatre a czasami przez całe zespoły. Obrzęd i teatr and 36% respectively. So has the wheel turned z pochodami i korowodami, chodzenie dramatyczny inspirowany, zrodzony z obrzędu, full circle? Have we had enough of Cierniak and z szopką, turoniem, gwiazdą, gaikiem itd. in Poland (1928) istnieją równolegle, obok siebie, razem. his ideas? The short answer is no – another W tak szeroko pojętym teatrze ludowym Adam Bień, Jędrzej Cierniak Zdarzenia (ślub, wigilia, kopanie ziemniaków) profound metamorphosis has taken place. mamy bardzo rozmaitą treść, no i niesłychane zaczynają być osadzone w konkretnym For some time now, those who have been bogactwo form widowiskowej wypowiedzi. miejscu i czasie; uczestniczą w nich ludzie documenting the Folk Theatre Meetings are at z krwi i kości – mówiący własnym językiem, a loss as to how to classify the performances A teraz dlaczego ten teatr nazywamy First of all, the notion of people’s theatre prowadzący żywy dialog, mający indywidualne in pure theatrical terms, i.e. which boxes to ludowym? Rzecz prosta. Nasz teatr jest przede is clearly a broad one and encompasses zachowania i reakcje. Rozrasta się fabuła, put them in. Nowadays, a particular ritual or wszystkim teatrem pewnych ściślejszych much more than performing written dramas, wątek główny dopełniany jest pobocznymi. tradition can be used as a point of departure skupień czy gromad ludzkich, a gromady comedies and vaudeville routines on a stage for a dramatic piece. Original scripts are being te mogą być rozmaite, jak np. mieszkańcy with footlights and a backstage. Experience Przed 90 laty Leon Schiller, zaprzyjaźniony written (with room for improvised acting) by the wsi lub miasteczka, członkowie jakiegoś shows that people’s theatre is the most varied i współpracujący z Cierniakiem, przeczuwał: „te leaders of theatrical groups, and frequently by stowarzyszenia, młodzież w szkole, żołnierze theatre there is. Performances can be indoors widowiska rudymentarne będą podwalinami the groups themselves. What we are witnessing w oddziale wojskowym, robotnicy w fabryce itd. or outdoors, in any type of setting and on any sceny narodowej, z tych obrzędów, zwyczajów, is the growth of a ritual theatre and a dramatic Każda taka gromada żyje w skupieniu, jakby occasion, and can involve processions and tańców i pieśni rozwinie się w przyszłości theatre inspired by or born of ritual coexisting szersza rodzina, wszyscy się znają wzajemnie, pageantry, nativity scenes, puppetry, folk

144 PL / Malinniki PL / Malinniki 145 a teatralne przedstawienia urządzają rzadko, costumes, mummery and much else besides. potrzeby, swoją obrzędowość, pieśń i muzykę, Having come to some sort of arrangement as od święta, sami dla siebie. I właśnie dlatego ten Such a broad definition leaves us with some strój, poezję tradycyjną i improwizowaną, to the definition and name of people’s theatre, teatr ma dla danej społeczności osobliwy urok, very diverse subject matter and an amazing zdobnictwo, nawet jakowąś architekturę, let’s move on to the most important issue, jest przecie wyrazem jej uczuć, myśli i marzeń, richness of forms of theatrical expression. swój gest i swoją osobliwą gwarę, a więc namely the repertoire. If this is really going to daje całej zbiorowości niezapomniane chwile to wszystko, z czego się buduje teatr. be a people’s theatre, then its content and zespołowych przeżyć i doznań estetycznych. And it’s called people’s theatre for a simple language will obviously have to be based on folk reason. Ours is mainly a theatre for certain Zwróćmy tylko baczną uwagę na tzw. polski materials. We feel that in order to achieve this, I jakżeż nazwać taki teatr? Nie chłopskim, nie close-knit communities or groups of people. folklor, a więc na różne zwyczaje, obrzędy we should avail ourselves of all the grassroots, wiejskim, nie włościańskim, bo te nazwy oznaczają And these groups can be quite diverse in i praktyki związane to z porami roku, to folk artistic ideas envisaged in the theatre, zbyt ciasny zakres. A może amatorskim? Też nie, nature, e.g. the residents of a village or town, z kalendarzem kościelnym, to z życiem which is a synthetic art, in their most basic bo amatorem w teatrze nazywamy człowieka, the members of an association, young people w rodzinie lub gromadzie, to znowu z zajęciami form or artistically transposed, as arranged który, nie mając wyszkolenia aktorskiego, in a school, soldiers in an army unit, workers na roli, a wszystkie te uroczystości wypowiadają and perhaps stylised by a director or adaptor. z zamiłowania próbuje od czasu do czasu in a factory, etc. Every one these groups lives się wybitnie w formach teatralno-widowiskowych, naśladować zawodowego artystę, a my właśnie in close proximity, as if it were an extended nierzadko nawet o zakroju dramatycznym. There is no shortage of these materials. After z tym naśladownictwem sceny zawodowej family, where everyone knows everyone, and all, over the centuries, the Polish people have walczymy. Nazwa teatru narodowego jest znaną where they only stage theatrical performances Prawda, że obecnie z postępem urbanizacji, created – both for their own benefit and out u nas, ale w innym znaczeniu, tak samo takie for themselves on special occasions, and a raczej kosmopolityzacji życia wiejskiego of an inner need – rites and ceremonies, nazwy, jak teatr popularny, teatr dla wszystkich even then, only rarely. That’s why this sort w Polsce zatracają się coraz widoczniej songs and music, traditional and improvised nie ujmują całej treści pojęcia. Sądzimy więc, of theatre holds a special appeal for a given te nierzadko bardzo szacowne przeżytki poetry, craftwork and ornamentation, some że jednak najlepszą jest nazwa – teatr ludowy, community. It’s an expression of their emotions, pierwotnej, przedhistorycznej może kultury, architecture, and gestures and dialects tzn. teatr mas, a że w tych masach lud wiejski thoughts and dreams, and endows the ale, jak sądzimy, mogą one żyć i nadal, – everything needed to build a theatre. i robotniczy przeważa, dalej, że właśnie ten entire group with unforgettable moments tylko w nowoczesnym ujęciu odświętnego lud daje mu treść i formę, więc godzi się go of communal and aesthetic experiences. widowiska – misterium czy widowiska-zabawy. Let’s examine “Polish folklore”, i.e. the various nazwać teatrem jego własnym, ludowym. rituals, customs and practices connected with Just what should we call theatre like this? Następnie pieśni ludowe, i te o charakterze the seasons, the church calendar, family and Skorośmy się już od biedy porozumieli co do The terms “peasant”, “rustic” and “village” balladowym, nadające się przez swoją communal life, and farming chores. All these pojęcia i nazwy teatru ludowego, przejdziemy are too narrow. How about “amateur dramatyczną treść znakomicie do inscenizacji, ceremonies readily lend themselves to theatrical do sprawy najważniejszej, do omówienia theatre”? That wouldn’t do either. In the a i te krótkie, improwizowane przy tańcu, forms and can even have a dramatic edge. repertuaru. I tu znowu sobie powiemy, że jeżeli theatrical realm, amateurs are people with w polu przy robocie, na błoniu przy bydle to ma być istotnie teatr ludowy, to oczywiście no formal acting training who occasionally i w chałupie przy kądzieli lub nad kołyską, In this day and age of increasing urbanisation musi w swej treści i formach wypowiedzi oprzeć imitate professional artists as a hobby. a do tego muzyka instrumentalna – przecież and cosmopolitanisation of village life in się na tworzywie ludowym. Wyobrażamy to sobie But this imitating the professional stage to są skarby nasze własne, rodzone, niechże Poland, the primitive cultural relics and social w ten sposób, że należy wszelkie samorodne, is precisely what we are against. The term nie zaginą, a w teatrze ludowym niemal na anachronisms of a prehistoric culture are ludowe pomysły artystyczne, wchodzące w zakres “national theatre” is well known here but każdym miejscu znajdą zastosowanie, mało: being lost to modernity, but we believe they teatru, który wszak jest sztuką syntetyczną, it has a different meaning, as do terms będą jego prawdziwą ozdobą. W tej to pieśni could survive as a festive performance – say stanowczo dla teatru ludowego wyzyskać, rzecz such as “popular theatre” and “theatre for i muzyce, a zwłaszcza w melodii wypłakała as a mystery play or a show put on for fun. zrozumiała, zależnie od potrzeby, w postaci all, and none of these terms encapsulates się i wyradowała dusza polskiego ludu od surowej czy też już w takiej czy innej transpozycji the whole concept. We therefore felt that wielu a wielu pokoleń, toteż należy się jej od Next we have folk songs. Ballads are perfect artystycznej, w uporządkowaniu, a może the best name was “people’s theatre”, i.e. nas cośkolwiek inny niż dotąd szacunek. for staging, as are short songs improvised i ustylizowaniu reżyserskim i inscenizacyjnym. theatre for the masses, and as the majority while dancing, working in the fields, tending among those are villagers and workers, Również ludowe podania, legendy, gadki, cattle, and sitting at home by the distaff and A jest ci tego materiału niemało. Przecież and as these people provide substance and bajdy i jak się tam one niestworzone the crib. All this can be have instrumental lud polski, jak tam sobie żył przez wieki form to the theatre, it is just and accurate opowieści po wsiach i miasteczkach nazywają, music added. After all, these are our very own ,,u siebie za pazuchą”, wytworzył, tak z własnej to call it their own, people’s theatre. są nierzadko w swej treści dramatyczne, native treasures and should not be allowed to

146 PL / Malinniki PL / Malinniki 147 a w ustach uzdolnionego opowiadacza stają die out. They can not only be put to good use Folklor cut-outs. Some rooms even have artistic hand- się dla słuchaczy niemal teatrem, co tak in people’s theatre, they can be the highpoint made furniture. The houses themselves are podkreślił Mickiewicz w wykładach paryskich. of it. These songs and this music – especially wczoraj i dziś well designed, especially the wooden ones. Otóż uporządkowane i udramatyzowane the melodies – have witnessed the sorrows Zuzanna Grębecka owe opowieści stałyby się żywym teatrem. and joys of the Polish people for generations. All the above materials may be used in O tańcach naszych to już wspominać nie They therefore command our respect. various ways for the people’s theatre. trzeba, byle ich nie zagubić z kretesem. Folk tales, legends, fairy tales and other Obok pojęć takich, jak magia, religia czy First edition: Teatry ludowe w Polsce: Dotychczasowy rozwój ruchu, możliwości ideowe i organizacyjne na Warto dodać, że na temat Świętych krążą po fantastic stories told in villages and towns, are kultura, folklor jest jednym z bardziej pojemnych przyszłość (People’s theatre in Poland: the movement’s wielu miejscowościach, zwłaszcza odpustowych, often dramatic in nature and in the mouth of i wieloznacznych określeń w humanistyce. Może development to date and its ideological and organisational opportunities for the future). By Adam nieraz ciekawe legendy, które by należało a trained storyteller can become a theatrical oznaczać zarówno całokształt społecznego, Bień and Jędrzej Cierniak. Warszawa: Wydawnictwo wyzyskać jako materiał do misteriów ludowych. performance, as Mickiewicz stressed in his duchowego i materialnego dorobku danej Związku Teatrów Ludowych, 1928, pp. 31-35. Paris lectures. These stories, once collected grupy – i wtedy zbliży się do ogólnego pojęcia A ludowe stroje nasze, barwne, tak ciekawe and dramatized, could become a living kultury – jak i ściśle rozumianą sztukę w regionalnym zróżniczkowaniu, już same przez theatre. We don’t need to mention our dances ludową. Najczęściej jednak kojarzony jest się, bez przekształcań i dodatków, są wybitnie – just make sure they are not forgotten. z ludową kulturą artystyczną i duchową. Folklore teatralne przez swoją wyrazistość w kroju, w barwach i w ozdobach, i w rytmie całości, It is worth adding that there is an abundance Wiele było przyczyn zainteresowania folklorem. – yesterday zwłaszcza w ruchu, w zbiorowym geście, w pracy, of stories and interesting legends about Obok pobudek czysto naukowych dużą rolę grały and today w modlitwie. A jaka piastowska dostojność Saints in villages, especially villages where też względy artystyczne i polityczne, często ze w takiej np. krakowskiej sukmanie brązowej parish fairs are held. These could be valuable sobą splecione. Gdy bracia Grimm zbierali baśnie, Zuzanna Grębecka z wyszywanym kołnierzem, toć w nią ubrał source material for folk mystery plays. mity i podania staroniemieckie, poszukiwali St[anisław] Wyspiański króla Bolesława. A strój właściwie esencji germańskości, która miała górali, a Hucułów, a pasiaki łowickie, sieradzkie There are also our colourful folk costumes wzmocnić patriotyzm ich rodaków. Hugo Folklore is one of the broadest and most czy kurpiowskie! Czyż to wszystko ma ulec zupełnej that differ from region to region. Even without Kołłątaj, formułując w Polsce pierwszy program ambiguous terms in the humanities – along zagładzie, a tylko w ułamkach ostać na pokazanie alterations or accessories, these are perfect for naukowego gromadzenia folkloru i ludowości, with magic, religion and culture. Folklore potomnym w szafach muzeów etnograficznych? the stage, largely on account of their distinctive miał na celu ochronę polskości w sytuacji can refer to the total social, spiritual and cuts, hues and ornaments, and their overall krachu politycznego, jakim były rozbiory. material achievements of a given group, i.e. Wiadomo, że nasz lud ma wrodzone rhythm – especially noticeable in movement, just shy of the point where it approaches zdolności do zdobnictwa, że chaty, zwłaszcza collective gesture, work and prayer. Just call Z drugiej strony zaangażowani politycznie the general concept of culture, or it can w niektórych okolicach, są upiększone na to mind the Piast stateliness of the Cracovian filomaci w sztuce i wierzeniach ludu poszukiwali denote folk art in the strictest sense. Most zewnątrz, a jeszcze więcej wewnątrz, rzeźbami, brown russet coat (replete with embroidered inspiracji przede wszystkim dla swej twórczości frequently, however, the term is associated malowankami i wycinankami, że w izbach collar) in which Stanisław Wyspiański dressed artystycznej, podobnie jak późniejsi młodopolscy with folk art and spiritual culture. mieszkalnych są artystycznie wykonane sprzęty. up King Bolesław in his literary works. How chłopomani. Oskar Kolberg, najważniejszy polski Przy tym same budynki są bardzo ładnie about the costumes of the Highlanders and folklorysta XIX wieku, początkowo chciał iść w ślady There were many reasons behind the komponowane, szczególnie drewniane. the Hutsuls? The striped fabrics of people Fryderyka Chopina i muzykę ludową uczynić interest in folklore. Apart from pure scholarly from Łowicz, Sieradz and Kurpie? Is this all tworzywem swych kompozycji fortepianowych. interest, artistic and political considerations Są to wszystko materiały, które doomed to oblivion with a couple of fragments Nobilitowano też autentycznych artystów ludowych played a significant role. And these motives mieć mogą wielorakie zastosowanie on display in ethnographic museums? i nieprofesjonalnych – szczególnie wyraźnie frequently overlapped. When the Brothers właśnie w teatrze ludowym. widać to w przypadku malarzy, m.in. Nikifora, Grimm collected fairy tales, myths and old Our people are known for their innate talent Teofila Ociepki czy Henri Rousseau „Celnika”. German fables, they were actually searching Pierwodruk: Teatry ludowe w Polsce: Dotychczasowy for decorating. The houses in some regions for the essence of a Germanic identity, which rozwój ruchu, możliwości ideowe i organizacyjne na przyszłość, opracowali Adam Bień i Jędrzej Cierniak, are beautifully decorated inside and out with Zupełnie inny splot polityki i estetyki kazał was supposed to strengthen the patriotism Warszawa: Wydawnictwo Związku Teatrów Ludowych, sculptures, painted ornaments and paper podnieść znaczenie folkloru w niedalekiej of their countrymen. When he set up the first 1928, s. 31–35.

148 PL / Malinniki PL / Malinniki 149 przeszłości w krajach komunistycznych. Chodzi Polish program for the scholarly collection of Trzeba też pamiętać, że gdy dziś mówimy and artists debated whether it was the most tu o słynny radziecki socrealistyczny postulat folklore and folk life, Hugo Kołłątaj’s aim was to o folklorze, możemy mieć na myśli trzy podstawowe accurate record, or perhaps the most true-to- sztuki narodowej w formie i socjalistycznej protect Polish identity in the face of a political znaczenia, przywołujące odmienne zjawiska spirit artistic processing, that gave the truer w treści. Z jednej strony uczynił on meltdown, i.e. the partitions of Poland. kultury współczesnej. Możemy mówić o folklorze and more adequate insight into the world of z folkloru obiekt zainteresowań naukowych tradycyjnym, często już zanikającym, o jego folklore. The question about the authenticity i artystycznych, z drugiej jednak odarł go On the other hand, politically motivated lovers występowaniu „w naturze”, w środowisku wiejskim, of a form of expression was raised regarding z zakorzenienia w światopoglądzie ludowym. of learning (philomaths) sought inspiration for a także utrwalonym w salach muzealnych, na communist use of folklore. This especially Przyczynił się też do znudzenia uznawaną za their artistic endeavors in the art and the beliefs kartach opracowań etnograficznych i na taśmie undermined the authenticity of “spontaneous” nieautentyczną sztuką kojarzoną z Cepelią. of the peasantry – much like the “peasant filmowej. Możemy z kolei myśleć o spontanicznie Soviet folklore, i.e. pseudo-folk songs glorifying mania” (chłopomania) of the later Young powstającym folklorze współczesnym – sztuce the ideology and exalting its political leaders. Gdy mówi się o folklorze, nieuchronnie pojawia Poland movement. Oskar Kolberg, the most i obyczajach różnych grup społecznych. się kategoria prawdziwości i autentyzmu. To important Polish folklorist of the 19th century, W tym sensie mówi się o folklorze politycznym, These questions and disputes are no less właśnie te cechy nierzadko skłaniały ku niemu initially planned to follow in the footsteps of zawodowym, młodzieżowym, religijnym i wielu valid today. Which is truer and more authentic, artystów – jak choćby Paula Gauguina, który Frédéric Chopin and wanted to use folk music innych. W końcu możemy też mieć na myśli folklor and which is the genuine folklore of today: w prostocie tahitańskiej kultury ludowej szukał as raw material for his piano compositions. rekonstruowany, związany z modą na ludowość, the “Mazowsze” folk ensemble, which goes przeciwieństwa sztuczności i konwenansu Authentic folk artists and amateurs were also folk i etno. Od profesjonalnych prób odtwarzania to great lengths over the purity of its lyrics, cywilizowanego Paryża. Prawdziwego ducha ennobled. This is particularly evident in the muzyki, rzemiosła, obrzędu aż do przekształceń, melodies and costumes, or the song “Koko Euro narodu, pradawną mądrość płynącą jeszcze case of artists such as Nikifor, Teofil Ociepka pastiszów, inspiracji, wariacji na temat. Spoko”, written and performed by singers from z czasów przedchrześcijańskich chcieli widzieć and Henri Rousseau (“Le Douanier”). Jarzębina for Euro 2012? Which band: Drevo w twórczości i wierzeniach wiejskich fascynaci Najbardziej fascynująca jest chyba jednak or Golec uOrkiestra? A rural band that draws doby romantyzmu. Naukowcy i artyści spierali się, It was a completely different combination sama fascynacja folklorem. Czy nazwiemy on local traditions or a professional group of czy to jak najdokładniejszy zapis, czy też może of politics and aesthetics that raised the ją poszukiwaniem nowych dróg – czy ethnomusicologists that constructs traditional wierne w klimacie przetworzenie artystyczne prominence of folklore in communist countries odszukiwaniem zapomnianych korzeni? Czy instruments (thereby recalling ancient sounds), dają prawdziwszy i bardziej adekwatny wgląd not so long ago. In particular it was the za autentyczne uznamy to, co niezmienne, but performs with 19th century lyrics? w świat folkloru. Pytanie o prawdziwość famous Soviet social realist dictum that art czy może to, co przetworzone i dostosowane przekazu stawiano komunistycznym be “nationalist in form, socialist in content”. do obecnego modelu kultury? Folklor, We also need to remember that when we talk użyciom ludowości, szczególnie podważając While this made folklore a subject of scholarly w każdym z powyższych sensów i znaczeń, about the folklore of today, we could have autentyzm tak zwanego spontanicznego and artistic interest, it also stripped it of its jest niewątpliwie żywy i wciąż stanowi ważną three basic meanings in mind and these evoke folkloru radzieckiego – pseudoludowych roots in folk belief. Moreover, it was one of the część współczesnego życia społecznego. different contemporary cultural phenomena. pieśni sławiących ideologię i wodzów. reasons people grew tired of art they considered We could be talking about traditional folklore unauthentic and associated with Cepelia Bibliografia: (often in a form that is already disappearing), –– Burszta Józef, hasło Folklor, [w:] Słownik etnologiczny. Te pytania i spory pozostają aktualne do dziś. (Polish Folk Art and Handcraft Foundation). Terminy ogólne, red. Zofia Staszczak, Warszawa– about its presence “in the wild”, i.e. in rural Co jest prawdziwsze i bardziej autentyczne, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1987. areas, but also as captured in museums, on co jest dzisiejszym prawdziwym folklorem: The subject of truth and authenticity inevitably –– Folklor w dobie Internetu, red. Gabriela Gańczarczyk, the pages of ethnographic texts and on film. Piotr Grochowski, Toruń: Wydawnictwo Naukowe zespół Mazowsze dbający o czystość tekstów, crops up whenever folklore is discussed. Often, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2009. We could be talking about the spontaneously melodii i strojów – czy może kompozycja it is these very traits that steer artists towards –– Folklorystyka: Dylematy i perspektywy, red. Dorota emerging contemporary folklore, viz. the arts powstała na Euro 2012, Koko Euro spoko, folklore in the first place. Take Paul Gauguin. Simonides, Opole: Uniwersytet Opolski, Instytut and customs of various social groups. In this Filologii Polskiej, 1995 napisana i wykonywana przez pieśniarki He went off searching for an alternative to the sense, reference is made to political folklore, –– Kowalski Piotr, Współczesny folklor i folklorystyka: z Jarzębiny? Który z zespołów – Drevo czy artificiality and formality of civilized Paris in o przedmiocie badania w dzisiejszych badaniach professional, youth and religious folklores, and Golec uOrkiestra? Wiejska kapela czerpiąca the simplicity of Tahitian folk culture. The true folklorystycznych, Wrocław: Polskie Towarzystwo many others. Finally, we could be referring to Ludoznawcze, 1990. z tradycji lokalnej lub może profesjonalna grupa spirit of the nation and the ancient wisdom the reconstructed folklores associated with –– Krzyżanowski Julian, Folklor, [w:] Słownik folkloru etnomuzykologów, konstruująca tradycyjne of the pre-Christian era was what Romantic polskiego, red. Julian Krzyżanowski, Warszawa: the fashion for things folk, folkloric and ethnic. instrumenty, przywołująca dawne brzmienia era folklore lovers were hoping to find in Wiedza Powszechna, 1965. This ranges from professional attempts to i wykonująca dziewiętnastowieczne teksty? the art and beliefs of rural people. Scholars –– Sulima Roch, Głosy tradycji, Warszawa: „DiG”, 2001. recreate music, arts and crafts, ceremonies

150 PL / Malinniki PL / Malinniki 151 and rituals, to redesigning, pastiches, inspiration and variations on themes.

But the most fascinating thing of all is this fascination with folklore. Is this a search for new paths or a going back to long- Małżeństwa lost roots? To be deemed authentic, does Profil etniczny przymusowe something need to never have changed, or regionu North i przemoc na tle can it have been transformed and made Staffordshire honorowym to fit the present cultural model? Folklore, – 155 – – 157 – in whatever sense the term is used, is Ethnic profile Forced Marriage undoubtedly alive and continues to constitute of North and Honour an important part of contemporary social life. Staffordshire Violence

Wszystkie nasze córki? – 1 Jerzy Wiśniewski, Zarys dziejów osadnictwa na Białostocczyźnie, w: Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, New Vic t. 1, red. Stanisław Glinka, Antonina Obrębska-Jabłońska, Janusz Siatkowski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, All our daughters? 1980, s. 14–27. Borderlines 2 Ryszard Radzik, Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową: Białorusini na tle przemian narodowych w Europie – historia i idea Środkowo-Wschodniej XIX stulecia, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie, 2000. Teatr – 160 – 3 Eugeniusz Mironowicz, Świadomość narodowa ludności prawosławnej Białostocczyzny, w: Język a tożsamość na Uciśnionych pograniczu kultur, red. Elżbieta Smułkowa, Anna Engelking, Białystok: Katedra Kultury Białoruskiej Uniwersytetu New Vic (1975) w Białymstoku, 2000, s. 51–55. Borderlines Wszystkie – 168 – 4 Andrzej Sadowski, Mieszkańcy północno-wschodniej Polski. Skład wyznaniowy i narodowościowy, w: Mniejszości – History and narodowe w Polsce, red. Zbigniew Kurcz, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 1997, s. 24–25. nasze córki? Theatre of Approach 5 Michał Sajewicz, Zagadnienie przynależności etniczno-językowej prawosławnych mieszkańców powiatu hajnowskiego na [fragment] the Opressed Białostocczyźnie, w: Gwary północnego Podlasia, red. Mirosław Stepaniuk, Bielsk Podlaski – Puchły: Związek Ukraińców – 166 – (1975) Podlasia, 2008, s. 30–33. 6 Elżbieta Smułkowa, Pojęcie gwar przejściowych i mieszanych na polsko-białorusko-ukraińskim pograniczu językowym, All Our w: Między Wschodem a Zachodem, cz. 4, Zjawiska językowe na pograniczu polsko-ruskim. Dzieje Lubelszczyzny, t. 6, Daughters? Lublin: 1992, s. 21–33 [przedruk w: tejże, Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa: [extract] Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2002, s. 336–348]. 7 Anna Engelking, Po swojemu, po polsku, po białorusku. Praktyka językowa a poczucie tożsamości narodowej prawosławnych mieszkańców pogranicza polsko-białoruskiego, w: Oblicza lokalności: Różnorodność miejsc i czasu, red. Joanna Kurczewska, Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN, 2006, s. 45. 8 Zob. Amatorszczyzna, „Pamiętnik Teatralny” 1957, nr 2, s. 196. 9 Minister Kultury Tadeusz Galiński na Krajowej Naradzie Kulturalno-Oświatowej, grudzień 1958; uchwała Zjazdu Krajowego Związku Teatrów i Chórów Ludowych, styczeń 1959. „Teatr Ludowy” 1959, nr 1–2 oraz 3. 10 Zob.: Sejmiki wiejskich teatrów: Publikacja jubileuszowa z okazji X Sejmiku Teatrów Wsi Polskiej w Tarnogrodzie, red. Lech Śliwonik, Warszawa: „Krąg” 1993; Sejmiki wiejskich teatrów 2, red. Lech Śliwonik, Warszawa–Lublin–Tarnogród: Towarzystwo KulturyTeatralnej, 1998; Teatr z własnego życia, pamięci, emocji…: publikacja jubileuszowa z okazji XX newcastle-under-lyme Ogólnopolskiego Sejmiku Teatrów Wsi Polskiej w Tarnogrodzie, red. Lech Śliwonik, Warszawa–Tarnogród: Towarzystwo Kultury Teatralnej, 2003. 11 Zob. Piotr Dahlig, Muzyka w teatrze etnograficznym, w: Sejmiki wiejskich teatrów, dz. cyt., s. 64–67.

152 PL / Malinniki ►►Sztukę dokumentalną Wszystkie nasze ►►A documentary play All Our Daughters? córki?, podejmującą temat małżeństw about forced marriage and honour Profil etniczny Ethnic profile przymusowych oraz przemocy honorowej, violence developed by New Vic (NV) regionu North of North wystawiono przez oddział Teatru New Vic Borderlines at the request of a group of – New Vic Borderlines na prośbę grupy young Asian women. In order to creat it NV Staffordshire Staffordshire młodych kobiet z Azji. Teatr współpracował Borderlines worked within West Midlands z mniejszościami etnicznymi w West ethnic minority communities to explore Susan Moffat, Samantha Susan Moffat, Samantha Midlands, aby poznać ich doświadczenia. people’s experiences. All Our Daughters? Rushton, Penny Vincent Rushton, Penny Vincent Przedstawienie stanowi przykład teatru was created using a participatory uczestnictwa (participatory theatre): na theatre approach, with young people and Siedziba Teatru New Vic znajduje się pomiędzy The New Vic Theatre is situated between Stoke- scenie pojawia się zarówno młodzież, jak professional actors using improvisation miejscowościami Stoke-on-Trent i Newcastle-under- on-Trent and Newcastle-under-Lyme in North i aktorzy profesjonalni, którzy wykorzystują and play. Participants did not want to act Lyme w hrabstwie North Staffordshire. W regionie Staffordshire, an area which ranks nationally improwizację i zabawę. Na początku in the play but as the weeks went on they tym występują największe problemy gospodarcze, amongst the worst in terms of economic, przedstawiciele mniejszości nie chcieli grew so much in confidence and pride społeczne oraz związane z dostępem do social and educational deprivation. Stoke is występować na scenie, jednak z biegiem that they wanted to take part. The play is edukacji. Stoke to miasto zróżnicowane etnicznie an ethnically and culturally diverse city and czasu nabrali pewności siebie i zapragnęli supported by Forum Theatre workshops i kulturowo, które zmaga się z trudnościami po suffers from post-industrial decline having wziąć udział w przedsięwzięciu. Po każdym after performances, in which actors stay zamknięciu kopalni węgla, hut stali oraz znacznym lost all the coal mines, the steel industry and spektaklu odbywają się warsztaty Teatru in character and audience members ograniczeniu działalności zakładów ceramicznych most of the large-scale ceramics production it Forum, podczas których aktorzy nie contribute questions and intervene with w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia. is world-famous for, since the 1970’s. Burnett wychodzą ze swoich ról, a publiczność their opinions to offer options for further Jon Burnett twierdzi, że Stoke „uchodziło za states that, “Stoke-on-Trent, in the zadaje pytania, wyraża opinie i proponuje exploration of the action. It was the first «najbardziej robotnicze miasto w Anglii». county of Staffordshire, has been możliwe dalsze działania. To pierwszy project of its kind in the UK. Niegdyś było ono ważnym ośrodkiem described as the most ‘working projekt tego typu w Wielkiej Brytanii. przemysłowym, pełnym wykwalifikowanych class city in England’. Once robotników, a obecnie pogrążyło się a hub of industry, replete with ►►Teatr New Vic Borderlines jest ►►The New Vic Borderlines is the outreach w postindustrialnym upadku, który highly-skilled workers, the city oddziałem Teatru New Vic, który pracuje department of the New Vic Theatre. The przyniósł wysoki poziom bezrobocia, has been devastated by post- ze społecznościami lokalnymi, często poza Director is Susan Moffat. utrwalone różnice społeczne industrial decline; leaving siedzibą teatru. Kieruje nim Susan Moffat. i kipiące poczucie złości”1. in its wake concentrated unemployment, ►►od roku 2009 do dziś ►►since 2009 until now Według danych za lata entrenched 2009–2010, w Stoke-on- inequalities ►►Teatr New Vic ma siedzibę w North ►►The New Vic Theatre is located in North Trent mieszka około 21 200 and Staffordshire. Przedstawienie pokazywano Staffordshire. The play has toured młodych ludzi wywodzących a seething w całym regionie, w ponad 30 lokalnych throughout the region, to over 30 local z mniejszości etnicznych. sense of szkołach, gdzie zostało obejrzane przez schools reaching over 4500 young peopl Przeważają wśród nich anger”1. ponad 4500 młodych ludzi. osoby pochodzące z Azji Południowej Based on ►►Teatr New Vic, Jednostka Departamentu ►►The New Vic Theatre, the Home and (12 000), z tego figures from Spraw Wewnętrznych i Zagranicznych do Commonwealth Office Forced Marriage większość stanowią 2009–2010 spraw Małżeństw Przymusowych oraz Unit and a range of local partners Pakistańczycy2. approximately wielu lokalnych partnerów, w tym policja, including the Police, Councils and Housing 21,200 władze lokalne i organizacje mieszkańców. organisations. Jak stwierdza people from jedna z osób ethnic minority groups live

154 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme fot. Andrew Billington 155 ankietowanych w badaniu na temat przemocy in Stoke on Trent (8.9% of the total Małżeństwa Forced na tle rasowym (2007), mieszkańcy nie population). The largest ethnic minority group wierzą, że w przypadku zgłoszenia zachowań is South Asians (12,000), with Pakistani przymusowe Marriage rasistowskich policja podejmie odpowiednie people being the majority of those2. i przemoc na tle and Honour działania; raczej „boją się, że sami zostaną zaatakowani, (…) myślą też, że w końcu An interviewee in a consultation about racist honorowym Violence sami musimy coś z tym zrobić”3. violence in 2007 said that people have no confidence in the police to act on reports of Susan Moffat, Samantha Susan Moffat, Samantha W roku 2008 dziewięciu spośród 60 radnych racism and “worry about themselves getting Rushton, Penny Vincent Rushton, Penny Vincent w Stoke-on-Trent należało do nacjonalistycznej attacked... and in the end, they think we will Brytyjskiej Patrii Narodowej (British National Party, do something ourselves”3. In 2008, nine of BNP)4. Z kolei w roku 2010 skrajnie prawicowa the 60 Councillors in Stoke on Trent were from Jednostka do spraw Małżeństw Przymusowych The Forced Marriage Unit (FMU) define a forced Angielska Liga Obrony (English Defence the British National Party (BNP)4. In 2010 (FMU) określa małżeństwo przymusowe jako marriage as, “a marriage where one or both League, EDL) zorganizowała w Stoke dużą the English Defence League (EDL) chose to „małżeństwo, na które jedna lub obie strony nie people do not (or in the case of some people demonstrację, licząc na to, że kampania przeciw stage a major demonstration in Stoke in the wyrażają (lub w przypadku osób z zaburzeniami with learning or physical disabilities, cannot) islamowi spotka się w tym mieście z życzliwym belief that campaigns against Islam would uczenia się lub niepełnosprawnością fizyczną, nie consent to the marriage and pressure or przyjęciem. W tym samym roku na budynkach be welcomed in the city. Also in that year są w stanie wyrazić) zgody, przy jednoczesnym abuse is used”9. The abuse can be physical, Uniwersytetu Staffordshire w Stoke pojawiła a swastika and other racist graffiti appeared on zastosowaniu nacisków lub przemocy”9. Przemoc emotional, psychological and financial. The się swastyka oraz inne rasistowskie graffiti5. buildings at Staffordshire University in Stoke5. może mieć charakter fizyczny, emocjonalny, FMU is a joint-initiative between the UK Foreign psychologiczny lub finansowy. FMU jest wspólną and Commonwealth Office and Home Office. W wyborach lokalnych w 2011 roku BNP straciła In the 2011 local election the BNP lost all its inicjatywą podjętą przez Departamenty Spraw They state that “forced marriage cannot be wszystkie miejsca w radzie, jednak według seats but the conditions for ongoing racial Zagranicznych oraz Spraw Wewnętrznych justified on any religious or cultural basis”10. It raportu Burnetta z tego samego roku atmosfera violence remain, according to Burnett’s report Wielkiej Brytanii. Władze te stwierdzają, że is ”an abuse of human rights, a form of violence sprzyjająca przemocy na tle rasowym utrzymuje of 2011 highlighting serious and systematic „wymuszanie zawierania małżeństw nie może być against women and men, where it affects się, czego dowodem są poważne i regularne attacks on the city’s BME communities usprawiedliwiane żadnymi względami religijnymi children, child abuse and where it affects those ataki na mniejszości etniczne, dodatkowo exacerbated by anti- Muslim racism. ani kulturowymi”10. Jest to „naruszenie praw with disabilities abuse of vulnerable people”11. zaostrzane niechęcią wobec muzułmanów. człowieka, forma przemocy przeciwko kobietom Women are over represented in vulnerable i mężczyznom; w przypadkach, gdy dotyczy dzieci, An honour attack may be the result of a refusal Do grup szczególnie narażonych na przemoc groups. A woman is more likely than a man stanowi przemoc wobec dzieci, a tam, gdzie odnosi to marry. “Honour attacks are punishments on należą kobiety. Częściej cierpią one na problemy to have a mental health problem (62% in the się do osób niepełnosprawnych, stanowi przemoc people, usually women, for acts deemed to have związane ze zdrowiem psychicznym (62% city in 2010) and to experience domestic and wobec osób narażonych na ryzyko wykorzystania”11. brought shame on their family. Such attacks can w 2010 roku) i częściej stają się ofiarami sexual abuse. The “issues for women in ethnic include acid attacks, abduction, mutilations, przemocy domowej i seksualnej, ponadto minority communities may be compounded by Skutkiem odmowy zawarcia małżeństwa może być beatings and in some cases, murder”12. „problemy kobiet z mniejszości etnicznych social isolation and economic dependence”6. atak – zastosowanie przemocy na tle honorowym. Over 2,800 honour-related cases were recorded są dodatkowo pogłębiane przez ich izolację „Ataki motywowane honorem są formą kary by Police in the UK in 2010, the highest number społeczną i uzależnienie ekonomiczne”6. The West Midlands is an area with high wymierzanej na osobach, zazwyczaj kobietach, za in London, followed by the West Midlands with numbers of people who do not participate czyny, które uważane są za hańbiące rodzinę. Takie a suggested increase of 47% since 200913. Jak wynika z badań, obszar West Midlands in the arts7, and people from BME ataki przyjmują różne formy: oblanie kwasem, charakteryzuje się wysokim odsetkiem osób, communities especially Asian are the least porwanie, okaleczenie, pobicie, a w niektórych To develop All Our Daughters?, NV Borderlines które nie biorą udziału w projektach kulturalnych7, likely to feel comfortable in a theatre8. przypadkach zabójstwo”12. W 2010 roku brytyjska undertook community engagement within a mniejszości etniczne, szczególnie pochodzenia policja zanotowała ponad 2800 przypadków the South Asian, Kurdish, Afghan, and Somali azjatyckiego, nie chodzą do teatru8. przestępstw honorowych – najwięcej w Londynie, communities across the West Midlands a w drugiej kolejności w regionie West Midlands, exploring the direct experiences of young co oznacza wzrost o 47% od 2009 roku13. people who are, or who could become, victims

