VAN FLEX NAAR VAST

UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE SP jaargang 19, nummer 1, januari 2017 VAN FLEX NAAR VAST

INHOUD ‘Hoogste tijd voor een ferm tegen­ is voor arbeidsproductiviteit en geluid. Want flexwerk betekent ook: innovatie. Spanning sprak met hem permanente bestaansonzekerheid, over de opkomst van flex en over 3 MYTHES OVER FLEX minder rechten en druk op de gezin­ oplossingen om het tij te keren. 7 FLEXCONTRACT IS EEN POLITIEKE nen.’ Deze profetische woorden schreef Het Centraal Planbureau is altijd een KEUZE de Tribune al in november 1997. ‘Een van grootste pleitbezorgers van 12 ALLEEN BEDRIJVEN WINNEN BIJ GROEI ferm tegengeluid’ is nu misschien wel flexibilisering geweest. Gezien een AANTAL ZZP’ERS harder nodig dan ooit. Het aantal recente publicatie lijkt daar nu 16 FLEXWERK IS VOORTZETTING flexwerkers is sinds 1997 immers fors verandering in te komen. Eduard van VAN LOONMATIGING toegenomen en een groot deel van hen Scheltinga maakt duidelijk dat schijn MET ANDERE MIDDELEN verkeert inderdaad in permanente bedriegt. 19 UNIVERSITEITEN DRAAIEN OP bestaansonzekerheid. Op universiteiten heeft maar liefst ­ VRIJWILLIGERS Mythevorming heeft een belangrijke 60 procent van de wetenschappers een 22 GROOTSCHALIGE rol gespeeld bij de flexibilisering van de flexcontract. Sandra Beckerman laat ARBEIDSMIGRATIE DRUKT LONEN arbeidsmarkt. Argumenten als ‘globali­ zien dat deze ontwikkeling slecht is 24 CPB: FLEXIBILISERINGSPROFEET TOT sering maakt flexibilisering noodzake­ voor wetenschappers, studenten en de INKEER? lijk’, ‘de arbeidsmarkt is te star’ en ‘het wetenschap zelf. 25 WE ZIJN SOCIALE DIEREN, ontslagrecht is te rigide’, gingen er bij Grootschalige arbeidsmigratie uit WE HEBBEN DE ANDER NODIG politici en beleidsmakers in als zoete Midden- en Oost-Europese landen 28 VIJF KEER WINNEN VAN FLEX! koek en hebben ervoor gezorgd dat flex heeft geleid tot verdringing en uit­ 31 MAAK FLEX DUURDER DAN VAST zo’n hoge vlucht kon nemen. buiting. Met als gevolg werknemers die Remco Bouma laat zien hoe flexwerk in tegen elkaar uitgespeeld worden en de jaren tachtig en negentig opkwam toenemende druk op de lonen en als antwoord op de economische arbeidsvoorwaarden. De SP wil daarom recessie en als beleid om nieuwe banen malafide uitzendbureaus in de ban te creëren. Maar omdat flexibele doen en weer tewerkstellingsvergun­ COLOFON contractvormen veel goedkoper zijn ningen invoeren. Spanning wordt uitgegeven door het dan vast werk, zagen ondernemers kans De Belgische psychoanalyticus Paul Wetenschappelijk Bureau van de SP Een abonnement kost 12 euro per jaar voor om te bezuinigen. Werk dat eerst door Verhaeghe stelt in een interview dat we SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De vaste krachten werd gedaan, wordt zo op ons werk als concurrenten tegen betaling gaat per incasso. steeds vaker flex. Het gevolg is dat elkaar worden opgezet en dat we dat Abonnementenadministratie arbeidsvoorwaarden en bestaans­ mee naar huis nemen. Daardoor Snouckaertlaan 70 3811 MB Amersfoort zekerheid voor grote groepen werken­ verdwijnt onze onderlinge verbonden­ T (088) 243 55 40 den steeds meer onder druk komen te heid en dat heeft gevolgen voor onze E [email protected] staan. gezondheid. Een andere economie zou Redactieadres Naast het aantal flexwerkers is ook het ons daarom erg goed doen, aldus Snouckaertlaan 70 3811 MB Amersfoort aantal zelfstandigen zonder personeel Verhaeghe. T (088) 243 55 35 (zzp’ers) sterk gegroeid. Bart Linssen Flexibilisering verzwakt de positie van E [email protected] betoogt dat zzp’ers goedkoper zijn dan werknemers en zorgt voor grote Redactie werknemers, minder belasting betalen bestaansonzekerheid. Maar de jonge­ Tijmen Lucie en dat als ze ziek worden of er minder ren van Young & United, Poolse en Sandra Beckerman Bart Linssen werk is, je zo van ze af bent. Werkgevers Nederlandse vrachtwagenchauffeurs, Eduard van Scheltinga schakelen steeds vaker zzp’ers in, personeel en familie van bewoners van Remco Bouma waardoor cao’s minder worden verzorgingshuizen, medewerkers van Tekstredactie toegepast en werknemers moeilijker fastfoodketens in de VS en arbeiders in Daniël de Jongh Beeldredactie goede collectieve afspraken kunnen de kabelfabriek van DRAKA in Nynke Vissia maken. De overheid moet het speelveld Emmen, laten zien dat je niet alleen Redactieraad eerlijker maken, bijvoorbeeld door terug kunt vechten tegen flexibilise­ Ron Meyer risico’s die zzp’ers lopen te beperken ring, maar dat je die strijd ook kunt Hans van Heijningen en belastingvoordelen af te schaffen. winnen. Diederik Olders Lieke Smits Een van de weinige economen die al Om de groeiende flexibilisering van Basisontwerp vroeg de risico’s van flexibilisering zag, werk een halt toe te roepen, moet het Thonik en BENG.biz was Alfred Kleinknecht. Uit zijn vaste contract weer de norm worden. Vormgeving onderzoek bleek dat flexibilisering Daar zal de SP zowel in het parlement Robert de Klerk Gonnie Sluijs vooral leidt tot lagere lonen en slecht als daarbuiten voor blijven strijden. Foto's omslag Nynke Vissia

Tenzij anders vermeld, is op de inhoud van deze publicatie de Creative Commons Naamsvermelding-Niet Commercieel-GeenAfgeleideWerken 3.0 Nederland licentie van toepassing. creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/nl

2 SPANNING JANUARI 2017 MYTHES OVER FLEX Tekst: Tijmen Lucie Illustratie Len Munnik

Flexibilisering van de arbeidsmarkt is door politici en werkgevers jarenlang gepresenteerd als een onvermij- delijk, rationeel en economisch proces. De Nederlandse arbeidsmarkt zou te star zijn en daardoor onvol- doende in kunnen spelen op economische schommelingen, technologische ontwikkelingen en globalisering. Flexibilisering zou goed zijn voor de werkgelegenheid en economische groei en voorzien in de behoefte van mensen om werk en privé beter op elkaar af te stemmen. Nu blijkt dat veel flexwerkers worden uitgebuit, wordt gesteld dat vaste krachten moeten inleveren om de positie van flexwerkers te verbeteren. Opvallend is dat voor al deze aannames over flexibilisering weinig tot geen empirisch bewijs is, terwijl ze wel als feit gepresenteerd worden. mythe Daar moeten ondernemers flexibel en maken van flexibele arbeid. Doen ze ZONDER FLEXIBILISERING snel op kunnen reageren. Ze werken dit niet, dan gaan ze ten onder. Deze GAAN WE INTERNATIONAAL daarom met verschillende vormen van redenering klinkt logisch, maar klopt KOPJE ONDER flexibele arbeid, zoals nul-urencon­ niet. Het idee dat de groei van flexibel tracten, oproepkrachten, tijdelijke werk onvermijdelijk is vanwege “Voor veel bedrijven is flexibiliteit een contracten, uitzendkrachten en internationale concurrentie komt in noodzaak om te kunnen overleven. zzp’ers.” Dat zeggen de PvdA-econo­ elk geval niet overeen met de data van Economische ontwikkelingen zijn men Van der Ploeg en Vermeend in de verschillende Nederlandse bedrijfs­ grillig en steeds minder voorspelbaar. Telegraaf. Flexibilisering wordt in sectoren. Zo heeft onderzoek van Door globalisering en nieuwe deze veelgehoorde redenering als arbeidseconoom Paul de Beer technologie neemt ook de wereldwijde onontkoombaar voorgesteld. Om zich aangetoond dat sectoren met een concurrentie sterk toe. Op internatio­ staande te kunnen houden in de sterkere exportoriëntatie over het nale markten is er bovendien steeds harde concurrentiestrijd moeten algemeen minder met flexibele meer sprake van pieken en dalen. bedrijven wel op grote schaal gebruik arbeidskrachten werken dan sectoren