156 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 157 Zamierzając przygotować spektakl All of these crimes. Susan Moffat was able to na ryzyko, udzielić im odpowiedniego protection orders taken out on their behalf Our Daughters?, New Vic Borderlines begin to understand the enormity of the issue. wsparcia i podjąć właściwe działania. (the youngest being eight years old). nawiązał współpracę ze społecznościami She says, “Honour-related crime is different południowokoreańskimi, kurdyjskimi, afgańskimi from other forms of violence because of its Obok pokazywanego w szkołach spektaklu All Our It has become clear from hearing the i somalijskimi w regionie West Midlands, aby poznać collective nature – actions are often condoned Daughters? New Vic Borderlines podjął współpracę testimonies of audience members, that forced bezpośrednie doświadczenia młodych osób, które and kept secret by the family and community. z instytucją „Refuge”, która doradza, jak umożliwić marriage and honour killings are not religious, są lub mogły stać się ofiarami takich przestępstw. Young people and isolated individuals are młodzieży uzyskanie natychmiastowej porady. ethnic or nationality specific crimes, but are Susan Moffat, która miała możliwość poznania particularly vulnerable. Pupils and students can Z tej możliwości skorzystało wielu młodych ludzi, part of the wider picture of violence against rozmiarów tego problemu, opowiada: „Przestępstwa disappear, failing to return to college or school w ich imieniu wydano nakazy sądowe chroniące women and other vulnerable people. In 2011 na tle honorowym różnią się od innych form following holidays. It is often a friend, a lecturer przed małżeństwem przymusowym (najmłodsze the FMU were involved in 1468 cases related przemocy, gdyż mają charakter zbiorowy – takie or teacher who can play an enormous part dziecko objęte ochroną miało osiem lat). to a possible forced marriage (78% female). działania są często tolerowane i utrzymywane in spotting a problem. We want to put forced 66 involved people with disabilities, 56 people w tajemnicy przez rodzinę i społeczność. marriage on the agenda so that young people Z wypowiedzi padających z widowni jasno wynika, with learning disabilities and 10 victims who Szczególnie narażeni na nie są młodzi ludzie i osoby know how to access support for each other, że wymuszanie małżeństw nie ogranicza się do identified themselves as lesbian, gay, bisexual żyjące poza społecznością. Uczniowie i studenci and help those who fear honour-based violence jednej religii, grupy etnicznej czy narodowości. or transgender (LGBT)15. Almost half of Forced znikają – po prostu po wakacjach nie pojawiają or forced marriage to have the confidence to Stanowi ono problem szerszy – element przemocy Marriages take place in Pakistan and typically się w szkole lub na uczelni. Często osobą, która come forward and report their concerns. We wobec kobiet i innych osób narażonych na ryzyko associated with people from the Mirpuri / może odegrać ogromną rolę w dostrzeżeniu want to make sure that people understand the wykorzystania. W 2011 roku urząd FMU zajmował Kashmiri community (around 85% of the UK problemu, jest kolega, wykładowca lub nauczyciel. difference between arranged marriage - where się 1468 przypadkami wymuszenia małżeństwa Pakistani population). The West Midlands was Chcemy, by problem przymusowych małżeństw both parties are involved in the arrangements (78% dotyczyło kobiet i dziewcząt). Było 66 the location of 16.7% of all UK cases in 2011. został zauważony, by młodzi ludzie wiedzieli, and give their free consent - and forced takich przypadków wśród niepełnosprawnych, More than 65% involved victims under 21 and jak się wzajemnie wspierać i jak pomóc tym, marriage, And we want communities to work 56 osób z zaburzeniami uczenia się, a 10 ofiar 14% of the victims were under the age of 1516. którzy obawiają się przemocy lub przymusowego together and send out powerful messages that określono jako osoby homoseksualne, biseksualne małżeństwa, jak zebrać się na odwagę i zgłosić there is no honour in violence and abuse”14. lub transseksualne (LGBT)15. Niemal połowę NV Borderlines have identified gaps in the swoje obawy. Chcemy, by rozumiano różnicę przymusowych małżeństw zawiera się w Pakistanie knowledge of many community practitioners pomiędzy małżeństwem aranżowanym – gdzie All Our Daughters? uses testimonies of real i zwykle dotyczy to osób ze środowisk wywodzących including teachers and the police. Young obie strony są zaangażowane w ustalenia udzielają women, and aims to increase understanding się z Mirpuru i Kaszmiru (ok. 85% populacji people often feel there is no way out and do na nie dobrowolnej zgody – a małżeństwem of the problem so that young people and Pakistańczyków w Wielkiej Brytanii). W regionie not know how to address the subject with przymusowym. Pragniemy również zaangażować professionals are more prepared to spot West Midlands zanotowano 16,7% wszystkich peers or family. ‘Official’ bodies experience społeczności we wspólne działania i wysłać tell-tale signs and help those who may be przypadków wykrytych na terenie Wielkiej Brytanii difficulties in engaging with hard to reach zdecydowany komunikat, że wykorzystywanie vulnerable. It was launched at the New w 2011 roku. Ponad 65% ofiar to osoby poniżej and ‘closed’ communities, particularly i przemoc nie mają nic wspólnego z honorem”14. Vic Theatre in 2009 as part of a national 21 roku życia, a 14% – dzieci poniżej 15 lat16. on issues such as forced marriage. conference. 196 out of the 200 delegates Spektakl All Our Daughters? jest oparty na reported that they felt more able to identify Zespół New Vic Borderlines zauważył Local Authorities policy guidance for świadectwach kobiet i ma uświadomić wagę young people at risk and are now comfortable niedostateczną wiedzę na ten temat wśród wielu social workers and other staff “to raise problemu, aby lepiej przygotować młodych with being able to give appropriate support osób pracujących w tych społecznościach, w tym awareness and spot potential victims” with ludzi i osoby z nimi pracujące do dostrzegania and take appropriate child protection action. nauczycieli i pracowników policji. Młodzi ludzie learing disabilities17 and the FMU’s Right niepokojących sygnałów oraz udzielania często mają poczucie, że znajdują się w sytuacji to Choose campaign to raise awareness of pomocy osobom narażonym na ryzyko. Projekt Alongside the touring production of All Our bez wyjścia, i nie wiedzą, jak podjąć ten temat forced marriage of LGBT young people18 are zainicjowano w teatrze New Vic w 2009 roku Daughters? NV Borderlines worked with z rówieśnikami czy rodziną. „Oficjalne” instytucje examples of national action being taken. w ramach konferencji poświeconej tej tematyce. ‘Refuge’ an advice service, so that young mają trudności w nawiązaniu bliższego Spośród 200 obecnych na niej osób, 196 people could seek advice immediately if kontaktu z „zamkniętymi” społecznościami, Nazir Afzal OBE, Chief Crown Prosecutor stwierdziło, że zostały lepiej przygotowane do needed. A number of young people reached do których trudno dotrzeć, szczególnie for the North West, said that All Our tego, jak rozpoznać młode osoby narażone out to the service and had forced marriage w sprawach dotyczących takich kwestii. Daughters?, “will significantly contribute

158 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 159 Przykładami działań na skalę ogólnokrajową to saving lives” and should be rolled out Teatr Victoria Theatre Company był pierwszym the country, visiting Newcastle-under-Lyme w tym zakresie są wytyczne władz samorządowych nationwide”,19 and it is now funded by the w Wielkiej Brytanii teatrem zawodowym, gdzie regularly. Peter Cheeseman opened The Victoria dla pracowników socjalnych oraz innych FMU for a national tour from February 2013. sztuki wystawiano na wybudowanej specjalnie Theatre in North Staffordshire as founding funkcjonariuszy. Zachęcają one do „podnoszenia w tym celu okrągłej scenie, otoczonej ze wszystkich Director in 1962 in a converted cinema. świadomości i identyfikowania potencjalnych NV Borderlines is developing All Our Daughters? stron widzami. Taki układ teatru ma korzenie w idei A local fundraising appeal raised £1 million ofiar”17. Przeprowadzono też kampanię „Prawo in response to requests from UK local demokratycznej, dostrzegalnej we wszystkich and the New Vic opened in 1986, the first wyboru” w celu poszerzenia wiedzy o wymuszaniu authorities and NGO’s including Southall Black działaniach New Vic. Pod koniec lat pięćdziesiątych purpose built theatre-in-the-round in Europe. małżeństw wśród młodych osób LGBT18. Sisters, the ‘In Memory of Shafilea Ahmed’ pragnienie odnowy teatru brytyjskiego skłoniło group and Refuge. They hope to tour the Stephena Josepha do założenia w Scarborough The Vic company created pioneering Nazir Afzal OBE, prokurator generalny documentary play and associated workshops Studio Theatre Company ze sceną typu en rond. work in musical documentaries including w Anglii Północno-Wschodniej, stwierdził, in areas of low participation and low access to Teatr ten często wyjeżdżał w trasy i regularnie The Jolly Potters (1964) and Miner Dig że spektakl „istotnie przyczyni się do the arts as identified by the Arts Council20. They odwiedzał Newcastle-under-Lyme. W roku 1962 the Coal (1981), which reflected the ratowania istnień ludzkich” i powinien zostać also plan to provide an All Our Daughters? DVD Peter Cheeseman założył w hrabstwie North experiences and preoccupations of local wystawiony w całym kraju19, w czym pomoże and work-pack for organisations and online. Staffordshire The Victoria Theatre, wykorzystując communities. Documentary theatre finansowanie trasy zespołu przez FMU. budynek byłego kina. Podczas lokalnej zbiórki continues to underpin the New Vic’s work. udało się zdobyć milion funtów i w roku 1986 Spektakl New Vic Borderlines przygotowano otwarto teatr New Vic. Jest to – jak piszą o nim In 1998, the second Artistic Director Gwenda na prośbę brytyjskich władz lokalnych oraz sami twórcy – pierwszy w Europie budynek Hughes developed the theatre’s outward-looking organizacji pozarządowych, w tym Southall New Vic teatralny zbudowany jako scena en rond. and collaborative approach, re-defining the Black Sisters, grupy „In Memory of Shafilea theatre’s contribution to local cultural, educational, Ahmed” oraz organizacji „Refuge”. Wszyscy Borderlines Zespół teatru dokonał pionierskich prac social, recreational and economic life. She set mają nadzieję, że sztuka oraz warsztaty dotrą – History and w zakresie dokumentalnych przedstawień up an Education Department and the ground- do miejsc, gdzie – zgodnie z określeniem Arts muzycznych, jak The Jolly Potters (1964) oraz breaking outreach department, New Vic (NV) Council20 – młodzież ma utrudniony dostęp Approach Miner Dig the Coal (1981), które odzwierciedlały Borderlines in 1999, which are now responsible do teatru. W planach jest także wydanie Susan Moffat, Samantha doświadczenia oraz problemy lokalnych for one third of the New Vic’s work under the spektaklu na DVD i udostępnienie go online Rushton, Penny Vincent społeczności. Praca dokumentalna w dalszym current Artistic Director Theresa Heskins. wraz ze specjalnym pakietem dla organizacji. ciągu stanowi podstawę działalności New Vic. NV Borderlines work promotes social W roku 1998 Gwenda Hughes, drugi z kolei inclusion, diversity, community cohesion and “The New Vic believes in the power of theatre dyrektor artystyczny, opracowała strategię neighbourhood renewal. Projects are developed to change lives for the better. Our mission is to teatru, zorientowaną na zewnątrz i nastawioną in direct response to the needs of the local New Vic create excellent theatre-in-the-round and to be na współpracę, określając w ten sposób community, and to local, national and global a force for positive change in the community”21. na nowo rolę tej instytucji w życiu lokalnym issues. The work takes place directly with Borderlines – w wymiarze kulturalnym, edukacyjnym, people who are marginalised, sometimes – historia i idea The Victoria Theatre Company was the first społecznym oraz gospodarczym. W roku 1999 because of ‘who they are’ such as people with professional company in Britain to perform Hughes założyła w New Vic dział edukacji oraz learning disabilities, people from black and Susan Moffat, Samantha permanently in the round - with the audience nowatorski dział pracy ze społecznością – New minority ethnic communities, people who are Rushton, Penny Vincent on all sides of the acting area. Theatre-in-the- Vic Borderlines. Ich aktywność stanowi trzecią gay and older people; or because of what they round has its roots in a democratic ideology część działalności New Vic, a dyrektorką have done, such as young offenders. Racism, which radiates through all the New Vic’s work. artystyczną teatru jest obecnie Theresa Heskins. prejudice and discrimination and violence, „W New Vic wierzymy, że teatr posiada moc In the late 1950’s, Stephen Joseph’s ambition particularly within domestic settings, are zmieniania ludzkiego życia na lepsze. Naszą misją to revitalise British theatre led him to found Program New Vic Borderlines promuje regular themes of work undertaken. The work jest tworzenie doskonałego teatru ze sceną typu the Studio Theatre Company and use theatre- przeciwdziałanie wykluczeniom społecznym, created around these issues brings victims en rond, który dobrze wpływa na społeczność”21. in-the-round in Scarborough and touring różnorodność, spójność społeczną oraz perpetrators, communities and policy makers

160 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 161 rewitalizację regionu. Opracowywane projekty together in order to explore them and offer w związku z rzeczywistym problemem, w celu productions offer communities the opportunity stanowią bezpośrednią odpowiedź na potrzeby solutions through presentation of stories and stymulowania pozytywnych zmian społecznych to actively reflect together by using the stage i problemy społeczności lokalnej, a także na creative conferences. Out of such projects, (…). Doświadczenie publiczności – dialog, as a place to explore new ways of living and problemy o skali krajowej czy globalnej. Pracuje touring documentary theatre pieces are refleksja oraz aktywne uczestnictwo polegające to express new visions of the future”23. się bezpośrednio z osobami marginalizowanymi developed, when ‘real’ people are substituted na poszukiwaniu rozwiązań problemów, które w społeczeństwie – czasami dlatego że „są, by ‘professional actors’ allowing the reach of dotyczą ich społeczności – stanowi początek The NV Borderlines approach to participatory jakie są” (jak osoby mające trudności z nauką, the work to go beyond a single performance procesu przekształcania konfliktu”22. theatre is heavily influenced by Augusto Boal, wywodzące się z mniejszości etnicznych, event and to reach thousands of people a Brazilian director and socialist activist who homoseksualiści oraz ludzie starsi), a czasem across North Staffordshire and beyond. W teatrze tradycyjnym publiczność może established Theatre of the Oppressed in z powodu tego, „co zrobiły” (na przykład pozostawać poza konfliktem, odczuwać empatię the 1970s. Boal initially experimented with młodociani przestępcy). Wśród regularnie NV Borderlines founding Director Susan wobec aktorów po każdej ze stron, lepiej ich a technique called “simultaneous dramaturgy” podejmowanych tematów znajdują się: rasizm, Moffat believes that when people exist on rozumieć. Teatr uczestnictwa służy tej misji which involved “audience members in offering uprzedzenia, dyskryminacja i przemoc, szczególnie or are pushed to the edges of community skuteczniej, ponieważ „wzbudzając empatię, possible solutions to the conflicts presented w środowisku domowym. W pracy ogniskującej life, then as a society we fail to benefit from idzie o krok dalej, a publiczność próbuje znaleźć onstage”. This led to Boal developing Forum się wokół tych zagadnień spotykają się ofiary their energies, perspectives and creativity. nowatorskie, pozytywne rozwiązania konfliktu. Theatre, “where audience members take to i przestępcy, społeczności i osoby odpowiedzialne NV Borderlines’ way of working brings people Przedstawienia teatru uczestnictwa dają the stage to replace an actor and embody za politykę – wspólnie analizują problemy oraz into the fold through them becoming part of społecznościom możliwość wspólnej aktywnej their ideas, giving life to their proposals”24. proponują rozwiązania, przedstawiając konkretne ‘The Company’. It reduces barriers through refleksji, przy wykorzystaniu sceny jako miejsca Boal’s explorations were based on the historie i organizując kreatywne konferencje. creating an act of communion between the analizowania nowych sposobów na życie oraz assumption that our common, healthy way Na podstawie takich projektów opracowuje się community players and the audience - often formułowania nowych wizji przyszłości”23. of relating is through dialogue, and that dokumentalne sztuki teatralne, wystawiane made up of other community members, family Theatre is a tool for transforming monologue także poza teatrem, gdzie „prawdziwych” ludzi and friends, and professional service providers. Ogromny wpływ na działania New Vic Borderlines into dialogue. “While some people make zastępują zawodowi aktorzy. Dzięki temu praca Participatory theatre and drama programmes w dziedzinie teatru uczestnictwa wywarł theatre,” says Boal, “we all are theatre.”25 nie kończy się na jednorazowym przedstawieniu raise aspirations, reduce criminal and antisocial Augusto Boal, brazylijski reżyser i działacz i dociera do tysięcy osób w regionie i poza nim. behaviour, and improve quality of life for socjalistyczny, który w latach siedemdziesiątych Boal’s participatory theatre has evolved into disadvantaged people. Participatory theatre is, założył Teatro do oprimido (Teatr Uciśnionych). a range of techniques which encourage the Susan Moffat, założycielka New Vic Borderlines, “an approach in which the actors interact with Na początku eksperymentował z techniką spectator to become a “spect-actor,” one uważa, że jeśli ludzie egzystują na marginesie the public, based on a real problem... in order znaną jako dramaturgia symultaniczna; who actively contributes to the dialogue. The życia społecznego lub też zostają tam to stimulate positive social changes... the public polegała ona na „sugerowaniu przez osoby audience are involved in the performance zepchnięci, społeczeństwo traci szansę na experience - dialogue, reflection, and active z widowni możliwych rozwiązań konfliktu, który having the opportunity to act and observe, and korzystanie z ich energii, opinii i kreatywności. participation in seeking the solutions to issues przedstawiano na scenie”. To skłoniło go do to engage in critical thinking. This involvement New Vic Borderlines skupia tych ludzi i pozwala of concern in their community - is the beginning stworzenia Teatro-Fórum, „gdzie widzowie “fosters democratic and cooperative forms of im stać się częścią zespołu teatralnego. of a process of conflict transformation”22. wchodzili na scenę, by zastąpić aktorów i stać interaction among participants” and is rooted Niweluje bariery, tworząc wspólną przestrzeń się wcieleniem własnych idei, wprowadzając in the collective analysis of shared problems26. pomiędzy nimi a widownią – często złożoną Traditional theatre gives audiences the je w życie”24. Poszukiwania Boala opierały z innych członków społeczności, rodzin, opportunity to stand outside a conflict, and się na założeniu, że rozmowa jest zdrowym Dorothy Heathcote’s influence is also reflected przyjaciół oraz osób zajmujących się polityką empathise with actors on each side, enabling sposobem nawiązywania więzi, a teatr stanowi in the NV Borderlines style. She revolutionized społeczną. Teatr uczestnictwa oraz programy them to gain a deeper understanding and narzędzie przekształcające monolog w dialog. Drama in Education from the 1960’s. Her wykorzystujące metody dramy wpływają develop solutions for conflict resolution. „Podczas gdy niektórzy ludzie tworzą teatr, my method of ‘teacher in and out of role’ shifted na rozwój aspiracji, zmniejszają odsetek Participatory Theatre serves this mission wszyscy teatrem jesteśmy” – twierdził Boal25. the power to the participant and away from the zachowań przestępczych i aspołecznych oraz more effectively because, “the act of teacher which increased learning by co-creative poprawiają jakość życia uczestników. Teatr empathizing is taken one step further as the Teatr uczestnictwa Boala ewoluował, rozwijając performances27. This promotes empowerment uczestnictwa to „podejście, w którym dochodzi public attempts to find novel and positive wiele technik, które zachęcają widza (spectator) and gives participants the confidence to explore do interakcji pomiędzy aktorami a publicznością solutions to the conflict. Participatory theatre do stania się „spekt-aktorem”, biorącym real life issues in interactive and proactive ways.

162 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 163 aktywny udział w dialogu. Publiczność angażuje Heathcote developed, ‘The Mantle of Expert,’ National Skills for Care i został nominowany project led to performances and workshops in się w przedstawienie i może zarówno grać, in which participants assume responsibilities, do prestiżowej nagrody IVCA Clarion Award local schools of a play called “Faces of Evil” obserwować, jak i myśleć krytycznie. Takie solve problems and make decisions to guide the za zaangażowanie na rzecz społeczności. which won a Global Ethics Award. The young zaangażowanie „promuje demokratyczne process. The technique can be used in a stand- women wished to follow this project with work i oparte na współpracy formy interakcji alone session but is more effective when used Susan Moffat wyjaśnia, że New Vic Borderlines on forced marriage and honour violence. wśród uczestników” i jest zakorzenione over a longer period of time as it heightens pracuje z ludźmi, których wartości się nie w kolektywnej analizie wspólnych problemów26. engagement, confidence and knowledge28. dostrzega i którzy mogą być postrzegani All Our Daughters? built on the New Vic’s zgodnie ze stereotypami – jako „bezużyteczni documentary drama tradition gathering audio Kolejną osobą, która wpłynęła na pracę New Adapting the approaches of Boal and Heathcote zjadacze chleba”, jak określali ich naziści. material from and learning about the poetry, Vic Borderlines, była Dorothy Heathcote. NV Borderlines has a long-standing reputation Często stają się oni celem przestępstw music and art of a range of cultures within the Począwszy od lat sześćdziesiątych Heathcote for delivering powerful, innovative theatre powodowanych nienawiścią, to znaczy communities they were working. Each performance zrewolucjonizowała dramę edukacyjną. Jej projects which have a significant impact „wynikających z wrogości lub uprzedzeń ends with a Forum Theatre workshop, “creating metoda „Nauczyciel w roli i poza nią” pozwoliła on beneficiaries’ lives. Internationally, NV dotyczących cech osobistych”29. Susan Moffat a kind of theatrical debate, in which experiences odebrać nauczycielowi funkcje kontrolne Borderlines’ interventionist and participatory jest przekonana, że rozwój skrajnych form and ideas are rehearsed and shared, generating i przekazać je uczestnikom, a to wpłynęło work has been profiled in a range of countries faszyzmu w Wielkiej Brytanii ciągle od nowa both solidarity and a sense of empowerment”30. na polepszenie procesu nauczania dzięki including Israel in partnership with the Imperial uświadamia potrzebę tworzenia warunków, wspólnie tworzonym przedstawieniom27. War Museum and Syria in relation to their w których osoby z grup marginalizowanych Takie podejście sprawia, że uczestnicy work on forced marriage. Their work has been miałyby możliwość życia na własny sposób. nabierają pewności i wiary we własne siły, given national recognition including: two Global a to pozwala im stawić czoła prawdziwym Ethics Awards, a British Crime Concern Award, Zespół New Vic pragnie wsłuchiwać się All Our Daughters? problemom w sposób interaktywny i twórczy. and National Skills for Care accolades, as w historie, które te społeczności chcą Heathcote opracowała metodę „W roli well as a prestigious nomination for an IVCA opowiadać. Kiedy grupa 16- i 17-letnich [extract] eksperta”, gdzie uczestnicy przyjmują na Clarion Award for community engagement. pakistańskich dziewcząt zwróciła się do New written and directed by Susan Moffat siebie obowiązki, rozwiązują problemy oraz Vic Borderlines z prośbą o zajęcie się sprawą podejmują decyzje w ramach konkretnego Susan Moffat explains that NV Borderlines antyislamskich przejawów nienawiści, które CHAPTER 2 procesu. Technikę można wykorzystywać works with people whose intrinsic value is szerzyły się po atakach terrorystycznych z 11 England 2010 w sesjach jednorazowych, jednak bardziej missed, who may be stereotypically seen września 2001 roku, powstało przedstawienie The Story of Shafilea Ahmed skuteczna jest w okresie dłuższym, gdyż as “useless feeders,” to use the Nazi term. Faces of Evil oraz warsztaty w miejscowych zwiększa zaangażowanie i pewność siebie Many have become targets of hate crime szkołach. Projekt zdobył nagrodę Global Ethics The following is based on a range of newspaper reports across the UK from 2004 to 2012. oraz pozwala pogłębić wiedzę uczestników28. - any offence which someone perceives as Award, a młode kobiety zapragnęły pracować ”motivated by hostility or prejudice based dalej, tym razem nad problemem małżeństw Zach: Shafilea Ahmed New Vic Borderlines, który czerpie z osiągnięć on a personal characteristic”29. She feels przymusowych oraz przemocy na tle honorowym. ALL: was murdered Boala i Heathcote, posiada długą tradycję strongly that the rise of extreme forms of Zach: Oct 3, 2002 w tworzeniu projektów innowacyjnych o silnym fascism in the UK is a constant reminder Spektakl All Our Daughters? wpisuje się Sally: She is held against her will at home, oddziaływaniu. Mają one istotny wpływ na of the need to ensure that people from w tradycję przedstawień dokumentalnych and prevented from going to school życie beneficjentów. Działalność New Vic marginalised groups in society are able to w New Vic, które przekazują wiedzę o poezji, Sophie: Teachers speak with her father Borderlines jest znana także zagranicą, express their ‘rhythm of walking in the world’. muzyce i sztuce społeczności wielokulturowych. Lucy: and she is allowed to return to class. między innymi w Izraelu (dzięki współpracy Każde przedstawienie kończy się warsztatem, Zach: November z Imperial War Museum) oraz w Syrii, gdzie The New Vic have a commitment not to shy „tworząc swojego rodzaju debatę teatralną, Lucy: Shafilea runs away from home. zrealizowano projekt na temat małżeństw away from the stories that communities want to w której ćwiczy się i wymienia doświadczenia Sophie: Her parents report her missing. przymusowych. Zespół otrzymał liczne tell. A group of sixteen and seventeen year old oraz pomysły, budując zarówno solidarność, Sally: She is found in a park and has nagrody w kraju, w tym dwukrotnie znaczącą Pakistani women approached NV Borderlines to jak i poczucie wiary we własne siły”30. a meeting with her parents at school. Global Ethics Award, a także British Crime address anti-Islamic feelings of hate following Lucy: She spends the night with Concern Award. Dostał również wyróżnienie the 11th September 2001 terrorist attacks. The a friend before returning home.

164 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 165 Wszystkie Zach: Jan 31, 2003 Sophie: Idzie do lekarza z powodu ran, które Zach: Feb 24 Sophie: She runs away from home again. odniosła na skutek połknięcia wybielacza. Sally: Cheshire police start nasze córki? Zach: Feb 5 Zach: Wrzesień. a murder investigation. Lucy: Shafilea registers as homeless, Sally: Zaczyna przygotowania do egzaminów Zach: Jan 11, 2008 [fragment] Sally: citing fears that she will na studia w szkole w Warrington Sophie: A Four-year inquest into Shafilea’s death tekst i reżyseria: Susan Moffat be forced into a marriage Lucy: i rozpoczyna pracę na część etatu. Lucy: concludes with a verdict Zach: Feb 10 Zach: 11 września Sally: of unlawful killing. ROZDZIAŁ 2 Sophie: Shafilea returns home. Sophie: Shafilea znika ze swojego Zach: July 2012 Anglia 2010 Zach: Feb18 domu w Warrington. Sophie: A Murder Trial Historia Shafilei Ahmed Sally: She flies out for a family holiday. Sally: Jej rodzice nie zgłaszają zaginięcia. Lucy: is currently Lucy: A marriage has been arranged. Zach: 18 września Sally: underway Poniższa historia opiera się na artykułach prasowych Zach: Her parents cash in her return ticket Sophie: były nauczyciel zgłasza zaginięcie opublikowanych w Wielkiej Brytanii od roku 2004 do 2012. Sophie: While there she swallows Shafilei po tym, jak słyszy jej młodszego brata Chapter 7 bleach and is admitted to hospital. i siostrę rozmawiających o jej zniknięciu. Selfish Cow Zach: Shafilea Ahmed Zach: May Zach: 18 grudnia Sophie: What happened... did you Wszyscy: została zamordowana. Lucy: Shafilea returns to Britain. Sally: policja w Cheshire aresztuje rodziców speak to Dad? What did he say? Zach: 3 października 2002 roku. Sophie: She attends a clinic for the wounds Shafilei w związku z podejrzeniem porwania. Zach: You liar... Sally: Jest przetrzymywana wbrew swej woli she suffers from swallowing bleach Lucy: Pięciu innych krewnych – członków dalszej Sophie:No Zach... Mum told me this w domu, nie może chodzić do szkoły. Zach: September rodziny – aresztowano za utrudnianie śledztwa. morning I have to marry Adam Sophie: Nauczyciele rozmawiają z jej ojcem Sally: She starts her A-levels at Sophie: Później wszystkich zwolniono Zach: The only reason why you don’t Lucy: i on pozwala jej wrócić na zajęcia. a college in Warrington Zach: nie stawiając im zarzutów. 4 lutego 2004 want to marry Adam... is cos you’re going Zach: Listopad. Lucy: and begins a part-time job. Sally: trzech robotników znajduje ciało na out with one of them back at home. Lucy: Shafilea ucieka z domu. Zach: Sept 11 brzegu rzeki Kent w Sedgwick, w Kumbrii. Sophie: Is that what they’re saying... Zach Sophie: Rodzice zgłaszają jej zaginięcie. Sophie: Shafilea goes missing from Zach: 23 lutego don’t listen to them... they’re lying... Sally: Zostaje odnaleziona w parku, her home in Warrington. Sophie: ciało zostaje zidentyfikowane: Zach: They’re all talking about you... not just w szkole spotyka się z rodzicami. Sally: Her disappearance is not to Shafilea Ahmed. you... the whole community is talking about Lucy: Przed powrotem do domu reported by her parents. Zach: 24 lutego the family... just get it into your head. spędza noc u znajomego. Zach: Sept 18 Sally: policja w Cheshire rozpoczyna Sophie: Zach... why are you being Zach: 31 stycznia 2003 roku Sophie: Shafilea is reported missing by a former śledztwo w sprawie o zabójstwo. like this... they’re lying. Sophie: Shafilea znowu ucieka z domu. teacher. After hearing her younger brother Zach: 11 stycznia 2008 roku Zach: Give me your phone... Zach: 5 lutego and sister talking about her disappearance Sophie: czteroletnie śledztwo Sophie: What? Lucy: Shafilea rejestruje się jako bezdomna Zach: Dec 18 w sprawie śmierci Shafilei Zach: I said give me your mobile phone! Sally: powołując się na swoje obawy, że Sally: Cheshire Police arrest Shafilea’s Lucy: kończy się aktem oskarżenia Sophie: Who are you... my dad?... forget zostanie zmuszona do zawarcia małżeństwa. parents on suspicion of kidnap. Sally: o zabójstwo. it... (she turns to leave Zach grabs her) Zach: 10 lutego Lucy: Five other relatives – members Zach: Lipiec 2012. Zach: The only way you’re leaving this Sophie: Shafilea wraca do domu. of the extended family – are arrested Sophie: Proces o zabójstwo house… as a married woman. Zach: 18 lutego for perverting the course of justice. Lucy: toczy się Sally: wylatuje na wakacje z rodziną. Sophie: Everyone is later released Sally: dalej. Lucy: Małżeństwo zostaje zaaranżowane. Zach: without charge. Feb 4, 2004 Zach: Jej rodzice zwracają jej bilet powrotny. Sally: Three workmen find a body on the banks ROZDZIAŁ 7 Sophie: Shafilea połyka środek wybielający of the River Kent in Sedgwick, Cumbria. Egoistka i zostaje przyjęta do szpitala. Zach: Feb 23 Sophie: Co się stało? Rozmawiałeś Zach: Maj. Sophie: The body is identified as z tatą? Co powiedział? Lucy: Shafilea wraca do Wielkiej Brytanii. that of Shafilea Ahmed Zach: Ty kłamczucho…

166 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 167 Sophie: Nie, Zach… Mama powiedziała Theatre of the mogą być dalej biernymi ofiarami tych obrazów. is revealing on the level of consciousness, mi, że dziś rano mam wyjść za Adama. but not globally on the level of the action. Zach: Jedyny powód, dla którego Opressed (1975) […] poetyka Arystotelesa jest poetyką opresji: Dramatic action throws light upon real action. nie chcesz wyjść za Adama, to fakt, świat jest znany, doskonały lub możliwy do The spectacle is a preparation for action. Augusto Boal że chodzisz z jednym z nich... udoskonalenia, a wszystkie jego wartości Sophie: Czy to właśnie mówią?… są narzucane widzom, którzy biernie oddają The poetics of the oppressed is essentially Zach… nie słuchaj ich... kłamią... władzę postaciom, by działały i myślały w ich the poetics of liberation: the spectator no Zach: Wszyscy mówią o tobie... nie ‘Spectator’ is a bad word! The spectator imieniu. Robiąc to, widzowie oczyszczają longer delegates power to the characters tylko o tobie... Wszyscy gadają o naszej is less than a man and it is necessary to się z tragicznej winy – to znaczy z tego, co either to think or to act in his place. The rodzinie... Po prostu zrozum to wreszcie. humanise him, to restore to him his capacity potrafi odmienić społeczeństwo. Powstaje spectator frees himself; he thinks and acts Sophie: Zach… dlaczego tak się of action in all its fullness. He too must be katharsis o rewolucyjnej sile! Działanie for himself! Theatre is action! Perhaps the zachowujesz?… Oni kłamią. a subject, an actor on an equal plane with dramatyczne zastępuje działania rzeczywiste. theatre is not revolutionary in itself; but have Zach: Daj mi telefon…. those generally accepted as actors, who must no doubts, it is a rehearsal of revolution! Sophie: Co? also be spectators. All these experiments of Poetyka Brechta jest poetyką oświeconej Zach: Powiedziałem, daj mi swoją komórkę! a people’s theatre have the same objective awangardy: świat objawia się jako przedmiot First edition: Augusto Boal, Teatro do oprimido e outras poéticas políticas, Rio de Janeiro: Civilização Brasileira, Sophie: A kim ty jesteś... moim - the liberation of the spectator, on whom zmiany, a zmiana zaczyna się w samym 1975. ojcem? Zapomnij o tym… (odwraca się the theatre has imposed finished visions teatrze, jako że widz nie oddaje już władzy English edition: Augusto Boal, Theatre of the Opressed, odchodząc, Zach ją przytrzymuje). of the world. And since those responsible postaciom, żeby myślały za niego, choć translated from Spanish by Charles A. and Maria-Odilia Leal McBride and Emily Fryer, London: Pluto Press 2008, Zach: Możesz wyjść z tego domu for theatrical performances are in general wciąż oddaje im władzę, by zamiast niego p. 135. tylko jako mężatka. people who belong directly or indirectly to działały. Doświadczenie jest odkrywcze na the ruling classes, obviously their finished poziomie świadomości, ale nie globalnie, na images will be reflections of themselves. poziomie działania. Działanie dramatyczne The spectators in the people’s theatre (i.e., rzuca światło na działanie rzeczywiste. the people themselves) cannot go on being Spektakl jest przygotowaniem do działania. Teatr Uciśnionych the passive victims of those images. Poetyka uciśnionych jest w zasadzie poetyką (1975) [...] the poetics of Aristotle is the poetics of wyzwolenia: widz nie oddaje już władzy Augusto Boal oppression: the world is known, perfect or about postaciom – ani po to, by zamiast niego to be perfected, and all its values are imposed myślały, ani aby działały w jego imieniu. Widz on the spectators, who passively delegate power wyzwala się, myśli i działa sam! Teatr jest to the characters to act and think in their place. działaniem. Być może teatr sam w sobie nie jest „Widz” to złe słowo! Widz to mniej niż człowiek In so doing the spectators purge themselves rewolucyjny, ale na pewno jest próbą rewolucji! i trzeba go uczłowieczyć, zwrócić mu możliwość of their tragic flaw - that is, of something działania w całej pełni. On też musi być capable of changing society. A catharsis Pierwodruk: Augusto Boal, Teatro do oprimido e outras poéticas políticas, Rio de Janeiro: Civilização Brasileira, podmiotem, aktorem, na tych samych warunkach of the revolutionary impetus is produced! 1975. co aktorzy, którzy muszą być także widzami. Dramatic action substitutes for real action. Podstawą przekładu było wydanie angielskie: Augusto Wszystkie eksperymenty związane z teatrem Boal, Theatre of the Opressed, translated from Spanish by Charles A. and Maria-Odilia Leal McBride and Emily ludowym mają ten sam cel – wyzwolenie Brecht’s poetics is that of the enlightened Fryer, London: Pluto Press 2008, s. 135. widza, któremu teatr narzucił skończone wizje vanguard: the world is revealed as subject to świata. A skoro ci, którzy są odpowiedzialni za change, and the change starts in the theatre przedstawienia teatralne, zazwyczaj bezpośrednio itself, for the spectator does not delegate lub pośrednio należą do klas rządzących, ich power to the characters to think in his place, skończone wizje są oczywiście odbiciami ich although he continues to delegate power samych. Widzowie w teatrze ludowym (czyli lud) nie to them to act in his place. The experience

168 UK / Newcastle-under-Lyme UK / Newcastle-under-Lyme 169 Wywiad z Danguolė 1 Jon Burnett, The New Geographies of Racism – Stoke-on-Trent, Stoke-on-Trent: Institute of Race Relations, 2011, http:// Abazoriuvienė, www.irr.org.uk/pdf2/New_geographies_racism_Stoke.pdf [1.11.2012], p. 4. dyrektorką Biblioteki 2 Gill Brown, Simon Harris, Nick Pugh, Paul Trinder, Socially excluded communities and vulnerable people in Stoke-on-Trent: Full report Health inequalities report on vulnerable groups Staffordshire CSS, NHS Commissioning Support Service, Publicznej im. 2012, http://www.stokepct.nhs.uk/pdfs/1033.pdf [18.11.2012], p. 57. Sytuacja Mariusa Katiliškisa 3 Jon Burnett, ibid. p. 11. społeczno- – 176 – 4 Patrick Barkham, Labour’s Lost Ground, „The Guardian” 2008, http://www.guardian.co.uk/politics/2008/may/28/ Interview with Marius labour.thefarright [1.11.2012], p. 4. -kulturalna na 5 Jon Burnett, ibid. p. 7. terenach wiejskich Katiliškis public library 6 Gill Brown, Simon Harris, Nick Pugh, Paul Trinder, ibid., p.64 – 173 – director Danguolė 7 Local Area statistics on adult participation in Sport and Culture – Active People Survey 4, Department for Culture, Media Socio-cultural Abazoriuvienė and Sport, 2010, http://www.culture.gov.uk/publications/7667.aspx [11.11.2012]. 8 Ann Bridgwood, Clare Fenn, Karen Dust, Lucy Hutton, Adrienne Skelton, Megan Skinner, Research Report 34 Focus on Situation of the cultural diversity: the arts in England attendance, participation and attitudes, Arts Council 2003, http://www.artscouncil. Rural Areas org.uk/media/uploads/documents/publications/962.pdf [1.11.2012], p. 93. 9 What is forced marriage?, Foreign and Commonwealth Office, 2011, http://www.fco.gov.uk/resources/en/pdf/2855621/ Autobus what-is-forced-marriage.pdf [01.11.12]. 10 Information for Victims, Foreign and Commonwealth Office, 2012, http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/ biblioteczny when-things-go-wrong/forced-marriage/information-for-victims [01.11.12] 11 What is forced marriage?. Ibid. – Praca na peryferiach 12 Honour’ attack numbers revealed by UK police forces, BBC, 2011, http://www.bbc.co.uk/news/uk-16014368 [29.11.12]. 13 Elif Shafak, Honour killings’: murder by any other name, „The Guardian” 2012, http://www.guardian.co.uk/uk/2012/ Rozwój bibliotek Library Bus – menedżerowie apr/30/honour-killings-spreading-alarming-rate [30.11.12]. na Litwie kultury na terenach 14 New Vic Theatre, „Life-saving” New Vic Borderlines project takes to the road, http://www.newvictheatre.org.uk/77-new- – 179 – wiejskich vic/177-life-saving-new-vic-borderlines-project-takes-to-the-road [18.11.12]. The Development – 183 – 15 Forced marriage, Foreign and Commonwealth Office, 2012, http://www.fco.gov.uk/en/travel-and-living-abroad/when- things-go-wrong/forced-marriage/ [01.12.12]. of Librariesin Working on the 16 Desi Blitz, Forced Marriage Highest in Pakistan, 2012, http://www.desiblitz.com/content/forced-marriage-highest-in- Lithuania Fringe – Rural pakistan [01.11.12]. Cultural Activity 17 Forced marriage advice to help victims with learning disabilities, BBC, 2012, http://www.bbc.co.uk/news/uk-19074557 [01.11.12]. Managers 18 Forced Marriage: the right to choose, SoSoGay 2012, http://sosogay.co.uk/2012/forced-marriage-unit/ [30.10.12]. 19 Individual support, New Vic Theatre, 2012, http://www.newvictheatre.org.uk/individual-support-2 [29.10.12]. 20 Active People Survey, Arts Council, 2012, http://www.artscouncil.org.uk/what-we-do/research-and-data/arts-audiences/ active-people-survey/ [01.11.12]. 21 New Vic Theatre: About Us.http://www.newvictheatre.org.uk/aboutus [18-11-12]. 22 Participatory Theatre for Conflict Transformation Training Manual, Search for Common Ground, http://www.sfcg.org/ programmes/drcongo/pdf/Participatory-Theatre-Manual-EN.pdf [18.11.12], p. 5. 23 Ibid., p. 3. 24 Ibid., p. 8. 25 Douglas L. Paterson, Theatre of the Oppresed Workshops, Webster’s World of Cultural Democracy, 1995, http://www. wwcd.org/action/Boal.html [18.11.2012]. 26 Augusto Boal & The Theater of the Oppressed, Brecht Forum, http://brechtforum.org/abouttop [29.10.2012]. 27 Marianne Heathcote, Dorothy Heathcote Obituary, http://www.dorothyheathcote.org/obituary/ [04.11.2012]. 28 Dorothy Heathcote. http://dramaresource.com/resources/features/335-dorothy-heathcote [04.11.12]. pozwoł / pasvalys 29 Hate Crime, Home Office, London 2012, http://www.homeoffice.gov.uk/crime/hate-crime/ [5.11.2012]. 30 PeopleandParticipation.net. Forum Theatre http://www.peopleandparticipation.net/display/Methods/Forum+Theatre [18.11.2012].

170 UK / Newcastle-under-Lyme ►►Autobus Biblioteczny, znany także jako ►►The Library Bus, also known as the library biblioteka na kółkach jeździ stałą trasą po on wheels, rides along a set route in the Sytuacja społeczno- Socio-cultural rejonie pozwolskim, służąc mieszkańcom Pasvalys district and serves the residents -kulturalna na Situation of the odległych wiosek, w których nie ma of remote settlements that have no bibliotek. W środku mieści się księgozbiór library of their own. The Bus offers about terenach wiejskich Rural Areas liczący około 4000 tytułów, czytelnia 4,000 printed titles, a reading room with z 18 miejscami do pracy, przytulny kącik 18 workplaces, a cosy leisure centre, Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė wypoczynkowy, biblioteka muzyczna (około a music library (about 150 records), and 150 płyt) i zbiór 36 gier planszowych. a game library (36 board games). The Pozwoł to miasto położone w północnej Pasvalys is a town in Northern Lithuania Autobus wyprodukowano w roku 1974. library is set up inside a bus manufactured Litwie (przy granicy z Łotwą), w okręgu (on the border with Latvia), in Panevėžys W ciągu jednego dnia odwiedza on od dwóch in 1974. It visits 2 to 4 villages in one poniewieskim. Mieszka tu około 7390 ludzi. County, which has approximately 7,390 do czterech wsi i zatrzymuje się w każdej day and stops in each village for 2–3 Nazwa po raz pierwszy pojawiła się w źródłach residents. The town’s name was first na 2–3 godziny. Mobilna wypożyczalnia hours. The services it provides include historycznych pod koniec XIII wieku. mentioned in the late 13th century. oferuje książki i czasopisma ze zbiorów loaning of books and periodicals from Biblioteki Publicznej im. Mariusa Katiliškisa, the Pasvalys Marius Katiliškis Public Tradycja rozwożenia książek w Pozwole It is important to note that Pasvalys has a rich udostępnia nagrania audio i wideo, gry Library, information services, use of ma długą historię, której kontynuacją jest history of book peddling, which continues to planszowe i komputerowe, organizuje też sound and video recordings, board and dzisiejsza biblioteka objazdowa. W czasach, this day thanks to the mobile library – the wydarzenia kulturalne. Ponadto autobus computer games, organisation of events. kiedy obowiązywał zakaz wydawania litewskiej Library Bus. During the years of the Lithuanian przywozi do wsi wystawy, urządza się In addition, it also brings exhibitions and prasy (1864–1904), w rejonie pozwolskim press ban (1864–1904), the book peddlers’ w nim także dyskusje, wieczorki literackie events to the villages, and hosts book istniała nielegalna sieć dystrybucji literatury movement was active in the Pasvalys region. i muzyczne oraz występy teatru lalkowego discussions, literary afternoons, music w tym języku. Mieszkający w Birżach Jurgis The resident of Biržai Jurgis Bielinis, ‘The „Kaukutis”. listening sessions, and performances of the “Kaukutis” puppet theatre.

►►Biblioteka Publiczna im. Mariusa Katiliškisa ►►The Marius Katiliškis Public Library in w Pozwole. Odbiorcami są liczni wiejscy Pasvalys. A wide variety of rural readers, czytelnicy, od dzieci do seniorów. Osobom from children to seniors, while the niepełnosprawnym książki dostarcza się do disabled get books delivered to their domu. W ciągu dziesięciu lat w bibliotece homes. Over ten years, the library has had zarejestrowało się 3118 czytelników, 3,118 registered readers, while the overall a całkowita liczba gości wyniosła prawie number of visitors almost reached 33,000. 33 000. Codziennie odwiedza ją od 10 do Ten to 39 visitors come daily. An average 39 osób, a rocznie średnio 3000. Liczba of 3,000 visitors who borrow over 7,000 wypożyczeń wynosi ponad 7000. publications attend it every year.

►►od roku 1999 do dziś ►►since 1999 until today

►►Dwadzieścia dwie wsie w rejonie pozwolskim; ►►22 villages in the Pasvalys district also okazjonalnie wsie w sąsiednich rejonach. other districts upon their invitations

►►Władze rejonu pozwolskiego, częściowo ►►Pasvalys District Municipality and partially Ministerstwo Kultury Republiki Litewskiej. Ministry of Culture of the Republic of Niewielkie dofinansowania pochodzą także Lithuania. Some minor funding from other z innych źródeł. sources.

172 LT / Pozwoł Bielinis, „król księgonoszy”, zatrzymywał King of Book Peddlers’, would park his horse istotny problem. Mieszkańcy wsi pracowali services, and other state-owned enterprises”.1 zaprzęg z wozem pełnym przemycanych and cart with smuggled book bundles at the w państwowych gospodarstwach rolnych, The author also points out that people at that książek w gospodarstwie rolnym Avižonis homestead of Avižonis in Pasvalys, where w oświacie, usługach i innych przedsiębiorstwach time were isolated and were unaware of the w Pozwole, skąd nosiciele rozprowadzali je the book peddlers would parcel out the państwowych”2. Autorka pisze również, że goods offered by capitalism, and thus did not dalej. Petras Šimbelis z Pozwołu nielegalnie publications themselves. Petras Šimbelis, ludzie żyli wtedy w izolacji i nie byli świadomi consider themselves poor. After the restoration przekraczał granicę aż 32 razy, wożąc who lived in Pasvalys, crossed the border dóbr oferowanych przez kapitalizm, dlatego of independence unemployment rates in rural książki z Prus. W jednym z gospodarstw do illegally as many as 32 times, carrying books nie uważali się za biednych. Po odzyskaniu areas grew, income level differentiation among dzisiaj można zobaczyć skrytki na książki. from Prussia. Book hiding places survive in niepodległości bezrobocie na terenach wiejskich residents became apparent, unfavourable one of Pasvalys’s homesteads until today. rosło, wyraźne stało się zróżnicowanie dochodów conditions for pursuing higher education Do rejonu pozwolskiego należą 363 wsie między mieszkańcami, pogorszyły się warunki developed, and a crisis of values emerged. (Autobus Biblioteczny obsługuje 22 najmniejsze There are 363 villages within the Pasvalys dostępu do wyższej edukacji i nastąpił kryzys According to Kšivickienė, this paved the way wioski, o liczbie mieszkańców od 28 do District Municipality (the Library Bus serves wartości. Zdaniem Kšivickienė doprowadziło to for the emergence of social exclusion. “The 324 osób). Aby zrozumieć korzyści, jakie 22 of the smallest villages with the number do powstania zjawiska wykluczenia społecznego. social exclusion of rural dwellers as a social przynosi ta forma biblioteki, należy przyjrzeć of residents ranging from 28 to 324). To „Społeczne wykluczenie mieszkańców wsi group (e.g. retirees) is characterised by specific się dzisiejszej sytuacji społeczno-kulturalnej understand the benefits that the Library jako grupy społecznej (np. emerytów) cechuje living conditions, specific lifestyle, limited or no we wsiach litewskich. Pięćdziesiąt lat Bus brings, one should briefly consider się szczególnymi warunkami i szczególnym opportunities of participation in the country’s panowania Związku Radzieckiego na Litwie today’s socio-cultural situation in Lithuania’s stylem życia, ograniczonymi możliwościami (lub life [including cultural life] [...] Social exclusion spowodowało dezintegrację społeczności, villages. The fifty years of the Soviet rule in ich brakiem) uczestnictwa w życiu państwa forms a weak village community, limits social zniszczyło więzy społeczne i doprowadziło Lithuania led to disintegration of communities, (włączając w to życie kulturalne). […] Wykluczenie integration within the society, and make rural do podziałów w społeczeństwie. Dlatego do disturbance of social ties, and automation społeczne prowadzi do osłabienia społeczności areas less attractive for living and work”.2 najważniejszych zmian na terenach wiejskich and segmentation of the society. Thus, wiejskiej, ogranicza integrację społeczną doszło w latach dziewięćdziesiątych, po crucial changes took place in Lithuania’s i sprawia, że tereny wiejskie stają się mniej Speaking of the cultural situation, in little villages odzyskaniu niepodległości przez państwo rural areas in 1990, after the restoration atrakcyjnymi miejscami do życia i pracy”3. culture is practically inaccessible; schools and litewskie. Zmieniła się wtedy sytuacja społeczna of the country’s independence. The social libraries are being shut down, everything is na wsi – kiedy podzielono państwowe situation of the rural dwellers changed – when Jeśli chodzi o dostęp do kultury w małych becoming increasingly centralised, thus rural gospodarstwa rolne, wiele osób odzyskało the collective farms were dissolved, many wsiach, to jest on bardzo ograniczony; zamyka residents have to go to larger villages or towns swoją ziemię i założyło przeważnie niewielkie people reclaimed their land and established się szkoły i biblioteki, usługi skupiają się if they want to engage in active cultural activity. gospodarstwa prywatne i rodzinne. private or family farms (mostly small). w większych ośrodkach, a mieszkańcy wiosek According to Jonas Mardosas, “ethno-sociological muszą jeździć do większych miejscowości, by research of rural culture has revealed that the W dzisiejszych czasach litewskie wsie Today Lithuanian villages encounter numerous wziąć udział w wydarzeniach kulturalnych. Jak changes in cultural environment, education, mierzą się z wieloma problemami. Jednym problems. One of the most pressing ones is pisze Jonas Mardosas, „etnosocjologiczne and professional competencies were essential z najważniejszych jest spadek populacji, który a strong decline in rural population, which badanie kultury wiejskiej wykazało, że for people in describing their relationships with prowadzi do zniknięcia niektórych wsi; na leads to the disappearance of some villages; for zmiany w środowisku kulturalnym, edukacja different cultural values. Particularly influential przykład w roku 1959 na Litwie istniały 25 143 instance, there were 25,143 villages in Lithuania i kompetencje zawodowe miały największe was the development of a system of urbanized wsie, w 1979 – 22 133, a w 2001 roku – 21 in 1959, 22,133 in 1979, and 21,824 in 2001. znaczenie dla opisu związków ludzi z różnymi settlements, thus the residents of the latter 824. Badanie przeprowadzone w roku 2009 A 2009 survey commissioned by the Ministry of wartościami kulturowymi. Szczególny wpływ enjoyed more favourable conditions for satisfying przez Ministerstwo Rolnictwa wykazało, że wśród Agriculture has shown that Lithuanian citizens wywarł rozwój systemu zurbanizowanych their cultural needs. Meanwhile, an unfavourable najważniejszych trudności, z jakimi borykają themselves mention unemployment, alcoholism, osiedli, ponieważ ich mieszkańcy zyskali socio-demographic population structure and się na co dzień mieszkańcy Litwy, wymienia and low produce purchase prices. All these lead korzystniejsze warunki dla własnych potrzeb extensive consumption of culture developed się bezrobocie, alkoholizm i niskie ceny skupu to a yet worse problem – poverty.1 According kulturalnych. Tymczasem w upadających wsiach in declining villages. The concentration of produktów. Wszystkie te czynniki prowadzą do to Daiva Kšivickienė, “before the restoration rozwijała się niekorzystna pod względem residents in urbanised settlements, which began jeszcze ważniejszego problemu – biedy1. Jak of independence poverty was not identified socjodemograficznym struktura populacji, in the Soviet times, is the most important trait twierdzi Daiva Kšivickienė, „przed odzyskaniem as a major problem. Rural dwellers were a dominować zaczęła kultura konsumpcyjna. of the development of the system of villages niepodległości bieda nie była uznawana za working on collective farms and in education, Koncentracja ludności na terenach miejskich, and urbanised settlements in the early 21st

174 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 175 rozpoczęta w czasach Związku Radzieckiego, century. […] The mass media had the greatest „Scania”, podarowany przez Norwegów. through stacks of publications with photographs stanowi najważniejszą cechę rozwoju systemu impact on the residents’ spiritual culture, Pracownicy biblioteki odwiedzili potem and descriptions of foreign library buses. On 6 wsi i miast na początku XXI wieku. […] Największy while rural and, particularly, urban cultural Onikszty (Anykščiai) i obejrzeli pierwszy May 1999, the Library Bus embarked on its first wpływ na kulturę duchową mieszkańców mają institutions had a much smaller influence. Thus, w kraju autobus biblioteczny, urządzony journey, with a farewell from the orchestra. środki masowego przekazu, podczas gdy the state of culture depends on the residents’ w starym rosyjskim autobusie marki „Kuban”. wiejskie, a tym bardziej miejskie instytucje age, social status, and education. […] A stable Zapoznali się również z wieloma publikacjami, kulturalne wpływają na nią w stopniu znacznie need for various forms of folk culture has been zdjęciami i opisami zagranicznych autobusów How did you manage to help people get used to mniejszym. Stan kultury zależy od wieku, statusu established to be the dominant trend in the bibliotecznych. W swoją pierwszą podróż this library? How did you attract them? społecznego i wykształcenia mieszkańców. […] analysis of the population’s cultural interests. nasz autobus ruszył 6 maja 1999 roku. Jego We made up the mobile library’s work schedule, Stałą potrzebę obecności różnych form kultury Professional culture focuses on the achievements pierwszy kurs uświetnił występ orkiestry. according to which the Library Bus arrived ludowej uznaje się za trend dominujący w analizie of global culture, simultaneously maintaining in the villages. The schedule was posted on zainteresowań kulturalnych społeczeństwa. the need for Lithuanian cultural values”.4 the villages’ notice boards. Newspapers and Kultura profesjonalna skupia się na osiągnięciach Jak udało wam się przyzwyczaić ludzi do the television covered the story of the Library kultury globalnej, jednocześnie istnieje potrzeba In summary, it can be said that the biblioteki? W jaki sposób ich zachęcaliście? Bus. We also called upon the rural residents zachowania litewskich wartości kulturalnych”4. development of the free market leads to Przygotowaliśmy plan pracy biblioteki themselves to encourage each other to visit the creation of contemporary farms that objazdowej, zgodnie z którym autobus the Library Bus and advertise its services. Podsumowując, można powiedzieć, że rozwój comply with the EU requirements and rural jeździ po wsiach. Plan zawieszono na wolnego rynku wpłynął na kształt współczesnych tourism homesteads, and the rural dwellers’ tablicach informacyjnych w tych wsiach. gospodarstw rolnych, które zaczynają spełniać mutual bonds, rural self-governance, and O Autobusie Bibliotecznym mówiono How often do you go to the villages? wymagania unijne, a także na gospodarstwa cultural life regenerate to some extent.5 w telewizji i pisano w prasie. Rozmawialiśmy We used to go all year round, every day. agroturystyczne. Więzi łączące mieszkańców także z samymi mieszkańcami, żeby We would visit each village twice a month wsi, wiejska samorządność i życie kulturalne zareklamować jego działalność. on average. Now, due to lack of fuel funds, podlegają obecnie procesom regeneracji5. the Library Bus goes to the villages the first two weeks of each month. Interview with Jak często jeździcie do wsi? Jeździliśmy codziennie, przez cały rok. Marius Katiliškis Odwiedzaliśmy każdą wieś średnio dwa What are the readers’ responses to this initiative? Wywiad z Danguolė public library razy w miesiącu. Teraz, ze względu na The readers are waiting for the arriving Library brak funduszy na benzynę, autobus jeździ Bus. They need it a lot, because there are Abazoriuvienė, director Danguolė przez pierwsze dwa tygodnie miesiąca. many old, disabled and unemployed people dyrektorką Abazoriuvienė in the villages who like reading books and periodicals. People enjoy meeting and having Biblioteki Jak czytelnicy zareagowali na tę inicjatywę? a chat in the library. The Library Bus has Publicznej im. How did you come with the idea to set up Czekają na przyjazd Autobusu Bibliotecznego. already become the centre of community life. a library in a bus? How did it all begin? Bardzo go potrzebują, ponieważ we The children are happy about the opportunity Mariusa Katiliškisa The idea was conceived by the heads of the wsiach mieszka wiele osób starszych, to use computers, Internet, board games, take Pasvalys District Municipality who were visiting niepełnosprawnych i bezrobotnych, które part in events, and get the prizes for winners. foreign countries. They decided to give a Scania z przyjemnością czytają książki i czasopisma. Jak wpadliście na pomysł stworzenia biblioteki bus that had been donated to the Pasvalys coach Ludzie lubią spotykać się i rozmawiać w autobusie? fleet by some friends from Norway over to the w bibliotece. Autobus stał się w ten sposób Do you hold any other additional events and Była to inicjatywa władz rejonu pozwolskiego, Marius Katiliškis Public Library. The library’s centrum życia społeczności. Dzieci cieszą campaigns in villages and settlements besides których przedstawiciele odwiedzali inne kraje. employees visited Anykščiai and got acquainted się z możliwości skorzystania z komputerów, the library bus services? Bibliotece Publicznej im. Mariusa Katiliškisa with the country’s first library bus, set up in an internetu, gier planszowych, z możliwości brania We hold exhibitions of printed publications, postanowiono przekazać autobus marki old Russian Kuban bus. They also skimmed udziału w konkursach i zdobycia nagród. discussions of new books, literary afternoons,

176 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 177 readings, musical afternoons, and audio dzwonka w Gimnazjum im. Petrasa Vileišisa Czy poza wyprawami autobusu organizujecie we Is there a need for this kind of initiative, and book listening sessions The library on w Pozwole. Ozdobiony balonami autobus zawiózł wsiach inne wydarzenia? does it have an influence on the readers in the wheels goes to schools, kindergartens, uczniów i nauczycieli na ostatnią lekcję. rural areas? Organizujemy wystawy publikacji, dyskusje stationary libraries, and so on. The readers o nowych książkach, wieczorki literackie watch also the performances of the Public There indeed is a clear need for all this, because i muzyczne, słuchowiska audiobooków. Library’s puppet theatre, Kaukutis. Czy taka inicjatywa jest potrzebna? Jaki ma people are waiting for new books, periodicals Biblioteka na kółkach jeździ do szkół, wpływ na czytelnictwo na terenach wiejskich? and events, and are eager to socialize. The przedszkoli, bibliotek stacjonarnych itd. Jest bardzo potrzebna, ponieważ ludzie czekają mobile library does a lot to engage children and Czytelnicy oglądają również przedstawienia What is the primary source of the project’s na nowe książki, czasopisma i wydarzenia, teenagers in meaningful activities, as well as bibliotecznego teatrzyku lalkowego „Kaukutis”. funding? Are you looking for any additional a poza tym bardzo chcą się spotykać z innymi. informs and educates the community; in this way, funding sources? Zespół biblioteki objazdowej robi wiele, by it emphasises the significance of information and The mobile library is financed from the zaangażować dzieci i młodzież w wartościowe reading, expands the territory of musical tastes, Jakie jest główne źródło finansowania projektu? budget of the Pasvalys District Municipality. działania, a sama biblioteka pełni funkcję solves the problem of the lack of activities for Czy szukacie dodatkowych funduszy? In 2012, during an event in the Society informacyjną i edukacyjną dla społeczności; rural children and teens, contributes to children’s Mobilna biblioteka finansowana jest z budżetu Harmonization Park located in the Prienai w ten sposób zwracamy uwagę na znaczenie personality development, stimulates their self- rejonu pozwolskiego. W 2012 roku, podczas District, the employees of Swedbank donated wiedzy i czytania, rozwijamy gusta muzyczne, dependence and skill improvement, engages imprezy zorganizowanej w ośrodku Visuomenės to the Library Bus 263 new books worth rozwiązujemy problem braku zajęć dla dzieci in raising the level of the residents’ information Harmonizavimo Parkas/ Harmony Park, który 1,189 Litas (approx. EUR 355). In 2001, i nastolatków z terenów wiejskich, wpływamy literacy and information culture. It is a great znajduje się w okolicy Pren (Prienai), pracownicy the library drafted and implemented the na rozwój ich osobowości, stymulujemy support for children and adolescents growing up Swedbank przekazali nam 263 nowe książki, project Development of Library Bus Services niezależność i nabywanie nowych umiejętności, in socially disadvantaged families and a perfect o wartości 1189 litów (ok. 1420 zł). W 2001 for Rural Residents, receiving a grant of staramy się podwyższyć poziom wiedzy i kultury means to strengthen the ties between different roku biblioteka opracowała i przeprowadziła 6,822 Litas (approx. EUR 1,975). In 2006, informacyjnej. Mobilna biblioteka jest wielkim generations and socially excluded groups. projekt „Rozwój usług Autobusu Bibliotecznego the Kesko Agro Lietuva company donated wsparciem dla dzieci i młodzieży dorastających dla mieszkańców wsi”, na który otrzymała a laptop and a printer to the mobile library. w ubogich rodzinach i tworzy okazje do Interviewed by Silvija Butkutė grant w wysokości 6822 litów (ok. 8146 zacieśniania więzi międzypokoleniowej zł). W 2006 roku firma Kesko Agro Lietuva i integracji grup wykluczonych społecznie. podarowała bibliotece laptop i drukarkę. Could you share some of the most memorable events from the Library Bus’ existence ? Rozmawiała Silvija Butkutė In one of the villages a very old woman is The Development Czy mogłaby pani opowiedzieć jakieś historie waiting for the Library Bus to arrive regardless związane z Autobusem Bibliotecznym? if it is raining or snowing. She objects to being of Libraries W jednej ze wsi pewna staruszka czeka called “grandma”. She says she is unmarried in Lithuania na Autobus Biblioteczny niezależnie od and has no children and grandchildren. We call Rozwój bibliotek pogody. Nie chce być nazywana „babcią”. her Pranutė and give her a lift to her house. Iveta Dabašinskienė Mówi, że nie ma męża i nigdy nie miała na Litwie dzieci ani wnuków. Nazywamy ją Pranutė In another village a girl runs into the bus. Iveta Dabašinskienė i zawsze odwozimy do domu. She keeps moving around saying “How Public libraries are undoubtedly among the many curious things there are here!” most important channels of dissemination of W innej wsi do autobusu wbiegła culture all over the world. Their significance dziewczynka. Kręciła się po nim, One more memorable event in the life of the Biblioteki publiczne są na całym świecie jednym has not decreased to this day; however, the wołając: „Ile tu ciekawych rzeczy!”. Library Bus was the 2008 last bell celebration z najważniejszych kanałów upowszechniania knowledge society, new technologies and the at the Pasvalys Petras Vileišis Gymnasium. kultury. Ich znaczenie nie maleje, jednak expansion of the spectrum of the visitors’ Pamiętnym wydarzeniem w historii Autobusu Adorned with balloons, the bus carried the oparte na wiedzy i nowych technologiach needs stimulate change and compel the Bibliotecznego było świętowanie ostatniego graduates and their teacher to their last lesson. społeczeństwo, które poszerza spektrum swoich traditional library to adapt to innovations.

178 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 179 potrzeb, stymuluje zmiany i zmusza tradycyjne The origins of public libraries can be traced back 23 września 1865 roku, w czasach represji consisted of the collection donated by the biblioteki do wprowadzania innowacji. to the pre-Christian era, when public libraries po powstaniu styczniowym, rosyjski minister count, but in 1865, after the January uprising were private libraries whose owners allowed spraw wewnętrznych Piotr Aleksandrowicz the Archaeological Commission was banned. Korzeni bibliotek publicznych można szukać commoners to use them. They also functioned Wałujew wydał dekret, który zakazywał jeszcze w czasach przedchrześcijańskich, in the Hellenistic era (the Library of Alexandria), drukowania tekstów litewskich zapisanych On 23 September 1865 during the repressions kiedy właściciele bibliotek prywatnych while the prototype of the modern public alfabetem łacińskim. Dekret ten stanowił following the January uprising, Russian udostępniali innym swoje zbiory. W starożytności library was the Biblioteca Publica – a public podstawę zakazu wydawania litewskiej Interior Minister Pyotr Valuyev issued a decree funkcjonowała słynna Biblioteka Aleksandryjska, library in Rome, which opened in 39 BC. prasy przez 40 lat. Zjawisko kolportażu prohibiting the printing of publications in the natomiast prototyp współczesnych bibliotek książek, które rozwinęło się na Litwie, było Latin alphabet. This decree formalized the press publicznych stanowiła Bibliotheca publica, In the 15th-16th centuries, as the cities formą oporu przeciwko polityce carskiej ban, which lasted 40 years. The phenomenon którą otwarto w Rzymie w 39 roku p.n.e. grew, libraries flourished as well. In the Rosji. Litewskie publikacje drukowano za of book peddling was directed against Tsarist Enlightenment era, the great luminaries put granicą, przede wszystkim w Prusach, Litwie Russia’s policy of banning Lithuanian press W XV i XVI wieku wraz z rozwojem miast nastąpił forth the idea of public libraries. After the Mniejszej, a także w Ameryce Północnej, and alphabet, and took the form of printing również rozkwit bibliotek. Najważniejszym storming of the Bastille and the adoption of następnie przemycano je przez granicę Lithuanian publications abroad, mostly in okresem był dla nich wiek XVIII. W rewolucyjnej the Declaration of the Rights of Man and the i roznoszono po Litwie. Nosiciele książek what was then Prussia, Lithuania Minor, North Francji przejęto zbiory Kościoła, zakonów Citizen in 1789, the treasures of the Church, byli prześladowani przez władze rosyjskie. America, and smuggling them across the border i królewskich stronników łącznie z bibliotekami monasteries, and the king’s supporters, and disseminating in Lithuania. Book peddlers i w 1795 roku utworzono z nich Bibliothèque de including libraries, were nationalized in France. Na przełomie XIX i XX wieku szczególnym were persecuted by the Russian authorities. la Nation. Z kolei Anglicy pierwszej bibliotece In 1795 they formed the basis of the newly zjawiskiem litewskim był też rozwój bibliotek publicznej nadali nazwę Musaeum (Dom Muz) founded National Library. The English gave niestacjonarnych (objazdowych). Ich cel Another distinctively Lithuanian phenomenon – czyli British Museum. Idea biblioteki publicznej its name – Musaeum (House of Muses) – to stanowiła powszechna promocja czytelnictwa. is the spread of non-stationary (mobile) rozprzestrzeniła się w wielu krajach Europy. the first public library, the British Museum, libraries in the late 19th and early 20th in the 18th century. The Public Library idea W okresie międzywojennym sieć bibliotek century, whose purpose was to promote Na Litwie do XIX wieku dominowały księgozbiory spread across many European states. publicznych rozwijała się nadal, jednak z powodu reading among the general public. prywatne, a powstanie pierwszej biblioteki braku funduszy, personelu i doświadczenia publicznej zostało wymuszone przez szczególną In Lithuania, private libraries were prevalent nie był to rozwój dynamiczny. Największym In the interwar period, the public library sytuację polityczną i administracyjną. W 1830 roku until the 19th century, while the emergence zmianom uległy biblioteki w czasach Związku network expanded, albeit not rapidly, as w carskiej Rosji opublikowano dekret, który wzywał of the public library was necessitated Radzieckiego. Przeszło pięćdziesięcioletnia funds, personnel, and experience were do tworzenia bibliotek publicznych w guberniach, by a specific political and administrative okupacja wpłynęła na wszystkie sfery życia lacking. Libraries underwent the greatest brakowało na nie jednak funduszy i budynków. environment. In 1830, a decree that called politycznego, społecznego i kulturalnego. change in the Soviet times. The 50-year-long Stąd wzięła się propozycja, aby funkcję biblioteki for the establishment of public libraries in Cenzurowano myśli i łamano ludzkie życia, Soviet occupation affected all spheres of publicznej w guberni wileńskiej pełniła biblioteka governorate towns was issued in Tsarist Russia, niszczono dziedzictwo i próbowano zlikwidować political, social, and cultural life as it censored Uniwersytetu Wileńskiego. Jednak w roku 1832 but funds and facilities were lacking, and thus pamięć historyczną, a na jej miejsce wprowadzić thoughts, broke lives, destroyed documentary decyzją władz carskich Uniwersytet Wileński it was proposed to assign the functions of to, co za słuszne uważały władze okupacyjne. heritage, and sought to erase the historical zamknięto, a księgozbiór uległ rozproszeniu. a public governorate library to the library of memory by replacing it with one that was Vilnius University. The Vilnius University was W tym kontekście biblioteki, poza swymi favourable to the occupational regime. W roku 1856 hrabia Eustachy Tyszkiewicz closed, because of the Tsarist decision, and nieodłącznymi funkcjami (zakupy książek, – bibliofil, kierownik Muzeum Starożytności its library collection was scattered in 1832. katalogowanie, przechowywanie, komunikacja) In this context, libraries performed the i przewodniczący Wileńskiej Komisji stały się również miejscem, gdzie dochodziło function of ideologically charged mass events Archeologicznej – założył Czytelnię Komisji In 1856, Count Eustachijus Tiškevičius, do wydarzeń nacechowanych ideologią: alongside their inherent functions (acquisition, Archeologicznej. Jej rdzeniem stała się kolekcja a bibliophile and head of the Museum of dyskutowano tam o historii i kulturze Litwy, cataloguing, storage, communication): darowana przez hrabiego, jednak w 1865 Antiquities and the Archaeological Commission, tworzono bibliografie na specjalne okazje they discussed Lithuanian history and roku – po upadku powstania styczniowego established the Reading Room of the Vilnius (na przykład dla upamiętnienia rewolucji culture, compiled special-occasion targeted – Komisję Archeologiczną zlikwidowano. Archaeological Commission, the core of which październikowej), organizowano wystawy bibliographies (for instance, in commemoration

180 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 181 i spotkania. Dodatkowe funkcje bibliotek of the “Great October Revolution”), held pokazach filmowych itp., tym razem jednak meetings with artists, discussion, book szczególnie często rozwijano w czasach exhibitions and meetings. Libraries’ additional bez politycznej agitacji i propagandy. presentations, film screenings, etc., only this ZSSR – stały się one nawet czymś w rodzaju functions became particularly numerous W niektórych małych miastach i wsiach time without political agitation and propaganda. centrów animacji kultury. Było to jednak in the Soviet period; they were a kind biblioteka jest jedyną instytucją kulturalną In some small towns and villages, the library is podyktowane sytuacją polityczną. of cultural animation centres, yet it was (o ile nie ma w okolicy domu kultury), practically the only cultural institution (if there dictated by that time’s political situation. dlatego też jej aktywność pełni tak istotną is no cultural centre nearby), that is why their W związku z zachodzącymi współcześnie rolę dla ożywiania kultury lokalnej. activity is so important in vitalizing local culture. zmianami społecznymi i kulturowymi The traditional public library philosophy does tradycyjny sposób funkcjonowania bibliotek not account for librarians’ experience, library wzbogacił się o nowe usługi. Tak zwane collections, and materials sufficient for meeting „rozszerzone usługi biblioteczne” skierowane the needs of the contemporary individual. są do osób, które same nie są w stanie tu These needs are almost always associated with Praca na Working przyjść: do mieszkańców terenów wiejskich, innovation – new user groups, new materials niepełnosprawnych i seniorów, pacjentów and means, and non-traditional forms of library peryferiach on the Fringe w trakcie długotrwałych kuracji, do osób, activities, which can be defined using the concept – menedżerowie – Rural Cultural które nie mogą korzystać z tradycyjnych, of “extended library activity”. Extended library drukowanych materiałów: niewidomych services are designed for people who cannot kultury na terenach Activity i niedowidzących, niepełnosprawnych fizycznie come to the library themselves: residents of wiejskich Managers lub umysłowo, a także do tych, którzy nie remote regions and rural areas, disabled people mają zwyczaju lub umiejętności czytania and seniors, patients in treatment, and inmates; Indrė Maršantaitė Indrė Maršantaitė i korzystania z biblioteki – a więc mniejszości people who cannot use conventional printed językowych, etnicznych i kulturowych, materials: the blind and visually impaired, mentally imigrantów, osób niepiśmiennych. Formy i usługi and physically challenged people, as well as Jednym z najważniejszych problemów życia One of the more significant problems is the rozszerzonego działania bibliotecznego to: people who have no traditions or skills of reading kulturalnego litewskiej wsi jest brak miejsc, absence of venues for various community ––mobilne usługi biblioteczne and using the library: linguistic, ethnic and cultural w których mogłyby się odbywać różne activities. Some buildings remain even from (działania poza siedzibą); minorities, immigrants, illiterate people. The działania prowadzone na rzecz społeczności. the Soviet times, when, invoking cultural ––różnorodne programy: teatr lalkowy, kluby forms and services of extended library activity: Niektóre budynki pochodzą jeszcze z czasów processes, there was an attempt to deny czytelnicze, tak zwana „żywa biblioteka”; ––Mobile library services (services Związku Radzieckiego, kiedy to starano się Lithuanian identity. Enormous buildings were ––specjalna oferta w bibliotekach (książki outside of the library) zaprzeczać odrębności litewskiej kultury being built in the village centres in which, drukowane większą czcionką, lekka ––Various programs – puppet theatre, narodowej. Pośrodku wsi budowano ogromne cultural centre, the library, a banquet hall literatura popularna, audiobooki); reading clubs, also Living Library gmachy, w których pod nadzorem sowieckim had to function under the Soviet command. ––dostarczanie książek do domu czyli ––Special offers in the library (books in funkcjonowały domy kultury, biblioteki i sale There is an abundance of such buildings in the „książkowe komiwojażerstwo”; large print, light reading, audio books) balowe. Jest ich wiele w całym kraju, jednak country, however, the current government is ––usługi dla innych instytucji (jak ––Book peddling (home delivery of books) obecny rząd nie zapewnia odpowiedniego not concerned with them to be used purposely szpitale, domy opieki, więzienia). ––Provision of services in other institutions wykorzystania tych budynków na potrzeby nor with their hardly decent condition, meeting (hospitals, nursing and care facilities, prisons) społeczności. W tym celu dość często używa się the standard needs of the communities. Quite Użytkownicy bibliotek oczekują obecnie przestrzeni alternatywnych (parków albo szkół). often alternative spaces (the park, the school) większej liczby atrakcji niż tylko możliwość The needs of contemporary people are not are being used in order to solve this problem. zdobycia lektury. Kiedy wracamy myślą do limited to extended library services. When they Inny problem wiąże się z brakiem motywacji kulturalnej aktywności bibliotek z czasów come to the library, the visitors expect to find do udziału w inicjatywach kulturalnych. Another problem is connected with the lack of Związku Radzieckiego, powinniśmy pamiętać more cultural activities than just reading. It is Dotyczy to przede wszystkim ludzi starszych motivation to participate in cultural initiatives. właśnie o animowaniu nowych wydarzeń exactly animation of new cultural activities that i młodych rodzin. Ponadto w małych miastach Especially it occurs among elder people and kulturalnych: o wystawach, spotkaniach has called for revisiting the libraries’ secondary jest coraz mniej młodzieży. Przyczyny odpływu young families. Besides, the outflow of young z artystami, dyskusjach, promocji książek, activities of the Soviet period: exhibitions, młodych ludzi to zamykanie szkół (młodzież people is noticeable in the smaller towns.