SPANNING JANUARI 2017 3 die sterk op de binnenlandse markt 25 ligt dit percentage zelfs op 70 deze stelling echter in twijfel getrok­ gericht zijn. Dat maakt duidelijk dat procent. In de vleesverwerkende ken. Zij wijzen er op dat het voor de oorzaak van de groei van flexibel industrie heeft 80 procent van de werkgevers voordeliger zal blijven om werk in Nederland vooral gezocht mensen op de werkvloer een tijdelijk te werken met tijdelijke contracten, moet worden in binnenlandse contract. Ook het aantal mensen dat omdat deze nog altijd makkelijker factoren en geen natuurverschijnsel of van baan verandert, ligt in Nederland verbroken kunnen worden dan een onvermijdelijke trend is, maar hoog. Per jaar gaat het om miljoenen contracten voor onbepaalde tijd. Een beïnvloed kan worden door overheids­ baanstarts en baanbeëindigingen. belangrijke reden voor het aangaan beleid. Kijkend naar het aantal werkende van flexibele contracten is bovendien Tot eenzelfde conclusie komt verras­ mensen dat minder dan een jaar in niet het ontslagrecht, maar andere send genoeg het Centraal Planbureau, dienst is, is Nederland voor wat betreft verplichtingen van de werkgever, zoals groot pleitbezorger van flexibilisering, arbeidsmobiliteit in Europees verband de verplichting bij ziekte twee jaar in de beleidsbrief Lusten en lasten ‘een goede middenmotor’, volgens loon door te betalen. Deze verplich­ ongelijk verdeeld: Verklein verschillen vast, econoom Ronald Dekker. tingen blijven bij een versoepeling van flex en zzp. Daarin staat dat de extreme De Nederlandse arbeidsmarkt kent het ontslagrecht bestaan. Zeker groei van flexwerk in Nederland een dus al veel flexibiliteit en dynamiek, eenvoudig vervangbare arbeids­ uniek verschijnsel is. Zowel het ook in vergelijking met andere krachten zullen daarom geen vast aandeel flexibele arbeidscontracten (Europese) arbeidsmarkten. Ondanks contract krijgen. De juristen en als het aandeel zzp’ers groeit harder dat gerenommeerde economen als De economen vrezen zelfs dat kansarme dan in andere Europese landen. Beer en Kleinknecht er op gewezen insiders, zoals 55-plussers en werk­ Alleen Spanje, Portugal en Polen hebben dat juist meer gereguleerde nemers met een handicap, eerder kennen een groter aandeel flexibele arbeidsmarkten economisch beter ontslagen zullen worden en vervangen banen dan Nederland. Kijken we presteren dan flexibele, blijft de roep door flexibeler personeel. alleen naar werknemers met een om verdere flexibilisering onvermin­ contract voor bepaalde tijd, dan staat derd groot. Vooral het ‘starre’ mythe Nederland achter Spanje op de ontslagrecht moet het bij veel werkge­ MINDER ONTSLAGBESCHERMING tweede plaats. “De toename van het vers en politieke partijen ontgelden. MAAKT DE ECONOMIE DYNAMISCH flexcontract is geen internationale Het zou in Nederland nagenoeg trend, dus het is niet onvermijdelijk. onmogelijk zijn om van een vaste Een derde argument dat je vaak hoort Het is ook niet iets tijdelijks, of iets dat werknemer af te komen, omdat de is dat versoepeling van het ontslag­ komt omdat flexwerkers zo dolgraag ontslagbescherming zo hoog is. Feit is recht zal leiden tot een meer dynami­ op een flexcontract werken. Daarmee echter dat er jaarlijks tienduizenden sche, innovatieve economie. Econo­ is onze conclusie dat het komt door werknemers tegen hun wil ontslagen men van de Technische Universiteit beleid”, aldus CPB-directeur Laura worden. Van de bijna achtentwintig­ Delft hebben echter aangetoond dat van Geest. duizend ontslagaanvragen die vorig de arbeidsproductiviteit in landen met jaar bij het UWV zijn ingediend om een relatief star ontslagrecht hoger mythe bedrijfseconomische redenen of ligt dan in landen met een flexibel DE NEDERLANDSE ARBEIDSMARKT vanwege langdurige arbeidsonge­ ontslagrecht, terwijl er geen duidelijke IS TE STAR schiktheid is slechts 11 procent verschillen bestaan tussen beide met afgewezen, blijkt uit hun eigen cijfers. betrekking tot de omvang van Dit argument wordt al vanaf eind werkloosheid. Zelfs de OESO, toch jaren zeventig gebruikt om flexibili­ mythe een groot voorstander van flexibili­ sering van de arbeidsmarkt te ONZE ONTSLAGBESCHERMING IS sering, onderschrijft de conclusie dat legitimeren. De relatief hoge werk­ TE HOOG; ZO NEMEN BEDRIJVEN sterke ontslagbescherming niet tot loosheid in Nederland in de jaren NIEMAND AAN meer werkloosheid leidt. Met een tachtig werd in verband gebracht met soepeler ontslagrecht wordt er de in vergelijking met andere OESO- Een ander punt dat door voorstanders weliswaar bespaard op de arbeids­ landen ‘gebrekkige flexibiliteit van de van versoepeling van het ontslagrecht kosten, want de lonen zullen dalen, arbeidsmarkt’. De Nederlandse naar voren wordt gebracht is dat maar het gaat wel ten koste van de arbeidsmarkt zat ‘op slot’, kon niet minder ontslagbescherming tot meer arbeidsproductiviteit en innovatieve ‘mee-ademen met de conjunctuur’ en vaste banen leidt. De redenering kracht van bedrijven. Werkgevers zijn moest worden ‘opengebroken’. hierachter is dat als je vaste contracten bij goedkope arbeid minder bereid Werknemers moesten werken aan hun minder vast maakt, het voor werk­ om te investeren in innovatieve ‘employability’ (inzetbaarheid) en de gevers aantrekkelijker wordt om processen en zullen minder investeren baan voor het leven was niet meer van tijdelijke werknemers een contract in de opleiding van hun personeel deze tijd. Sindsdien zijn de mogelijk­ voor onbepaalde tijd te geven. wanneer werknemers met verouderde heden voor flexwerk flink verruimd, Daarmee zou je de groeiende kloof kennis eenvoudig vervangen kunnen zozeer zelfs dat ruim een derde van de verkleinen tussen insiders (mensen met worden door nieuwe arbeidskrachten. werknemers inmiddels een flexibel een vast contract) en outsiders (mensen Op hun beurt zijn werknemers contract heeft. Bij jongeren onder de die uitsluitend werken op basis van minder loyaal aan het bedrijf en flexibele contracten). Een aantal minder bereid om investeringen voor arbeidsjuristen en economen heeft specifieke functies te doen als zij

4 SPANNING JANUARI 2017 SOORTEN FLEXWERK In Nederland bestaat een wild- roepen. De werknemer is niet zijn afhankelijk van het aantal groei aan flexcontracten. Hieron- verplicht een oproep te accepteren. gewerkte uren. der de belangrijkste, opgedeeld in direct voor een werkgever, en - Oproepcontract met uitgestelde • Payrolling. indirect via een bemiddelaar. prestatieplicht. De werknemer wordt aangenomen Hieronder vallen bijvoorbeeld de door de werkgever, werkt bij de DIRECT, VIA DE WERKGEVER nul-urencontracten (geen mini­ werkgever en wordt door de werkge­ • Tijdelijk contract (775.000 banen). mum aan werk), en de min-max­ ver beoordeeld, maar is juridisch in In statistieken wordt vaak onder­ contracten (de werkgever betaalt dienst van een payrollbedrijf scheid gemaakt tussen uitzicht op altijd het minimum aantal over­ (administratie­kantoor), dat verant­ vast (282.000), korter (187.000) of eengekomen uren, bij werk boven woordelijk is voor het contractbeheer langer (181.000) dan één jaar, en het maximum is er sprake van en de beloning. Een payrollbedrijf geen vaste uren (125.000). Dat kan overwerk). Deze contracten vraagt ongeveer zes procent van de zijn voor een periode, of voor de kunnen voor bepaalde of onbe­ loonkosten. duur van de opdracht. Drie tijdelijke paalde tijd worden afgesloten. Na contracten of twee jaar aaneengeslo­ zes maanden ontstaat er opbouw • Detachering. ten werk, geven recht op een vaste van rechten, zoals 70 procent De dure variant van uitzendwerk. aanstelling. doorbetaling bij ziekte. Komt veel voor bij langer lopende klussen die specifieke kennis vragen, • Oproepcontract (550.000 banen). • Freelance of zzp (1.028.000 banen). bijvoorbeeld in de techniek, de ICT Verzamelnaam voor verschillende Een zelfstandige zonder personeel en de financiële sector. De opdracht­ contractvormen waarbij pas gewerkt neemt een opdracht aan van een gever kiest zelf uit een aantal wordt na oproep van de werkgever. opdrachtgever. Het risico ligt bij de beschikbare kandidaten. De verdiensten verschillen dus per uitvoerder. Er mag geen sprake zijn maand. In de wet bestaat geen vaste van een gezagsverhouding. Een • Contracting term voor deze contractvorm. De zzp’er dient voor meerdere op­ Een zogenaamde contractor twee meest voorkomende varianten drachtgevers te werken. (onderaannemer) neemt een zijn de volgende. opdracht aan met het doel die door INDIRECT BIJ EEN WERKGEVER: anderen uit te laten voeren. Komt - Oproepcontract met CONTRACT VIA EEN INTERMEDIAIR vaak voor in de bouw, de agrarische voorovereenkomst.­ • Uitzendwerk (291.000 banen). sector en de logistiek. De leiding en Voor elke arbeidsovereenkomst Een uitzendbureau koppelt inge­ het toezicht liggen bij de onderaan­ wordt een tijdelijk contract schreven werkzoekenden aan de nemer. Werk­nemers vallen onder opgesteld. Na de derde overeen­ vraag van werkgevers. Tijdens de geen enkele cao en toezicht op de komst kan verplicht een vast opdracht krijgt de werknemer uitvoering dienstverband ontstaan, wat instructie van de werkgever, maar de is moeilijk, wat misbruik en uitbui­ voorkomen kan worden door de arbeidsrelatie loopt tussen uitzend­ ting in de hand werkt. werknemer zes maanden niet op te bureau en werknemer. De inkomsten

weinig baanzekerheid hebben. een betere rechtspositie en meer flexwerkers na een jaar een vast Kortom: ons relatief starre ontslag­ bescherming te bieden. De eerste contract, in 2013 nog maar recht is zo gek nog niet. doelstelling is zeker gehaald: tussen 18 procent. Flexwerkers verdienen 2003 en 2015 is het aantal flexwerkers bovendien gemiddeld een stuk minder mythe gestegen van bijna 1,1 naar bijna 1,9 dan werknemers in vaste dienst. MENSEN HEBBEN BEHOEFTE AAN miljoen. Samen met de ruim 1 miljoen Gemiddeld lag het bruto-inkomen van FLEXIBEL WERK zzp’ers, betekent het dat inmiddels flexwerkers in 2014 op 38 procent van zo’n 3 miljoen Nederlanders een dat van vaste werknemers, oftewel Niet alleen bij werkgevers, maar ook flexibele arbeidsrelatie hebben. Van 19 duizend euro. Gecorrigeerd naar bij werknemers zou er behoefte zijn de zekerheid voor flexwerkers is niet persoons- en baankenmerken (onder aan meer flexibele arbeidsverhoudin­ zoveel terecht gekomen. Vooral de andere leeftijd, arbeidsduur en gen, omdat zij werk en privé dan beter meest onzekere typen flexibele bedrijfstak) komen tijdelijke werk­ zouden kunnen combineren. De Wet contracten zijn immers sterk toegeno­ nemers zonder vaste uren nog maar Flexibiliteit en Zekerheid (de Flexwet) men. Vorig jaar had de helft van alle tot 51 procent van het inkomen van die in 1999 van kracht werd zou aan flexwerkers een oproep- of inval­ vaste werknemers, blijkt uit het deze gedeelde wens voldoen. De contract of een contract zonder vaste rapport Grote inkomensverschillen tussen doelstelling was enerzijds om werk­ uren. De kans om door te stromen flexwerkers van het Centraal Bureau gevers meer mogelijkheden te geven naar een vast contract is de afgelopen voor de Statistiek. Vooral jongeren om flexibele arbeidskrachten aan te jaren alleen maar kleiner geworden. stapelen flexcontract op flexcontract. trekken en anderzijds om flexwerkers Had in 2006 nog 30 procent van de Met grote gevolgen: zij krijgen geen

SPANNING JANUARI 2017 5 VERDELING TYPEN FLEXIBELE CONTRACTEN, 2015 Vaste werknemer, geen vaste uren Oproep-/invalkracht

Tijdelijke werknemer, korter dan 1 jaar

Tijdelijke werknemer, 1 jaar of langer

Tijdelijke werknemer, geen vaste uren Tijdelijke werknemer, uitzicht op vast

Uitzendkracht Bron: CPB, op basis van gegevens Eurostat, CBS, OESO©

hypotheek, weinig carrièrekansen, af wil van tijdelijke contracten. Globalisering en flexibel werk gaan niet weinig bijscholing, minder inkomen D66-leider Alexander Pechtold stelde vanzelfsprekend samen. Economisch dan collega’s in vaste dienst, minder dat ‘de tweedeling op de arbeidsmarkt Statistische Berichten, 13 oktober 2016. opbouw van pensioen en minder steeds scherper wordt’ en dat ‘een https://esb.nu/esb/20020803/globalise- rechten op sociale zekerheid dan vaste baan voor iedere werknemer ring-en-flexibel-werk-gaan-niet-vanzelf- werknemers met vaste contracten. bereikbaar moet zijn’. Opmerkelijk, sprekend-samen Natuurlijk is er niets mis mee als want D66 is sinds Paars I altijd een • NOS. CPB: Vaste banen verdwijnen door mensen er zelf voor kiezen om op vurig pleitbezorger geweest van beleid. nos.nl, 22 september 2016. flexibele basis te werken. Jongeren die flexibilisering van de arbeidsmarkt. http://nos.nl/artikel/2133855-cpb-vaste- oproepwerk willen doen, hoog ­­ Nog in 2012 stond in het verkiezings­ banen-verdwijnen-door-beleid.html op­geleiden die als zzp’er goedbetaal­ programma te lezen dat flexibiliteit bij • Mirjam de Rijk. 51 mythes over wat goed de, ‘uitdagende’ opdrachten binnen­ ‘een moderne arbeidsmarkt hoort’. zou zijn voor de economie. halen en moeders die in deeltijd Zou D66 dan tot inkeer zijn gekomen? Uitg. Nieuw Amsterdam, 2015. willen werken, kunnen hier welbewust Het antwoord is nee. D66 erkent • Ronald Dekker. Meer flexibel is niet altijd voor kiezen. Maar er is echter een weliswaar dat de door die partij beter. Nee echt niet! grote groep mensen die ongewild gesteunde Wet Werk en Zekerheid uit Mr. Hans van Mierlo Stichting, 2015. blijft hangen in flexibel werk en voor 2015 niet heeft gezorgd voor minder https://vanmierlostichting.d66.nl/ wie bestaansonzekerheid dreigt. flexbanen, maar het voorstel dat de idee-1-2015-alles-flex/flex-is-niet-altijd- Tachtig à negentig procent van de partij nu in het verkiezingsprogram­ beter-nee-echt-niet/ flexwerkers geeft aan een vast contract ma doet is – om met SP-Tweede • Paul de Beer, Star maar Robuust, ‘(heel) belangrijk’ te vinden. Dat is Kamerlid Paul Ulenbelt te spreken – Het Financieele Dagblad, 26 oktober ook niet zo verwonderlijk, want ‘oude wijn in nieuwe zakken’. D66 wil 2015. flexwerkers hebben drie keer zoveel namelijk vaste contracten minder vast • Alfred Kleinknecht e.a. Is hervorming van kans op werkloosheid en armoede en maken door het ontslagrecht te de arbeidsmarkt wel zo wenselijk, Bureau ze vinden hun baan bijna tweemaal zo versoepelen, om daarmee flexwerkers De Helling, 13 januari 2012. vaak ‘belastend’ als vaste werknemers. meer zekerheid te geven. Dat is flex https://bureaudehelling.nl/artikel/ Verder profiteren zij minder van met flex bestrijden en dat doet D66 al is-hervorming-van-de-arbeidsmarkt-wel- ontslagbescherming en sociale jaren. Wil je werkelijk een einde zo-wenselijk zekerheid en bouwen zij minder maken aan flexcontracten dan zul je • Diverse rechtswetenschappers. ‘Plannen pensioen op. De veronderstelling dat flex duurder moeten maken dan vast. voor herziening ontslagrecht en WW de moderne werknemer graag een En dat is precies wat de SP wil doen. slecht voor de economie.’ Sociale flexibel contract heeft, omdat dat Vraagstukken, 12 juni 2012. meer vrijheid heeft, klopt dus voor het http://test.socialevraagstukken.nl/ overgrote deel van de flexwerkers niet. plannen-voor-herziening-ontslagrecht- en-ww-slecht-voor-economie/ mythe Geraadpleegde bronnen • D66 (2016). Notitie Vaste baan bereik- D66 WIL ALLEEN NOG MAAR VASTE • Rick van der Ploeg en Willem ­Vermeend. baar. CONTRACTEN Werk moet centraal staan, niet vast of https://d66.nl/publicaties/vaste-baan- flexibel.De Telegraaf, bereikbaar/ Eind augustus kwam D66 in het 27 augustus 2016. nieuws met de boodschap dat de partij • Paul de Beer en Peter de Haan.