182 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 183 musi się wtedy uczyć w miastach sąsiednich) This is due to closing down of schools (in ze wsi nie mają możliwości udziału opportunities to participate in extra curriculum oraz znacząca emigracja zagraniczna. such event young people need to go to study w dodatkowych zajęciach pozaszkolnych, activities because they have to catch an early Według badania na temat migracji młodzieży, to the surrounding cities) and significant ponieważ są wcześnie odwożeni do domów, outbound means of transport to get home, przeprowadzonego przez Litewski Departament emigration. According to a 2009 survey on seniorzy natomiast rzadko przyjeżdżają do while the senior community rarely visits the city Statystyki w 2009 roku6, rocznie około 17 tysięcy youth migration carried out by Lithuanian miasta i nie biorą udziału w wydarzeniach attends the events of the Centre because the młodych zmienia miejsce zamieszkania, Department of Statistics6, it was noticed that organizowanych przez Centrum Kultury communication is poor. Consequently, after natomiast około 30 tysięcy emigruje za granicę. about 17,000 young people per year change ze względu na trudności z komunikacją. a long break since the country’s independence, their place of residence. Every year about Dlatego w Centrum Kultury w Malatach Molėtai Cultural Centre has recently established Autobus Biblioteczny stanowi jedną z możliwych 30,000 young people emigrate abroad. ustanowiono niedawno jedenaście etatów eleven posts of rural cultural activity managers. odpowiedzi na wspomniane problemy, dla menedżerów kultury terenów wiejskich. kolejną jest formuła działalności menedżera The Library Bus project is one of the possible A rural cultural activity manager (RCAM) is kultury terenów wiejskich. Taki typ pracy ze answers for the mentioned problems, another Menedżer kultury terenów wiejskich to członek a member of a village community who cooperates społecznością zastosowano między innymi one is the concept of rural cultural activity społeczności wsi, który współpracuje z jej with local people in order to revitalize rural w Centrum Kultury w Malatach (Molėtai). manager. We would like to present it on the mieszkańcami, aby skutecznie wspierać rozwój culture. He or she has to bring together, examine example of Molėtai Cultural House which kulturalny. Zadaniem menedżerów jest zbieranie and satisfy the needs of the communities. Malaty to miasto liczące około 6500 implemented the concept into its programme. informacji na temat potrzeb mieszkańców, Therefore, it is really important that very often mieszkańców. Malaty są znane w całym ich analiza i próba zaspokojenia. Dlatego, co RCAM comes from and/or lives in the same kraju ze względu na krajobraz (wiele jezior, Molėtai is a town with about 6,500 bardzo ważne, menedżer często pochodzi z tej community where he or she works. He or she wzgórz i niezwykłe zabytki). Istnieje tu inhabitants. The town is known all over the samej społeczności, w której pracuje, albo w niej usually spends time in neighbourhoods, where wielofunkcyjny budynek, w którym mieści country due to its extraordinary landscape mieszka. Zazwyczaj spędza czas w terenie, gdzie he or she can write events’ scripts, coordinate się biblioteka publiczna, muzeum folkloru (many lakes, hills and memorable historic może opracowywać plany wydarzeń, koordynować the activities and appoint the meetings. This lokalnego oraz Centrum Kultury. sites). In Molėtai there is a multifunctional działania i organizować spotkania. To pozwala mu allows him or her not only to supervise the on- cultural building containing a public library, wspierać zachodzące procesy społeczne, a także going social processes, but also to carry out Tutejsze Centrum Kultury stara się angażować local lore museum and cultural centre. prowadzić ankiety i badania, które mogą ułatwić the surveys and research, which could facilitate ludzi w różnym wieku, płci i o różnym realizację założonych celów. Menedżer inicjuje the implementation of the set objectives. The statusie społecznym (w instytucji działa Molėtai Cultural Centre seeks to involve in wydarzenia skierowane do społeczności i zachęca RCAM initiates community events, common ponad 30 różnych zespołów artystycznych, its activities people of different age, sex and mieszkańców do zaangażowania się we wspólne projects and encourages all the members to get niektóre rekrutowane pośród mieszkańców social status (more than 30 various artistic projekty. Pomaga też osobom, które mają podobne involved. RCAM bring also together people who terenów wiejskich). Młodzież w wieku collectives operate in the institution, some of zainteresowania – jak gra na instrumentach albo create new artistic collectives according to their szkolnym i seniorzy uczestniczą w zajęciach them are based in rural areas). School-age śpiew – w tworzeniu grup i nowych zespołów. abilities: those who can play music, sing, etc. i wydarzeniach organizowanych przez zespoły young people and seniors participate in the artystyczne, a ci z mieszkańców, którzy nie activities and events of Cultural Centre artistic Menedżerowie z regionu Malat służą przede In Molėtai surroundings the RCAMs serve należą do żadnego z zespołów, biorą udział collectives. Those Molėtai citizens who do not wszystkim młodym ludziom, którzy dojeżdżają especially the young people coming to town w imprezach, na które wstęp jest na ogół belong to the collectives, attend the events do miasta z okolicznych wsi (zwłaszcza tym from the districts (particularly for those from darmowy. Aktywizacja społeczności zachodzi whicht are most often free of charge. Activation z rodzin narażonych na ryzyko społeczne), social risk families) who, due to uncomfortable dość naturalnie, ponieważ miasto jest nieduże of communities takes place rather naturally a ze względu na niewygodny rozkład jazdy public transport timetable and the lack of i nie ma w nim wielu możliwości działania – as the town is not big and there is no wide i niedobór środków finansowych nie mogą finances, cannot participate in the activities of nie trzeba więc podejmować szczególnych spectre of activities, so no special means are brać udziału w działaniach Centrum Kultury. the Molėtai Cultural Centre. The RCAMs create starań, żeby zainteresować społeczność. need to be taken to attract the community. Menedżerowie starają się tworzyć warunki, które the favourable conditions permitting them to be ułatwią młodzieży zaangażowanie w działania involved in the activities of their residential area. Prawdopodobnie najtrudniejsze jest Perhaps the most difficult thing is to involve niedaleko jej miejsca zamieszkania. Wydarzenia zaangażowanie tych społeczności, które communities that are in the outskirts, these are kulturalne i zajęcia dla dzieci, młodzieży i innych Also some artistic collectives are already mieszkają na peryferiach, to znaczy villages situated around Molėtai. Schoolchildren grup wiekowych są organizowane w częściowo established in rural areas, there is an attempt w okolicznych wsiach. Uczniowie pochodzący inhabiting these villages do not have many wyremontowanych wiejskich domach kultury. to restore the abandoned cultural centres and

184 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 185 Na terenach wiejskich zorganizowano to develop cultural activities there, attracting także kilka nowych zespołów artystycznych, a greater part of the community. The events prowadzi są również starania, by przywrócić and the activities for children, for young people do funkcjonowania pozostałe opuszczone and for other age groups are organized in domy kultury i rozwijać tam działalność, która partially renovated rural cultural centres. zainteresowałaby większą część społeczności. The above said changes allow to evaluate the Wspomniane zmiany pozwalają określić community involvement into rural cultural zaangażowanie społeczności w kulturalne activities as successful, but at the same time it działania na wsi jako udane, należy jednak must be emphasised that the RCAMs are faced podkreślić, że trzeba się mierzyć z wieloma with a lot of problems. Certainly the lack of problemami. Brak funduszy ogranicza oczywiście funds limits the variety of activities (e.g. there możliwości (np. zakupu instrumentów) oraz is no money to buy the equipment) and the komunikację ze społecznością (na transport degree in which the community can commute przeznacza się minimalne sumy). Kolejnym as there is a minimum amount assigned for poważnym problemem jest brak właściwej transportation. Another serious problem is the bazy materiałowej. Wielu menedżerów kultury absence of an adequate material base. During podczas wywiadów w Domu Kultury w Malatach the interviews in Molėtai Cultural Centre, many zwracało uwagę, że dla dobra realizowanych RCAMs emphasised that in order to be useful projektów często muszą inwestować własne for the community, they buy most of the aids środki w zakup materiałów. Czasami needed for classes or festivals with their own zaangażowani członkowie społeczności biorą money or bring them from home. Sometimes udział w dobrowolnej składce. Na przykład committed members of the community also mieszkańcy wsi Minduny (Mindūnai) w rejonie make contributions. For example, after several malackim po kilku latach spotkań postanowili years of meetings, Mindūnai village inhabitants zorganizować comiesięczne spotkania in Molėtai district, decided to organise a monthly społeczności: gotować razem zupę rybną, grać community meeting: to cook fish soup, play w gry i rozmawiać. Sami przynoszą wszystkie games and talk. They themselves brought all potrzebne rzeczy, jak składniki na zupę, gry, the needed things such as: ingredients for fish krzesła i stoły. Oczywiście, w świetle praktyk soup, games, chairs and tables. Certainly some community arts właśnie tak powinno być, community arts practitioners can claim that to znaczy za spotkania i interakcję powinna it is as it should be, that the community itself być odpowiedzialna sama społeczność. should be responsible for the gatherings and Z drugiej strony brak podstawowych interaction. On the other hand, failure to provide materiałów zmniejsza jednak motywację grup the basic materials reduces the motivation of docelowych do uczestniczenia w procesie. the target group to participate in the processes. 1 Daiva Kšivickienė, 2006. Skurdo apraiškos Lietuvos kaime, „Žemės ūkio mokslai“, No. 1 (priedas)., pp. 81–91. (http://images.katalogas.lt/maleidykla/Zem61p/Zem_pried_081_091.pdf) (15,12 2009) Mimo wspomnianych problemów Despite these problems Molėtai Cultural 2 Ibid., p. 81. Centrum Kultury w Malatach zapewnia House continues to provide basic conditions 3 Ibid., p. 82. podstawowe warunki, które pozwalają na for the net of the RCAMs in the surroundings. 4 Jonas Mardosa, XIX a. pabaigos – XXI a. pradžios Lietuvos kaimo kultūra. Mokslo darbų apžvalga, Vilnius: Vilniaus działalność menedżerów kultury terenów The concept was also implemented Pedagoginio universiteto leidykla, 2010, p. 23. 5 wiejskich w okolicy. Taki system pracy na and functions in some other Cultural Stasys Vaitekūnas, Kaimas. Visuotinė lietuvių enciklopedija, t. IX, Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006, p. 135. terenach wiejskich funkcjonuje również Centres in rural areas of Lithuania. 6 Dalia Ambrozaitienė, Lietuvos jaunimo migracija, Vilnius: Statistikos departamentas prie Lietuvos Respublikos w innych centrach kultury na Litwie. Vyriausybės, 2009, http://www.stat.gov.lt/lt/blog/view/?id=89 [10.10.2012].

186 LT / Pozwoł LT / Pasvalys 187 notatki notes

Społeczne uwarunkowania zdrowia Działania twórcze na przykładzie a leczenie Stoke-on-Trent zaburzeń – 191 – psychicznych Social Determinants – 192 – of the Health Creative Arts and – an Example of Recovery from Stoke-on-Trent Mental Distress

Grupa fotograficzna Mandays – Mandays Photography Group

Wypowiedź Pięć sposobów Tony’ego Jonesa, na dobre prowadzącego projekt samopoczucie do września 2012 (2008) – 193 – – 200 – Reflections of Five Ways to Tony Jones, the Wellbeing (2008) Project Leader until September 2012

stoke-on-trent ►►Grupa fotograficzna Mandays jest to ►►Mandays Photography Group it is partycypacyjny projekt fotograficzny a participatory photographic project, Społeczne Social zapoczątkowany przez Zespół do spraw which was started by the Mental Health uwarunkowania Determinants of Inicjatyw Społecznych w zakresie Social Work team of the local authority Zdrowia Psychicznego, działający przy as one of a range of activities (under the zdrowia the Health lokalnym samorządzie. Grupa stanowi Mandays banner) for men experiencing na przykładzie – an Example of jeden z wielu projektów pod wspólnym enduring mental distress. The activities szyldem Mandays, adresowanych do of the group include a broad range of Stoke-on-Trent Stoke-on-Trent mężczyzn z przewlekłymi dolegliwości photographic activities in a context Tony Jones, Jackie Reynolds psychicznymi. Działania grupy, na które of informal learning and mentoring. Tony Jones, Jackie Reynolds składa się szeroki zakres zajęć związanych Participants are encouraged to take z fotografią, przyjęły postać nieformalnego photographs and to develop their interests. Ogólny stan zdrowia mieszkańców Stoke-on- The health of people living in Stoke-on-Trent nauczania i opieki mentorskiej. Uczestnicy There have been trips to various places to Trent jest gorszy niż średnia krajowa, podobnie is generally worse than the national average. są zachęcani do robienia zdjęć i rozwijania take photographs, and also to visit places jak przeciętna długość życia kobiet i mężczyzn. Levels of deprivation are higher than average swoich zainteresowań. Grupa bierze udział that are of interest to photographers, for Jednocześnie poziom ubóstwa sytuuje się tu and life expectancy for both men and women is w wyjazdach plenerowych oraz odwiedza example museums. powyżej średniej1. Historycznie poziom zdrowia lower than the average for England1. The health różne miejsca interesujące dla fotografów, w przemysłowym Stoke-on-Trent był w dużej history of the city has been significantly shaped jak np. muzea. mierze kształtowany przez rodzaje pracy by its industrial heritage. This has affected the wykonywanej przez mieszkańców w przemyśle types of work that people do, and the hazards ►►Uczestnikami są mężczyźni z przewlekłymi ►►Men who are affected by enduring mental oraz związane z nimi ryzyko2. W 2010 roku and deprivation associated with such work.2 dolegliwościami psychicznymi, którzy distress, who join the group through opublikowano raport dotyczący problemów ze The Marmot Review into Health Inequalities dołączają do grupy na podstawie zgłoszeń informal referrals (either self-referrals or by zdrowiem w Anglii3, zwrócono w nim uwagę in England was published in 20103, and drew nieformalnych (zarówno z własnej a support worker). The project leader was na sposób, w jaki wieloletnie warunki życia attention to the ways in which the conditions that inicjatywy, jak i z polecenia pracownika Tony Jones (until September 2012). i pracy prowadzą do zaburzeń zdrowotnych. people live and work in throughout their lives lead społecznego). Do września 2012 roku Zaburzenia te mogą być rezultatem działania to health inequalities. These inequalities arise projekt prowadził fotograf Tony Jones. wielu powiązanych czynników, jak warunki from a complex interaction of many factors such mieszkaniowe, dochody, wykształcenie, izolacja as housing, income, education, social isolation, ►►od 2007 do dzisiaj, grupa spotyka się ►►since 2007 until today, the group meets społeczna, niepełnosprawność – z kolei te and disability – all of which are strongly affected w piątkowe poranki once a week on Friday mornings czynniki są silnie determinowane przez status by a person’s economic and social status. ekonomiczny i społeczny danej osoby. Mają one People’s mental health as well as their physical ►►Stoke-on-Trent ►►Stoke-on-Trent wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne. Światowa health is affected by these factors, Organizacja Zdrowia wyraża coraz and concern ►►The North Staffordshire Combined ►►The North Staffordshire Combined większe zaniepokojenie z powodu Healthcare Trust we współpracy z Brighter Healthcare Trust, working in partnership wzrastającego poziomu Future – stowarzyszeniem mieszkaniowym with a special needs housing association dla osób ze specjalnymi potrzebami, które called Brighter Futures, who also provide udostępnia także miejsce na spotkania the venue for the meetings. grupy. Mandays Photo group participants during a photographic walk (2010), fot. Tony Jones.

190 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 191 zaburzeń zdrowia psychicznego oraz przewiduje, about increasing levels of mental ill health can wpływać na samopoczucie. Na przykład w 2006 More broadly speaking, there has also been że „do 2020 roku dolegliwości psychiczne będą be seen in the World Health Organization’s roku w raporcie Stowarzyszenia Samorządów considerable interest in the ways in which drugą (po chorobach serca) najważniejszą prediction that “by 2020 mental ill health will be Lokalnych poświęconym przyszłości zdrowia engaging in creative arts activities can promote przyczyną zachorowań w krajach rozwiniętych”4. the second greatest cause of debilitating illness psychicznego8 stwierdza się, że „kluczem do well-being. For example, in 2006 a Local in developed nations (after heart disease)”4. promowania psychicznie zdrowych społeczności Government Association Strategy Paper The Wpływ warunków życia na zdrowie odzwierciedlają są inicjatywy, które wzmacniają pewność Future of Mental Health: a vision for 20158 statystyki dotyczące występowania chorób Again, the impact of health inequalities is siebie i poczucie własnej wartości, np. poprzez noted that: “Key to promoting mentally healthy psychicznych w Stoke-on-Trent. Na przykład revealed in statistics about levels of mental możliwość udziału w zajęciach sportowych, communities are initiatives to build confidence odsetek osób powyżej 18 roku życia cierpiących illness in Stoke-on-Trent. For example, the rekreacyjnych, kulturalnych i artystycznych”9. and self-esteem, for example, by enabling na depresję jest tu znacznie wyższy niż średnia percentage of people aged 18 and over with Powyższe tezy powtórzono także rok później, affordable access to sport and leisure, cultural, krajowa5. W szczególnej sytuacji znajdują się depression is significantly worse than the overall kiedy na zlecenie Departamentu Kultury, artistic and other activities”9. Such claims were byli pracownicy zakładów przemysłowych. Wraz average for England.5 With the collapse of Mediów i Sportu oraz Departamentu Zdrowia further supported the following year, when the z upadkiem tradycyjnych gałęzi produkcji, jak np. traditional industries e.g. pottery manufacturing, przeprowadzono badanie10, w którym Department for Culture Media and Sport and przemysłu ceramicznego czy górniczego, zwolniono the iron and steel making industry, and coal analizowano przykłady różnorodnych inicjatyw the Department of Health commissioned a study wielu starszych mężczyzn, co w konsekwencji mining, many older men in Stoke-on-Trent who z dziedziny sztuki i zdrowia psychicznego. Jego Mental health, social inclusion and the arts: spowodowało bezrobocie, a to powszechnie uznaje worked in those industries have experienced celem było ustalenie skali i zakresu projektów developing the evidence base10. The research się za częstą przyczynę lęków, stresu i depresji. redundancy and unemployment. Redundancy obejmujących działania artystyczne, w których examined the evidence from a wide range of and job insecurity are widely recognised as wykorzystuje się metody partycypacyjne arts and mental health projects to ascertain contributing to stress, anxiety and depression (participatory arts work), oraz analiza różnych the scale and scope of participatory arts work for a number of reasons, including the metod ewaluacji ich oddziaływania. Badacze and to analyse approaches to evaluation. It also impact of poverty and loss of self-esteem. doszli do następującego wniosku: „rezultaty included qualitative case studies with workers Działania twórcze naszych badań dotyczące zdrowia psychicznego, and participants from six projects, with the inkluzji społecznej, a w szczególności aim of identifying how and in what contexts a leczenie zaburzeń wzmacniania samooceny są wystarczającym arts participation benefits people with mental psychicznych dowodem na konieczność wspierania health needs. The researchers concluded that: Creative Arts and działań artystycznych ukierunkowanych “We believe that our results provide sufficient Tony Jones, Jackie Reynolds na ochronę zdrowia psychicznego”11. evidence of mental health, social inclusion Recovery from and in particular empowerment gains to justify Mental Distress support for arts and mental health work”11. W ostatnich latach można zauważyć rosnące zainteresowanie i świadomość roli, jaką Tony Jones, Jackie Reynolds odgrywa ekspresja twórcza w wychodzeniu Wypowiedź z zaburzeń psychicznych. Na terenie całego Tony’ego Jonesa, kraju jednostki zajmujące się zdrowiem In recent years, there has been increasing interest Reflections of psychicznym coraz częściej stosują działania in, and awareness of, the value of creative prowadzącego Tony Jones, the artystyczne. Istnieją dowody na to, że „działania expression in recovery from mental distress, and projekt do twórcze mogą spełniać funkcję leczniczą creative arts are widely used as interventions Project Leader until i ochronną wobec kondycji psychicznej”6, in mental health settings across the country. września 2012 a naukowcy szukają potwierdzenia konkretnych There is evidence suggesting that “creative September 2012 tez dotyczących skutków takich interwencji7. activities can have a healing and protective Byłem liderem projektu w Mandays Photography effect on mental well-being”6, and there has Group (MPG) od początku jej istnienia. I have been the Project Leader of the Mandays Dużym zainteresowaniem cieszy się been interest from researchers in trying to build Zaczynałem pracę jako wolontariusz i pełniłem Photography Group (MPG) since it started, również pytanie, w jaki sposób uczestnictwo an evidence base to support the specific claims wtedy wiele różnych funkcji. Mam wrażenie, że initially working voluntarily. I have volunteered w działaniach twórczych może pozytywnie made about the impact of such interventions7. w mojej naturze leży zainteresowanie działaniami for many years in a range of different roles.

192 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 193 społecznymi. Chociaż pracę wolontariacką I feel that I am naturally orientated towards one efektem projektu rządowego (Foresight Project Foresight Project on Mental Capital, for uważam za swój obowiązek, jednocześnie daje mi social action. Whilst I feel a responsibility to on Mental Capital and Wellbeing), w ramach which the New Economics Foundation was ona wiele satysfakcji. Motywacją do prowadzenia volunteer, I also find it immensely rewarding. którego poddano analizie prace z różnych commissioned to review the inter-disciplinary projektu było między innymi zainteresowanie My motivation for leading the project was partly dziedzin, przeprowadzone przez ponad 400 work of over 400 scientists world-wide. The aim fotografią. Dobrze się czuję w roli osoby, która about my own enjoyment of photography. I also naukowców z całego świata. Jego celem było of the Five Ways to Well-being was to identify uczy innych, jak robić zdjęcia, i wzbudza w nich feel confident in communicating photographic stwierdzenie – na podstawie dowodów naukowych evidence-based actions to improve well-being, entuzjazm do takich projektów. Motywowało skills and nurturing enthusiasm in others. – jakie zachowania poprawiają samopoczucie which people could then be encouraged mnie też zainteresowanie terapią dolegliwości Moreover, my motivation stems from a personal i mogłyby następnie być stosowane w życiu to build into their daily lives. These five psychicznych, wynikające zarówno z pewnych commitment to addressing mental health codziennym. Zalecenia dotyczące samopoczucia recommendations are the wellbeing equivalent przeżyć osobistych, jak i z przekonania, że issues, which has been shaped both by close są odzwierciedleniem popularnych w Wielkiej of the highly publicised guidance in the UK choroba psychiczna może dotknąć każdego. personal experiences, and by my belief that Brytanii wskazówek dietetycznych, zgodnie that people should eat five portions of fruit and mental health issues can affect anyone. z którymi w ramach zdrowego stylu życia powinno vegetables a day as part of a healthy lifestyle. Jeśli chodzi o korzyści, jakie przynależność do się spożywać pięć porcji owoców i warzyw dziennie. grupy daje członkom MPG, to zachowałbym In considering what MPG members gain from As well as learning new photographic skills in ostrożność przy stawianiu tezy, że w jakiś sposób their participation, I would always be cautious Uczestnicy MPG, zgodnie z tezami Pięciu a way that encourages people to take notice wpływa ona na „wyleczenie” z chorób. Uważam, about making claims for the part that people’s sposobów na dobre samopoczucie, nie tylko of the environment around them, participants, że niezwykle trudno wskazać jednoznaczny participation plays in their ‘recovery’ from mental zdobywają nowe umiejętności z dziedziny as it is mentioned in the Five Ways to Well- związek między jakąkolwiek formą interwencji, illness. I believe that it is almost impossible to fotografii, które pozwalają im inaczej postrzegać being, benefit from mutually supportive and za jaką można uznać zajęcia fotograficzne, oraz establish all the causal links between any kind of otaczające środowisko, ale także korzystają equal relationships within the group – and poprawą stanu zdrowia psychicznego u chorych. intervention (like running a photography group) z relacji opartych na równości, wspierających a lot of learning. Participants have got a lot Dla niektórych stałych członków grupy nasze and people getting better. For some long-standing grupę, oraz wiele się uczą. Bardzo korzystają out of just being with one another, which has zajęcia są tylko jednym z wielu „puzzli”, na które members, taking part in the group activities each z samego faktu przebywania razem, co resulted in friendships, enjoyment, learning składają się zajęcia służące ich wyzdrowieniu. week is one piece in a jigsaw puzzle of activities pozwala im nawiązywać przyjaźnie, miło and new skills. There has been a lot of good, Poza tym te „puzzle” nie są dane raz na aimed at recovery, but even then, the “jigsaw” spędzać czas oraz nabywać nową wiedzę. general, broad social interaction and at its zawsze, bo okoliczności, w jakich przebywają is not static and people’s circumstances are Byłem świadkiem wielu pozytywnych interakcji best, the group has been really cohesive, ci ludzie, wciąż się zmieniają. Dlatego wiele constantly changing. A lot of it is therefore running między ludźmi. W najlepszych momentach with people taking responsibility for one działań opiera się po prostu na wierze. Myślę, on faith. I think that what I am doing has some okazywało się, że grupa jest zżyta – ludzie brali another and caring for one another. że to, co robię, ma jakieś pozytywne skutki. benefit. I am certain that taking care of people; odpowiedzialność za innych i dbali o nich. Jestem pewien, że opiekowanie się ludźmi, respecting them; giving them an opportunity to Other volunteers have made a significant otaczanie ich szacunkiem, dawanie im szansy take some control of their own lives, and to do Ważną częścią projektu byli też wolontariusze, contribution to the project, and this has been na przejęcie odrobiny kontroli nad własnym something of value which is creative, is valuable. co doceniają przede wszystkim uczestnicy. very much valued by participants. Moreover, życiem i zachęcanie do tworzenia, jest cenne. That is what drives me: I am not driven by theory. Prawie wszyscy wolontariusze, których almost all of the volunteers that I have recruited To wiara popycha mnie do przodu, a nie teoria. przyjąłem, wynieśli z tego projektu wiele have got a lot out of it themselves, and they I believe that it is the positive dynamic in dla siebie, czego dowodzi ich ogromne have expressed that by putting a lot back Wierzę, że zdrowa dynamika działań grupowych the group that has the potential to create zaangażowanie. Obserwacja tego procesu into the group of participants. That has been może dać ludziom wsparcie i przyspieszyć support and aid recovery, and thus, whilst dała mi dużo satysfakcji. Niektórzy uczestnicy very rewarding to see. Some participants proces leczenia. Dlatego uważam, że chociaż the MPG is not art therapy, I do believe mieli wielki wkład w funkcjonowanie have themselves made a big contribution to MPG nie jest formą terapii przez sztukę, to that it is a genuinely therapeutic activity. i prowadzenie grupy. Dobrym przykładem jest the running of the group. For example, one i tak ma terapeutyczny wpływ na uczestników. jeden z uczestników, który świetnie sprawdza particular person in the group is brilliant at In particular, I consider that it is not difficult się w witaniu nowych członków grupy. welcoming new people into the group. Przede wszystkim uważam, że bardzo to see strong links between the activities and łatwo dostrzec związek między działaniami experiences of MPG participants and the Kilka lat temu MPG zorganizowało wystawę The MPG held an exhibition of their work a few i doświadczeniami uczestników MPG a zasadami principles of the Five Ways to Well-being12. It was swoich prac. Poza tym udało mi się zachęcić years ago, and I encouraged people (with Pięciu sposobów na dobre samopoczucie12. Są an outcome of the New Labour Government’s uczestników do wysyłania prac na inne wystawy significant successes) to enter their photos

194 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 195 i konkursy, gdzie odnieśli spore sukcesy. into other exhibitions and competitions. Wiele namysłu poświęciłem naturze moich group. My concern is around the extent to which Moje działania wolontariackie w charakterze Another of my volunteering roles, as an relacji z uczestnikami. Zastanawiało mnie, do ‘participants’ become ‘friends’ in the context jednego z organizatorów Kolektywu Fotografów organising member of the Photographer’s jakiego stopnia stają się oni „przyjaciółmi” of fostering warm and supportive relationships w North Straffordshire bardzo mi pomogły Collective North Staffordshire, has been w kontekście serdecznych relacji wewnątrz within the group – particularly in the case of w umożliwieniu uczestnikom brania udziału very useful in facilitating such links and grupy, zwłaszcza w przypadku osób, które individuals who have participated in the group w podobnych przedsięwzięciach. Dwóch opportunities. Two participants went on to uczestniczyły w projekcie od chwili jego since it started over five years ago. This is zaczęło studiować fotografię, w tym jeden study photography, one at Foundation Degree rozpoczęcia pięć lat temu. Pytanie to oczywiście probably not such a significant issue for workers na poziomie technika fotografa. Chociaż level; the interest was already there, but I was nie ma wielkiego znaczenia dla projektów in short-term projects, but it is clearly more już wcześniej interesowali się tą dziedziną, able to further nurture it, and to give feedback krótkoterminowych. Kolejnym, stosunkowo challenging in longer-term projects. In particular, udało mi się podtrzymać ich zaangażowanie, and encouragement; involvement in the MPG nowym wyzwaniem jest rosnąca popularność the popularity of social networking sites oferując wsparcie i konstruktywną was a critical factor in these participants portali społecznościowych. Dopisanie kogoś presents new challenges. Accepting a friend pomoc – zaangażowanie w MPG pomogło deciding to study photography formally. z uczestników do listy znajomych wymaga request involves decisions about sharing with tym osobom podjąć decyzję o zdobyciu podjęcia decyzji o dzieleniu się z nim people aspects of my life that I choose to reveal formalnego wykształcenia fotograficznego. However, as well as these successes and różnymi aspektami mojego życia, które tam via social networking sites; at the same time, positive aspects of the MPG project, I have also upubliczniam; jednocześnie odrzucenie ignoring or rejecting a friendship request could Praca z grupą MPG nie była jednak pasmem faced some significant challenges in running zaproszenia może być bolesne, a nawet be hurtful, and can suggest an aloofness, or samych sukcesów i pozytywnych doświadczeń. the group. The two most significant issues are sugerować poczucie wyższości i rezerwy, even a sense of superiority that runs counter to Dwa największe wyzwania, z którymi musiałem the ethics of undertaking participatory arts niezgodne z egalitarystyczną naturą grupy. the egalitarian nature of the group. I recognise się konfrontować, to kwestia etyki podejmowania projects, and the challenges of sustaining the Sądzę, że te same problemy dotyczą innych osób that these are issues that must affect others partycypacyjnych projektów artystycznych oraz work. In relation to ethics, I feel that the issue wykonujących podobną pracę. Osoby tworzące doing similar work. People who establish warm, trudności w zapewnieniu kontynuacji działań. of how to challenge inappropriate language and ciepłe, emocjonalne relacje z uczestnikami affectionate relationships with participants W kwestii etyki za kwestie najtrudniejsze behaviour from participants, and that of the projektów muszą mieć poważne trudności must really struggle with keeping that distance. uważam radzenie sobie z niestosownymi boundaries of the relationships with participants z utrzymywaniem odpowiedniego dystansu. wypowiedziami i nieodpowiednim zachowaniem have been most significant. Whilst there For me, part of the discomfort in addressing uczestników oraz konieczność wyznaczania has generally been a lot of respect between W takich sytuacjach odczuwałem dyskomfort these issues stems from having to rely on my wyraźnych granic we wzajemnych stosunkach. individual members, there have also been some przede wszystkim z powodu konieczności own personal judgement rather than receiving Chociaż zazwyczaj członkowie grupy okazywali instances within the group of active sexism and podejmowania samodzielnych decyzji, any guidance. The health trust did provide sobie wiele szacunku, zdarzały się również harassment of women workers; casual racism; ponieważ z zewnątrz nikt mnie nie wspierał. some safeguarding training, but I considered przypadki aktywnego seksizmu i nękania low level and occasionally open homophobia, Fundusz Zdrowia zapewnił mi szkolenie dla it to be very basic, and I feel that more specific pracownic, a także zachowania rasistowskie, and people whose behaviour has disrupted opiekunów osób z problemami psychicznymi, guidelines for people working in this field mniej lub bardziej nieskrywana homofobia the group. I have had little support, or specific ale tylko w wymiarze podstawowym – uważam, would help people when addressing ethical oraz działania rozbijające grupę. Nie mając guidelines to draw upon, so I have had to rely że bardziej szczegółowe wytyczne w kwestii dilemmas, and would enable them to de- konkretnego wsparcia ani jasno zdefiniowanych on my past experiences of dealing with these postępowania pomogłyby osobom pracującym personalise their response. I believe that my wzorców postępowania, przy rozwiązywaniu issues in order to try to address them and to na tym polu radzić sobie z dylematami etycznymi situation also highlights the importance of takich problemów i ukrócaniu nieodpowiednich challenge the behaviour. My approach is to do i pozwoliły zobiektywizować własne decyzje. receiving management support as a volunteer. zachowań mogłem korzystać jedynie z własnego so using humour where possible, as well as Uważam, że moje doświadczenie stanowi I do recognise that other workers may receive doświadczenia. Starałem się rozwiązywać reminding people that the group cannot function dobrą ilustrację konieczności zapewnienia higher levels of support, but due to my konflikty, żartując z trudnych sytuacji, o ile było properly without appropriate respect. However, wolontariuszom większego wsparcia. Nie levels of previous experience, there may be to możliwe i stosowne, lecz wciąż przypominałem these challenges have often left me feeling wykluczam, że inni wolontariusze otrzymują more of an assumption that I can be self- uczestnikom, że grupa nie jest w stanie uncertain about whether I have done the right go więcej, ale osoby powierzające mi pracę managing, and resolve most issues myself. funkcjonować poprawnie bez wzajemnego thing, or responded in the most effective way. – ze względu na moje duże doświadczenie Unfortunately, however, the lack of support has szacunku. Mimo to wiele z wymienionych – prawdopodobnie założyły, że jestem ultimately impacted not only on my concerns wyzwań pozostawiło we mnie niepewność I have also given a lot of thought to the nature w stanie samodzielnie zarządzać grupą about dealing with ethical challenges, but co do decyzji i trafności podjętych działań. of my relationship with participants in the i rozwiązywać większość problemów. Niestety, also on the sustainability of the group.

196 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 197 brak wsparcia wpłynął nie tylko na moje Over the years, I have been responsible for to głównie kwestie zdrowotne, ale po pięciu no longer continue to run the group. This was trudności z rozwiązywaniem problemów recruiting ten other volunteers to work on i pół roku zacząłem też odczuwać znużenie. an incredibly difficult decision to make, and etycznych, ale również na równowagę grupy. the project, and their involvement has lasted Bardzo trudno było poinformować o tym I felt extremely apprehensive about telling anything from a few weeks to over a year. uczestników projektu. Moje obawy wynikały participants of my decision. This was because W ostatnich latach łącznie przyjąłem dziesięciu However, these contacts resulted largely z głębokiego poczucia odpowiedzialności i braku I felt a deep sense of responsibility, and I was wolontariuszy; ich zaangażowanie trwało od kilku from times when I have been studying as pewności, czy grupie wystarczy determinacji, by very concerned that the group might not have tygodni do ponad roku. Kontakty te nawiązałem a postgraduate student, and now that I am kontynuować działalność po moim odejściu. sufficient momentum to keep going once I left. jednak głównie w toku studiów podyplomowych no longer doing so, recruiting new volunteers – po ich ukończeniu trudno mi było rekrutować is difficult. Other photographer friends Przestałem regularnie uczestniczyć w projekcie I stopped regularly attending the project nowe osoby. Zaprzyjaźnieni fotografowie pracują are either working full time or have caring we wrześniu 2012, jednak ustaliłem in September 2012, but agreed with the na pełny etat lub mają rodziny, więc nie mam commitments, and so there is no-one left to z uczestnikami, że w dalszym ciągu będę participants that I would still be available do kogo zwrócić się o pomoc. Do niedawna ask. Until quite recently, I was supported by konsultantem projektu i pojawię się na on a consultative basis, and for specific otrzymywałem wsparcie od opłacanego a paid “mental health support worker”, but pojedynczych spotkaniach po uprzednim sessions by invitation. In the time from the „opiekuna osób chorych psychicznie”, ale that worker retired around a year ago and has zaproszeniu. Między wrześniem a listopadem beginning of September to November the group przeszedł on na emeryturę, a na jego miejsce not been replaced. I have a chronic disabling grupa kontynuowała spotkania przy nieco has continued to meet, albeit with slightly nie zatrudniono nikogo nowego. Cierpię na health condition, and the lack of support zmniejszonej frekwencji, zorganizowano reduced attendance, including a day visit to chroniczną chorobę, która ogranicza moją has meant that I have increasingly felt under między innymi dzienną wycieczkę do Yorku (na York (to which I was invited), paid for with sprawność, a brak zewnętrznego wsparcia pressure to run the group single-handedly. którą zostałem zaproszony), opłaconą dzięki prize money won by one of the participants sprawił, że z czasem czułem narastającą nagrodzie zdobytej przez jednego z uczestników in a national photographic competition. presję prowadzenia grupy zupełnie sam. In addition to the lack of human resources to w ogólnokrajowym konkursie fotograficznym. help run the project, there have been further The group is still dogged by problems with the Napotkałem również inne trudności. Lokal, frustrations. The project venue has computers Grupa wciąż mierzy się z problemami: nie supply of consumable items that has meant they w którym realizowaliśmy projekt, jest wprawdzie and printers to produce exhibition quality ma dostępu do podstawowych materiałów, have been unable to print photographs. Also, wyposażony w komputery i drukarki pozwalające prints, but basic resources such as batteries a to oznacza, że uczestnicy nie mogą robić a longstanding issue with internet connection tworzyć profesjonalne wydruki fotograficzne, and ink cartridges have not been replenished. wydruków fotografii. Ciągle mają problemy remains unresolved. Both of these problems ale nie uzupełnia się podstawowych środków, Internet access in the venue is also poor. Due z połączeniem internetowym. Kwestie te prevent the group from publishing their images jak baterie i tusz. Ponadto jest tam ograniczony to such issues, participants have rarely been uniemożliwiają publikowanie efektów pracy, and making them available more widely, dostęp do internetu. Z tego powodu uczestnicy able to experience the important stage in chociaż można je łatwo rozwiązać przy większym and could be resolved readily with improved rzadko mieli okazję doświadczyć ważnego photography of actually seeing their images zaangażowaniu organizacji goszczącej projekt. commitment from the host organisations. etapu pracy fotografa, czyli zobaczyć swoje in the real world. A further issue is that when prace poza pracownią. Dopóki miałem pomoc I had the support of a paid worker, there were Pomimo trudności związanych ze stanem My overall commitment to participatory arts opłacanego pracownika, organizowaliśmy regular trips out for the group to take pictures zdrowia moje zaangażowanie w sztukę and voluntary action remains strong despite regularne wycieczki terenowe, aby robić zdjęcia in different locations. However, since the worker partycypacyjną (participatory arts) i wolontariat the health-related challenges that I face, and w różnych lokalizacjach. Odkąd przeszedł on na retired, these trips have stopped altogether, nie straciło na sile. Kontynuuję pracę jako I continue to work both as a volunteer and a paid emeryturę, wycieczki ustały, chociaż mógłbym even though a mini-bus could be available. To wolontariusz oraz opłacany pracownik w wielu worker on a range of other community projects. uzyskać dostęp do minibusa. Co gorsza, further compound these difficulties, virtually innych projektach na rzecz społeczności. dobiegły końca praktycznie wszystkie inne all of the other projects linked to Mandays (and projekty związane z Mandays, które oferowały offering alternative activities) have now ended, alternatywne formy aktywności, a to oznacza, and so if I cannot make a session then there że jeśli ja nie poprowadzę spotkania, uczestnicy is nothing else for participants to do instead. nie będą uczestniczyć w żadnych zajęciach. Largely for health reasons, but also because Niedawno podjąłem trudną decyzję: nie I felt that I was getting stale after five and a half mogę dłużej prowadzić grupy. Wpłynęły na years, I recently reluctantly decided that I could

198 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 199 Pięć sposobów Five Podaruj… as well as in. Seeing yourself, and your Zrób coś miłego dla znajomego lub kogoś happiness, linked to the wider community na dobre Ways obcego. Podziękuj komuś. Uśmiechnij się. can be incredibly rewarding and creates samopoczucie to Wellbeing Poświęć dobrowolnie swój czas. Dołącz do connections with the people around you. lokalnej grupy. Obserwuj świat i samego (2008) (2008) siebie. Dostrzeżenie siebie i własnego szczęścia, części większej wspólnoty Nawiąż kontakt... Connect... może być niezwykle satysfakcjonujące Z ludźmi wokół ciebie. Z rodziną, With the people around you. With family, friends, i tworzy więzi z ludźmi wokół ciebie. przyjaciółmi, kolegami z pracy i sąsiadami. colleagues and neighbours. At home, work, W domu, pracy, szkole i wspólnocie school or in your local community. Think of these lokalnej. Potraktuj ich jako najważniejszą as the cornerstones of your life and invest time część swojego życia i poświęć czas na jej in developing them. Building these connections rozwój. Tworzenie kontaktów będzie cię will support and enrich you every day. umacniać i wzbogacać każdego dnia. Be active… Bądź aktywny… Go for a walk or run. Step outside. Cycle. Idź na spacer lub pobiegaj. Wyjdź z domu. Play a game. Garden. Dance. Exercising Jeźdź na rowerze. Zagraj w coś. Uprawiaj makes you feel good. Most importantly, ogród. Tańcz. Ćwiczenia sprawią, że będziesz discover a physical activity you enjoy and czuł się lepiej. Najważniejsze jednak, abyś that suits your level of mobility and fitness. odkrył formę aktywności fizycznej, która sprawi ci przyjemność i będzie odpowiednia Take notice… dla twojego poziomu sprawności. Be curious. Catch sight of the beautiful. Remark on the unusual. Notice the changing seasons. Zainteresuj się… Savour the moment, whether you are walking 1 Stoke-on-Trent Health Profile, Public Health Observatories 2012, http://www.apho.org.uk/resource/item. Bądź ciekawy. Dostrzeż piękno. Zwróć uwagę to work, eating lunch or talking to friends. Be aspx?RID=117139 [23.09.2012]. na coś nietypowego. Zauważ zmieniające się aware of the world around you and what you 2 The English Indices of Deprivation, Communities and Local Government 2010, http://www.communities.gov.uk/ pory roku. Ciesz się chwilą, bez względu na are feeling. Reflecting on your experiences will documents/statistics/pdf/1871208.pdf [23.09.2012]. to, czy właśnie idziesz do pracy, jesz obiad help you appreciate what matters to you. 3 Fair Society, Healthy Lives. „The Marmot Review” 2010, http://www.instituteofhealthequity.org/projects/fair-society- healthy-lives-the-marmot-review [23.09.2012]. czy rozmawiasz ze znajomymi. Bądź świadom 4 Cited by Mike White, Arts Development in Community Health: A Social Tonic, Oxford: Radcliffe 2009, p. 51. otaczającej cię rzeczywistości i własnych Keep learning… 5 Public Health Observatories 2012, http://www.nepho.org.uk/cmhp/index.php?pdf=E06000021 [23.09.2012]. uczuć. Refleksja nad doświadczeniami Try something new. Rediscover an old interest. 6 Jill Leckey, The therapeutic effectiveness of creative activities on mental well-being: a systematic review of the literature, pomoże ci docenić to, co dla ciebie ważne. Sign up for that course. Take on a different „Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing”, Vol. 18, 2011, pp. 501–509. responsibility at work. Fix a bike. Learn to 7 For example: Amanda Kilroy, Charlotte Garner, Clive Parkinson, Carolyn Kagan, Peter Senior, Invest to Save: Arts in Health Evaluation: Exploring the impact of creativity, culture and the arts on health and well being, Manchester: Manchester Nie przestawaj się uczyć… play an instrument or how to cook your Metropolitan University, 2008. Spróbuj czegoś nowego. Odkryj na nowo dawne favourite food. Set a challenge you will enjoy 8 The Future of Mental Health: a vision for 2015, The Sainsbury Centre for Mental Health, 2006. http://www. zainteresowania. Zapisz się na kurs. Postaw achieving. Learning new things will make centreformentalhealth.org.uk/pdfs/mental_health_futures_policy_paper.pdf [21.10.2012]. 9 przed sobą nowe wyzwanie w pracy. Napraw you more confident as well as being fun. Cited by Mike White, Arts Development in Community Health: A Social Tonic, Oxford: Radcliffe 2009, p. 52. 10 rower. Naucz się grać na instrumencie lub Jenny Secker, Sue Hacking, Helen Spandler, Lyn Kent, Jo Shenton, Mental Health, Social Inclusion and Arts: developing the evidence base, Chelmsford: Anglia Ruskin University, 2007, http://www.instituteofhealthequity.org/projects/mental- przyrządzać swoje ulubione danie. Postaw Give… health-social-inclusion-and-arts-developing-the-evidence-base [30.09.2012].inclusion-and-arts-developing-the-evidence- sobie cel, z którego osiągnięcia będziesz się Do something nice for a friend, or a stranger. base (21.10.2012). 12 cieszył. Nauka nowych rzeczy nie tylko sprawia Thank someone. Smile. Volunteer your Jody Aked, Nic Marks, Corrina Cordon, Sam Thompson, Five Ways to Wellbeing, London: New Economics Foundation, 2008, http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/Five_Ways_to_Well-being_Evidence_1.pdf radość, ale także dodaje pewności siebie. time. Join a community group. Look out, [23.10.2012].

200 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 201 notatki notes

Sztuka Przemysłowe w procesie rewitalizacji dziedzictwo – o projektach Stoke-on-Trent grupy Restoke – 204 – – 207 – The Industrial Restoke Projects as Heritage of an Example of Arts Stoke-On-Trent and Regeneration

Reclaim – Reclaim

Wypowiedź Clare Reynolds, choreografki Plan z grupy Restoke zagospodarowania – 211 – miasta Stoke Clare Reynolds, (2011) choreographer – 214 – with Restoke talks Stoke Town about the project Masterplan (2011)

stoke-on-trent ►►Projekt teatralny pod nazwą Reclaim (czyli ►►Reclaim it is a performance project held „odzyskać”) został zrealizowany przez grupę at the Spode Works site in Stoke Town in Przemysłowe The Industrial performerów Restoke na terenach starej May 2011, produced and managed by dziedzictwo Heritage of fabryki Spode Works w Stoke, znanego Restoke, a performance company. Spode is na świecie producenta ceramiki, który a prominent and internationally recognised Stoke-on-Trent Stoke-On-Trent udoskonalił formułę porcelany kostnej brand of pottery, having been the first to i stworzył słynny biało-niebieski wzór willow perfect the formula for bone china and Clare Reynolds, Mark Webster Clare Reynolds, Mark Webster pattern. Przez niemal 250 lat pokolenia the famous Willow pattern. Generations of utalentowanych ceramików tworzyły tu nowe talented potters produced innovative new Stoke-on-Trent składa się z sześciu miast: Known as the Potteries after its ceramic industry, dzieła. Do zamknięcia w roku 2009 fabryka work on this site for almost 250 years before Burslem, Tunstall, Fenton, Longton, Stoke the six towns of Stoke-on-Trent consist of Burslem, była głównym pracodawcą w okolicy. it finally closed down in 2009. The factory i Hanley. Ze względu na kwitnący tam kiedyś Tunstall, Fenton, Longton, Stoke Town and Grupa Restoke współpracowała z Zespołem was a major employer in the area. przemysł ceramiczny określa się je nazwą Hanley. Home to over 240,000 people, since the do spraw Rewitalizacji Stoke istniejącym Restoke worked alongside Stoke Town „Garncarnie” (Potteries). Teren, zamieszkały seventeenth century the area has been almost przy Radzie Miasta, a celem tych działań Regeneration Team (from Stoke-on-Trent City obecnie przez ponad 240 tysięcy osób, od wieku exclusively known for its ceramics and pottery było uświadomienie mieszkańcom procesu Council) to engage members of the public XVII słynął głównie z ceramiki i garncarstwa. industry. For more than two centuries, brands rewitalizacji, jaki zachodzi w Stoke, oraz in workshops both on and off site to raise Tutejsze marki – Wedgwood, Royal Doulton such as Wedgwood, Royal Doulton and Dudson zaangażowanie społeczności lokalnej awareness of the regeneration process i Hudson – przez ponad dwieście dominowały na have dominated the world market in ceramics w wydarzenie artystyczne o wysokiej underway in the town and engage the local światowym rynku ceramiki i porcelany, a nagły and chinaware and the explosion in its production wartości dzięki warsztatom organizowanym community in producing a high quality wzrost produkcji przyczynił się do przyspieszonej fuelled the rapid industrialisation of the area na terenie fabryki i poza nią. performance event. industrializacji okolicy oraz rozwoju sieci kanałów leading to the development of the canal and W maju 2011 roku pokazano trzy spektakle, The 3 free performances in May 2011 i kolei. Obok rozrastającego się przemysłu railway network. Alongside the expanding ceramics na które przybyła publiczność z bliższej performances reached an audience of over ceramicznego w XIX i XX wieku powstało tu industry, the nineteenth and twentieth century saw i dalszej okolicy, w sumie ponad 500 widzów. 500 people from the local area and further także zagłębie węglowe oraz nastąpiła szybka the development of the Potteries coalfields and Wielu z nich zazwyczaj nie uczestniczy afield, many of whom would not normally ekspansja przemysłu metalurgicznego. the rapid expansion of the iron and steel industry. w projektach teatralnych i artystycznych. access arts activities or performance.

►►Grupę Restoke tworzą: artystka Sarah Nadin, ►►The members of Restoke are: Art Director – tancerka i choreografka Claire Reynolds oraz Sarah Nadin, Choreographer – Clare Reynolds, muzyk Paul Rogerson. W przedstawieniu and Musical Director – Paul Rogerson. In wystąpiło 40 zawodowych i niezawodowych Reclaim Restoke brought together a cast of 40 wykonawców, w wieku od 6 do 56 lat. Ponadto professional and community performers aged 100 osób pomagało przy budowie dekoracji. between 6 and 56.

►►listopad 2010 – maj 2011 ►►November 2010 – May 2011

►►Zakłady ceramiczne Spode Works w Stoke, ►►The Spode Works in Stoke, which is one of jednym z sześciu miast składających się na the six towns that make up Stoke-on-Trent. Stoke-on-Trent.

►►Projekt sfinansowany przez Arts Council of ►►The Arts Council of England, support in kind England; wsparcie rzeczowe, obejmujące including the venue was supplied by Stoke- m.in. nieodpłatne udostępnienie sal i innych On-Trent City Council. przestrzeni, zapewniła Rada Miasta Stoke- www.restoke.org.uk on-Trent.

204 UK / Stoke-on-Trent W mieście Stoke (znanym wcześniej jako Stoke Town (formerly known as Stoke-upon-Trent) powodem mogło być przeniesienie dużej części fact the outsourcing of the majority of its pottery Stoke-upon-Trent) znajduje się siedziba Rady houses the Civic Centre where the City Council is produkcji ceramicznej za granicę, z czym production abroad with a drop in the quality of Miejskiej oraz dworzec główny, chociaż za based and also the mainline train station, however wiązało się obniżenie jakości produktów, its products that caused a slump in demand właściwe „centrum” uważane jest Hanley. it is Hanley, the next town up the Trent valley that is a w konsekwencji mniejszy popyt, zwłaszcza for its products particularly in the international Stoke powstało wokół otwartej w 1767 roku known as the ‘City Centre’. Stoke Town was largely na rynku międzynarodowym. Dla miasta i jego market. Either way this closure was a major fabryki Spode Works i zostało zasiedlone przez built around the Spode Works factory, housing the mieszkańców zamknięcie fabryki okazało się tragedy for the town and it’s community, most zatrudnionych w niej pracowników i ich rodziny. workers and their families since it opened in 1767. tragedią – całe rodziny pracowały w niej od of whom had strong connections with the site Miasto rozrastało się w miarę powstawania The town thrived with two further pottery factories pokoleń i były silnie z tym miejscem związane. and the generations of families employed there. kolejnych fabryk: Minton (obecnie znajduje się opening in the town, Minton (now replaced by tam supermarket) i działającej do dziś fabryki a supermarket), and the still present Portmerion Portmerion Group (do niej należy obecnie marka Group factory (who now own the ‘Spode’ Spode). Utalentowani garncarze i producenci brand). The Potteries of Stoke-on-Trent bought z zakładów ceramicznych rozsławili Stoke- international fame to the City through the creative Sztuka w procesie Restoke Projects as on-Trent na cały świat. Społeczności lokalne talents of young potters and entrepreneurs. wciąż są bardzo z tego dumne, podobnie This accolade, coupled with the hard work of rewitalizacji an Example jak z ciężkiej pracy tysięcy ludzi w przemyśle thousands of individuals in the pottery industries – o projektach of Arts and ceramicznym przez ostatnie 200 lat. over centuries, is something in which local communities still feel a great sense of pride. grupy Restoke Regeneration Po wojnie przemysł ceramiczny odnotował spadki, Clare Reynolds, Mark Webster Clare Reynolds, Mark Webster w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych The years after the second world war saw XX wieku zmniejszyła się także produkcja a decline in the area’s ceramics industry and by żelaza oraz stali, a działalność – niegdyś the 1970s and 80s production was also dropping bardzo produktywnego – zagłębia węglowego in iron and steel as well as in the once productive Już w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego As far back as the mid 1990s there was an została zahamowana. Stoke-on-Trent boryka się coalmines. The Stoke-on-Trent conurbation is now wieku panowało powszechne przekonanie, że understanding that participatory arts projects obecnie z wieloma problemami typowymi dla suffering many of the blights of post-industrial projekty związane ze sztuką partycypacyjną had a lot to contribute to urban regeneration brytyjskich miast poprzemysłowych, zwłaszcza towns across the UK with high unemployment mogą stać się ważnym elementem rewitalizacji and urban renewal. Writing in 1996 Charles z wysokim bezrobociem (obecnie ocenia (currently standing at 19.5% with some black miast. W roku 1996 Charles Landry i François Landry and François Matarasso outlined the się je na 19,5 %, z „ciemnymi punktami” na spots reaching 50%) and worse than average Matarasso wymienili wiele zalet stosowania many benefits of the use of art projects as a tool mapie okolicy, gdzie bezrobocie sięga aż 50%) health statistics. This situation is exacerbated by projektów artystycznych w procesach in fuelling regeneration projects in depressed i gorszym od średniej krajowej stanem opieki relatively low levels of academic achievement and odnowy terenów pogrążonych w kryzysie1. areas1. Similarly the notion that arts projects can zdrowotnej. Sytuację pogarsza niski poziom low workforce mobility. Stoke Town itself is now Przekonanie, że projekty artystyczne mogą breath life into run down areas and specifically to osiągnięć akademickich i słaba mobilność a struggling town with many empty shops and ożywić miejsca opuszczone, a zwłaszcza animating disused industrial space is not a new zawodowa. W samym Stoke znajduje się houses with very little to offer tourists or visitors. nieużywaną przestrzeń industrialną, również concept. By reimagining spaces and bringing obecnie wiele pustych sklepów i domów. The town feels quiet and desolate; this is reflected nie jest koncepcją nową. Gdy takie interwencje them to life through arts projects which have Miasto jest ciche i opustoszałe; najbardziej within the now empty walls of the vast factory mają narracyjny związek z poprzednim a narrative link to the former use of the building, daje się to odczuć w murach fabryki Spode. spaces and offices of the Spode factory site. użyciem budynków, mogą stać się inspiracją it is possible to build new inspiration for what dla nowych znaczeń i funkcji tych miejsc. the building can become once the industry that W 2008 roku firma Spode złożyła wniosek In 2008 the Spode company went into caused it to come in to existence has ceased. o ogłoszenie upadłości. Fabryka została administration and filed for bankruptcy. The site W 2010 roku Zespół do spraw Rewitalizacji zamknięta, rok później kupiła ją Rada Miasta was closed and purchased by Stoke-on-Trent City Miasta Stoke zlecił opracowanie planu In 2010 URBED (Urbanism Environment Design Stoke-on-Trent. Syndyk masy upadłościowej Council in 2009. The administrators declared rewitalizacji miasta spółce URBED (Urbanism Ltd) were employed by Stoke Town Regeneration uznał, że firma padła ofiarą recesji that the business was a victim of recession and Environment Design Ltd.). W tym celu Team to carry out the development of the master i zbankrutowała w wyniku nieudanej sprzedaży that failure to sell off part of the site had left zorganizowano serię konsultacji: po mieście plan for the regeneration of Stoke Town. They części obiektu. Wiele osób podejrzewa, że them bankrupt. Many speculate that it was in krążył piętrowy autobus, w którym prezentowano held several consultation events, including the

206 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 207 plany, a w wiktoriańskim budynku Kings Hall, use of a double-decker bus containing proposed Wszyscy twórcy pochodzą z Stoke-on-Trent ––Integrate the arts into regeneration by stanowiącym zabytek II klasy, odbyły się obrady plans for the town, which visited different parts i w ciągu ostatniej dekady pracowali w dziedzinie working in partnership with local authorities. „okrągłego stołu”. Konsultacje w autobusie of the town and a roundtable event at the grand community arts, każdy w swojej dyscyplinie. ––Empower communities through engaging i „okrągły stół” wykazały, że miasto boryka Kings Hall; a grade II listed Victorian building in Pierwszy raz spotkali się w roku 2009 roku. in high quality arts activities. się z wieloma problemami, w tym utratą the town with strong links to the pottery industry. Stworzyli wtedy program Place, Space and tożsamości i dumy oraz brakiem poczucia The findings from the bus consultation and Identity, który wprowadzał sztukę w proces All three directors are from Stoke-on-Trent wspólnoty wśród mieszkańców. Spółka URBED this roundtable event reported many problems rewitalizacji Stoke i North Staffordshire. Projekt and have worked over the past decade in zaproponowała wiele nowych pomysłów, including the loss of civic pride and identity Benches2, w którym jako miejsce spotkań community arts through their specialist art które zostały poddane pod głosowanie, by and the lack of community feeling amongst wykorzystywano publiczne ławki, powstał na forms. In 2009 the trio first came together ostatecznie w kwietniu 2011 roku stać się residents. URBED presented a wealth of dynamic podstawie myśli i wyobrażeń mieszkańców for Place, Space and Identity, a programme podstawą planu zagospodarowania. Projekt new ideas for the town that were presented to miasta i regionu. Stał się on inspiracją dla aiming to integrate arts into the regeneration RECLAIM pojawił się jako propozycja złożona the public and were voted on to influence the występów tańca współczesnego, których process in Stoke and North Staffordshire. przez lokalną grupę artystów Restoke. creation of the final master plan in April 2011. zdjęcia prezentowano na 15 autobusach, The project Benches2 was created for the Jego cel stanowiło wzbogacenie procesu RECLAIM emerged as a project linked to this jeżdżących po Stoke-on-Trent. Zorganizowano programme from thoughts and images of the rewitalizacji o element kreatywny, który byłby master planning process as a result of a proposal również serię improwizowanych występów people of North Staffordshire and Stoke-On- realizowany w przestrzeni fabryki Spode. by local arts organisation Restoke who aimed tanecznych, wprowadzając taniec współczesny Trent using public benches as a meeting point. to add a creative element to the regeneration w codzienność miasta. Rezultatem tego Public response inspired a contemporary Zespół do spraw Rewitalizacji Miasta process by reanimating the Spode Site through projektu stało się także zacieśnienie dance piece that was photographed and Stoke i URBED doceniły potencjał artystów, a performance involving the local community. relacji między trójką artystów oraz chęć displayed on 15 buses traveling through the czyniąc z nich „twarze” procesu rewitalizacji. tworzenia prac performatywnych, które City of Stoke-on-Trent. A series of impromptu Zespół, posiadający wysokie umiejętności What should be underlined is the way Stoke wykroczyłyby poza mury teatru czy galerii. dance performances were held across the w zakresie pracy ze społecznościami, uznał, Town Regeneration Team and URBED valued city bringing contemporary dance to the że mieszkańcy będą czuć się swobodniej, gdy the potential for artists and arts organisations W 2009 roku członkowie Restoke poznali heart of everyday activity. This project also będą omawiać lokalne kwestie z artystami, like Restoke to be the ‘face’ of the regeneration Kevina Bella, ówczesnego menedżera do spraw resulted in a strong connection between a nie z ubranymi w garnitury urzędnikami process. With strong skills in working in and rewitalizacji Stoke. Był on entuzjastycznie the three artists and fuelled a desire to i planistami. Artyści otrzymali zatem możliwość amongst communities, the Regeneration nastawiony do udziału artystów w rewitalizacji create performance work outside the usual pracy u boku urzędników. Mieli inspirować Team, recognised that the general public miasta i zaproponował im współpracę, co confines of theatre and gallery spaces. społeczność i zachęcać ją do przejęcia might be more comfortable discussing local doprowadziło do przedstawienia dla Spode odpowiedzialności za miasto i jego rewitalizację. issues with community artists as opposed to Works, powiązanego z procesem strategicznego In 2009 Restoke first met Kevin Bell, councillors and city planners dressed in suits. planowania, tworzonym przez URBED. Wspólnie the regeneration manager for Stoke Grupa Restoke łączy taniec, muzykę i sztuki It was therefore the opportunity for artists to opracowano podstawy projektu RECLAIM Town at the time. Kevin was passionate wizualne, tworząc projekty, które dają nowe work alongside regeneration officials to inspire – interpretującego dziedzictwo i przyszłość about the involvement of the arts and życie zapomnianym przestrzeniom. Jej działania the community and encourage them to take tego bogatego kulturowo miejsca, które artists in the regeneration of the town oparte są na współpracy trzech artystów ownership of their town and its regeneration. miało zostać włączone w plan ponownego and proposed a potential collaboration to z różnych dziedzin: choreografki Clare Reynolds, rozwoju Spode Works i całego miasta. produce a bespoke performance for Spode dyrektorki artystycznej Sarah Nadin oraz Restoke combine dance, music and visual Works specifically linked to the master muzyka Paula Rogersona. Cele grupy to: art to produce works that breathe new life Oto przykłady współpracy z mieszkańcami planning process being led by URBED. ––tworzenie wartościowej sztuki into forgotten spaces. They are a multi- w ramach projektu: Between them they developed the basis i przedstawień w przestrzeni publicznej; disciplinary collaboration between three ––Otwarte warsztaty scenograficzne w formie of RECLAIM, a project interpreting the ––integracja sztuki i rewitalizacja w partnerskiej artists: Choreographer – Clare Reynolds, Art cotygodniowych sesji, których uczestnicy heritage and future of this culturally rich współpracy z władzami lokalnymi; Director – Sarah Nadin and Musical Director mogli wpływać na przebieg projektu site through a celebratory performance ––umocnienie społeczności poprzez – Paul Rogerson. Restoke’s aims are to: lub dowiedzieć się więcej o procesie to coincide with the master planning and angażowanie jej w działania ––Create high quality artwork and rewitalizacji, oglądając w witrynie sklepu the launch of the plan for re-development o wysokiej wartości artystycznej. performance in the public realm. w Spode opcjonalne plany rozwoju okolicy. of the Spode Works and the town.

208 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 209 ––Ponad 100 uczniów ze Szkoły Podstawowej Examples of collaboration with local people, wynikała zarówno z partycypacyjnego on-Trent as a city has very low participation in „The Willows” wzięło udział w warsztatach, organised during the project included: charakteru projektu, jak i z ogromnego artistic activity and by moving the performance podczas których poznawali historię ––Open set design workshops in one of zainteresowania terenem Spode Works. out of traditional settings such as theatres fabryki i omawiali pomysły na przyszłość. Spode’s shop fronts – These workshops and galleries, the project aimed to increase Szkołę wybrano ze względu na jej związki took the form of weekly drop-in sessions Znaczną część funduszy publicznych access to the arts for new audiences. In z zakładami Spode – mieści się ona na just off the High Street for people to drop przeznaczonych na wspieranie sztuki wydaje się addition, for the project to be sustainable and terenie domostwa, którego właścicielem in and contribute to the project as well as na finansowanie form rzeźbiarskich lub innych create a broader impact it was important that był ich założyciel Josiah Spode, a jej nazwa to find out more about the regeneration stałych instalacji wizualnych, które – zdaniem the performance was not only participatory pochodzi od słynnego wzoru willow pattern. process through viewing potential planning decydentów – są inwestycjami lepszymi od but also had an emphasis on quality, making Wielu rodziców i dziadków obecnych uczniów options for developments around the town. spektaklu, z zasady krótkotrwałego. Ważnym participants and audiences more likely to value pracowało w fabryce lub miało z nią inne ––The Willows Primary School – over 100 aspektem projektu RECLAIM był więc fakt, że their experiences and return in greater numbers. związki, dlatego zaangażowanie dzieci pupils from this local primary school were Rada Miejska zapewniła fundusze na projekt tak w proces odnowy tego miejsca wydawało się involved in taster workshops with the lead ulotny. Dostrzeżono, że piękno przedstawienia RECLAIM successfully captured the imaginations tak wartościowe. Podczas zajęć uczniowie artists and through their involvement learnt jako narzędzia służącego rewitalizacji polega of a wide cross section of the local community mieli możliwość zapisywania i rysowania about Spode and its history as well as ideas na zbliżeniu ludzi i wypełnianiu opuszczonych through being engaged in workshops, in pomysłów, które następnie uwzględniono for the future. This school was selected due przestrzeni ludźmi, ruchem i dźwiękiem. performance opportunities and as audience w raporcie URBED3. Dwadzieścioro dzieci to its connection with the Spode Works site. Ponad 500 osób znów przekroczyło bramę members. The two planned performances sold wzięło również udział w przedstawieniu The school is based on the grounds of Josiah zakładów i ujrzało artystów, których taniec out very quickly and the decision was taken u boku zawodowych wykonawców. Spode’s home and was named after the blue i muzyka przywróciły starej fabryce życie, to stage a third performance, which also sold ––Kartki z komentarzami – na koniec każdego and white willow pattern he made so famous. tworząc jednocześnie jej wizję w przyszłości. out. This popularity was the result both of the występu publiczność miała możliwość Many of the pupils’ parents and grandparents participatory nature of the project and also the komentowania spektaklu i wyrażenia swoich had worked at, or had links to the factory high level of interest in the Spode Works site. pomysłów na temat przyszłości fabryki. and therefore to the children being involved in the process of reinventing it’s future made Much public art funded by local authorities Starano się, aby projekt RECLAIM stał się perfect sense. These pupils were offered Wypowiedź takes the form of sculpture or other forms of dobrym i ciekawym przedstawieniem, które the opportunity to write and draw about permanent visual art installation that gives more dotrze do nowych widzów, niezaangażowanych their ideas for the site and these were then Clare Reynolds, perceived value for money that a performance wcześniej ani w proces rewitalizacji, ani included in URBEDs master planning report3. choreografki which only lasts for several performances. w działania artystyczne. Rezygnacja z przestrzeni 20 children from the school also went on to A significant aspect of RECLAIM was that Stoke- tradycyjnych, jak teatry i galerie, miała zwiększyć perform in the final production, alongside z grupy Restoke on-Trent City Council provided match funding dostępność spektaklu. Ponadto należało professional dancers and musicians. to support a performance project, that though mieć pewność, że przedstawienie posiada też ––Comment cards – At the end of each Celem projektu RECLAIM było zebranie transient in nature, could have a big impact wysoką wartość artystyczną, dzięki czemu grupa performance the audience was given opowieści ludzi, którzy pracowali w Spode, on the local community through both involving uczestników i widzów będzie się powiększać. the opportunity to comment both on oraz stworzenie paraleli między rzeczywistą many participants and by performing to large the performance they had just seen katastrofą, jaką był upadek przemysłu audiences. The beauty of performance as W projekcie RECLAIM udało się uwzględnić and also on what they would like ceramicznego, a fikcyjnym światem, a tool in regeneration is that it brings people punkt widzenia różnych reprezentantów the future of Spode to look like. w którym ocaleni z tej apokalipsy szukają together and fills empty and derelict spaces społeczności poprzez zaangażowanie ich w starej fabryce schronienia i spokoju. with bodies, movement and sound. Over the 3 w warsztaty, wspólne tworzenie przedstawienia, To ensure that the project made the maximum performances more than 500 people flooded a także udział w projekcie w charakterze impact on the regeneration of Stoke Town Przygotowania i zbieranie materiałów trwały back through the gates and saw performers widzów. Bilety na dwa zaplanowane spektakle it was important that RECLAIM stood out as sześć miesięcy. Ten czas pozwolił nam dance, animate and make music within rozeszły się bardzo szybko, podjęto więc decyzję a high quality performance that reached new zgłębić historię budynku, poznać ludzi, którzy the walls of the old Spode Works bringing o trzecim pokazie, na który również wyprzedano audiences not previously engaged either in pracowali tu i mieszkali, oraz włączyć ich a space back to life and creating aspirations wszystkie miejsca. Popularność przedstawienia the regeneration process or in the arts. Stoke- historie w proces przygotowania spektaklu. for what it could be again in the future.

210 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 211 Towarzyszyło nam poczucie odpowiedzialności Clare Reynolds, rozwinął się zawodowo, ale także „dowiedział With backgrounds in participatory arts it was związane z faktem, że budynek fabryki tak się wiele o historii garncarni, o Spode important to us that this project involved wiele znaczył dla tylu ludzi. Dawni pracownicy choreographer i o wpływie zamknięcia fabryki na ludzi”. both professional artists and community cieszyli się, dzieląc się swoimi historiami with Restoke talks Uczniowie Szkoły Podstawowej „The Willows” participants working alongside each other i doświadczeniami współpracowników, poczuli emocjonalną więź z tym miejscem. in a process that would breed inspiration przyjaciół i krewnych – dla nich Spode about the project Podobał im się też cały proces twórczy, and direction for aspiring performers było ważną częścią życia. Gdy wchodzili na zwłaszcza wspólna praca z profesjonalistami. and offer much needed performance opuszczone podwórze, widzieliśmy w ich The project RECLAIM aimed to explore the Jeden z nich powiedział później: „To była opportunities for local artists. In this oczach łzy. Miejsce to, niegdyś pulsujące stories of people who worked at Spode szansa, która zdarza się tylko raz w życiu. way we hoped to blur the lines between życiem, było teraz bladym cieniem dawnej and set out to draw parallels between the Było wspaniale! Miałem okazję tańczyć ‘professional’ and ‘community’ productions postaci. Byliśmy przestraszeni, ale tym bardziej very real catastrophe of the decline of the z tancerzami zawodowymi!”. Zebraliśmy także and create something that was both. pragnęliśmy reanimować teren i dać nowe życie pottery industry and a fictional world where entuzjastyczne opinie widzów, na przykład: zakurzonym kątom. Nie chcieliśmy ograniczać survivors of an apocalyptic event seek refuge „Oglądając przedstawienie stworzone przez We feel that through working in buildings and się do wspominania tego, co „utracone”. Mimo and comfort in an old pottery factory. tak utalentowanych ludzi, byłem uradowany, areas that are important to communities the że na Stoke-on-Trent wciąż ciąży doświadczenie zaskoczony i przejęty tęsknotą za dawnymi participatory aspect can have even more impact upadku przemysłu, Rada Miasta szuka The project started with a 6-month period of czasami”; „Przyszło mi do głowy, że wspaniale than involving people in a more conventional dróg odejścia od takiego obrazu miasta. research and development. This time allowed jest mieszkać w Stoke-on-Trent”. arts project. RECLAIM bought people together us to immerse ourselves in the history and within a place that had lost its life force and Ze względu na doświadczenia związane ze workings of Spode site, meet people who Za największy sukces uznaliśmy fakt, że identity and asked them to reinvent and re- sztuką partycypacyjną było dla nas ważne, by worked there, who lived nearby or who had przedstawienie trafiło do ludzi o różnych imagine it’s purpose together. These disused w projekt zaangażowali się zarówno zawodowi strong connections to the site to ensure that drogach życiowych – do tych, którzy nie buildings began to reflect our lost and broken artyści, jak i członkowie społeczności. people’s stories and feelings were embedded byli w ogóle związani z fabryką ani nawet communities and people developed a new Wspólna praca miała także pokazać in and inspired the creative process. Through z miastem, a także do byłych pracowników love for Spode, even those with no past lokalnym artystom nowe możliwości i kierunki this period what we felt most was the sheer i członków społeczności lokalnej. Dwie connection to the site, through exploring, działania. Mieliśmy nadzieję, że w ten sposób weight of responsibility, this site meant a lot to szczególnie ważne osoby to Alan Shenton creating and performing within it’s walls. zniesiemy granicę pomiędzy produkcjami a lot of people. Ex-workers delighted in sharing i Mick Boswell, ochroniarze i ostatni pracownicy profesjonalnymi i „społecznościowymi”. their stories and experiences of colleagues, Spode. Alan i Mick opiekowali się terenem One of the assistant visual artists noted friends and family who grew up with Spode z ramienia Rady Miasta. Kiedy wszyscy opuścili that through the experience, he not only Uważamy, że gdy pracuje się w przestrzeni, as a huge part of their lives. We saw eyes to miejsce, oni widzieli, jak fabryka przestaje developed professionally but also: “learned która jest ważna dla społeczności, aspekt well up with tears whilst walking through the być pełnym życia miejscem pracy i zmienia a great deal about the history of the potteries partycypacyjny może mieć znaczenie większe abandoned courtyard. People loved Spode and się w opustoszałą przestrzeń. Podczas pracy and Spode and the effect the closure had niż w przypadku angażowania ludzi w bardziej this resonated, not only through their stories nad spektaklem byli dla nas stałym źródłem on people”. Pupils from the Willows primary konwencjonalne projekty artystyczne. Projekt but also in the walls of the buildings and the wiedzy i inspiracji. Niestety, Mick zmarł nagle school strengthened their connection to the RECLAIM łączył mieszkańców w miejscu, empty factory spaces. This site, once buzzing zaledwie kilka tygodni przed zakończeniem Spode site through getting involved. They also które straciło żywotność i tożsamość, a także with life was a now a deathly quiet shipwreck działań. Był dobrym człowiekiem i ważną enjoyed the process particularly of working zainicjował proces wspólnego tworzenia of it’s former self. We were daunted but even częścią naszego projektu, postanowiliśmy alongside professional dancers and performers. nowych sensów. Nieużywane budynki more motivated to re-animate the site and więc zadedykować występy jego pamięci. Alan One volunteered fed back after wards, “It pokazały nasze utracone i „pęknięte” breathe new life into its dusty corners. It was nadal wspierał nas podczas przedstawień, was a great once in a lifetime opportunity. społeczności, a ludzie na nowo odkryli important that our performance focused as a po ich zakończeniu powiedział: „Paul, Clare, I loved it! I had the opportunity to dance with w sobie miłość do tego miejsca – nawet ci, much on the future of the site and town as Sarah i ich ekipa otworzyli bramę fabryki professional dancers!”. We also collected some którzy wcześniej nie mieli z nim związku. possible and not solely reminisces on what po zamknięciu firmy. Byłem zachwycony wonderful audience feedback including “Elated, is ‘lost’. Stoke-on-Trent is still haunted by każdą chwilą przedstawienia, nie mogę się nostalgic, stunned by the performance and the Jeden z artystów wizualnych zauważył, this loss of industry but it is an image the doczekać kolejnego”. Alan wciąż pracuje talents of all concerned” and “I was reminded że dzięki temu doświadczeniu nie tylko council were keen to move away from. jako ochroniarz przy bramie wjazdowej, how great it is to live in Stoke on Trent”.