6 SPANNING JANUARI 2017 VEERTIG JAAR ARBEIDSMARKTBELEID FLEXCONTRACT IS EEN POLITIEKE KEUZE

Tekst: Remco Bouma

De Nederlandse wetgeving maakt flexibele contracten goedkoper en juist met 500.000. Nu telt Nederland 3 makkelijker te beëindigen dan vaste contracten. Mede daardoor is het miljoen werkenden zonder vast aantal flexibele banen een van de hoogste in Europa en groeit het contract. Een miljoen is zzp’er, twee aandeel ervan relatief sneller. Hoe heeft het zover kunnen komen? Een miljoen heeft een tijdelijk contract of reconstructie van veertig jaar arbeidsmarktbeleid. een flexcontract. Samen is dat bijna 40 procent van de werkende bevolking. ‘Werkgevers, nog zo’n eufemisme’, maakt een lagere prijs voor een zegt Jan Marijnissen in 1994 tijdens product – in dit geval arbeidskracht Dat flexibel werk goedkoper is, werd in het eerste Tweede Kameroptreden van – dat de vraag ernaar stijgt. Een lagere april 2016 weer eens duidelijk. Toen de SP in de geschiedenis. ‘Werkgevers prijs voor arbeid zou dus meer werk kwam De Nederlandsche Bank (DNB) zien het zelf zeker niet als hun taak om geven. Flexibel werk is goedkoper, met een herberekening van de werk te geven. ABN Amro maakt een omdat de beloning ervan lager ligt en arbeidsinkomensquote (het deel van miljard winst en besluit om alsnog omdat het risico van geen werk bij de de winsten dat naar de werknemers honderden mensen te ontslaan. werknemer wordt gelegd, die gewoon gaat in de vorm van loon.) Deze ligt Kortom, het argument dat er als een niet meer opgeroepen wordt. 4,5 procent lager dan gedacht, op 73,5 soort automatisme wel werk bij komt procent. Het verschil komt ‘door een als de rendementen voor de bedrijven Het aandeel tijdelijke contracten in combinatie van een sterke groei van zich herstellen, gaat niet op.’ Nederland was 5 procent in 1980 en is flexibele arbeid en een stevige gestegen tot 21 procent nu. Tussen overschatting van wat deze flexwerkers Toch is dit al decennialang het 2008 en 2014 kwamen er opnieuw 230 werkelijk verdienen’. Flexwerk maakt argument om flexibele arbeidscontrac­ duizend flexibele contracten bij, en dus dat een extra 4,5 procent van de ten zo aantrekkelijk te maken – voor 160 duizend zzp’ers. Het aantal Nederlandse bedrijfswinsten niet naar werkgevers dan. Op een vrije markt werknemers met een vaste baan daalde de werkenden gaat, maar naar aandeelhouders en investeerders.

Flexwerk is daarmee effectief voor het doel waarvoor het werd gecreëerd: het WAAROM HEEFT NEDERLAND ZO’N HOOG drukken van de loonkosten. Decennia­ FLEXAANDEEL BINNEN EUROPA? lang was dat precies de bedoeling. Het Volgens Guy Ryder, voorzitter van de van werkgevers en werknemers. Van de Nederlandse bedrijfsleven zou zo International Labour Organisation, is flexwerkers wil 80 tot 90 procent namelijk internationaal concurrerender Nederland flexkoploper van de wereld. “De een vast contract. Ook is er geen causaal worden, en werkgelegenheid creëren. ILO heeft 186 landen en ik ken geen land verband met de conjunctuur. Flexwerk Althans, zo werd flex in de markt met zo’n diverse arbeidsmarkt, zoveel groeit namelijk al decennialang, zowel in gezet, veertig jaar geleden. tijdelijk werk, deeltijdbanen en zzp’ers”, zegt perioden van economische groei als hij in het Financieele Dagblad van ­ recessie. EEN ANTWOORD OP DE CRISIS 8 december 2015. Uit OESO- Terug naar 1974. Met de Eerste statistieken en Europese rapporten blijkt De enige houdbare verklaring is volgens het Oliecrisis begint in Nederland de hetzelfde. Nederland dankt deze reputatie CBS daarom “de manier waarop we de eerste recessie sinds de Tweede mede aan deeltijdbanen, waarin vooral veel zaken in Nederland geregeld hebben”. De Wereldoorlog, na decennia van vrouwen werken. Maar ook heeft Nederland mogelijkheid van allerlei flexibele economische groei en krapte op de meer tijdelijke contracten dan het Europees arbeidsrelaties die goedkoper zijn dan vaste arbeidsmarkt. In Nederland komt de gemiddelde, en het aantal groeit sneller. contracten, zoals tijdelijke contracten, crisis nog iets harder binnen dan in de uitzendwerk, oproepcontracten, en de inzet rest van West-Europa. Vanwege de Volgens het Centraal Bureau voor de van zzp’ers voor werk dat ook in een vast Nederlandse aardgasexport staat de Statistiek (CBS) kan de opkomst van flex in dienstverband gedaan kan worden. Bij al gulden hoog. Dat maakt import uit Nederland niet verklaard worden door deze vormen wordt beschermende Nederland onvoordelig: de zogenaam­ technologische ontwikkelingen en regelgeving ontweken, zoals de opbouw de Hollandse Ziekte of Dutch Disease. globalisering. Die trends spelen immers in van een pensioen of ontslagbescherming, In 1979 geeft de Tweede Oliecrisis heel Europa, stelt het CBS in de Macro waardoor de kosten van arbeid voor aanzet tot een nog diepere recessie in Economische Verkenning 2017. Ook is de ondernemers lager uitvallen dan bij een vast de vroege jaren jaren tachtig. De groei geen weergave van de voorkeuren contract. werkloosheid loopt op tot boven de 10

SPANNING JANUARI 2017 7 procent. Werknemers- en werkgevers­ doende functioneren van de arbeids­ efficiëntie: het halen van een hogere organisaties zoeken een oplossing. De markt (…) een knelpunt vormt voor omzet met zo min mogelijk werk­ overheid trekt zich in deze jaren terug alle vormen van economisch beleid”. nemers. De inspiratie hiervoor komt uit de onderhandelingen, over In 1981 noemt dit belangrijke begin jaren tachtig overwaaien uit de bijvoorbeeld de hoogte van het loon. adviesorgaan van de regering de opkomende economieën in Azië. “gebrekkige flexibiliteit van de Adviesbureau Berenschot schrijft in Het eerste resultaat zijn manieren om arbeidsmarkt” een “belangrijke 1982 in NRC “ontzaglijk gefascineerd" het beschikbare werk eerlijker te hinderpaal” bij het realiseren van te zijn door de “perfectie van de verdelen. Ouderen kunnen vervroegd “een verhoging van de winst- en Japanse organisatie”: “Een man is uittreden (vut), om de jeugdwerkloos­ investeringsquote”, die noodzakelijk volslagen bezeten bezig, hij loopt niet heid te laten dalen. Werkweken wordt geacht voor “een vergroting van rustig rond in zijn werkruimte, maar worden tot 10 procent korter via de de economische groei en werkgelegen­ hij ‘jogt’ als het ware naar de verschil­ arbeidstijdverkorting (atv), terwijl de heid”. In 1982 komt het Centraal lende hoeken toe en grijpt razendsnel lonen niet evenredig dalen. In ruil Planbureau met een pleidooi voor onderdelen. Dan weer grijpt hij in de daarvoor spreken werkgevers en loonmatiging. Een belangrijk jungle boven zijn hoofd en trekt de werknemers loonmatiging af. Vanaf argument is het belang van de export juiste gereedschappen naar beneden. 1979 blijven de looneisen achter bij de in een kleine, open economie als Alles zit precies op zijn plaats, er was economische groei. Nederland. geen oponthoud, er waren geen haperingen, maar ik dacht wel dat die DE PRIJS VAN ARBEID: Zo leggen Wassenaar, SER en CPB de man ’s avonds versleten zou zijn.” LOONMATIGING basis voor het beleid van het eerste In 1982 worden de afspraken formeel kabinet Lubbers (1982-1986). ‘Meer De kunst van efficiëntie is alle bevestigd in het Akkoord van Wasse­ markt, minder overheid’ is de niet-productieve elementen wegsnoei­ naar. Het akkoord – één simpel A4-tje werktitel voor een regering die en. Zoals voorraad. Van producten, – is een intentieverklaring van dereguleert en flexibiliseert. Deeltijd­ maar ook van arbeidskrachten. “Als de werkgevers en werknemers om de werk, uitzendwerk en flexwerk komen productie gelijkmatig verloopt, economie te stimuleren en zo de sterk op. Het minimumloon gaat worden er werknemers ontslagen, om werkloosheid te bestrijden. Het omlaag van 65 naar minder dan 50 na te gaan welke problemen ontstaan akkoord stelt een betere verdeling van procent van het gemiddelde loon. bij een lagere bezetting...” Hier komt de bestaande werkgelegenheid voor, Daarmee dalen ook de uitkeringen, ook het outsourcen vandaan: het middels “een aanpak waarvoor die gekoppeld zijn aan het minimum­ uitbesteden van alle niet-productieve meerdere vormen (…) in aanmerking loon. Ook dat is bewust. Met lagere elementen van het productieproces, komen, zoals arbeidsduurverkorting, uitkeringen kunnen de sociale aan partijen die er hun kernactiviteit deeltijdarbeid, bestrijding van de premies omlaag, en dus de loonkosten van maken. Zoals de schoonmaak of jeugdwerkloosheid” en die “mede voor werkgevers. Alles voor de de catering. In 1984 constateert de gelet op de zwakke financiële positie werkgelegenheid. FNV “een tendens tot herstructure­ van de bedrijven”, niet tot extra kosten ring van de Nederlandse arbeids­ mag leiden. DE EFFICIËNTIE VAN ARBEID: verhoudingen, met elementen uit de FLEXIBILITEIT Japanse situatie. (…) Het motief van Wassenaar komt echter niet uit de Minder loon is slechts één manier om de werkgever om over te gaan tot de lucht vallen. In 1978 al stelt de Sociaal de kosten per dienst of product te ontwikkeling van flexibele arbeidscon­ Economische Raad dat “het onvol­ drukken. Een andere manier is tracten is gelegen in de besparing van

HEEFT LOONMATIGING GEWERKT? In de hele jaren tachtig geldt loonmatiging deze nogal toevallige factoren neemt het nieuwe rijkdom door een concurrerende als noodzaak. Het gelijk ervan lijkt CPB niet mee. Hans de Geus stelt op de industrie.” bevestigd te worden als in de jaren website van het Platform voor Onderzoeks- negentig de werkgelegenheid aantrekt en journalistiek Follow the Money dat in de Maar twijfelen aan loonmatiging was in de de ‘Dutch employment miracle’ het relevante periode waarin loonmatiging haar jaren tachtig taboe. Volgens Storm en antwoord wordt op de ‘Dutch disease.’ werk deed, ons exportdeel op de wereld- Naastepad was er sprake van een Volgens het CPB was loonmatiging de markt daalde terwijl dat van landen als wijdverbreid ‘groepsdenken’ onder politici, sleutel. Oostenrijk, Duitsland, Zweden en Dene- journalisten, academici en sociale partners. marken juist toenam – landen die veel De Geus: “In plaats van als neutrale Pas later volgt het brede perspectief. De minder op loonmatiging inzetten. “Wel denktank ons tot kortzichtigheid te economen Storm en Naastepad stellen dat steeg bij een sterk toenemende wereldhan- behoeden, speelde het CPB juist een het in jaren tachtig niet beter ging dankzij, del de export in absolute zin. De import centrale rol in het groepsdenken met hun maar juist ondanks loonmatiging. De bleef daar dankzij loonmatiging bij achter ‘wetenschappelijke’ justificatie voor wereldhandel trok aan, de oliecrisis ging en voilà, we hebben een handelsoverschot loonmatiging waardoor tegenspraak gelijk voorbij en de rente daalde: het effect van dat ten onrechte de bijsmaak heeft van stond aan zelfmoord.”

8 SPANNING JANUARI 2017 PERCENTAGE FLEXIBELE BANEN arbeids- en productiekosten door een TIJDELIJKE ARBEID EN ZZP’ERS efficiëntere inzet van de factoren 20 arbeid en kapitaal.”

De ingrediënten voor flexibilisering en deregulering zijn daarmee P aanwezig, maar wetgeving laat veel Nederland Nederland 18 ervan nog niet toe. Het ministerie van EU EU Sociale Zaken en Werkgelegenheid dient er mede toe de werknemer te beschermen, onder meer tegen ‘marginale contracten’. Dat zijn niet 16 de deeltijdcontracten, waarin veel vrouwen werken en Nederland decennialang Europees koploper is. Deeltijdcontracten, mits stabiel, zijn volgens arbeidseconomen goed voor 14 werknemer en werkgever. Het probleem zit bij tijdelijke contracten zonder zekerheid of perspectief. Die komen overal in Europa, ook in Nederland, massaal op vanaf de jaren 12 negentig.

PAARS EN EMANCIPATIE DOOR FLEX “De regering zet alles op alles om de 10 arbeidsparticipatie, vooral in het onderste segment van de arbeids­ markt, te verruimen. Vandaar het zware accent op de jarenlang vol te houden lastenverlichting, in samen­ 8 hang met meer flexibiliteit en deregulering.” Hier spreekt Wim Kok in zijn eerste Regeringsverklaring (1994), als net aangetreden premier. Een belangrijk 6 beleidsdoel van Paars is mensen met 1995 2000 2005 2010 2015 een uitkering de arbeidsmarkt op te krijgen. Volgens Frits Bolkestein, Bron: CPB, op basis van gegevens Eurostat, CBS, OESO© toenmalig fractievoorzitter van de VVD, kan Nederland een voorbeeld nemen aan de Verenigde Staten. De flexibiliteit “op microniveau” (van de afbraak bedoelt. Natuurlijk spreek je van der Ploeg vond in 1992 al dat burgers) is daar “buitengewoon over ‘flexibilisering’ – wie wil niet beschermende regelgeving arbeid groot”. “Dat leidt ertoe dat de flexibel zijn – als je bedoelt dat duur houdt en nieuwkomers uitsluit. werkloosheid onder minderheden – mensen bereid moeten zijn om tien “De outsiders, de langdurig werklo­ 12 procent – een derde is van de uur per dag te werken en op zaterdag zen, zijn de pineut. (…). Ze mogen werkloosheid in Nederland onder zonder extra vergoeding. (…) De namelijk hun diensten niet voor een minderheden. (…) Als wij wat meer veronderstelling die ten grondslag ligt lager loon dan het gangbare aanbie­ Amerikaanse dynamiek importeren in aan deze neoliberale opvatting is, dat den.” Van der Ploeg keert zich tegen de Nederlandse arbeidsmarkt, zal het er gelijkheid onder de mensen zou de insiders, de vakbonden. “Als men Nederlandse werkloosheidspercentage bestaan, dat iedereen dezelfde kansen werkelijk handen en voeten wil geven onder minderheden dalen.” zou hebben op ontplooiing en het aan de leuze ‘participatie boven verwerven van bestaanszekerheid. Die inkomen’ en bovendien de consument Als reactie hierop, maakt Jan Marijnis­ gelijkheid is naar onze mening een niet wil opzadelen met te hoge prijzen, sen in zijn eerste parlementaire volslagen waanidee.’ dan schaft men het algemeen optreden de kachel aan met eufemis­ verbindend verklaren van cao’s zo snel men als werkgevers, modernisering en Toch wordt het regeringsbeleid: mogelijk af.” flexibilisering. ‘Er wordt gesproken flexibiliteit als emancipatieargument over ‘modernisering van de sociale om minder kansrijke groepen aan het Tegelijkertijd breekt Paars de sociale zekerheid’, terwijl men eigenlijk werk te helpen. PvdA-econoom Rick zekerheid open. Een alleenstaande

SPANNING JANUARI 2017 9 WAT DOEN BEDRIJVEN MET HUN GROEIENDE WINSTEN?

N NN N IN N

Brutowinst van bedrijven in miljard euro Nettowinst en brutowinst als indexcijfer Percentage van de productieopbrengst (index 2000 = 100) dat bedrijven uitbetalen als loon

A N IN N INSN

Bedrag dat bedrijven sparen als percentage Percentage van de productieopbrengst Winstuitkeringen in miljard euro van het nationaal inkomen dat wordt geïnvesteerd

Bron: De Argumentenfabriek in samenwerking met FNV. De cijfers zijn afkomstig van CPB en CBS© moeder in de bijstand – typische onvoldoende employable. Eigen schuld, outsider, volgens Van der Ploeg - wordt dus mag je blij zijn met een onderbe­ De precieze aanleiding voor de verplicht werk aan te nemen. Op deze taalde flexbaan. opkomst van flexwerk is moeilijk aan manier krijgt Paars inderdaad meer te geven, zegt Delsen. Hij schetst een mensen aan het werk, wat mede de BOEMERANG context van opkomend aandeelhou­ Dutch miracle verklaart. Maar waar in Lei Delsen is arbeidseconoom aan de derskapitalisme binnen een dominan­ 1970 vrijwel elke baan voltijd was, telt Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij te neoliberale ideologie, in de jaren nu één uur werk per week al om niet was een van de eerste economen die tachtig en negentig. In deze denklijn als werkloze geteld te worden. Onder – nog voor Paars aantrad – voor de wordt arbeid steeds minder als de werkenden zit dus een deel gevolgen van flexibilisering waar­ menselijk kapitaal gezien en steeds onvrijwillig in kleine, tijdelijke banen schuwde. Volgens zijn onderzoeken meer als koopwaar, die je zoekt voor met lage verdiensten – een vorm van geeft flexibiliteit misschien een winst de laagste prijs. Investeren in werkne­ verborgen werkloosheid. op de korte termijn, maar zet die zich mers kost geld, ook al kan scholing en op middellange termijn om in een zekerheid werknemers gemotiveerder Nog een term uit die tijd: employability: verlies. De boemerang van de en productiever maken. Rendement de inzetbaarheid van de werknemer. flexibiliteit, noemt Delsen dat.It haal je juist door in de arbeidskosten Die kan veelzijdiger worden via backfires, zegt hij in een gesprek op zijn te snijden. De toenemende invloed omscholing, bijscholing, en wat nu werkkamer. ‘Juist ook voor bedrijven. van aandeelhouders is hiervoor een ‘een leven lang leren’ wordt genoemd. Tijdelijke krachten moeten vaker belangrijke verklaring. Die zoeken Klinkt als: goed voor iedereen. De ingewerkt worden, en hebben een winst op de korte termijn, anders valkuil zit in het dwingende, de lagere productiviteit en een lagere halen ze het geld weg. paradigmawisseling. Er is geen motivatie dan vaste krachten. Ter macro-economische reden voor je aansturing en controle zijn niet-pro­ In de jaren negentig groeit de werkloosheid: je bent het zelf, want ductieve managementlagen nodig. economie weer volop, vooral in de Dat nog even los van de gevolgen voor dienstensector. Als gevolg van deze de werknemer, voor wie de psychologi­ nieuwe kijk op arbeid zit de forse sche impact van tijdelijke contracten banengroei in dit decennium vooral gelijk staat aan die van werkloosheid, in flexibel werk. Illustratief is de blijkt al uit een Britse studie uit 1989.’ Winkeltijdenwet, deel van de operatie