212 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 213 jest więc pierwszą osobą, z jaką spotykają What we felt was particularly successful was how najważniejsze obiekty miasta, jak dworzec this work demonstrates that we have world się ludzie, którzy wchodzą na ten teren. the performance spoke to people from varying główny, uniwersytet i college, będzie się tu class artists living and working in Stoke- walks of life, from those with no relationship to mieścić także siedziba miejskiej administracji. on-Trent” (John Holmes, Stoke City Council: Chcąc włączyć się w proces rewitalizacji, Spode or even Stoke-on-Trent to ex-employees and Wizję tę należy przełożyć na propozycje Culture & Tourism: Strategic Manager). poprosiliśmy organizacje partnerskie the local community. Two particularly important planistyczne, które opisujemy na kolejnych o ich refleksje na temat przedstawienia contributors to the process were Alan Shenton stronach. Obejmuje ona następujące aspekty: The experiences of working in Spode will – jak wpływ miało ono na konsultacje and Mick Boswell, security guards and the last stay with us and have shaped us as artists i planowanie. Otrzymaliśmy takie informacje: remaining employees of the Spode Works. Działania and as a collective. Each place we work Alan and Mick were left manning the site for W centrum wizji znajduje się Stoke Town, feeds into our artistic practice as much as „RECLAIM dowiodło, że Stoke ma własny głos, the council once everyone else had packed up otoczone przez tysiące ludzi: studentów we fill it with our own creative imaginings. który może się odnosić nie tylko do regionu, ale and left and saw the factory go from a thriving i uczniów college’u, osób korzystających This is what keeps our practice fresh and też do całego kraju” (Charlie Baker, URBED). workplace to its present state of desolation. The z dworca i autostrady A500, pracowników curious, the buildings, the people, the stories pair were a constant source of knowledge and administracji publicznej, klientów supermarketu. of the City that grew us, educated us and „Cały projekt zaplanowano i przeprowadzono inspiration for Restoke during our time on site. Choć dojazd do miasta nie jest trudny, większość helped turn us into the people we are. bardzo dobrze, ponieważ połączył Unfortunately Mick suddenly died only weeks z ludzi nie dociera do centrum. Sytuacja miasta członków społeczności i zawodowych before the culmination of our project, he was mogłaby się zmienić, gdyby chociaż niewielka ich twórców w przedstawieniu przeznaczonym the kindest soul and a big part of our process so część regularnie korzystała z centrum. Istnieją dla terenu Spode i na tym terenie we decided to dedicate the performance to his przeszkody, które to uniemożliwiają – jak droga wykonanym. Jakość tej pracy dowodzi, memory. Alan continued to be a source of wisdom A500, która oddziela wielu z tych ludzi od Stoke Town że mamy w Stoke-on-Trent artystów and massive support to us during the performance centrum. W dalszej perspektywie planuje się światowej klasy” (John Holmes, menedżer run, he said the following after the projects end: rozwiązanie tej kwestii przez budowę wiaduktu Masterplan (2011) strategiczny do spraw kultury i turystyki). “Paul, Clare, Sarah and the team opened the łączącego University Boulevard z terenem gates to Spode after it closed as a pottery firm. dawnej fabryki Spode. Jest to potencjalny Our vision for Stoke Town sees it developing as Doświadczenie to ukształtowało nas jako I loved every minute of the performance, can’t czynnik, który umożliwia zmianę w postrzeganiu a mixed-use quarter linked to Stoke City Centre. artystów i jako kolektyw. Każde miejsce, wait for the next one”. Alan continues to work dostępności centrum Stoke: stanie się ono The Stoke Town Quarter will include functions w którym pracujemy, wzbogaca naszą at Spode in the security lodge at the gates, the funkcjonalną częścią dzielnicy uniwersytecko- that are vital to the city, its main Railway praktykę artystyczną w tym samym stopniu, first point of contact for all who visit the site. dworcowej. Jednak dostępność centrum można Station, University and College as well as being w jakim my wypełniamy je naszymi wizjami poprawić już teraz, zanim zostanie zbudowany the seat of its city administration. This vision twórczymi. Nasza twórczość ma szansę In terms of our aspiration to contribute to most – dzięki Glebe Street Bridge. Zmiana needs to be translated into master- planning pozostać świeża i interesująca właśnie dzięki the regeneration process we asked our uwzględniałaby oświetlenie i ograniczenie ruchu. proposals as we describe in the following pages. budynkom, ludziom i historii miasta – dzięki partner organisations for their thoughts This has addressed the following issues: nim staliśmy się tym, kim jesteśmy. on how the performance had contributed Atrakcje to the consultation and master planning. Niewiele sensu ma działanie, aby jakieś miejsce Activity We received the following feedback: stało się bardziej dostępne, bo – jak twierdzi At the heart of the vision is the idea that Stoke Gertruda Stein – „tam wcale nie jest tam”5. Town is surrounded by thousands of people, “RECLAIM proved that Stoke has a voice Stoke powinno być atrakcyjne, by ludzie chcieli students at the university and college, travellers Plan that is not just regionally but nationally je odwiedzić. Może istnieć wiele form takiej at the station and on the A500 and staff in the zagospodarowania relevant” (Charlie Baker, URBED). atrakcyjności, na przykład nasza wizja dawnych Civic Centre and customers at the supermarket. zakładów Spode Works jako miejsca pełnego Despite being within easy reach, most of these miasta Stoke (2011) “The whole project was extremely well artystów, galerii, sklepów z porcelaną i kawiarni, people do not currently come into the town centre. conceived and executed to include community jednak pod warunkiem, że będzie tu mnóstwo If just a small proportion of them were to use W naszej wizji Stoke rozwija się jako dzielnica participants and professional artists in ludzi. Innymi słowy – prawdopodobnie to nie the centre on a regular basis it’s fortunes could o wielu funkcjach, powiązana z centrum a performance that was uniquely suited to and atrakcje staną się przyczyną zmiany wizerunku be changed. There are a number of barriers to Stoke-on-Trent. W Stoke będą się znajdować developed from the Spode site. The quality of miasta. Rozwój będzie powolny, a pierwsi this happening, some of them very physical such

214 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 215 najemcy będą mieć utrudnione zadanie. Na as the A500 that separates Stoke Town centre go z innymi obiektami, wykorzystanymi and Campbell Place allowing the Southern parts początku pojawią się dwie formy: działania from many of these people. In the longer term jako przestrzeń dla artystów i sztuki (jak of London Road to transfer to housing. There okresowe, jak brytyjskie spotkania ceramiczne, the masterplan proposes to address this with dzielnica Custard Factory w Birmingham). remain sufficient quality independent retailers in organizowane co dwa lata Brytyjskie Biennale a new footbridge linking the University Boulevard Doszliśmy do wniosku, że na etapie pełnego the town to make a strong centre if they were not Ceramiki (British Ceramic Biennial), oraz into the former Spode works. This is a potential zaawansowania projektu w budynkach so dispersed. Retailers should be assisted to move przedstawienia tworzone przez grupy w rodzaju game changer and will transform the perceived pozostałych po Spode może powstać ponad into vacant units in the heart of the town. The Restoke, przyciągające do miasta ludzi. accessibility of Stoke Town centre which will 400 miejsc pracy (oprócz stanowisk w handlu same is true of the Former Spode works where Kolejnym krokiem będzie stworzenie punktu become a functional part of the university/station detalicznym). Można również tworzyć activity should be concentrated around the central sprzedaży detalicznej, co zachęci ludzi do quarter. However, even before the bridge is built kolejne miejsca pracy na terenach Links. spine with less visible parts of the site being odwiedzania centrum dawnego Spode Works. there are ways of improving accessibility via mothballed until they can be brought forward. To powinno zainicjować proces rewitalizacji. Glebe Street Bridge. This is likely to include public Dom realm works and lighting as well as restrictions Stoke pełni również ważną funkcję Work Konsolidacja on traffic as part of the wider traffic scheme. mieszkalną, a częścią strategii jest uczynienie The priority for Stoke Town is the creation of jobs Przynajmniej w pierwszych latach procesu miasta obszarem atrakcyjnym dla coraz and economic activity. The former Spode Works trzeba maksymalnie wykorzystywać to, co Attraction większej liczby ludzi. W leżącym obok Stoke could provide more than 400 jobs and the strategy w Stoke już funkcjonuje. Nie należy rozpraszać There is no point making somewhere more Penkhull istnieją tereny mieszkalne, jednak must protect the jobs that remain and replace aktywności, lecz koncentrować się w miejscu, accessible if, to quote Gertrude Stein, ‘when you – co wynika z raportu – rynek nieruchomości those that have been lost. Part of this relates to w którym przynosi ona rzeczywisty efekt. get there, there is no there there’. Stoke Town na badanym terenie jest słaby. Cel początkowy the Sideway site that is an important employment Plan zakłada lokalizację usług na Church needs attractions that make it worth while for to zabudowa pustych terenów na południu location and has potential for new employment Street i Cambell Place, co zmieni południową people to make the effort of coming into the town. miasta obiektami mieszkalnymi wysokiej uses or indeed for the relocation of local employers część London Road w dzielnicę mieszkalną. These attractions can take many forms. The vision jakości. Dwa miejsca, które dają taką who need more space. We have looked at the W mieście jest wystarczająco wielu najemców, that we have developed of the former Spode Works możliwość, to London Road oraz dawny potential for employment on the former Spode którzy mogliby stworzyć silne centrum, jednak site as a thriving artists community full of galleries, stadion Victoria Ground [...]. Możliwe works site by comparing it to sites elsewhere są oni rozproszeni. Potrzebna jest im pomoc ceramics shops and cafes would be a major byłoby poszerzenie zakresu gospodarki that have been reused for artists’ space and w przenoszeniu się do pustych lokali w sercu attraction but only once it is thronging with people. mieszkaniowej dzięki sprzedaży mieszkań creative industries such as the Custard Factory in miasta. To samo dotyczy dawnego Spode In other words it isn’t likely to be the attraction przeznaczonych dla rodzin i osób starszych, Birmingham. The conclusion is that when it is fully Works: aktywność powinno się skoncentrować that gets things going. It will develop gradually and co stopniowo zmieniłoby strukturę populacji developed the retained buildings of Spode could wokół linii głównej, a mniej widoczne części there will be a risk that the early occupiers will lokalnej i rynek nieruchomości. W dalszej create more than 400 jobs even before the retail terenu pozostawić jako rezerwę na przyszłość. struggle. The initial attractions will therefore take perspektywie przewidujemy, że gospodarka store jobs are counted. There is also potential two forms. The first are temporary activities such mieszkaniowa – lokale mieszkalne, budynki for further jobs to be created on the Links site. Praca as the British Ceramic Biennial and performances biurowo-mieszkaniowe i pokoje dla studentów Priorytetem dla Stoke jest tworzenie miejsc by groups like Re:Stoke that bring people into the – będzie stanowić element rozwoju Spode. Home pracy i wzrost aktywności ekonomicznej miasta town. The next step will be the retail store that will Stoke Town also performs an important role as i mieszkańców. Dawne zakłady Spode Works deliver people into the heart of the former Spode Miejsce a place to live and part of the strategy is to make mogłyby zapewnić ponad 400 miejsc pracy. works. Together these should be able to provide Elementy planu muszą być połączone, dzięki it more attractive as a place where a range of Należy chronić pozostałe stanowiska i tworzyć sufficient attractors to kick-start the process. czemu Stoke stanie się miejscem wyjątkowym. people choose to live. There are affluent housing nowe na miejsce zlikwidowanych. Odnosi się Jest to kwestia jakości budynków, atrakcyjności areas in Penkhull immediately adjacent to Stoke do także terenu Sideway, który jest ważnym Consolidation przestrzeni publicznej i liczby osób, które Town but as the baseline shows, the housing obszarem zatrudnienia i ma potencjał, by At least in the early years of the process there będą tę przestrzeń animować. Najważniejszą market within the study area is weak. The aim stworzyć nowe sposoby zatrudniania albo is a need to make the most of what we have in sprawą jest dziedzictwo Stoke i zachowane initially is to develop the vacant sites to the south wręcz przenieść lokalnych pracodawców, Stoke Town. It is important not to spread activity budynki historyczne. Krok drugi to strategia of the town for high-quality housing. The two main potrzebujących więcej przestrzeni. Przyjrzeliśmy too thinly but to concentrate it where it can have społeczna, którą stworzyliśmy razem z Jan opportunities are the London Road and Former się potencjałowi zatrudnienia na terenie a real impact. The masterplan therefore proposes Gehl Associates: pomoże ona zbudować sieć Victoria Ground sites [...]. There is an opportunity dawnej fabryki Spode i porównaliśmy that retailing be consolidated on Church Street niezwykłych miejsc, poczynając od dużych to widen the range of housing including elderly

216 UK / Stoke-on-Trent UK / Stoke-on-Trent 217 placów, a na kończąc kameralnych zakątkach. persons and family housing for sale which will Nie wymagają one wielkich kosztów, lecz gradually change the local population structure muszą być zaprojektowane w sposób przyjazny and housing market. In the longer term we dla użytkowników i zachęcać do aktywności. envisage housing forming part of the former Istotna jest wreszcie jakość budynków: Spode works development including apartments, sklepów, nowego mostu i domów mieszkalnych live/work units and student accommodation. w południowej części miasta. Pierwsze projekty powinny ustanowić wysoki standard jakości Place Na prawym brzegu Wisły i kształtować wrażliwość na zastany kontekst. These masterplanning elements need to be Warszawski – 321 – knitted together to make Stoke Town a special folklor Fragment planu: Stoke Town Masterplan. Final Report place. This relates to the quality of the buildings, On the Right- 3rd Draft October 2011, Stoke-on-Trent City Council: bank of the w piosence Kevin Bell, URBED: Andrew Bradshaw, Grace Manning the attractiveness of the public spaces and the – 234 – Marsh, s. 28–29, http://webapps.stoke.gov.uk/ numbers of people animating these spaces. A key River uploadedfiles/20111031_FINAL%20Stoke%20 Warsaw Folklore ReportV7_compressed4.pdf part of this is the heritage of Stoke Town and its in Songs historic buildings, all of which are retained in the masterplan. The second step is a public realm strategy that we have developed with Jan Gehl Associates to create a network of extraordinary Cała Praga śpiewa places, from large squares to intimate courts. These need not be expensive to create, so long Chodź na z nami as they are designed to be pleasant to use and Pragie (1930) encourage activity. The final element is the – 228 – – quality of new buildings including the retail store, Come to Praga All of Praga is Singing the new bridge and the housing on the sites (1930) with Us to the south of the town. Early schemes need to set the tone by setting a high standard for design quality and sensitivity to their context. O projektach Rozmowa rd międzypokoleniowych An excerpt from: Stoke Town Masterplan. Final Report 3 z członkami zespołu Draft October 2011, Stoke-on-Trent City Council: Kevin – 233 – Bell, URBED: Andrew Bradshaw, Grace Manning Marsh, „Cała Praga Śpiewa” Intergenerational p. 28–29, http://webapps.stoke.gov.uk/ – 229 – uploadedfiles/20111031_FINAL%20Stoke%20 Projects ReportV7_compressed4.pdf Interview with the members of the “Cała Praga Śpiewa” group

1 Charles Landry, Lesley Greene, Francois Matarasso, Franco Bianchini, The Art of Regeneration. Urban Renewal through warszawa / warsaw Cultural Activity, Gloucester: Comedia, 1996. 2 http://westmidlandsdance.com/2009/03/24/place-space-and-identity-benches/ [12.10.2012]. 3 http://www.urbed.coop/projects/stoke-town-and-spode-works-masterplan [12.10.2012].

218 UK / Stoke-on-Trent ►►W ramach projektu Cała Praga śpiewa z nami ►►As part of the project All of Praga is zrealizowano cykl warsztatów śpiewu dla Singing with us we ran a series of singing Na prawym On the Right-bank seniorów z Domu Dziennego Pobytu przy ulicy workshops for seniors from the Day Welfare brzegu Wisły of the River Brzeskiej. Ich efektem były występy w klubach Centre in Brzeska Street. These led to i kawiarniach, często połączone z graną na żywo performances in clubs and cafés, often with Jarosław Kaczorowski Jarosław Kaczorowski muzyką oraz wielopokoleniowymi potańcówkami. live music and multigenerational dances. Wykonywane przez grupę piosenki to zarówno The group performed both Warsaw hits and warszawskie szlagiery, jak i nowe utwory songs written by one of its members. The Jeszcze 15 lat temu odwiedzający Warszawę As recently as 15 years ago, visitors to napisane przez jednego z jej członków. Z czasem formula of the project was expanded and rzadko zapuszczali się do dzielnic prawobrzeżnych, Warsaw seldom set foot in the right-bank formuła projektu uległa rozszerzeniu i zawiązał a band was set up to carry on its activity chociaż od ponad wieku stanowią one districts, even though these had been się zespół, który działa w dalszym ciągu pod under the name All of Praga is Singing. znaczącą część miasta pod względem obszaru a major part of the city in terms of population nazwą „Cała Praga Śpiewa”. i ludności; dziś jest to 48% powierzchni i 35% and area for over a century. Today, they mieszkańców prawie dwumilionowej metropolii. account for around 48% of the city’s area ►►Większość członków zespołu to seniorzy ►►Most of the band’s members are seniors Większość budynków instytucji publicznych and 35% of its population. The lion’s share z warszawskiej Pragi, stopniowo do grupy who live in Warsaw’s Praga district, znajduje się na jednym, lewym brzegu Wisły, of Warsaw’s public institutions, as well as dołączyli też mieszkańcy innych dzielnic. although people from other districts have podobnie jak instytucje kultury oficjalnej: teatry its theatres, concert halls and museums, Inicjatorką i koordynatorką projektu jest joined over time. The project was initiated repertuarowe, sale koncertowe czy muzea. Prawy however, are located on the left bank. The Magdalena Latuch, animatorka kultury and coordinated by Magdalena Latuch, brzeg z najstarszą na nim Pragą od wieków right bank, whose oldest district is Praga, ze Stowarzyszenia Barwy Kultury. Zajęcia a cultural animator from The Coulours pełnił funkcje dzielnicy głównie przemysłowej has traditionally focused on trade and wokalno-muzyczne prowadziła Justyna Jary of Culture Association. The singing and i handlowej, a ostatnio także mieszkaniowej. industry and, more recently, housing. This has oraz członkowie zespołu CzessBand, którzy music classes were run by Justyna Jary and Określano ją popularnym a celnym mianem earned Praga the popular and apt moniker często towarzyszą grupie w występach. members of the group Czessband, which „schodów kuchennych Warszawy”. Dopiero of “Warsaw’s back door”. Things have only often accompanies the singers in concert. ostatnich 20 lat nieco tę sytuację zmieniło. begun to change in the last 20 years.

►►od 2010 do dziś ►►since 2010 until today

►►Regularne próby odbywają się w Domu ►►Regular rehearsals are held at the Day Dziennego Pobytu przy ul. Brzeskiej i w Klubie Welfare Centres in Brzeska Street and Plac Złotego Wieku przy ul. Jagiellońskiej. Zespół Hallera. The band has performed at the wystąpił m.in. na Festiwalu „Jesień Teatralna Theatrical Autumn festival in the Kaszuby 2011” w Bytowie na Kaszubach, podczas region, during the Praga’s Birthday, „Urodzin Pragi”, „Nocy Pragi” i innych wydarzeń Praga’s Night and at other events and lokalnych. local gatherings.

►►Dofinansowanie ze środków m. st. Warszawy ►►The project was co-financed with funds oraz Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, from the City of Warsaw and the Polish- w ramach programów „Laboratorium American Freedom Foundation as part of Animatorni” i „Seniorzy w akcji” Towarzystwa the Animatornia Laboratory and Seniors Inicjatyw Twórczych „ę” oraz inicjatywy in Action programmes run by the “ę” „Program: Aktywna Praga” Stowarzyszenia Association of Creative Initiatives and the Barwy Kultury. Active Praga Program run by The Colours of Culture Association.

220 PL / Warszawa fot. Kuba Stężycki Tu miasto zachowało sporo ze swej historycznej Praga has preserved much of the city’s historical W rejonach, gdzie mieszkała ludność związana be a social advancement, especially on the ciągłości, która na brzegu lewym po powstaniu flavour. The left bank was torn from its roots z dzielnicą, przymusowo osiedlano osoby left bank. Suburbs were being demolished w 1944 roku została prawie zupełnie przerwana: following the German retaliation to the Warsaw mające kłopoty z prawem. Dlatego wiele all over the city. Poor wooden houses with Niemcy zniszczyli 80% zabudowy, a ludność Uprising of 1944, when 80% of its buildings rodzin, chcąc uniknąć nowych sąsiadów, no central plumbing made way for jerry- wypędzili. Miasto, które komuniści pozwolili were demolished and the population was forced starało się o mieszkanie w innym miejscu. built, high-rise estates that could house zbudować na miejscu lewobrzeżnej Warszawy, to flee. The city built in its place has a completely Władze proponowały przeniesienie się do up to 200,000 people and which were ma już inny charakter – nierzadko zupełnie different character: the street layout is different, nowych osiedli, co traktowano jako awans mostly populated with people from outside zmienioną siatkę ulic i odmienną w stosunku the architectural style is distinctly post-war, and cywilizacyjny, zwłaszcza jeśli oferowane Warsaw. Praga had its social continuity do przedwojennej zabudowę, a ludność jest most of its inhabitants are from outside the city. mieszkania znajdowały się na lewym and identity severely damaged, while its w większości pozawarszawskiego pochodzenia. brzegu. W całym mieście likwidowano surrounding districts completely lost theirs. Praga, the historical centre of right-bank przedmieścia z marnymi, często drewnianymi Praga, czyli historyczne centrum prawobrzeżnej Warsaw, is mainly an area of tightly packed i nieskanalizowanymi domami, zastępując je Praga is 2–3 kilometres from the city centre, części Warszawy, na większości swego pre-war buildings, although contrary to popular nawet dwustutysięcznymi osiedlami, złożonymi and now mostly consists of dilapidated obszaru (stanowiącego 2% powierzchni belief, it suffered greatly during World War II. z tandetnych bloków. Osiedlano tam głównie tenement houses. The area has an undeserved miasta) posiada wciąż zwartą zabudowę Much of its industry and housing was destroyed ludzi, którzy nie mieli warszawskich korzeni. reputation for hooliganism and crime. Praga sprzed II wojny światowej, jednak wbrew by German artillery in 1939 and 1944. Procesy te mocno naruszyły ciągłość społeczną is surrounded by monolithic communist-era powszechnemu mniemaniu również i tutaj oraz tożsamość Pragi, a nowe dzielnice, housing estates and smaller, post-1989 skutki wojny były dotkliwe: w latach 1939 Jews, who made up as much as 30% of the które ją otaczają, praktycznie tę tożsamość developments enclosed by high walls and i 1944 niemiecki ostrzał zniszczył dużą część population in parts of Praga, were forced out utraciły – podobnie jak cały lewy brzeg. guarded by security. Those who occupy przemysłu i wiele osiedli mieszkalnych. of their homes and into the ghetto (on the the latter rarely become part of the city, left bank) by the occupying Germans. They Dziś Praga to obszar odległy od centrum let alone the district, in which they live. Prascy Żydzi, których populacja w niektórych were also divested of their property through Warszawy o 2–3 km, pełen znajdujących rejonach Pragi przekraczała 30% ludności, compulsory sales or exchanges with Christians. się często w katastrofalnym stanie starych Ecclesiastically, Praga has been a separate zostali zmuszeni przez okupanta do kamienic, często postrzegany przez pryzmat diocese from the rest of Warsaw for 20 years przeniesienia się do getta na lewym brzegu During the Warsaw Uprising, the occupying przestępczości i chuligaństwa. Pragę opasują and is somewhat more religious than the city’s Wisły i wyzbywali się nieruchomości drogą forces deported nearly all the able-bodied wielkie blokowiska zbudowane w okresie newer districts. Long-time inhabitants tend sprzedaży lub zamiany z chrześcijanami. men on the right bank to Germany for forced socjalizmu oraz mniejsze, powstałe po 1989 to be politically conservative, as can be seen labour or sent them to concentration camps. roku, często strzeżone, które zamieszkują ludzie in their voting patterns. On the other hand, W czasie trwającego na lewym brzegu powstania Every piece of factory equipment had been rzadko integrujący się z miastem, a jeszcze Praga is becoming increasingly fashionable warszawskiego okupanci wysłali na roboty do sequestered beforehand. All industrial buildings rzadziej z dzielnicami, w których mieszkają. – even foreign tourists are attracted to its Niemiec lub do obozów koncentracyjnych prawie and bridges were blown up before the Soviet hubs of alternative culture, such as its dance wszystkich mężczyzn w wieku produkcyjnym, army entered the city. The communist policy was Praga, będąca od 20 lat siedzibą diecezji clubs and art galleries. For the first time in którzy przebywali w dzielnicach prawobrzeżnych. to destroy Praga’s historical continuity. Plans warszawsko-praskiej, oddzielonej od its thousand-year history, Praga is becoming Wcześniej, w wyniku nakazanej ewakuacji, were in place to demolish all historical buildings archidiecezji warszawskiej, jest nieco bardziej better known for its culture than its economy. wywieziono wyposażenie fabryk. Przed (deemed worthless by the new government) religijna niż nowe dzielnice. Poglądy polityczne wkroczeniem armii radzieckiej wysadzono and replace them with tower blocks, but did wśród jej zasiedziałych mieszkańców także Praga has a lot of immigrants from countries budynki przemysłowe i mosty. Z kolei polityka not come to fruition due to lack of funds. są mniej liberalne, co widać w wynikach to the east of Poland on account of its rządów komunistycznych była nastawiona wyborów. Z drugiej strony jest to miejsce low-cost housing, and many Roma people na niszczenie historycznej ciągłości Pragi. Areas inhabited by people associated with the coraz bardziej modne, gdzie lokuje się live in neighbouring Kamionek. Europe’s W miejsce wyburzonej zabudowy historycznej history of the district were forcibly populated kultura offowa (głównie prywatne kluby biggest international bazaar was recently zamierzano postawić blokowiska, bo większość with known lawbreakers in order to drive muzyczne i galerie), często bywają tu nawet demolished to make way for the National architektury przedwojennej traktowano jako out the existing residents. The government turyści zagraniczni. Pierwszy raz w swej Stadium, which hosted the Euro 2012 bezwartościową. Na przeszkodzie realizacji encouraged people to move into newly built prawie tysiącletniej historii Praga stała się Football Championships. This led the district’s tych planów stanął brak funduszy. housing estates. These were considered to znana bardziej z kultury niż z gospodarki. many Vietnamese immigrants to move out,

222 PL / Warszawa PL / Warsaw 223 Ze względu na niższe ceny zamieszkują tu and buildings such as a Buddhist temple wyłączając stolicy, ma jednak także swoją The natural setting for a performance of these imigranci, głównie zza wschodniej granicy. Na and a Vietnamese cultural centre to be specyfikę związaną z funkcjonowaniem songs was the courtyard of a Warsaw tenement sąsiadującym z Pragą Kamionku można spotkać dismantled. This leaves the towering 19th- miejskich instytucji, stykaniem się różnorodnych that had witnessed the same thing every day mieszkających tu Romów. Z powodu Euro 2012 century Orthodox church in central Praga grup etnicznych, społecznych i zawodowych before the war. After the singing, there would i budowy Stadionu Narodowego zlikwidowano as the district’s sole architectural remnant oraz charakterem poszczególnych dzielnic. be performances from men offering knife największy w Europie międzynarodowy of multiculturalism. The streets are full of Szczególnie barwnym i żywym przejawem stropping services, coal sellers, flea market bazar, który działał na starym stadionie. Po swarthy unlicensed cigarette vendors, and miejskiego folkloru, a zarazem nośnikiem traders shouting their arrival with “Handełe, dwudziestoletniej obecności wyniosła się z Pragi lined with shops and restaurants run by newly tej specyfiki są miejskie pieśni sławiące handełe” (a variation of the Polish word for duża kolonia wietnamska, znikły też świątynia arrived Russians, Lebanese and Nepalese. krakowskich „antków”, lwowskich „batiarów” “trade”), and finally musicians with a concertina, buddyjska i wietnamskie centrum kultury. czy warszawskich „andrusów”. violin, banjo, guitar or mandolin, and sometimes Architektonicznym symbolem wielokulturowości The plan to plug Praga into the Warsaw metro a double bass. If the stories are to be believed, pozostaje teraz tylko dominująca nad centrum network in 2014 will almost inevitably lead to Naturalną sceną dla wykonywania owych the musicians were most popular among the dzielnicy dziewiętnastowieczna cerkiew. Na a rise in housing prices and a gentrification piosenek było podwórze warszawskiej girls, who would desert their posts as maids ulicach widać smagłolicych sprzedawców of the area, thus making this unique district kamienicy, na którym przed wojną codziennie and cooks to listen to ballads about love or of papierosów (najprawdopodobniej bez akcyzy) much more like its left-bank counterparts. rozgrywał się podobny spektakl. W kolejnych events whose endings were frequently tragic. i nieco knajpek oraz sklepów prowadzonych aktach zaludniali je ostrzyciele noży, węglarze, przez niedawno tu przybyłych Rosjan, szklarze, handlarze starzyzną oznajmiający The action of the songs usually took place in the Libańczyków czy nawet Nepalczyków. swoje przyjście okrzykiem „handełe, handełe” suburbs, which, in pre-war Warsaw, functioned i w końcu muzycy z harmonią, skrzypcami, as a transition area between the city and the Doprowadzenie na Pragę metra, które ma Warsaw Folklore banjo, gitarą lub mandoliną, a nawet countryside. They were mostly inhabited by ruszyć w roku 2014, zapowiada wzrost cen kontrabasem. Jeśli wierzyć opowieściom, factory workers, craftsmen, and occasionally nieruchomości i inne zmiany gentryfikacyjne, in Songs największą popularnością cieszyli się oni wśród delinquents who got by on thievery. The frequent które przypuszczalnie upodobnią Katarzyna Kuzko-Zwierz młodych dziewcząt zatrudnionych jako pomoce references to the various districts of Warsaw dzielnicę do dzielnic lewobrzeżnych. domowe czy kucharki. Porzucały one swe (Wola, Powiśle, Czerniaków, Praga etc.), and zajęcia, by wysłuchać ballad opowiadających often particular streets, as in the famous historie miłosne bądź relacjonujących istotne “Czerniakowska, róg Gagarina” (Czerniakowska In the late 1960s, literary historian and zajścia o tragicznym często zakończeniu. on the corner of Gagarina Street), demonstrated folklorist Julian Krzyżanowski wrote that the strong link this form of artistic expression Warszawski folklor using the words “folklore” and “Warsaw” Akcja utworów najczęściej rozgrywała się had with the city and the lives of its inhabitants. in the same sentence was likely to evoke na przedmieściach, które w przedwojennej These included both tales of Warsaw crooks w piosence surprise, if not disbelief. This was presumably Warszawie stanowiły obszar pośredni między and “suburban queens” that really did spring Katarzyna Kuzko-Zwierz a corollary of associating folklore with rural miastem a wsią, w większości zamieszkany up on the streets, e.g. the anonymously penned life – with seeing folk culture embodied in przez robotników pobliskich fabryk, drobnych Ballada o Felku Zdankiewiczu (The Ballad of regional folk costumes and dances, seasonal rzemieślników, a niekiedy i ludzi z półświatka, Felek Zdankiewicz) (songs that qualified as city customs etc. However, cities, including the mających w ręku złodziejski fach. Częste folklore were often anonymous and had at least Pod koniec lat sześćdziesiątych Julian capital, have their own specific natures odwołania do poszczególnych dzielnic: Woli, three well known versions), and songs written Krzyżanowski – historyk literatury i folklorysta linked with their civic institutions, the Powiśla, Czerniakowa czy Pragi, a niekiedy by professional songwriters and lyricists for the – pisał, iż połączenie wyrazu „folklor” clash of their different ethnic, social and nawet konkretnych ulic, jak choćby znana city theatres. Other songs born of the street z przymiotnikiem „warszawski” może wywoływać professional groups, and the characters of „Czerniakowska, róg Gagarina”, wskazują na included Tango andrusowskie (Andrus Tango) zdziwienie, a nawet niedowierzanie. Miał to their different districts. One particularly vivid niezwykle silny związek tej twórczości z miastem and Czarna Mańka (Black Maria) before the być wynik utożsamienia folkloru z życiem example of city folk, and the medium of its i życiem jego mieszkańców. Były to zarówno war and Nie masz cwaniaka nad Warszawiaka wsi – z kulturą ludową przejawiającą się m.in. nature, are songs about local street heroes, opowieści o warszawskich rzezimieszkach (There is no better con man than a Warsaw w odrębnych regionalnie strojach i tańcach e.g. the “Anteks” of Kraków, the “Batiars” i „królowych przedmieścia”, które powstawały – man) after the war. The most popular songs hit oraz cyklicznych obrzędach. Miasto, nie of Lviv, and the “Andruses” of Warsaw. jak Ballada o Felku Zdankiewiczu – rzeczywiście the streets straightaway. As they were written

224 PL / Warszawa PL / Warsaw 225 gdzieś „na ulicy” (autor tej piosenki, jak często in their argot of the street and concerned well ogólnopolskiego języka potocznego i utrwaliło the Różycki Bazaar – the district’s legendary bywa w utworach zaliczanych do folkloru, jest known people and events, they soon grew się w formie zabawnych powiedzeń oraz form open-air bazaar – is struggling to survive, you nieznany, zaś sama ballada ma przynajmniej out of their stage origins and became staples gramatycznych, jak wyrazy z końcówką –ak can still come across relics of the old Warsaw trzy warianty), jak i utwory pisane przez in the repertoires of bands around town. So (łącznie z określeniem mieszkańca stolicy in Praga. The old tenement houses are still kompozytorów i tekściarzy warszawskich scen people learned about them from courtyard „Warszawiak” czy słowem „cwaniak”). Inny inhabited by people who remember the days artystycznych. W ten sposób powstały przed performances where the musicians were paid charakterystyczny element stanowią zmiękczenia when the Bazaar was the mainstay of Praga wojną Tango andrusowskie czy Czarna Mańka, with coins wrapped in paper and thrown from głosek, które pojawiają się w refrenie tej piosenki: folklore with its popular three-card monte a w latach powojennych choćby Nie masz the windows of the upper floors of tenements. „Rzuć, bracie, blagie i chodź na Pragie”. games and its tradition of touting, wheeling and cwaniaka nad Warszawiaka, znana przede dealing, and conning – all in good old Warsaw wszystkim z wykonania warszawskiego barda This was also the case with the foxtrot Chodź Wprawdzie od dawna nie istnieje Luna Park, flair and humour. Pyzy (potato dumplings) and – Stanisława Grzesiuka. Najpopularniejsze na Pragę (Come to Praga) from a revue entitled przedwojenne miejsce rozrywki położone tripe sold in jars were the staple foodstuffs sold szlagiery w mig podchwytywała warszawska ulica, Uśmiech Warszawy (Warsaw Smile) staged w rejonie dzisiejszego Parku Praskiego, a bazar at the bazaar and have even been preserved a że operowały jej językiem oraz traktowały o jej at the “Morskie Oko” theatre in 1930 and Różyckiego – legendarne miejsce handlu pod in a song that Jarema Stępowski recorded bohaterach i sprawach („Na Czerniakowskiej, still performed by the Kapela Czerniakowska gołym niebem – ledwie zipie, jednak na Pradze with the Stanisław Wielanek Band: “Those Górnej, na Woli/ W ciemnych spelunkach, and the Kapela Praska bands today. The nieodmiennie można trafić na ślady dawnej pyzys are great for me/ I’m not ashamed to gdzie życie wre” w Czarnej Mańce albo „Chodź song begins with the words “We’re from the Warszawy. W przedwojennych kamienicach eat them standing/ Wash them down with panna na Kamienne Schodki/ Dzisiaj jest wielki other bank of the river, from the other side / mieszkają jeszcze ludzie pamiętający czasy, kiedy a Warsaw beer/ Everything’s fine and dandy”. bal u ciotki” w Tangu andrusowskim), szybko We have a style and chic all our own. / When bazar był ostoją także innych elementów praskiego The Bazaar was known far and wide for its zatracały sceniczny rodowód i w naturalny sposób we don’t have enough for vodka, we’ll have folkloru: hazardowej gry „w trzy karty” oraz tradycji rich assortment of goods. It was said that you stawały się częścią repertuaru miejskich kapel. a beer. / No one from Warsaw can beat us.” zachwalania, targowania i naciągania – wszystko could buy anything at Różycki Bazaar. “Caviar, Całe rzesze odbiorców znały je właśnie z wykonań and soon became the unofficial anthem of to z warszawskim humorem i sprytem. Pyzy champagne, herrings from a barrel/ A cap, podwórkowych, nagradzanych zrzucanymi the right-bank, venting as it did its feeling of i flaki ze słoiczków, którymi można było się tam a German helmet/ A bike without pedals/ z okien pieniążkami owiniętymi w papier. separateness from the rest of Warsaw. The pożywić, zostały utrwalone w piosence Jaremy A kettle with a whistle, a pin from a bookshelf...” song illustrates another component of Warsaw Stępowskiego, śpiewanej przy akompaniamencie wrote Henryk Rejmer in a contemporary poem Tak było też z fokstrotem Chodź na Pragę z rewii folklore, viz. the Warsaw street dialect. This Kapeli Warszawskiej Stanisława Wielanka: „Dla Ballada o Bazarze Różyckiego (The Ballad of Uśmiech Warszawy, wystawionej w teatrzyku was popularised in the columns of Stefan mnie bomba te pyzy z bazaru,/ Na stojaka je Różycki Bazaar), which also became a popular „Morskie Oko” w roku 1930, po dziś dzień Wiechecki, who wrote under the nom de plume wtrajać nie wstyd./ Do nich piwko z warszawskiego song. There is a Praga Street Band monument wykonywanym między innymi przez Kapelę “Wiech”. Although he grew up in Wola, most of browaru/ I już w dechę, i dobra, i git!”. Bogata in the park at the intersection of Floriańska, Czerniakowską czy Kapelę Praską. Piosenka the characters Wiech wrote about came from oferta – zgodnie z powiedzeniem, że na Różycu Jagiellońska and Kłopotowskiego streets. It rozpoczynająca się od słów „Jesteśmy z tamtej Szmulki and Targówek, where one of the streets można kupić wszystko: „Kawior, szampan, was erected a few years ago and lets people strony Wisły z naprzeciwka./ Mamy swój fason was actually named after the literary character śledzie z beczki,/ Czapka z daszkiem, hełm recall (through a request sent via a text i swój własny szyk” stała się swoistym hymnem Teofil Piecyk. Many dialect expressions made niemiecki,/ Jakiś rower bez pedałów,/ Czajnik message) this important element of past city prawobrzeżnej Warszawy, wskazującym na their way into the national colloquial language z gwizdkiem, sztyft z regału...” – pojawia się life and listen to old Warsaw songs. But there poczucie odrębności wobec innych warszawskich and survive in a number of catchphrases we współczesnym wierszu Henryka Rejmera are people who can offer much more than dzielnic. Pojawia się w niej jeszcze jeden istotny and even grammatical forms such as the Ballada o Bazarze Różyckiego, który również stał that – who offer their communal singing under składnik stołecznego folkloru – gwara czyli język demonymic suffix “-ak” (e.g. a “Warszawiak” is się popularną piosenką. Na skwerze u zbiegu the unifying slogan “All Praga is Singing”. warszawskiej ulicy. Spopularyzował ją w felietonach someone from Warsaw). Another characteristic ulic Floriańskiej, Jagiellońskiej i Kłopotowskiego Stefan Wiechecki zwany Wiechem. Wprawdzie element of the local dialect can be seen w ostatnich latach stanął interaktywny pomnik on sam wychował się na Woli, jednak spora in the softening of the consonant “g” in Praskiej Kapeli Podwórkowej, dzięki któremu część jego bohaterów pochodziła ze Szmulek the chorus of the song mentioned above: można sobie przypomnieć ten element miejskiego (co samo w sobie jest gwarowym określeniem “Rzuć bracie blagie i chodź na Pragie”. życia i wysłuchać warszawskich szlagierów. Szmulowizny) lub Targówka, gdzie jeden z nich Ciągle jednak są jeszcze ludzie, którzy oferują – Teofil Piecyk – ma nawet ulicę swego imienia. Although Luna Park, a pre-war entertainment znacznie więcej – wspólne śpiewanie na żywo Wiele wyrażeń gwarowych przeniknęło też do site where Praski Park is today, is long gone and pod jednoczącym hasłem „Cała Praga śpiewa”.