10 SPANNING JANUARI 2017 Marktwerking, Deregulering en zouden scheppen als ze maar genoeg jaargang, nr. 1, 1996. Wetgevingskwaliteit (MDW), van de winst maken. • Financieele Dagblad, 21 november 2016. Paarse kabinetten. Door de veel Eind jaren negentig berekent Van Ruimte voor hoger loon in handel, langere openingstijden groeit de Witteloostuijn precies dit: het Neder­ vervoer en horeca. https://fd.nl/ werkgelegenheid. Maar die zit bijna landse bedrijfsleven maakt volop winst, economie-politiek/1176544/dnb-ruimte- alleen maar in deeltijdwerk en flexibel maar saneert toch. De factor ‘arbeid’ voor-hoger-loon-in-binnenlands-gerichte- werk, terwijl het aantal vaste banen wordt zo efficiënt mogelijk ingericht, bedrijfstakken juist daalt. ten behoeve van de bedrijfswinst. De • Financieele Dagblad, 28 april 2016. anorexiastrategie, noemt hij dat. Al het Loonruimte veel groter dan gedacht. Nieuwe wetgeving damt de uitwassen vet wordt uit een bedrijf geknipt – naar https://fd.nl/economie-politiek/1149553/ in, maar creëert tegelijk weer nieuwe Japans voorbeeld. Dat drijft de loonruimte-veel-groter-dan-gedacht ‘gaten’. De Flexwet (1999) bepaalt beurskoers van het bedrijf op en kan • Financieele Dagblad, 8 december 2015. bijvoorbeeld dat een werknemer na zelfs een speculatie in gang zetten over Nederlandse flexibilisering is voorbode drie tijdelijk contracten een vast de toekomst ervan, waardoor er een voor Europa Interview met Guy Ryder, contract moet krijgen. Maar in plaats bubbel ontstaat. Voor een aandeelhou­ ILO. daarvan worden veel werknemers na der, puur op rendement gericht, is dit https://fd.nl/economie-politiek/1130663/ twee tijdelijke contracten ingeruild een perfect moment om te verkopen. nederlandse-flexibilisering-is-voorbode- voor een ander, en later weer aangeno­ Als de bubbel knapt en het bedrijf in voor-europa men op een tijdelijk contract: de de reële economie verder moet, leidt • Hans de Geus (2014). Het CPB, machtig draaideurconstructie. Logisch vergevorderde anorexia tot omvallen instituut met tunnelvisie. Follow the verklaarbaar, vanuit de neoliberale of overname. Vergelijkbaar met ‘zieke’ Money, 13 december 2014. https://www. kijk op arbeid als koopwaar en de banken in de Eurocrisis. ftm.nl/artikelen/het-cpb-machtig-insti- focus op kortetermijnwinst. Maar op tuut-met-tunnelvisie-longread. de lange termijn slecht voor de LAGELONENLAND • Merijn Oudenampsen (2016). De productiviteit en de innovatie van In 1997 brengt de WRR een rapport ideologische veren van Rick van onze economie, zegt Delsen. En uit waarin de mythe wordt doorgeprikt der Ploeg. slopend voor een steeds groter deel dat de technologische ontwikkeling https://merijnoudenampsen. van de bevolking, dat geen vast werk om flex vraagt. De auteurs vinden geen org/2016/05/15/de-ideologische-veren- kan vinden en zo in permanente enkel verband tussen beide variabelen. van-rick-van-der-ploeg/ onzekerheid leeft – zie over de Ook het verband tussen werkgelegen­ • Regeringsverklaring Kabinet Kok-I gevolgen hiervan het interview met heid en een flexibele arbeidsmarkt (1994-1998), 31 augustus 1994. Paul Verhaeghe in deze Spanning. gaat in rook op. “Anders dan velen https://www.parlement.com/9291000/d/ zouden denken, vertaalt meer winst rgvkkoki.pdf Delsen: ‘In Nederland zie je een nieuw zich niet altijd in meer omzet en meer • Sociaal Economische Raad (1987). fenomeen: deworking poor. Die hadden werkgelegenheid.” Volgens Witteloos­ Rapport Flexibiliteit van de Arbeids- we twintig jaar geleden nauwelijks. De tuijn, in 2000, blijkt uit OESO-cijfers markt en Werkloosheid. helft van de Nederlandse armen heeft dat een flexibele arbeidsmarkt niet tot https://www.ser.nl/~/media/db_advie- gewoon een baan. Nederland heeft meer werkgelegenheid leidt. “Een zen/1980_1989/1987/b08554.ashx relatief meer mensen met meer dan flexibele markt heeft enorme pieken • Ruud Vreeman (1984). Flexibele arbeid. één baan dan de VS ooit gehad heeft.’ en dalen. En als je dat over een periode Flexibilisering als vorm van herstruktu­ van dertig, veertig jaar bekijkt, (in rering van de arbeidsverhoudingen. ANOREXIA-STRATEGIE vergelijking met een meer vaste Tijdschrift voor Politieke Ekonomie, | Eind jaren negentig ontleedt de arbeidsmarkt), maakt het gemiddeld 8e jaargang, nr 2. econoom Arjen van Witteloostuijn de genomen geen moer uit.” http://www.tpedigitaal.nl/assets/ opkomende invloed van de aandeel­ static/8_2_Dec_84/Flexibele_arbeid_ houders op de factor arbeid in zijn Nederland gaat het qua prijzen niet Flexibilisering_als_vorm_van_herstruk­ boek De Anorexiastrategie. “Tien, winnen van China. De kracht van onze turer.pdf twintig jaar geleden hoorde je economie zit in kwaliteit en innovatie. • Peter Vermaas (2000). Hopen op een bedrijven helemaal niet over hun Juist een fixatie op kortetermijnwinst crisis. De Groene Amsterdammer, } aandeelhouders”, zegt hij hierover in en kostenbesparing, ondergraaft die 23 februari 2000. De Groene Amsterdammer in 2000. kracht op de lange termijn. Het wordt https://www.groene.nl/artikel/hopen- “Toen werd er alleen maar gesaneerd tijd om arbeid weer als productiefactor op-een-crisis als er problemen waren. Nu heb je te zien, niet alleen als kostenpost. • Wetenschappelijke Raad voor Regerings- bedrijven die stinkend rijk zijn, en beleid (1997). Patronen en economische toch saneren. (…) Het is heel normaal effecten van flexibiliteit in de Neder- dat een bedrijf zegt op een persconfe­ landse arbeidsverhoudingen. rentie: we hebben twintig procent Bronnen www.oapen.org/download?type= meer winst gemaakt dan vorig jaar en • Centraal Planbureau (2016). Macro document&docid=439587 er moet tien procent personeel uit.” Economische verkenning 2017. Precies in de lijn van Jan Marijnissens • Lei Delsen (1991). A-typische arbeidsrela- woorden, die in 1994 al de mythe ties en Overheidsbeleid in Europa. ontkrachtte dat werkgevers wel banen Sociaal Maandblad Arbeid, 46e

SPANNING JANUARI 2017 11 ALLEEN BEDRIJVEN WINNEN BIJ GROEI AANTAL ZZP’ERS

Tekst: Bart Linssen Foto: Gerard Til / Hollandse Hoogte©

Voor veel mensen is het zelfstan- vroeger mensen in dienst werden of scholing te regelen. Het verschil in dig ondernemerschap een genomen. Of zoals het CPB consta­ kosten tussen een zzp’er en een uitkomst. De grote toename van teert: “Een belangrijk deel van de werknemer is moeilijk te veralgemeni­ het aantal zzp’ers de afgelopen zzp’ers is qua werkzaamheden seren, maar door grote fiscale jaren heeft echter een schaduw- nauwelijks te onderscheiden van voordelen (de zelfstandigenaftrek en kant. Steeds meer mensen krijgen werknemers in loondienst.” Werkge­ de mkb-winstvrijstelling) schat het te maken met armoede en oneer- vers zien vooral een goedkoop CPB dit verschil op 15 tot 25 cent per lijke concurrentie, terwijl de alternatief. verdiende euro. Ook gemeenten overheid meer mensen moet hebben dit voordeel ontdekt, en opvangen met minder middelen. EEN GOEDKOOP ALTERNATIEF gebruiken het om te bezuinigen op de Goedkoop voor bedrijven, duur- Tussen 1996 en 2015 nam het aantal thuiszorg. Dit gebeurt bijvoorbeeld in koop voor de samenleving. zzp’ers toe van 330 duizend naar meer de gemeente Oude IJsselstreek, waar dan 800 duizend, en inmiddels is het zelfstandige alfahulpen na alle Kunstenaars en journalisten werken al miljoen bereikt. Deels zijn dit echte verzekeringen bijna twee euro per uur decennia als zelfstandige. Vroeger ondernemers, maar niet zelden minder verdiende dan het minimum­ noemde je deze mensen freelancer, concurreren de nieuwe zzp’ers met loon. een verwijzing naar de huurlingen werknemers – in een volstrekt Ten tweede kan een werkgever zzp’ers (vrije lansen) uit het boek Ivanhoe. ongelijke strijd. Voor de werkgever, die zeer flexibel inzetten. Als er tijdelijk Sinds begin deze eeuw heten zij zzp’er, nu ‘opdrachtgever’ wordt genoemd, minder werk is hoeven zzp’ers niet zelfstandige zonder personeel. Er zijn zijn er drie grote voordelen. betaald te worden, bij langere tijd veel nieuwe zzp’ers bijgekomen, minder werk kan men direct van ze af. bijvoorbeeld in de logistiek en de Ten eerste zijn zelfstandigen vaak Zelfstandigen zijn vaak van één of bouw, maar ook in de zorg en het goedkoper. Opdrachtgevers hoeven enkele opdrachtgevers afhankelijk, onderwijs. Anders dan vaak wordt geen sociale premies en verzekeringen terwijl er genoeg anderen zijn die hun gesteld, doen zij veelal werk waarvoor te betalen, en vaak ook geen werkplek werk kunnen overnemen. Door deze