226 PL / Warszawa PL / Warsaw 227 Chodź na Pragie Come to Praga Rozmowa Interview with (1930) (1930) z członkami the members of zespołu the “Cała Praga Słowa: Stanisław Biernacki Lyrics: Stanisław Biernacki (pseud. Tadeusz Stach) (pen name: Tadeusz Stach) „Cała Praga Śpiewa” group Śpiewa” Jesteśmy z tamtej strony Wisły, z naprzeciwka. We’re from the other bank of the Bogdan Bocheński, Jan Knyt, Maryla Kozon, Wanda Kozłowska, Mamy swój fason i swój własny szyk. river, from the other side Bogdanem Bocheńskim, Janem Zofia Kur, Zofia Matusiak, Irena Gdy nam na wódkę brak, lubimy popić piwka. We have a style and chic all our own. Knytem, Marylą Kozon, Wandą Mroziewicz, Józef Szczepański W tem nie dorówna nam warszawski żaden łyk. When we don’t have enough for Kozłowską, Zofią Kur, Zofią and Magdalena Latuch vodka, we’ll have a beer. Matusiak, Ireną Mroziewicz, Ref.: Rzuć, bracie, blagie i chodź na Pragie, No one from Warsaw can beat us. Józefem Szczepańskim oraz Weź grube lagie, melonik tyż. Magdaleną Latuch Zobaczysz Pragie, dziewczynki nagie! Chorus: Stop clowning ’round How did your communal singing begin? Każda na wagie ma to, co wisz. and come to Praga. Byle łamagie i Babe Jagie Bring a thick stick and a bowler hat. Bogdan Bocheński: When Ms Magdalena U nasz się bierze pod żeberko i za kark. You’ll see Praga and some naked girls! Jak się zaczęło państwa wspólne śpiewanie? Majchrzak became the manager she Więc podnieś flagie, weź na odwagie They come in all shapes and sizes, Bogdan Bocheński: Jak nastała nasza reorganised the whole house – the kitchen, I chodź na Pragie pod lunapark. they will all have what you’re after. kierowniczka, pani Magdalena Majchrzak, to the rooms, everything. That’s when our cultural Any clumsy klutz or ugly witch, can przeorganizowała kuchnię, pomieszczenia activities began, including our singing. There U nasz na Pradze są rozrywki kurtularne, you hug and ask to dance. i wszystko, i zaczęła się działalność kulturalna, were only a few of us, we gave a performance Ale najlepszy w Parku Praskim – lunapark. So grab the flag, and have a drink, najpierw śpiewanie. Było nas kilkoro, and the manager started to “push” us. I told U nasz się tańczy tylko tanga popularne and come to Praga to the Luna Park. mieliśmy występ i zaczęła mnie kierowniczka her: “No, I can’t sing, I won’t do it, there’s no Z dziewczyną, co ma czerwień „dusić”. Ja mówię: „Nie, nie potrafię, nie point.” I stuck to my guns. She gave up. A little buraczkowych warg. In Praga we have lots of interesting places, będę śpiewał, nie ma sensu” – uparłem się. while later, she started pushing again and But the best is the Luna Park in Praski park. Odpuściła. Za jakiś czas znowu przypuściła I had to start. Then, all of a sudden, Magda Ref.: Rzuć, bracie, blagie i chodź na Pragie... You can dance to popular tangos atak i musiałem zacząć. Nagle przychodzi turned up in Brzeska St. with her project. It with a girl whose lips are beetroot red. Magda z projektem na Brzeską. To był all came as something of a shock. And then Nasz tam nie bawi żaden bejc i żadne radio. szok. I Justynka Jary. Pierwsza piosenka there was Justyna Jary. The first song was Tylko harmonia to instrument nasz. Chorus: Stop clowning round Jedziemy na Pragę – było ciężko, potem ta “Come to Praga”. It was a tough one, but it A kiedy tańczysz, bracie, z naszą Leokadią, and come to Praga... piosenka została piosenką sztandarową. later became our signature tune. And so, we To wtedy w łapie najmniej ze sto kilo masz! I tak w jednym miesiącu zaczęliśmy śpiewać. simply took up singing one month. One day We don’t like no fancy dressing or no radio Okazało się, że będziemy mieli występ... we learned that we were going to perform in Ref.: Rzuć, bracie, blagie i chodź na Pragie... We only like the concertina, that’s our thing. Ojejku, co to będzie, ale nic, dobra, trema była public. Oh dear, we thought, but we agreed. And brother, if you can dance with our Leokadia, niesamowita, ale wystąpiliśmy, jakoś poszło. We had enormous stage fright, but we went you can lift at least a hundred kilos! through with it, and somehow it all went well. Magdalena Latuch: Dowiedziałam się, Chorus: Stop clowning ’round że tu jest grupa osób, które chciałyby Magdalena Latuch: I remember when I found and come to Praga... coś robić, i że były dwa projekty z kapelą out that there was a group of people who „Czarne Motyle”, że śpiewaliście w różnych wanted to do something together and that klubach. Pomyślałam sobie, że na pewno you liked to sing and that there had already się zgodzicie na ten pomysł. Pamiętam, że been two projects realised in cooperation with pierwszy raz przyszłam w trakcie obiadu. the “Czarne Motyle” (Black Butterflies) band

228 PL / Warszawa PL / Warsaw 229 Zofia Kur: Polubiliśmy Madzię wszyscy, and that you performed in various clubs. Z.K: Znam je wszystkie na pamięć! Tych trzech, have bawdy songs, wedding songs... lots of dała nam dużo i dużo nas nauczyła. I thought that you might go along with my idea. co Krzysio teraz ułożył, też się nauczę! different songs... and we’re constantly adding Z początku musiałam wychodzić, żeby I remember that I first came round at lunch time. new ones. And Krzysztof Majchrzak – who’s gotować obiady, ale sobie załatwiłam obiady Jan Knyt: Znałem te piosenki od dziecka, bo not here today – has written a few, including w ośrodku i już nie muszę wychodzić. Zofia Kur: We all took to Magda. She gave jestem z muzykalnej rodziny, ojciec grał, a ja the Chłopaki z Pragi (The Praga Boys). us a lot and taught us a lot. At first, I had sobie różne pisma kupowałem, co były piosenki, Wanda Kozłowska: Przede wszystkim to leave rehearsals to go home and cook i rozgrywałem. Stare szlagiery, operowe, Z.K.: I know them all by heart. I’m also trzeba polubić prowadzących, my bardzo lunch, but I late arranged to eat at the sentymentalne tanga. Jesteśmy z Pragi to going to learn the three Krzysztof wrote. lubimy orkiestrę, młodzi są... centre so I don’t have to leave any more. pierwszy raz tu słyszałem, więc siadałem koło Bogdana i koło Krzyśka, i łatwiej było mi śpiewać. Jan Knyt: I’ve known these songs since Zofia Matusiak: Bawimy się z nimi, jak oni grają. Wanda Kozłowska: Above all you have to like childhood as I come from a musical family. your leaders. We like the orchestra a lot. My father used to play an instrument and B.B.: Oni są świetni. Czy w państwa domach, na podwórkach się I’d buy magazines with songs and play Zofia Matusiak: We have a lot of śpiewało? them – old hits, opera arias, sentimental Z.K.: Jest jak w rodzinie. Mówimy sobie together when they play. W.K.: Na przyjęciach w domu, na urodzinach, tangos... I first heard We are from Praga na ty. Po prostu żeśmy to sobie uzgodnili imieninach, jak się spotykaliśmy kiedyś, jak here, so I sat down next to Bogdan and wspólnie, że tak będziemy mówić. B.B.: They’re great. byłam młoda, bo teraz to mało się spotykamy. Krzysztof and it was easier for me to sing it. Urodziłam się na Pradze i kocham praskie Z.K.: It’s like in a family. We use first piosenki, kocham Pragę i nigdzie bym nie Jak wyglądały początki? names. We just agreed to do it. chciała mieszkać, tylko na Pradze. Was there a lot of singing in your homes or Z.K.: Próby, próby, próby i występy. your backyards? Ale musieliśmy się uczyć. B.B.: Można powiedzieć, że w rodzinach nie W.K.: There was singing at home, at What was it like in the early days? ma takiej tradycji śpiewania, zanika, nagle się birthday parties, at family dos... whenever B.B.: Justyna Jary musiała nas nauczyć. Zaczęła Z.K.: Rehearsals, rehearsals, rehearsals and okazuje, że ludzie nie znają piosenek. Nie znają we met up when I was young, as we don’t od tak zwanej gimnastyki ust, twarzy, całego performances. But we had to learn somehow. tekstu, nawet i melodii nie znają. Nie ma tej get together all that much now. I was born ciała. Jak to się mówi: przeprowadzić rezonans tradycji w radiu czy w telewizji, jeżeli jest coś in Praga and I love Praga songs. I love organizmu, żeby to wszystko zadziałało, żeby B.B.: Justyna Jary had to teach us. She began dobrego, to w nocy puszczają niestety. Ja jako Praga and wouldn’t live anywhere else. zagrało. To było z pół godziny gimnastyki przed with what she called mouth, face and body kilkunastoletni chłopak dowiedziałem się od śpiewem. Powoli, powoli, jak to się mówi, każda gymnastics. This was meant to make the body znajomych, że na Środkowej jest ognisko. Przed B.B.: You could say that there’s no longer any następna piosenka szybciej szła. Spotkanie resonate, so that everything went OK. We had wojną to się nazywało Towarzystwo Przyjaciół tradition of singing in families. It’s gone. And co tydzień mieliśmy, po dwie godziny. half an hour of gymnastics before singing. Dzieci Ulicy, prowadził je „Dziadek” Lisiecki, suddenly you find that nobody knows any songs Slowly, slowly, as they say. Each song was a little który z początku gromadził tam gazeciarzy. Oni anymore. They don’t know the lyrics. They don’t faster. We met every week for two hours. mieli gdzie się schronić, mieli co zjeść po tym, even know the melody. There’s no tradition of A jak zostały wybrane piosenki? jak po całych dniach biegali po Warszawie. Po playing old songs on radio or television. Anything Z.K.: Myśmy znali melodie, tylko – jak to starsi wojnie „Dziadek” przekształcił to na Państwowy interesting is aired late at night, unfortunately. – nie mogliśmy słów wszystkich skojarzyć, to How were the songs selected? Zespół Ognisk Wychowawczych. Ja tam When I was a teenager, I used to find when nam Justyna z muzykami znaleźli w internecie. Z.K.: We knew the melodies, but being odrabiałem lekcje, miałem zajęcia sportowe, there was a bonfire in Środkowa St. from my old we couldn’t remember all the lyrics. obiady, kolacje, doskonałe posiłki były. Tam friends. Before the war, the place was called B.B.: Miałem jeszcze zeszyty, książki z piosenkami, So Justyna and the musicians tracked się śpiewało. W wakacje wyjeżdżaliśmy na the Society of the Friends of the Children of Bronisława Wieczorkiewicza Warszawskie ballady down all the songs on the Internet. obozy do Świdra. Spaliśmy w namiotach, the Street and it was run by Grandpa Lisiecki, podwórkowe, mam biesiadne, weselne, mnóstwo, podzieleni na grupy, ogólnie około dwustu who took the newspaper boys under his wing. i cały czas coś się dokłada. Jednocześnie Krzysztof B.B.: I had notebooks and songbooks, such osób, sami chłopcy. Co tydzień były ogniska, These boys had somewhere to rest after Mikołajczyk, którego dziś nie ma z nami, napisał as the Warszawskie ballady podwórkowe każda grupa coś wystawiała: skecze, piosenki. running around Warsaw all day. After the war, kilka piosenek, między innymi Chłopaki z Pragi. (Warsaw Ballads) by Wieczorkiewicz. We Rano biegliśmy nad Świder umyć się, później Grandpa Lisiecki transformed the place into

230 PL / Warszawa PL / Warsaw 231 uroczysty apel – albo była śpiewana Rota, a National Complex for Educational Centres. B.B.: Jest jeszcze jedna rzecz. Na naszych are merry and I know most of them from my albo hymn państwowy. Śpiewanie piosenek I used to do my homework there, I took part in występach są starsi i młodsi, i wielokrotnie youth. I’m a cheerful person and I’m going to prowadził zastępca „Dziadka”. Z każdą grupą sports classes, I ate lunch, dinner... the meals ci młodsi z zainteresowaniem słuchali keep coming here as I really enjoy myself. opracowywał piosenki. Mieliśmy swój hymn: were delicious. We used to sing there too. In i bawili się, zdarzało się, że oni nigdy tego nie Kurier Czerwony – wszystkie słowa mam. summer, we used to go on trips to Świder. We’d słyszeli albo im się o uszy tylko obiło. Chodzi I od tego się zaczęło moje śpiewanie. sleep in tents, divided into groups. There’d be o wskrzeszenie śpiewu, tradycji Starej Pragi, What do you like most about performing? two hundred people there – all boys. We had bo przecież Starej Pragi już praktycznie nie M.K.: I really love it when the audience is bonfires every week and each group would put ma. Kiedyś Stara Praga, Szmulki i tak dalej happy, when there are a lot of people there. Kto z państwa jest w grupie od momentu jej on a show – songs and comedy acts. In the w 90% miała drewniane domy, parterowe założenia? morning, we’d all run down to the Świder River i piętrowe. Teraz tylko na Kawęczyńskiej zostały. Z.M.: They sing along. That means they B.B.: Ja. and wash up. Then we’d have an assembly or Przedtem ludzie, jak mieszkali na jednej ulicy, really like us. sing Rota”(The Oath) or the national anthem. rodzili się, żyli, umierali, nie chodzili na inne M.L.: Pamiętam, że pani Irenka przyszła z panią Grandpa Lisiecki’s deputy was in charge of the dzielnice, nawet z ulicy nie wychodzili, życie B.B.: There’s one other thing. The people Zosią. Pani Zosia powiedziała któregoś razu: singing. He used to work on songs with each toczyło się w oknach, na podwórkach, przed who come to our shows are both old and „A przyprowadzę koleżankę z Klubu Złotego of the groups. We had our own anthem: The bramami, wtedy zaczynali śpiewać, bawić young and often the young ones listen very Wieku”. I pani przyszła jako reprezentacja tego Red Messenger. I can still remember all the się. Każdy każdego znał. Obcy nie mógł tam attentively and really enjoy themselves. It klubu, ze śpiewnikiem, i już Pani z nami została. lyrics. This where my singing history began. wejść, ale potem zaczęło się zmieniać. Dlatego often happens that they’ve either never chodzi, żebyśmy te stare piosenki śpiewali. heard these songs at all or have only heard Irena Mroziewicz: : Lubię te them in passing. We want to spark up the piosenki i chciałam śpiewać. Which of you have been in the group from the Rozmawiały Zofia Dworakowska tradition of the Old Praga, of song singing, as very beginning? i Joanna Kubicka the Old Praga is practically non-existent now. Józef Szczepański: Jakoś się B.B.: Me. There was a time when the Old Praga – the dogadaliśmy z Zosią, zaczęliśmy Szmulki area and so on – had 90% wooden, razem chodzić i przychodzimy. M.L.: I remember that Ms Irena came here single or one-storey wooden houses. There with Ms Zofia. Ms Zofia told us once: “I’m are only a couple in Kawęczyńska St. now. Z.M.: Ja jestem dopiero trzeci raz. Byłam going to bring a friend I know from the O projektach People used to live on a street, give birth to u koleżanek na placu Hallera i dowiedziałam Golden Age Group”. And the lady came children, live and die... They did not commute się, że tu będzie występ. I zauroczyłam as a representative of the other club. She między- to other districts. They didn’t even venture się tymi piosenkami, mówię: „Przyjdę brought a songbook and she stayed with us. pokoleniowych out of their own street. Life was lived in the w środę śpiewać” i przyszłam. streets, in the windows, in the backyards, Irena Mroziewicz: I like these Beata Tokarz-Kamińska in front of the gateways... people would Maryla Kozon: Chodzę drugi, trzeci songs and I wanted to sing. often sing and enjoy themselves. Everyone miesiąc, ale mi się bardzo podoba, są knew everyone else. Strangers were not piosenki wesołe, które ja w większości Józef Szczepański: We got along with Zofia, Relacje międzypokoleniowe są podstawą let in. Later things changed. That’s why znam z moich młodych lat. Jestem wesoła we started coming, and here we are. funkcjonowania każdego społeczeństwa. we should continue to sing these songs. i będę chodziła, bo mi się podoba. W kulturach tradycyjnych, gdzie zasadniczą rolę Z.M.: I went to see some friends in Haller odgrywał przekaz ustny, seniorzy traktowani Interviewed by Zofia Dworakowska Square and I found out that there was byli jako niezastąpiona skarbnica mądrości and Joanna Kubicka Co najbardziej lubią państwo w swoich going to be a concert here. I was enchanted wielu pokoleń. Wiedzieli, jak funkcjonuje świat, występach? with the songs so I told them: “I’ll come i przekazywali młodym wiedzę niezbędną M.K.: Podoba mi się zadowolenie to rehearsal on Wednesday” and I did. do podjęcia pracy, założenia rodziny oraz publiczności, uśmiechy na twarzy. współdziałania w grupie. Doświadczenia Maryla Kozon: I’ve been coming here for two następujących po sobie pokoleń były do siebie Z.M.: Śpiewają razem z nami, podoba im się. or three months now and I like it. The songs podobne. Obecnie żyjemy w świecie, który

232 PL / Warszawa PL / Warsaw 233 szybko się zmienia. Współcześni rodzice nie Intergenerational państwach działają placówki specjalizujące to the younger generation, the elderly can get są w stanie przewidzieć, jak będzie wyglądało się w gromadzeniu informacji na ten to know and better understand today’s world życie ich dzieci. Szybkie tempo zmian i postęp projects temat, prowadzące szkolenia i badania, and the changes taking place in it. However, technologiczny sprawiają, że wiedza i informacje opracowujące standardy i zbierające dobre forming intergenerational relationships based Beata Tokarz-Kamińska gromadzone przez całe życie szybko się praktyki (np. The Centre for Intergenerational on partnership requires a revolution in the dezaktualizują. Przemiany modelu rodziny Practice w Wielkiej Brytanii czy Projektebüro educational system and the family model. On i migracje zarobkowe sprawiają, że coraz mniej „Dialog der Generationen” w Niemczech). the other hand, perceiving and appreciating osób żyje w rodzinach wielopokoleniowych. Intergenerational relationships lay the foundation Także w Polsce coraz częściej włącza się intergenerational practice requires building Rozluźniają się więzi i zależności pomiędzy for the functioning of any society. In traditional perspektywę międzypokoleniową do planowania coherent and integral local communities that młodymi i starszymi. Coraz częściej mamy cultures, where the focus was on customs programów aktywizujących osoby starsze can respond to the needs of various groups wrażenie, że spotkanie pokoleń to spotkanie and oral records, seniors were treated as an oraz do programów integracji społeczności and make best use of their resources. różnych kultur, konfrontacja plemion, które indispensable source of wisdom for many lokalnych. Ciągle jednak jesteśmy na etapie mówią różnymi językami. Inność nie musi generations. They knew how the world ticked and zbierania doświadczeń i wypracowywania Intergenerational practice has been developed jednak oznaczać braku porozumienia. passed on knowledge necessary to take up a job, modeli dostosowanych do polskich realiów. very dynamically and systematically in the start a family or work in a group. Successive US and Western Europe. Many countries Obecnie stoimy przed wyzwaniem rozwijania generations went through similar experiences. Wiele inspiracji do refleksji dostarcza definicja have institutions that specialise in gathering przestrzeni spotkań dla międzypokoleniowych Today, we live in a fast-changing world. Parents działań międzypokoleniowych, uzgodniona information on this subject, running workshops także poza rodziną (np. w kręgach sąsiedzkich, cannot foresee what their children’s lives will be przez uczestników międzynarodowego badania and conducting research, and developing w szkole, w pracy), opartych nie na hierarchii, like. The rapid pace of change and technological realizowanego na zlecenie UNESCO: „Programy standards and collecting examples of best ale na partnerstwie. Współcześnie relacja development can render knowledge and międzypokoleniowe są nośnikiem celowej practice (e.g. The Centre for Intergenerational „Mistrz – Uczeń” nie jest przypisana do wieku, information collected over a lifetime obsolete i zaplanowanej w czasie wymiany zasobów Practice in the UK and the Projektebüro ale zależy od umiejętności i doświadczenia, overnight. Due to the changing family model and i procesu uczenia się pomiędzy młodszymi “Dialog der Generationen” in Germany). The które posiadają zarówno młodzi, jak i starsi. Jest the need to migrate for work, fewer and fewer i starszymi generacjami. Wymiana ta przynosi intergenerational approach is now being more to sytuacja nowa, która wymaga otwartości na people live in multigenerational families. Bonds korzyści indywidualne i społeczne”1. frequently included in activation programs zamianę ról, wzajemnego uczenia i słuchania and relationships between young and old have for the elderly and in social integration się. Młodzi mogą zdobywać od starszych weakened. A meeting of different generations Zgodnie z tą definicją udany projekt programs in Poland as well. We are still, przydatną wiedzę i doświadczenie, których more and more frequently feels like a meeting międzypokoleniowy powinien: however, at the early stage of collecting nie sposób „wyguglować w internecie”. Starsi, of different cultures, a confrontation of tribes ––pokazywać uczestnikom wzajemne korzyści; experiences and working out activity models rozmawiając z młodymi, mogą lepiej poznać speaking different languages. However, otherness ––ustalać nowe role społeczne i pozwalać appropriate to the Polish situation. i zrozumieć współczesny świat oraz zmiany, does not have to mean lack of communication. na wychodzenie poza stereotypy; jakie w nim zachodzą. Kształtowanie relacji ––angażować przynajmniej dwa pokolenia, The definition of intergenerational practice międzypokoleniowych na zasadzie partnerstwa We now face the challenge of having to find których nie łączą więzi rodzinne; adopted by the international research team wymaga jednak rewolucji w systemie edukacji room for intergenerational relationships outside ––prowadzić do wzajemnego zrozumienia set up by UNESCO is a good starting point i funkcjonowania rodziny. Dostrzeżenie the family as well (e.g. in the neighbourhood, at pomiędzy młodymi i starszymi generacjami; to reflect on the subject: “Intergenerational i docenienie działań międzypokoleniowych school, and at work), and these will not be built ––podnosić samoocenę obu grup; programmes are vehicles for the purposeful związane jest z kolei z potrzebą budowania on hierarchy but partnership. The contemporary ––pomagać w rozwiązywaniu problemów and ongoing exchange of resources and spójnych i zintegrowanych wspólnot lokalnych, version of “Master and Apprentice” does lokalnych i w zaspokajaniu potrzeb learning among older and younger generations odpowiadających na potrzeby różnych grup not depend on age but on the abilities and dotyczących zaangażowanych generacji; for individual and social benefits.”.1 i jak najpełniej korzystających z ich zasobów. experience of both young and old. This is ––rozwijać więzi międzypokoleniowe. a new situation that requires openness to In light of this definition a successful Działania międzypokoleniowe od wielu changing roles, mutual learning and listening Podczas „Kursu Mistrzowskiego”, intergenerational project should: lat rozwijane są bardzo dynamicznie to each other. The young can acquire useful zorganizowanego przez Towarzystwo Inicjatyw ––demonstrate mutual benefits for participants; i systemowo w Stanach Zjednoczonych knowledge and experience that cannot be Twórczych „ę” dla animatorów, którzy biorą ––establish new social roles and oraz w krajach Europy Zachodniej. W wielu googled from the older generation. By talking udział w programie „Seniorzy w akcji” (www. transcend stereotypes;

234 PL / Warszawa PL / Warsaw 235 seniorzywakcji.pl), także zastanawialiśmy ––involve at least two non familial generations; się nad zasadami ważnymi dla działań ––lead to mutual understanding between międzypokoleniowych. Wśród najczęściej the younger and older generations; formułowanych reguł pojawiały się: ––raise the self-esteem of both groups; ––akceptacja różnorodności postaw, ––help overcome local problems and fulfil the doświadczeń i wyglądu; needs of all the generations involved; Targówek ––ciekawość drugiego człowieka; ––develop intergenerational relationships. – w poszukiwaniu ––otwartość na wzajemne słuchanie zmiany i wzajemne uczenie się; During the “Master Program” organized by Blok nasz – 238 – powszedni ––zadbanie o integrację, szukanie wspólnych the “ę” Association of Creative Initiatives for Targówek – In – 243 – „przestrzeni” (pasje, doświadczenia itp.); animators taking part in the “Seniors in Action” Search of Change ––tworzenie atmosfery „bycia razem” (www.seniorzywakcji.pl) program, we discussed Our Daily zamiast wychowywania i pouczania; the major principles of intergenerational Block ––przełamywanie stereotypów wiekowych, practice. The most common included: czujność na stereotypy i dominację; ––accepting a variety of attitudes, ––pełne zaangażowanie uczestników experiences and appearances; każdego pokolenia w opracowywanie ––being interested in the other person; programu, jego przebiegu i rezultatów; ––being open to listening and Reblok. Blokowiska ––wzmacnianie postaw obywatelskich, learning from each other; uczestnictwa w życiu dzielnicy ––focusing on integration, looking for common reaktywacja lub miejscowości. ground (hobbies, experiences, etc.); ––creating a feeling of “being together” – Powyższa lista zasad na pewno nie jest instead of instructing and lecturing; Reblok. Block Housing kompletna. Może natomiast służyć animatorom ––challenging age stereotypes, and being Revisited inicjatyw międzypokoleniowych jako punkt alert to stereotypes and domination; wyjścia do własnych poszukiwań i uzupełnień. ––fully engaging every generation in Site-specific drafting the program, participating in Rozmowa z Hanną – próba definicji it, and working on the final results; Nowak-Radziejowską – 251 – ––strengthening civic attitudes and oraz Krzysztofem Site-specific participating in local activities. Mikołajewskim – 247 – – Attempt at Definition This list is far from complete. However, it Intrerview with Hanna is a good point of departure for animators Nowak--Radziejowska of intergenerational initiatives conducting and Krzysztof their own research into the subject. Mikołajewski

warszawa / warsaw 1 Alan Hatton-Yeo, Toshio Ohsako, Intergenerational Programmes: Public Policy and Research Implications. An International Perspective, The UNESCO Institute for Education, The Beth Johnson Foundation 2000; dokument dostępny pod adresem: http://www.unesco.org/education/uie/pdf/intergen.pdf [10.11.2012].

236 PL / Warszawa ►►Projekt Reblok. Blokowiska reaktywacja ►►The project Reblok. Block Housing Revisited został zainaugurowany przez konferencję was initiated at an international conference Targówek Targówek międzynarodową – jej celem było whose goal was to develop a revitalising strategy – w poszukiwaniu – In Search wypracowanie strategii rewitalizacyjnej dla for the Targówek district and to raise awareness dzielnicy Targówek oraz zwrócenie uwagi of the problems of high-rise housing blocks zmiany of Change lokalnych decydentów na problematykę among local decision-makers. The conference blokowisk. Konferencji towarzyszyły was accompanied by artistic interventions whose Anna Wieczorek Anna Wieczorek interwencje artystyczne, które miały nakłonić aim was to encourage people to reflect on the mieszkańców do refleksji nad znaczeniem significance of their place of abode. Everyone Targówek jest jedną z większych dzielnic Targówek is one of the largest districts of Warsaw ich miejsca zamieszkania. Chętni mogli enthusiastically took part in an artistic action Warszawy (ok. 120 tysięcy mieszkańców, ponad (approx. 120,000 inhabitants in an area of over m.in. budować Autoportret Dzielnicy razem that involved creating a Self-portrait of the 2437 ha powierzchni), położoną peryferyjnie 2,437 ha) and has a peripheral location on the z artystami Pawłem Althamerem i Michałem District with artists Paweł Althamer and Michał na praskiej, mniej prestiżowej stronie not-so-prestigious right bank of the Vistula. The Mioduszewskim, sadzić rośliny z kuratorką Mioduszewski, planting flowers with curator Mika miasta. Obejmuje cztery części: dwa osiedla area consists of two extensive housing estates Miką Grochowską, robić zdjęcia z Grupą Grochowska, taking pictures with the Grupa o zabudowie wielorodzinnej – Bródno i Targówek with high-rise residential blocks (Bródno and OkołoFotograficzną albo odwiedzić „kino OkołoFotograficzna, or visiting a cinema on Mieszkaniowy, Zacisze-Elsnerów z budownictwem Targówek Mieszkaniowy), Zacisze-Elsnerów, which na dachu” prowadzone przez Towarzystwo a roof set up by the “ę” Association of Creative jednorodzinnym oraz Targówek Fabryczny, largely comprises single-family dwellings, and Inicjatyw Twórczych „ę”. W ramach projektu Initiatives. The idea was to show that even a tiny, gdzie znajdują się zakłady produkcyjne. Targówek Fabryczny, which is mostly industrial. odbyły się też konsultacje społeczne i cykl fleeting change in a space can assign a new działań streetworkerskich. Jako owoc meaning to it and do away with the stereotypical Obszar dzisiejszego Targówka włączono do The area that is now Targówek became part projektu powstała strefa REFUN: plac zabaw perception of block housing. As part of the Warszawy w roku 1916. Do lat pięćdziesiątych of Warsaw in 1916 and until the 1950s was skonstruowany z wtórnie odzyskanych project, community consultancy sessions and była to jedna uboższych części stolicy, one of the poorest districts of the capital, materiałów. a series of street working activities were also z zabudową podmiejską: drewnianymi domami having predominantly suburban buildings, held. The REFUN zone – a playground made from recycled materials is one of the fruits of the project.

►►Organizatorami projektu z ramienia Urzędu ►►The project was initiated by Deputy Mayor of Dzielnicy Targówek byli: Krzysztof Mikołajewski the Targówek district Krzysztof Mikołajewski (wiceburmistrz) oraz Hanna Nowak- and Project Coordinator Hanna Nowak- Radziejowska (główna specjalistka w Referacie Radziejowska. Collaborators included Dominik Kultury). Współpracowali m.in.: Jan Mencwel, Owczarek, Jan Mencwel, Anna Suchodolska, Dominik Owczarek, Anna Suchodolska, Sylwia and Sylwia Weilandt. Weilandt oraz firma Justa PR.

►►Konferencja odbyła się w dniach 17–18 ►►The conference was held on 17–18 June czerwca 2011 roku. Przez kilka miesięcy 2011. Community and artistic activities were na terenie dzielnicy realizowano działania held in the district over several consecutive społeczne i artystyczne. months.

►►Osiedla Targówek Mieszkaniowy ►►Targówek Mieszkaniowy and Bródno areas in oraz Bródno w dzielnicy Targówek. the Targówek district.

►►Fundusz Unii Europejskiej, Urząd Dzielnicy ►►The European Union, the Targówek District Targówek oraz środki pozyskane od Council and private sponsors. sponsorów.

238 PL / Warszawa fot. Jan Mencwel i ubogimi kamienicami czynszowymi. W 1959 such as wooden houses and poor tenements. komunikacyjne), od zachodu – cmentarz, and the western part has a large cemetery, Bródno roku przyjęto założenia dotyczące rozwoju A plan to develop the region in line with the ponadto Park i Lasek Bródnowski, odnowiony Park and Bródno Woods, the renovated Wiech Park tych terenów w nowym, komunistycznym new Communist thinking was adopted in 1959. Skwer Wiecha oraz obszar PGR. Do tego and an area formerly occupied by a State Farm. duchu. Na terenach Bródna zaplanowano A huge housing estate for the workers of the pejzażu należy dodać duże tereny zielone This is complemented with green areas between wielkie osiedle mieszkaniowe dla robotników factories in the Żerań and Tarchomin sub-districts pomiędzy blokami, w tym strzeżone parkingi housing blocks (including guarded community pracujących w fabrykach, które powstawały was to be built in Bródno and a nearby manor osiedlowe, oraz rury ciepłownicze, które parking lots) and the heat pipes separating Zacisze na Żeraniu i w Tarchominie, a pobliski folwark farm was to be nationalised and transformed oddzielają Zacisze od Targówka i pobliski from Targówek and a nearby canal (romantically zamieniono na Państwowe Gospodarstwo into a State Farm. The housing estate was kanał (zwany przez mieszkańców romantycznie dubbed the Seine by the locals), as well as what Rolnicze. Osiedle, zaplanowane dla 100 tysięcy designed to accommodate 100,000 people Sekwaną), a także ocalałą dawną zabudowę is left of the original development of the district, mieszkańców, podzielono na kolonie – każdą dla and was divided into “settlements”, of flats for – podniszczone domy otoczone ogrodami. viz. rundown houses surrounded by gardens. ośmiotysięcznej społeczności. Obecny Targówek 8,000 inhabitants. The Targówek Mieszkaniowy Mieszkaniowy zaplanowano nieco później, sub-district was designed in 1972–1980. The Targówek ma najniższy w Warszawie Targówek has fewer businesspeople than w latach 1972–1980. Wybrany ostatecznie winning design established housing blocks wskaźnik przedsiębiorczości, a prawie anywhere else in the city, and nearly 10 per cent of projekt zakładał indywidualizację bloków oraz of varying heights and appearances. The 10% mieszkańców to beneficjenci pomocy its population are social welfare recipients. Many zróżnicowanie ich wysokości. Osiedle tworzono buildings were to be made of prefabricated społecznej, często z regionów ubóstwa, co of them are poverty-stricken. This is conducive to głównie z prefabrykatów wielkopłytowych, concrete panels, and instead of a traditional sprzyja „dziedziczeniu” niskiego statusu people inheriting a low social status. Twenty per a zamiast tradycyjnego układu ulic projektanci street layout, there were to be irregular rings społecznego. 20% mieszkańców stanowią cent are retired, and the outflow of young people is zaproponowali nieregularne okręgi, które sectioning off independent neighbourhoods. osoby w wieku poprodukcyjnym, powoli starting to become more pronounced. Those local tworzyły niezależne jednostki sąsiedzkie. zaczyna być widoczne zjawisko odpływu factory workers for whom the district’s housing The new district was erected far from the city młodych. Mieszkańcami bloków należących blocks were erected are now mostly unemployed. Nowa dzielnica powstawała w znacznym centre of Warsaw, in an area with poor urban do upadłych wielkich zakładów przemysłowych oddaleniu od centrum Warszawy, na terenach infrastructure. The spatial plans assumed that the są dziś osoby w większości bezrobotne. Targówek has none of the features that typify an bez infrastruktury miejskiej. W planach osiedla housing estates would be self-sufficient, organised, urban area, e.g. tenement houses, a city square, miały być samowystarczalnymi organizmami, and provided with all the necessary infrastructure, Targówek jest dzielnicą ubogą w wyznaczniki and a main street lined with cafés and shops. wyposażonymi we wszelką potrzebną from a hospital, to shops and service facilities, miejskości, jak kamienica, plac czy ulica What it does have are lots of communication infrastrukturę: od szpitala przez placówki to a pensioner’s home and a cultural centre. z kafejkami i sklepami. Są tu za to wielkie arteries, vast green belts, and semi-private handlowo-usługowe po dom rencisty i domy kultury. arterie, ogromne zielone przestrzenie, areas in housing blocks (e.g. roofs). It is a real Main roads and access roads were developed półprywatne przestrzenie w blokach (np. challenge to define the centre of community Przez całą dzielnicę przeprowadzono szerokie across the entire district and neighbourhoods dachy). Wyzwaniem staje się zdefiniowanie life in the public space, to mark the “front and arterie i drogi wylotowe, jednostki sąsiedzkie were designed in such a way that nobody would osadzonego w przestrzeni publicznej centrum back”, to grade space from public to semi- miały być jednak zaplanowane tak, by ever have to cross any major thoroughfare. życia społecznego, zaznaczenie „frontów public to private, and to restore the importance owych arterii nie trzeba było przekraczać. i tyłu”, gradacja przestrzeni od publicznych of the “humanness” by holding community Some 80 per cent of Targówek residents now live przez półpubliczne do prywatnych oraz próba events and introducing new functions. Obecnie ponad 80% mieszkańców Targówka to in these large panel housing blocks – managed przywrócenia „ludzkiej” skali za pomocą działań lokatorzy bloków z wielkiej płyty, zarządzanych by enormous housing cooperatives. The district społecznych i wprowadzania nowych funkcji. The district is home to some 30 local community przez spółdzielnie-molochy. Dzielnicę has been enriched with new residential buildings organisations and a dozen or so cultural wzbogacają nowe budynki (w dużej mierze są to of which gated housing estates predominate, W tym pejzażu działa około 30 lokalnych institutions to animate community life. Many of grodzone enklawy) oraz nowe centrum dzielnicy as well as a new district centre developed organizacji społecznych i kilkanaście instytucji these organisations are traditional centres like powstające w okolicach równie nowego ratusza. in the vicinity of the new District Council. kultury, które animują życie dzielnicy. welfare centres, cultural centres and libraries. Duża część tych organizacji to instytucje Some are very popular and highly regarded. The Zieleń zajmuje prawie trzecią część Nearly a third of the district is covered with „tradycyjne”, w rodzaju ośrodków pomocy entertainment and cultural facilities most often dzielnicy, choć nie jest to zieleń specyficznie greenery, although not the usual urban variety. The społecznej, domów kultury i bibliotek, część cited by the locals are the Multikino cinema at miejska. Od północy i południa znajdują northern part of the district has allotment gardens z nich jest niezmiennie popularna i ceniona the local shopping mall, the Świt Cultural Centre się ogródki działkowe (rezerwa pod arterie (a land reserve designated for transport arteries), przez mieszkańców. Atrakcjami kulturalnymi (founded in the 1960s), the Sculpture Park