12 SPANNING JANUARI 2017 scheve machtsverhouding is er vaak In sectoren waar het aantal zzp’ers BELASTINGDRUK ZZP’ERS geen ruimte om te onderhandelen. relatief hoog is, zoals de bouw, worden Veel zzp’ers hebben recht op zelfstandi- Zoals vrachtwagenchauffeur Bert het cao-verplichtingen steeds minder genaftrek. Zij mogen € 7.280 van hun winst stelt: “Kun je het niet voor hun prijs relevant. ‘Het feitelijk bereik van de voor belasting aftrekken, waardoor de doen, dan bellen ze een ander.” cao staat onder druk door de groei belastbare winst veel lager uitpakt. Dankzij Tot slot loopt de opdrachtgever geen van de flexibele schil’, constateert de mkb-winstvrijstelling mogen zij daar dan enkel risico. Zelfstandigen moeten Paul de Beer, directeur van het weer 14 procent van afhalen, voordat ze zelf maar beslissen of ze zich verzeke­ Wetenschappelijk bureau voor de hun belasting berekenen. Zelfstandigen ren tegen ziekte en arbeidsongeschikt­ Vakbeweging, De Burcht. Om de race hebben hierdoor een enorm belastingvoor- heid. Mocht iemand iets overkomen naar de bodem tegen te gaan zijn deel ten opzichte van werknemers. dan is zo een ander gevonden. Ook vakbonden begonnen om in cao’s hoeft de opdrachtgever amper te minimumtarieven voor zzp’ers vast te letten op arbeidsomstandigheden, stellen. Lang was onduidelijk of de WET DEREGULERING BEOORDELING zeker wanneer het werk op locatie rechter hiermee akkoord zou gaan. ARBEIDSRELATIES wordt uitgevoerd. Of, zoals PostNL Na jaren procederen heeft FNV Kiem Vorig jaar, nota bene op de Dag van de tegen koerier Jeroen zei, toen hij een belangrijke zaak bij de Europese Arbeid, werd de wet DBA ingevoerd. Het aangaf het werk niet meer aan te rechter gewonnen: wanneer er sprake idee was om zzp’ers meer zekerheid te kunnen: ‘Je zoekt het maar uit!’ is van schijnzelfstandigheid zijn geven: in plaats van achteraf zou voortaan minimumtarieven toegestaan. Een vooraf worden vastgesteld of er sprake ARBEID UITGESPEELD belangrijke overwinning, maar was van schijnzelfstandigheid of niet. Wanneer bedrijven kunnen kiezen wanneer schijnzelfstandigheid in Hiermee moest voorkomen worden dat tussen het inschakelen van werkne­ andere situaties niet wordt erkend, men achteraf allerlei boetes kreeg en mers en zzp’ers, maken werknemers moet de vakbond nieuwe manieren toelages moest betalen. Veel bedrijven vaak geen schijn van kans. Ook het verzinnen om de krachten te bunde­ vonden de nieuwe wet echter zo onduide- belangrijkste wapen van de arbeiders, len. ‘Werknemers, zzp’ers uitzend­ lijk dat ze besloten geen risico te nemen gezamenlijke organisatie van hun krachten en buitenlandse krachten en mensen gewoon in dienst te nemen. De belang, komt door deze ontwikkeling worden tegen elkaar uitgespeeld’ VVD schrok hier zo van dat men snel onder druk te staan. Zelfstandigen aldus FNV-vicevoorzitter Ruud Kuin. besloot de wet voorlopig niet meer na te mogen zich door het mededingings­ Zolang hier geen verandering in leven. recht niet verenigen. Zij worden komt, heeft het grootkapitaal vrij spel. gezien als ondernemer, dus is er sprake van kartelvorming als zij onder­ MEER PROBLEMEN, linge afspraken maken over bijvoor­ MINDER MIDDELEN beeld minimumtarieven. Ze staan met De verplaatsing van werk naar betalen, zijn zelfstandigen tot 45 cent werknemers op de werkvloer, maar zelfstandigen zorgt ook voor proble­ goedkoper uit. Het belastingvoordeel voor minder loon en met minder men bij de fiscus. Een van de redenen wordt vaak verantwoord met het inspraak. Samen actievoeren is dat bedrijven zzp’ers zo goedkoop argument dat hun ondernemerschap verboden. Wanneer een groot deel kunnen inschakelen is dat zelfstandi­ zou leiden tot banen en innovatie. In van de werkvloer uit zzp’ers bestaat, gen veel minder belasting hoeven te de praktijk geldt dit slechts voor een wordt het voor werknemers lastiger betalen dan werknemers. Voor elke kleine minderheid. Het CPB stelt: om een goede cao af te sluiten. euro die werknemers aan de fiscus “Voor de meeste zzp’ers is geen

CHAUFFEUR BERT MALESTEIN ze weten wat ze aan me hebben. Steeds arbeidsongeschiktheid. De premies zijn meer bedrijven komen terug van de wel veel te hard gestegen, terwijl het ›› Hoe lang werk je al als chauffeur? ‘Oostblokkers’. Zij zien in dat ze bij mij wel uitgekeerde bedrag bij ziekte of ‘Ik zit al dertig jaar op de wagen. Ik zou waar voor hun geld krijgen. Maar mijn arbeidsongeschiktheid niet toeneemt. Ik graag weer meerdere auto’s en personeel vrachtwagen gaat nog maar een jaar mee, ken gelukkig geen chauffeurs die door hebben, ook omdat het in mijn aard zit om dus ik kijk nu goed naar de ontwikkelingen een ongeval arbeidsongeschikt zijn mensen te helpen. Maar tenzij je meer dan in de sector. Gaat het goed, dan koop ik er geraakt. Maar ik vind het wel een kwalijke 20 werknemers hebt, is dat niet interes- nog een wagen bij en ga ik nog een paar zaak dat wanneer je zestig uur in de sant, want de tarieven in de sector zijn jaar door. Blijft het zoals het nu is, dan is dit week werkt en arbeidsongeschikt raakt, gewoon te laag. De hele transportsector is de laatste vrachtauto en dan stop ik ermee. je in de bijstand terecht komt en verder doorgeslagen, de klok draait gewoon de Probleem is wel dat als ik nu stop, dat ik nergens op kunt terugvallen. Waarom verkeerde kant op. Opdrachtgevers bellen dan voor 1.500 euro in de maand thuis zit, heb je als werknemer wel een arbeids­ je op en zeggen: “Doe je het voor mijn prijs? wat bepaald geen vetpot is. En mijn ongeschiktheidsverzekering, en kan er Zo niet, dan bellen we een ander.” pensioen gaat alleen nog maar omlaag.’ via de wet niet zoiets geregeld worden voor zzp’ers?’ ›› Hoe zorg je dat je aan werk komt? ›› Ben je goed verzekerd? ‘Transportbedrijven schakelen mij in omdat ‘Ik ben al sinds het begin verzekerd tegen

SPANNING JANUARI 2017 13 FIGUUR 1. AANTAL ZZP’ERS NAAR OMVANG WINST EN GEBRUIK KOERIER JEROEN DANIELS ZELFSTANDIGENAFTREK ›› Hoe ben je als zelfstandige begonnen? Winst uit onderneming Totaal % Zelfstandigen aftrek % geclaimed ‘Mijn vrouw werkte al jaren bij de post. Toen haar werkgever failliet ging vroeg men: “Wil Kleiner dan 0 98.800 15 39.700 40 je niet voor jezelf beginnen? Kun je een leuk 0-5000 121.400 18 33.000 27 centje mee verdienen.” Nou, dat konden wij goed gebruiken in onze situatie, met een 5000-10.000 68.200 10 44.700 66 gezin en schulden. We moesten wel snel 10.000-20.000 107.900 16 91.800 85 beslissen, want anders hadden ze wel een paar andere. De beslissing was snel 20.000-40.000 141.900 21 133.600 94 genomen, maar eigenlijk wel vrij ondoor- 40.000-60.000 71.200 11 68.600 96 dacht. 60.000-80.000 28.600 4 27.400 96 Je zegt trouwens ‘zelfstandige’, maar bij de 80.000-100.000 13.400 2 12.700 95 post ben je helemaal niet zelfstandig. Zij 100.000 of meer 24.300 4 22.300 92 bepalen alles. Bovendien werk je alleen voor hen. Meer tijd heb je ook niet. En je Totaal 675.700 100 473.800 70 kunt ook niet stoppen, want dat levert altijd financiële problemen op, bijvoorbeeld met