240 PL / Warszawa PL / Warsaw 241 wymienianymi przez mieszkańców są: in Bródno Park (a project initiated in 2009 in Blok nasz Our Multikino w Centrum Handlowym, Dom Kultury conjunction with artist Paweł Althamer and the „Świt” (istniejący od lat sześćdziesiątych), Museum of Contemporary Art; the art for the park powszedni Daily Block Park Rzeźby w Parku Bródnowskim (projekt was created by Olafur Eliasson, Rikrit Tiravanija Martyna Obarska Martyna Obarska realizowany od roku 2009 przy współpracy and others), a sculpture-cum-café called the Tea Urzędu Dzielnicy, artysty Pawła Althamera oraz House, the Rampa Theatre and Wiech Park. Muzeum Sztuki Nowoczesnej, prace dla parku tworzyli m.in. Olafur Eliasson i Rikrit Tiravanija) The key stakeholders having a real impact on Bohaterem serialu Alternatywy 4, kultowej The protagonist of an iconic Polish 1980s wraz z rzeźbą-kawiarnią zwaną Domkiem the development of Targówek are, apart from produkcji z lat osiemdziesiątych, jest blok. TV series Alternatywy 4 was a block of Herbacianym, Teatr Rampa oraz Skwer Wiecha. cultural institutions and the local authorities, Reżyser, pokazując perypetie mieszkańców flats. The show depicted the vicissitudes housing cooperatives and local business circles. budynku, równocześnie przygląda się of the tenants of a high-rise building and Główni interesariusze, mający realny wpływ The huge housing cooperatives are a relic of the polskiemu społeczeństwu. Śledzi absurdy took a look at Polish society while at it. The na rozwój Targówka, to poza instytucjami central planning system of the former political dnia codziennego, przemiany obyczajowe absurdities of day to day life, and the social, kultury i władzami lokalnymi spółdzielnie regime and have very little in common with the i polityczne. Podobnie, analizując historię moral and political transformations taking mieszkaniowe oraz środowisko biznesu. ethos of the cooperative movement (the largest tego typu architektury w Polsce, można place were all followed closely. Similarly, if Ogromne spółdzielnie są reliktem planowania cooperative, the Bródno cooperative, has 26,000 przyjrzeć się kluczowym momentom we were to examine the history of this type centralnego i znacznie odbiegają w swoich members and manages 140 ha of area). The ostatnich siedemdziesięciu lat. Blok of architecture in Poland, we could identify działaniach od idei spółdzielczości (największa housing cooperatives and the Housing Estate nie jest bowiem zwykłym budynkiem the key milestones of the last seventy years. spółdzielnia Bródno liczy 26 tysięcy członków, Council, however, are very active and frequently – to społeczne laboratorium. A high-rise block of flats is more than just zarządza 140 ha). Z drugiej strony spółdzielnie compensate for the lack of NGOs. For them, a residential building – it’s a social laboratory. mieszkaniowe oraz rady osiedlowe są bardzo improving Targówek’s image means greater Modernistyczna ziemia obiecana aktywne, często wypełniają lukę w działaniach interest in cooperative-managed commercial Koncepcja osiedli mieszkaniowych Modernist Promised Land organizacji pozarządowych. Dla nich praca space. This in turn translates into income, which złożonych z wolnostojących budynków The concept of housing estates consisting nad atrakcyjnością Targówka przekłada się na helps finance the infrastructure of the estate. wielokondygnacyjnych pojawiła się wraz of individual high-rise blocks of flats was poziom zainteresowania lokalami spółdzielczymi, z rozwojem urbanistyki modernistycznej. born in the course of developing modernist a zatem na uzyskane dochody i możliwość The low prices of land and the infrastructure of W Karcie Ateńskiej z 1933 roku, która urban planning. In the Athens Charter of utrzymania całej infrastruktury osiedlowej. industrial Targówek Fabryczny have attracted uznawana jest za dokument stanowiący 1933, generally considered the founding producers and large shopping facilities interested podstawę dla ruchu nowoczesnego document of the modernist movement in Niskie ceny gruntów i infrastruktura Targówka in participating in the growth of the district as part w architekturze, Le Corbusier wraz ze architecture, Le Corbusier and his collaborators Fabrycznego przyciągnęły producentów of their Corporate Social Responsibility projects. swoimi współpracownikami zawarł kilka laid down a number of core assumptions i duże kompleksy handlowe, które są The most community-oriented local companies are podstawowych założeń miasta przyszłości. and guidelines for the city of the future. zainteresowane partycypacją w rozwoju Procter&Gamble, the municipal cleaning service dzielnicy choćby w ramach działań CSR Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania, Dom Tonące w zieleni, wysokie, złożone A city comprised of housing blocks built (corporate social responsibility, społeczna Development, IKEA Targówek, CH Targówek, and z powtarzalnych segmentów bloki wydawały from repetitive segments surrounded by odpowiedzialność biznesu). Najbardziej AG Complex. Getting the key stakeholders involved się rozwiązaniem idealnym. Wykorzystanie lush greenery seemed ideal. The use of pre- społecznie zaangażowane firmy to is a crucial factor in developing the district. prefabrykatów i gotowych form wiązało się fabricated construction elements translated Procter&Gamble, Miejskie Przedsiębiorstwo z obniżeniem kosztów budowy. Wysoka into lower construction costs and high-rise Oczyszczania, Dom Development, IKEA zabudowa oznaczała natomiast dużą buildings obviously meant a lot of flats. But Targówek, CH Targówek czy AG Complex. Udział liczbę mieszkań. Zieleń otaczająca budynki the greenery around the blocks and the wszystkich najważniejszych interesariuszy i odpowiednia odległości między blokami distance between them offered something stanowi ważny bodziec do rozwoju dzielnicy. dawała jednak coś znacznie ważniejszego. far more valuable – fresh air and sunlight. Świeże powietrze i słońce – komfort nieznany These were comforts unknown to most public większości mieszkańców czynszowych housing tenants. Le Corbusier dreamed of kamienic. Le Corbusier marzył o Paryżu Paris becoming a Functional City. Although this

242 PL / Warszawa PL / Warsaw 243 funkcjonalnym. Choć jego plan się nie powiódł, never came to fruition, his ideas caught the z kosztownych i pompatycznych realizacji and overblown residential projects made way swoją ideą zaraził wielu architektów. Niektórym imagination of many architects. Some even na rzecz budowy kameralnych i stosunkowo for small and relatively well-designed housing zamarzyła się Warszawa funkcjonalna. dreamed of making Warsaw a Functional City. udanych osiedli mieszkaniowych. Niestety, estates. Unfortunately, this period did not last dobra passa nie trwała zbyt długo. Im long. The worse the political and economic Wśród współtwórców Karty Ateńskiej byli Among the authors of the Athens Charter gorsza stawała się sytuacja polityczna situation, the taller the housing blocks. Shoddy m.in. Szymon Syrkus i Jan Chmielewski were Szymon Syrkus and Jan Chmielewski – i ekonomiczna kraju, tym wyżej pięły się construction and poor quality materials were – autorzy planu przebudowy Warszawy the urban planners who devised the urban kolejne osiedla mieszkaniowe. Niestarannie the bane of every tenant from day one. Even zgodnie z założeniami funkcjonalistycznymi. redevelopment plan for Warsaw in line with wykonane ze słabej jakości materiałów, od so, having a flat of one’s own – even one W 1936 roku projekt został nagrodzony złotym functional assumptions. Their design was samego początku były zmorą mieszkańców. with crooked walls, warped door frames and medalem na Wystawie Światowej w Paryżu, awarded the gold medal at the Paris World Posiadanie własnego mieszkania, choćby windowless kitchens – was a pipe dream for ale nigdy go nie zrealizowano. Wizjonerskie Expo in 1936 but was never realised. Their miało ono krzywe ściany, wypaczone many. One’s own “four corners”, as flats were plany przerwała wojna. Kiedy się skończyła, visionary plans were thwarted by the outbreak framugi i ślepą kuchnię, nadal jednak było informally called in Polish, meant stability – even Warszawa była już innym miastem – niektóre of World War II. Warsaw was a different city niespełnionym marzeniem wielu Polaków. if it was only make believe and mortgaged. dzielnice zniknęły z powierzchni ziemi. by the end of the war – entire districts had Własne cztery kąty oznaczały stabilizację, been wiped off the face of the earth. nawet jeśli była ona pozorna i na kredyt. If we could visualise the decades of the previous Barometr zmian century, the 1970s would look like one big Tragedia miasta oznaczała równocześnie The barometer of change Gdyby można było zwizualizować dekady, construction site. New high-rise housing estates niemożliwą wcześniej realizację wizji The tragedy of the city opened up an opportunity lata siedemdziesiąte wyglądałyby were mushrooming in the centres of cities, totalnej. Architekci nie byli jednak bogami to develop the total vision previously not jak wielki plac budowy. Jak grzyby po in the suburbs, and even in the countryside. – jak zawsze w tym zawodzie, musieli possible. However, the architects were not deszczu powstawały nowe, wysokie People lived in identical flats in identical liczyć się z oczekiwaniami mecenasów. gods. As is so often the case, they had to osiedla mieszkaniowe, niejednokrotnie housing blocks in extensive housing estates. W realiach powojennej Polski o kształcie factor in the expectations of their paymasters, usytuowane na peryferiach miast, a nawet These concrete boxes, which continued to be odbudowywanych miast decydowali and in post-war Poland, it was politicians na wsi. Życie toczyło się w identycznych built well into the 1980s, suddenly became politycy będący aktualnie u władzy. who had the final say on what shape the mieszkaniach, w takich samych blokach, a whipping boy when the regime collapsed and country’s rebuilt cities would assume. na ogromnych osiedlach. Domy z betonu, remained so during the groundbreaking 1990s. Pierwsze trzy powojenne lata były czasem wznoszone nadal w latach osiemdziesiątych, wielkich inwestycji infrastrukturalnych i budowy The first three years after the war saw huge w momencie transformacji i w przełomowych The block housing projects came to embody all osiedli mieszkaniowych według przedwojennych investments in infrastructure and building lat dziewięćdziesiątych nagle stały się the evil of the former regime: the all-pervasive wzorów. W 1949 roku w architekturze housing estates as per the pre-war formulas. przysłowiowym „chłopcem do bicia”. drabness, the apathy of everyday life, and the zaczął obowiązywać socrealizm. W praktyce In 1949, Socialist Realism was made the uniformity of the citizenry. They were also places oznaczał on wznoszenie bardzo kosztownych obligatory architectural style. In practice, this Blokowiska symbolizowały wszystko to, co było where the transformation did not distribute reprezentacyjnych osiedli mieszkaniowych, meant elegant and very costly housing estates złe w poprzednim systemie: wszechobecną its benefits equitably. This could especially które równocześnie spełniały rolę przestrzeni that could double as urban spaces for mass szarzyznę, marazm życia codziennego, be seen in the lyrics of the then burgeoning przystosowanych do masowych wystąpień rallies and ideological shows of force. These unifikację obywateli. Równocześnie były domestic hip-hop scene. Having been made of i ideologicznych pokazów siły. To monumentalne, monumental classicised buildings were not only miejscem, w którym transformacja nie ze low quality materials and seldom renovated, klasycyzujące budownictwo było nie tylko expensive but were erected using traditional wszystkimi obeszła się łagodnie, co było the blocks made a sorry sight. They simply did kosztowne, ale także zbudowane przy użyciu methods and materials. The Communist widoczne zwłaszcza w tekstach rodzącej not fit the vision of the new Polish reality where tradycyjnych metod i materiałów. Władza authorities wanted to introduce “the common się właśnie polskiej sceny hiphopowej. everyone wanted to be more Western than the komunistyczna chciała wprowadzić „lud do man to the city centre” so they set about Nieremontowane i wykonane z kiepskiej jakości Westerners and where owning a single-family śródmieścia”, więc budowała „pałace dla ludu”. building “palaces for the common man”. materiałów bloki kłuły w oczy. Nie pasowały do house in the style of an old Polish country wizji nowej, polskiej rzeczywistości, w której manor was synonymous with affluence. Zmiany polityczne związane z „Odwilżą” The political changes that followed the “Polish wszyscy chcieli być bardziej „zachodni” niż 1956 roku oznaczyły również kolejny etap October” or “Polish Thaw” of 1956 signalled the mieszkańcy Zachodu, a synonimem dobrobytu The estates became a dark chapter – one w budownictwie mieszkaniowym. Zrezygnowano next stage in residential development. Costly stało się posiadanie domu à la polski dworek. readily confirmed by sociologists and social

244 PL / Warszawa PL / Warsaw 245 Blokowiska obrosły czarną legendą, researchers, who mainly described them in Rozmowa Intrerview with niejednokrotnie podtrzymywaną przez terms of the adverse social consequences socjologów i badaczy społecznych, którzy of living there. Relief came in the guise of z Hanną Nowak- Hanna Nowak- opisywali je głównie poprzez pryzmat a new worst enemy of good public space – the Radziejowską -Radziejowska negatywnych konsekwencji społecznych. Odsiecz gated community. The only thing worse than nadeszła wraz z pojawieniem się nowego wroga a housing project is a closed housing project. oraz Krzysztofem and Krzysztof numer jeden dobrej przestrzeni publicznej Mikołajewskim, Mikołajewski, the – osiedli zamkniętych. Gorsze od blokowiska Housing estates have no fear of colour mogło być tylko blokowisko zagrodzone. The housing industry boomed when Poland organizatorami organisers of the joined the EU. New housing estates were built projektu REBLOK Reblok project Osiedla koloru się nie boją en masse and it was not long before a sad Po wstąpieniu do Unii Europejskiej w Polsce truth dawned on those who could afford a new wybuchł boom mieszkaniowy. Budowanie apartment, viz. that slipshod building occurred Skąd się wziął pomysł na projekt? Where did the idea for the project come from? nowych osiedli na masową skalę i w szybkim in democracies too. Moreover, the introduction tempie odsłoniło przed częścią Polaków of new thermal standards and the opportunity Krzysztof Mikołajewski: Chcieliśmy stworzyć Krzysztof Mikołajewski: We wanted to create nieprzyjemną prawdę, że budować tandetnie to receive EU subsidies for thermal insulation projekt dla blokowisk. Nie myśleliśmy jeszcze a project with high-rise housing blocks in mind. można również w demokracji. Ponadto systems sparked a massive campaign to wtedy o rewitalizacji, choć już się jako kontekst We weren’t exactly thinking about regeneration, wprowadzenie nowych norm cieplnych dla insulate older housing blocks. Blocks of flats pojawiała. Chcieliśmy połączyć przedsięwzięcia although this did come up as an issue. We wanted budynków i możliwość pozyskania środków were covered with styrofoam sheets and kulturalne ze społecznymi, to miało być to combine cultural and social events, and this was unijnych na termoizolację spowodowały wielką painted in rainbow colours all over the country. drobne działanie inicjujące na Targówku envisaged as a brief activity to initiate a debate akcję docieplania starszych bloków. Jak Polska dyskusję o przestrzeni blokowisk, a jego about the concept of space in high-rise housing szeroka i daleka, budynki pokryto styropianem Housing cooperatives were involved in kontynuacją miał być festiwal blokowisk. estates in the Targówek district with a high-rise i pomalowano na różne fantazyjne kolory. renovation projects and apartments in housing housing festival organised as a follow-up. blocks became an attractive offer on the Hanna Nowak-Radziejowska: Mieliśmy refleksję, Spółdzielnie zajęły się remontami, a mieszkania housing market. These are often cheaper than że dzielnice ignorują myślenie o polityce Hanna Nowak-Radziejowska:: We had the w blokach stały się atrakcyjną ofertą do new apartments and are frequently well served kulturalnej i kontekst, w którym funkcjonują, impression that the districts were ignoring kupienia. Są one zazwyczaj tańsze niż nowe by public transport facilities to the city centre. uważają, że duże projekty realizowane są na the cultural politics and the context in which i często bardzo dobrze skomunikowane Moreover, the new generation of Poles raised poziomie miejskim, a w dzielnicach działa they were operating and felt they believed z centrum. Ponadto wyrosło w Polsce in high-rise blocks of flats have no intention of się na małą skalę. Chcieliśmy pokazać, że that large events were to be held at the city pokolenie, które wychowało się w blokach moving out. The numerous projects promoting urzędnicy na peryferiach nie są skazani na level and that districts could only run small i wcale nie chce się z nich wyprowadzać. individual housing estates demonstrate that podrzędne koncerty i recitale, że można inaczej. projects. We wanted to show that the outskirts Pojawiające się od kilku lat projekty promujące the block housing has become a permanent were not condemned to second-rate concerts konkretne osiedla pokazują, że blokowiska fixture of Poland’s urban landscape. The K. M.: Projekt trafił na podatny grunt, and recitals, that things could be different. wrosły już na dobre w tkankę polskich adaptation process is already underway. cieszył się dużym zainteresowaniem nie miast. Proces oswajania się rozpoczął. tylko ze strony mediów, ale i ekspertów. K.M.: The project turned out to be much appreciated and attracted significant H.N.-R.: Pisząc scenariusz, zastanawialiśmy interest from the media and the pundits. się, na ile można opowiedzieć o tym problemie w sposób uniwersalny. Podeszliśmy do działań na H.N.-R: When we were writing the script, we Targówku, jakbyśmy robili projekt ogólnopolski. wondered to what extent we could talk about the To miało mieć moc przekraczającą Targówek problem in a universal way. We approached the i Warszawę, a jednocześnie promować dzielnicę. activities in Targówek as if we were organising Staraliśmy się, żeby informacja o konferencji a nationwide event. The idea was to have a power pojawiła się we wszystkich telewizjach that went beyond Targówek and Warsaw but

246 PL / Warszawa PL / Warsaw 247 ogólnopolskich, żeby w jakiś sposób wracało to that promoted the district at the same time. We na tyle interesujące, że zapoczątkowało capital of the district – suddenly, coming in with do mieszkańców Targówka. Samą konferencję tried to get all the national television stations niesamowity mechanizm społeczny. Poszedł this project proved to be so interesting for the zorganizowaliśmy zresztą w przestrzeni Parku to broadcast information about the conference sygnał, że urząd jest otwarty, że chce mówić inhabitants that it triggered an incredible social Bródnowskiego jako wydarzenie otwarte. so that people in Targówek could hear about it. blokowiskach – i wielu animatorów kultury, mechanism. This sent a signal that the council is The conference itself was held in Bródnowski a nawet lokalne domy kultury, zaczęło ten temat open to the people and is willing to talk about high- Park as an event open to the public. podejmować. Spółdzielnie mieszkaniowe także rise housing estates. Many culture animators and Jakie były cele projektu? zaczęły inaczej myśleć o tych działaniach. To even local cultural centres took it from there. Even K.M.: Projekt miał dwa cele, oba strategiczne. wielka wartość projektu, niezależnie od celów, the housing cooperatives started looking at the Po pierwsze, miał coś ruszyć w społeczno- What were the goals of the project? które stawialiśmy sobie na samym początku. issue from a different perspective. This was one kulturalnej materii blokowisk, po drugie, K.M.: The project had two objectives, both of the great benefits of the project, irrespective był skierowany „do wewnątrz”, do urzędu, strategic. Firstly, it was meant to change H.N.-R.: Praktycznym celem naszych działań of the goals we had set ourselves at the outset. miał pokazać, jak może wyglądać modelowe something in the social and cultural realm było też pokazanie urzędowi, że tak małe działanie w dzielnicy. Początkowo prowadziłem of housing blocks. Secondly, it was directed pieniądze można wydać bardzo efektywnie, H.N.-R.: The practical goal of our activities rozmowy z innymi dzielnicami, żeby się włączyły inwards, to the district council, to show them że może to przynieść dzielnicy realny zysk, was to show the council that you can spend do tego projektu. Szukaliśmy partnerów do what a model activity could look like. I was initially zwrócić się chociażby w aspekcie promocyjnym very little very efficiently to generate a real zorganizowania międzynarodowej konferencji engaged in talks with other districts that might i komunikacyjnym. Miało to wartość tym profit for the district in terms of promotion inaugurującej projekt. Pojawił się Dominik have wanted to join us. We were looking for większą, że znaliśmy dobrze budżet dzielnicy and communication. It was better that Owczarek ze „Stoczni”, Hania z kolei zajęła partners to organise an international conference przeznaczony na kulturę i wiedzieliśmy już, że we were familiar with the council budget się częścią artystyczną. Staraliśmy się inaugurating the project and we came across relacja kwot do jakości jest jakimś problemem... for cultural events and could see that zainteresować projektem jak najszersze Dominik Owczarek from ”Stocznia”. Hania the cost to quality ratio was not right. grupy społeczne, pokazując Targówek took care of the artistic side of things. We tried K.M.: Ostatecznie udało się pokazać jako jedno z modelowych blokowisk. to communicate the idea to as many social urzędowi pewien typ projektów możliwych K.M.: Eventually, we managed to show the groups as possible by presenting Targówek as do zrealizowania na poziomie dzielnicy – council a certain type of activity that could H.N.-R.: Konferencja była obudowana one of the model high-rise housing estates. niestety, w dłuższej perspektywie urząd be undertaken at the district level, but warsztatami i interwencjami artystycznymi, tego nie podchwycił. Ale pojawiła się rysa, unfortunately, they didn’t take a long term w początkowej fazie to my wymyślaliśmy H.N.-R.: The conference was supplemented mieszkańcy zostali pobudzeni i chcą perspective. But we got the ball rolling – the działania i zapraszaliśmy różne osoby do with workshops and artistic interventions. In coraz więcej. Udało się również napisać inhabitants have had their interest pricked and twórczej realizacji tych pomysłów. Tak było the initial stage of “Reblok”, we were the ones program rozwoju kultury dla Targówka, now they want more. Another thing we managed na przykład z uruchomieniem kina na dachu, who designed the activities and invited people uwzględniający współpracę z mieszkańcami to do was to write a culture development do czego zaprosiliśmy Towarzystwo Inicjatyw to realise those ideas artistically. This was how i partycypacyjne metody tworzenia strategii. programme for the Targówek district that Twórczych „ę”. Dzięki promocji takiej współpracy it was with the cinema on the roof project, to factored in working with the inhabitants and artyści i liderzy lokalni z czasem zaczęli which we invited the “ę” Association of Cultural H.N.-R.: Ponieważ urząd jako reprezentant participation methods of strategy building. zgłaszać się do nas z własnymi pomysłami. Initiative. As a result of promoting this sort of państwa jest zobowiązany do prowadzenia collaboration, artists and local leaders started to polityki kulturalnej, uparliśmy się, że po H.N.-R.: As the council, being a representative approach us with their own ideas after a while. REBLOKU będą konsultacje społeczne na ten of the state, is required by law to implement Co udało się osiągnąć? temat. Chcieliśmy spytać mieszkańców, co cultural policy, we wanted to make sure that K.M.: To miał być z założenia skromny projekt, sądzą o kulturze w urzędzie, stworzyć kolejny there’d be social consultancy sessions during kosztował 25 tysięcy zł. Na tej podstawie What did you manage to achieve? argument na rzecz zmiany. I pojawiło się bardzo “Reblok”. We wanted to ask the inhabitants zamierzaliśmy dopiero budować duży projekt, K.M.: It was supposed to be a modest project. dużo ludzi, a efektem konsultacji było między what they thought about the cultural projects który miał odbyć się jesienią – festiwal It cost PLN 25,000. We assumed it would be innymi przeformułowanie założeń dzielnicowych run by the council to garner yet another blokowisk. Mimo że ostatecznie do festiwalu nie a springboard for a larger project – the high-rise konkursów dotacyjnych dla organizacji argument in favour of the need for change. doszło, w ramach REBLOKU udało się uruchomić housing estate festival – to be held in autumn. pozarządowych. Chcieliśmy, by ich działania Many people came to the sessions. One of the kapitał społeczny obecny w dzielnicy – nagłe Although the festival fell through, the “Reblok” wpisywały się w pewną opowieść o blokowisku, things that came out of this was a redrafting of wejście z projektem było dla mieszkańców project succeeded in harnessing the social żeby budowały jakiś wspólny sens dla dzielnicy. the district competition rules and regulations

248 PL / Warszawa PL / Warsaw 249 for NGO subsidies. We wanted the activities to artystów. Jedna z rzeźb, Domek Herbaciany, himself is the “good spirit’ of the district, Jak wygląda obecnie współpraca z lokalnymi form a story about the high-rise housing estate, dzięki finansowaniu z urzędu zaczęła nawet having realised some very interesting actions organizacjami i mieszkańcami? to create a common meaning for the district. funkcjonować jako miejsce spotkań oraz akcji such as the “Bródno 2000” and “Staircase” K.M.: Organizujemy dla nich szkolenia, animacyjnych i artystycznych dla mieszkańców. projects. We’ve so far managed to open a few uczymy, jak zakładać stowarzyszenia, jak new instalments of the Scultpture Park with aplikować w konkursach, jak przebrnąć How would you describe the current H.N.-R.: Park Rzeźby stał się ważnym kapitałem works by artists Althamer has invited to the przez procedury. Myślimy też o założeniu collaboration between local organisations and dzielnicy, bo to jest bardzo dobra kolekcja sztuki project. One of the sculptures, the “Tea House”, funduszu inicjatyw lokalnych bazującego na residents? w przestrzeni publicznej. Gdyby ją odpowiednio has begun to function as a meeting place and wsparciu silnych partnerów biznesowych. K.M.: We run training sessions for them, we teach i efektywnie wykorzystywać, na przykład a venue of artistic actions and community Mimo że uruchomiliśmy kapitał społeczny, them how to set up associations, how to apply budując w Parku odpowiednią infrastrukturę, events, largely thanks to council funding. zaangażowanie jest jednak wciąż małe i wymaga for competitions and how to get through all the mogłoby to być jedno z ciekawszych i chętniej ciągłego wsparcia. W wyniku przeprowadzonych procedures. We’re also thinking about starting up odwiedzanych miejsc w Warszawie. W REBLOKU H.N.-R.: The Scultpture Park has become an konsultacji powołaliśmy Forum Kultury, na a fund for the benefit of local initiatives, based również nie chodziło nam tylko i wyłącznie important part of the district as it is a good którym mieszkańcy mogą się spotykać, on the support of strong business partners. o animowanie społeczności, ale też o pewną collection of art in public space, and if it was wymieniać pomysły, sieciować się i wpływać Although we launched the social capital, the realną zmianę, choćby infrastrukturalną, appropriately and effectively utilised, e.g. na urząd, jednak ze względu na niski poziom degree of involvement is still low and requires która daje ludziom nadzieję, że zmiany są by building the necessary infrastructure in zaangażowania mieszkańców forum jest a lot of support. As a result of running the social w ogóle możliwe. I na pewno rozpoznanie, jak the Park, it could become one of the most wciąż jeszcze mocno sterowane przez urząd. consultancy sessions, we started the online działa urząd i jak niesamowite ma możliwości, interesting and most frequently visited places Być może z czasem uda się nam stworzyć Forum Kultury (Culture Forum). This is a place było dla tego projektu bardzo ważne. in Warsaw. When we organised the “Reblok” chociażby Komisję Dialogu Społecznego, której where people can meet, exchange ideas, network project, we were not only focused on animating przedstawiciele mogliby uczestniczyć jako and exercise some influence on the council. Rozmawiała Joanna Kubicka the community, we also wanted to generate obserwatorzy w konkursach, pisać wnioski However, the forum is still strongly controlled by change – even if only infrastructure change i petycje oraz zgłaszać różnego rodzaju uwagi. the council due to the low level of involvement – that could give people hope that change in Dla równowagi sił potrzebny jest bardzo duży on the part of the local residents. Perhaps we’ll general is possible. And to identify how the nacisk społeczny, ludzie mają prawo wymagać eventually be able to set up a Commission of council operates with respect to these issues od urzędu uwzględnienia ich uprawnień. Social Dialogue whose representatives could Site-specific was a significant aspect of the project. participate in competitions as observers, i.e. they could write up the applications and petitions and – próba definicji Interviewed by Joanna Kubicka Czy Park Rzeźby, z którego znane jest Bródno, voice their comments. We need a strong social Dorota Ogrodzka wpisał się jakoś w ideę projektu REBLOK? impact in order to achieve an equilibrium in the K.M.: Myślę, że Park Rzeźby był pierwszym district, as people have a right to expect the ważnym elementem na drodze do zmian, council to take their entitlements into account. choć nie miał charakteru partycypacyjnego. Termin site-specific to zbitka dwóch pozornie Site-specific Jego realizacja rozpoczęła się w roku 2008 prostych słów. Ich polskie odpowiedniki z inicjatywy mieszkańca Targówka, artysty Was the Park Rzeźby (Sculpture Park), for which „miejsce” lub „przestrzeń” zachowują tu – Attempt at Pawła Althamera, we współpracy z Muzeum Bródno is well known, incorporated into the idea adekwatność, jednak jako problematyczne same Definition Sztuki Nowoczesnej i władzami urzędu, of the “Reblok” project somehow? domagają się wyjaśnienia. Wydaje się, że nie zwłaszcza ówczesnego burmistrza do spraw K.M.: I think that the Park Rzeźby was the first wystarcza tu rozumienie najprostsze, związane Dorota Ogrodzka kultury. Sam Paweł Althamer jest dobrym major step towards change, although it was not z fizycznością i warunkami technicznymi danego duchem dzielnicy, realizował już bardzo participatory in nature. It began in 2008 on the terenu. Przestrzeń nie jest przeźroczysta, ciekawe akcje, jak „Bródno 2000” czy „Klatka”. initiative of artist Paweł Althamer – a resident of dana ani gotowa – dwudziestowieczna myśl The term “site specific” is a combination of two Do tej pory udało nam się otworzyć kilka Targówek – in collaboration with the Modern Art filozoficzna, a także przemiany w sztuce seemingly simple words. The Polish equivalents kolejnych etapów Parku Rzeźby z pracami Museum and the council authorities, especially zdecydowanie zdeprecjonowały tego typu naiwną “place” or “space” retain the appropriate zaproszonych przez Althamera uznanych the then Mayor for Culture. Paweł Althamer wiarę i doprowadziły do wykrystalizowania się message but, being problematic on their

250 PL / Warszawa PL / Warsaw 251 kategorii teoretycznej. „To przestrzeń rodzi own, require an explanation. The simplest jako przestrzeń publiczną, wykorzystującą under the rubric of art in a public space has formy, to przestrzeń rodzi postać”1 – pisał interpretation associated with the physicality ukształtowanie terenu, będącą propozycją greatly contributed to the perpetuation of Tadeusz Kantor, jeden z najwybitniejszych and technical conditions of a particular space zagospodarowania jakiegoś terenu w sposób thinking about space in physical terms. Miwon twórców i myślicieli teatralnych XX wieku. does not seem to be enough. A space is dostępny, zapraszający do używania sztuki jako Kwon, an American researcher who focuses Stwierdzenie to można by potraktować jako not transparent, nor is it given or fully ready miejsca przebywania, relaksu bądź spotkania. on the difficult and multifaceted connection swoistą definicjęsite-specific – rodzenie się – twentieth-century philosophical thought Wydawałoby się, że te dwa modele wystarczą, between art and public space, has suggested form z przestrzeni, wyprowadzanie konkretnych and changes that have taken place in the arts jednak najciekawszy wydaje się właśnie typ differentiating three project categories.3 Two of elementów prosto z ich kontekstu. „Przestrzeń have definitely devalued this type of naive faith trzeci, zaproponowany przez Kwon: sztuka these are only set apart by a single preposition. nie jest pustym pojemnikiem”2 – precyzował and have led to a precise formation of the w interesie publicznym. Synonimem przestrzeni First, we have art in the public space, i.e. Kantor, proponując, by spojrzeć szerzej theoretical category. “It is space that creates publicznej staje się interes publiczny – czyli displayed in a public place, a well-located place i poszukać odpowiedzi na dręczące pytania: form, it is space that creates character”,1 said sfera społeczna związana z relacjami, istniejąca not obviously designated for it. Second, there co składa się na przestrzeń i skąd się ona Tadeusz Kantor, one of the most renowned na poziomie symbolicznym, wyobrażeniowym, is art as public space – using the topography, bierze? Już nie tylko to, co fizyczne, materialne, artists and theatrical thinkers of the 20th politycznym, rozszerzona znacznie poza proposing to make the space a place to exist, trwałe, ale znacznie bardziej efemeryczne century. This statement can be interpreted to, co fizyczne. Przestrzeń publiczna w tym relax or meet people. It would seem that these komponenty: relacje społeczne, funkcjonujące as an actual definition of the concept of site kontekście zostaje utożsamiona z debatą two models provide a sufficient and exhaustive tabu, dostępność lub niedostępność danego specific - the birth of forms in space, creating publiczną, z publicznym działaniem, ze typology. However, the most interesting model miejsca, sposoby jego używania przez lokalną particular elements directly from their context. wszystkim, co oznacza społeczność lokalną – jej seems to be the third one, suggested by Kwon, wspólnotę, skojarzenia, zapisana w niej historia. “Space is not an empty vessel”2, said Kantor, potrzeby, specyfikę, trudności, tematy, które viz. art in the public interest, where “public who also suggested examining things in ją zajmują, konflikty, cały jej kontekst. Sztuka interest” is a synonym of public space, i.e. the W tej perspektywie site-specific oznacza a broader manner and searching for answers zaangażowana w interes publiczny rozumiana social sphere associated with relations at the zakorzenienie w przestrzeni nie tylko fizycznej, to the nagging questions of what makes up jest jako narzędzie wpływu, pole do zabrania symbolic, imaginary and political level, and ale rozumianej również społecznie, nieustannie a space and where it comes from. It is not głosu, możliwość wprowadzenia zmiany. extended far beyond the physical. In this context dynamicznej. Stającej się w toku działania, only the physical, material and permanent, the public sphere becomes synonymous with w akcji, uwikłanej w siatkę napięć, relacji władzy. but also the far more ephemeral components W przypadku takiego projektu site zaczyna public debate, public action and everything such as social relations, functioning taboos, funkcjonować jako pogłębiona struktura, za that represents the local community – its W historii sztuki termin site-specific rozumiany access to a site (or lack thereof), the ways każdym razem domagająca się odrębnego needs, specifics, difficulties, concerns, conflicts był przez lata wąsko, w odniesieniu do instalacji in which it is used by the local community, rozpoznania, uwagi, zainteresowania. and its overall context. Art that is involved plastycznych, wizualnych. Artefakty wystawione and its connotations and history. in public interest is understood as a tool of w parkach, na placach, ulicach, prace wtopione Brytyjska formuła community arts i niektóre exerting influence, an opportunity to take w krajobraz lub same w sobie będące jego From that perspective, “site specific” not z polskich modeli animacji kultury traktują tak a stand, and a chance to make a change. przekształceniem, fragmenty małej architektury only means being rooted in a physical rozumianą przestrzeń jako punkt wyjścia. Sztuka zaprojektowane przez artystów – to wszystko, space, but also in a socially understood tworzona i używana w ramach takich działań jest With projects like these, a site begins to function pod wspólną etykietą sztuki w przestrzeni space (and this is something that changes zawsze sztuką przestrzeni publicznej, czy – jak as a deeper structure, each time requiring publicznej, w dużej mierze przyczyniało się do constantly) – one that asserts itself in a course powiedziałaby Kwon – interesu publicznego. Nie separate recognition, attention and interest. utrwalania myślenia o przestrzeni w kategoriach of action and is caught up in a network zamyka się bezwzględnie w galerii, ale pozostaje fizykalnych. Miwon Kwon, amerykańska of tensions and power relationships. w terenie, z którego wyrasta, który komentuje The British formula of community arts and some badaczka, która zajmuje się niełatwym lub o którym opowiada. Jeśli zaś szuka miejsc of the Polish cultural animation models take this i wielowątkowym związkiem sztuki i przestrzeni In art history, the term “site specific” has been neutralnych, to również po to, by przekształcić understanding of space as their starting point. publicznej, proponuje wyróżnienie trzech narrowly understood to refer to art and visual je w znaczące środowisko, przestrzeń otwartą. Art that is created and used as part of such kategorii projektów3. Dwa z tych typów dzieli installations. Artefacts exhibited in parks, on activities is always an art of the public sphere, tylko przyimek. Po pierwsze – mamy więc sztukę squares and streets, art pieces embedded in Zbieranie opowieści lokalnych i tworzenie na or as Kwon would put it – in the public interest. w przestrzeni publicznej, wystawioną w miejscu the landscape or constituting a transformation ich podstawie spektaklu, poszukiwanie postaci This art is not ruthlessly locked up in an art ogólnie dostępnym, widocznym, pozornie do of that landscape, elements of space designed ważnych dla danej społeczności i konstruowanie gallery but remains out in the space it grows tego nieprzeznaczonym. Po drugie – sztukę by artists... in short, everything that comes rzeźb zwyczajnych-niezwyczajnych superbohaterów, from, a space it comments on or describes. If

252 PL / Warszawa PL / Warsaw 253 projektowanie wspólnych przestrzeni it is actually searching for a neutral space, it i wypełnianie ich działaniami wyrastającymi also serves the purpose of transforming it into z potrzeb, zainteresowań oraz umiejętności ludzi a meaningful environment, an open space. mieszkających w danym miejscu to tylko niektóre z modeli sztuki społecznej, o której wprost Collecting local stories and creating chciałoby się powiedzieć, że jest site-specific. To a performance based on them, searching for właśnie owo site w szerokim rozumieniu decyduje characters that are important to a particular o konkretnej realizacji oraz formie działania. community and constructing sculptures of Dotleniacz Joanny Rajkowskiej, Park Rzeźby ordinary-extraordinary superheroes, designing na Bródnie stworzony przez Pawła Althamera, common spaces and filling them with actions wreszcie działania artystyczne w projekcie that meet the needs, interests and abilities REBLOK, angażujące mieszkańców dzielnicy, of the people living in a particular location nie mogłyby powstać gdziekolwiek. Ich specyfika are only some of the models of social art jest ściśle związana z kontekstem miejsca. that one would want to label “site specific”. Z jego historią, stosunkiem mieszkańców, z jego It is this use of “site” in its broad sense that symbolicznym i wyobrażeniowym charakterem. determines a particular project and form of activity. Joanna Rajkowska’s “Dotleniacz” (Oxygenator), Paweł Althamer’s Sculpture Park and the artistic activities in the “Reblok” project which involved the inhabitants of a borough could not have happened anywhere else. Their very nature is inextricably linked to the context and history of their location and the attitudes of the people who live there, as well as their symbolic and imaginary character.

1 Tadeusz Kantor, Metamorfozy. Teksty o latach 1938–1974, wyb. i oprac. Krzysztof Pleśniarowicz, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2000, s. 123. 2 Ibid. 3 Por. Miwon Kwon, Sztuka publiczna w przestrzeni: integracja czy intrwencja, przeł. Dominika Cieśla-Szymańska, „Kultura Współczesna” nr 4 (62) 2009, s. 103-114; Miwon Kwon, One place after another, Cambridge-Massachussets, London- England: Mitt Press, 2002.

254 PL / Warszawa Redakcja / Editor: Zofia Dworakowska, Joanna Kubicka

Redakcja części brytyjskiej / Editor of the British part Mark Webster Redakcja części litewskiej / Editor of the Lithuanian part Greta Klimavičiūtė-Minkštimienė

Przekład z języka polskiego na język angielski / Translations from Polish into English Maria Laitalainen, Magdalena Szwedowska, Anna Wysokińska

Przekład z języka angielskiego na język litewski oraz z języka litewskiego na język angielski Translations from English into Lithuanian from Lithuanian into English Jurij Dobriakov, Jurgita Kiūpelytė

Przekład z języka angielskiego na język polski / Translations from English into Polish Natalia Mętrak, Weronika Sobita, Magdalena Szwedowska, Marcin Wróbel, Anna Wysokińska

Redaktor przekładu z języka polskiego na język angielski / Editor of the translations from Polish into English Stephen Canty

Redaktor przekładu na język polski / Editor of the translations into Polish Łada Jurasz-Dudzik

Grafika i skład / Graphic design and typeset

Instytut Kultury Polskiej Uniwersytet Warszawski Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa www.ikp.uw.edu.pl www.ikp.uw.edu.pl/animacja

ISBN 978-83-936631-0-1

Warszawa 2012

Publikacja została sfinansowana ze środków Komisji Europejskiej w ramach Programu „Uczenie się przez całe życie”. Książka wyraża poglądy autorów, Komisja nie ponosi odpowiedzialności za przedstawione w niej treści. The publication was funded by European Commission Lifelong „Learning Programme”. The book reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

www.localise-project.eu