Bron: SER 2010, op basis van gegevens van de Belastingdienst© het leasen van je wagen. Dus wanneer de tarieven weer eens omlaag gaan, is het slik- ken of stikken.’ duidelijke reden aanwijsbaar waarom tevens op hogere toeslagen vergeleken zij maatschappelijke meerwaarde met werknemers met eenzelfde bruto ›› Je bent noodgedwongen gestopt , hebben ten opzichte van werknemers.” inkomen”, aldus het CPB. Het verschil waar ging het fout? Ook geeft het Planbureau aan dat de betreft netto 200 miljoen minder ‘Het begon met pijn. Eerst herstelde ik ’s overgrote meerderheid niet van plan inkomsten in 2015, met de verwach­ avonds, maar na een tijdje begon ik elke is om personeel aan te nemen. ting dat dit bedrag in de toekomst morgen met twee ibuprofen. Het ging van Wanneer er geen sprake is van gaat oplopen. kwaad tot erger. Op een gegeven moment stimuleren van innovatie en het herstelde ik niet meer, en hielpen de creëren van banen, is het belasting­ De macro-economische effecten van pijnstillers ook niet meer. In de zomer, toen voordeel voor zzp’ers niet anders dan verdere verschuiving van de opbrengt de schoolboeken kwamen, ging het een subsidie voor werkgevers op van arbeid naar winst krijgt steeds helemaal fout. Ik zei nog dat het niet ging, flexibele arbeid. meer aandacht. De Nederlandse Bank waarop de reactie was: “Je zoekt het maar Minder belastinginkomsten, dat vormt heeft afgelopen jaar op verschillende uit!” een directe bedreiging voor de momenten een lans gebroken voor het Nu heb ik letterlijk geen poot meer om op betaalbaarheid van belangrijke sociale verhogen van de lonen. Onlangs te staan. Bij de post kon ik vertrekken. voorzieningen, zoals de AOW. Deze stelde DNB in een publicatie dat in Vervanging regelen mocht ook, maar voor wordt voor ongeveer 70 procent sectoren waar relatief veel zzp’ers het tarief dat zij bieden is dat onmogelijk. Ik gefinancierd door het eerste deel (box werken, de lonen achterblijven was niet verzekerd tegen arbeidsonge- 1) van de inkomstenbelasting. Maar vergeleken met andere sectoren. Dit schiktheid, want dat kost duizenden euro’s de helft van de zzp’ers verdient zo heeft negatieve gevolgen voor de per jaar. Voor ons is dat onbetaalbaar.’ weinig dat ze geen of weinig belasting binnenlandse bestedingen, terwijl die betalen. Ook bouwen veel zzp’ers geen juist de motor waren achter de ›› Wat vind je van de flexibilisering? extra pensioen op, met als belangrijk­ economische groei van afgelopen jaar. ‘De grote bedrijven bezuinigen op deze ste reden dat hun tarieven daar te laag manier een hoop kosten en zijn dan van alle voor zijn. Dit vergroot de kans op DE OPLOSSING risico’s af. Maar na jaren hard te hebben armoede bij pensioen. In Chili De VVD ziet in de toename van het gewerkt en mijn schulden afbetaald te hebben dit soort pensioenproblemen aantal zzp’ers geen probleem, maar hebben, moet ik nu weer een beroep doen er al toe geleid dat zelfstandigen meer juist een oplossing. Voor de vraag hoe op de bijstand, met dubbel zoveel pensioenverplichtingen hebben grote bedrijven nog meer winst schulden. Dat is wel heel erg wrang.’ gekregen. kunnen maken, maar ook hoe Tegenover de relatief lage bijdrage (lokale) overheden nog meer kunnen aan de collectieve voorzieningen, staat bezuinigingen. De verplaatsing van dat zelfstandigen hier wel bovenge­ arbeid van werknemers naar zelfstan­ voordeel van zzp’ers blijven, zal de middeld veel gebruik van maken. Het digen kent eigenlijk maar één race naar de bodem voortduren. verschil zit met name in de inkomens­ winnaar, en dat zijn de werkgevers. afhankelijke toeslagen, en de aftrek­ Zolang werknemers en zzp’ers geen Om dit te tegen te gaan moet de posten die zelfstandigen mogen gezamenlijk front vormen, is het overheid het speelveld tussen werkne­ hanteren. “Hierdoor hebben zelfstan­ onwaarschijnlijk dat daar verandering mers en zzp’ers gelijktrekken. Voor digen eerder recht op toeslagen en in komt. En zolang de spelregels in het zelfstandigen zouden pensioenvoor­

14 SPANNING JANUARI 2017 FIGUUR 2. AANDEEL EN VERHOUDING FLEXWERKERS EN ZZP'ERS PER SECTOR AANDEEL EN VERHOUDING FLEXWERKERS EN ZZP’ERS PER SECTOR in procenten, vierde kwartaal 2015 Flexibel ZZP 0 10 20 30 40 50 60 Cultuur, sport, recreatie

Landbouw, bosbouw, visserij

Horeca

Overige dienstverlening

Verhuur en overige zakelijkediensten

Advisering en onderzoek

Bouwnijverheid

ICT

Groot- en detailhandel

Vervoer en opslag

Onderwijs

Zorg

Industrie

Verhuur/verkoop onroerend goed

Financiële instellingen

Overheid Bron: CPB, op basis van gegevens Eurostat, CBS, OESO©

zieningen en ziekte- en arbeidsonge­ tijd moet het fiscale gat tussen Geraadpleegde bronnen schiktheidsverzekeringen toegankelij­ werknemers en zelfstandigen worden • www.cpb.nl/publicatie/position-paper- ker of verplicht moeten worden geslecht. De keuze voor het onderne­ tbv-ibo-zelfstandigen-zonder-personeel gemaakt. Voor kleine bedrijven merschap moet een eerlijke zijn, in • www.rijksoverheid.nl/documenten/ moeten onredelijke risico’s worden plaats van een manier om minder rapporten/2013/03/18/onderzoek-pen- weggenomen, bijvoorbeeld door een belasting te betalen. sioen-van-zelfstandigen groter deel van de doorbetaling bij • www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht- ziekte collectief te regelen. Tegelijker­ en-archief/dnbulletin-2016/dnb348373. jsp

SCHADUWKANT VAN ZZP nog betaald moesten worden. Al jaren PostNL werken en langlopende verplichtin- Gemeente Oude IJsselstreek strijden zij samen met SP en FNV voor een gen hebben, kunnen zij geen nee zeggen. Sinds 2012 bezuinigt de gemeente Oude normale baan. Door een geheime deal met de belasting- IJsselstreek tonnen op de thuiszorg. Om dit dienst werd deze praktijk jarenlang voor elkaar te krijgen werden contracten Voor meer info: sp.nl/ZJk getolereerd. Inmiddels hebben veel met zorginstanties opgezegd en werd koeriers zich verenigd via SubcoPartners, thuishulp voortaan aangeboden via een PostNL die hun belangen behartigd. Met acties en eigen Alfabureau. Werknemers konden zich De pakketjes van PostNL worden rechtszaken gaan zij schijnzelfstandigheid daar aanbieden, maar dan wel als zzp’er. grotendeels bezorgd door zzp’ers, maar tegen en proberen ze betere vergoedingen Veel goedkoper voor de gemeente, maar van zelfstandigheid is helemaal geen te krijgen. veel slechter voor de alfahulpen. Zij kregen sprake. PostNL stelt zeer gedetailleerde voortaan nog maar een vergoeding van € eisen, bijvoorbeeld over de bus en kleding. Voor meer info: uitzending Zembla ‘Baas in 12.50 per uur, waarvan ook reiskosten, Regelmatig verlaagt PostNL de tarieven, eigen bus’, sp.nl/ZJZ verzekeringen, pensioen en belastingen maar omdat veel koeriers alleen voor

SPANNING JANUARI 2017 15 ALFRED KLEINKNECHT ‘FLEXWERK IS VOORTZETTING VAN LOONMATIGING MET ANDERE MIDDELEN’

Tekst: Tijmen Lucie Phil Nijhuis / Hollandse Hoogte©

Al in de jaren negentig uitte in dit geval lonen, kunstmatig hoog reren. Dat kostte heel veel banen en econoom Alfred Kleinknecht houdt. Een echte neoliberaal zou veel bedrijven gingen over de kop. forse kritiek op het toen nieuwe daarom het liefst een mededingings­ Volgens onze berekeningen is de modeverschijnsel flexibilisering. waakhond op de vakbonden af willen loonmatiging al vóór Wassenaar 1982 In een rapport voor de WRR sturen. Mijn tegenargument is dat de begonnen. De vakbonden voelden al ontkrachtte hij een aantal mythes neoklassieke theorie geen goede eind jaren zeventig nattigheid, over flex. Zijn centrale stelling: innovatietheorie heeft. Veel van wat zij waardoor hun reële looneisen flexibilisering leidt vooral tot lage aan beleidsaanbevelingen verkondigt achterbleven bij de groei van de lonen en is slecht voor arbeids- pakt negatief uit voor innovatie – en productiviteit. Het akkoord van productiviteit en innovatie. Wordt een tekortschietende innovatie gaan Wassenaar heeft dus formeel beves­ er inmiddels meer naar hem we vervolgens in onze portemonnee tigd wat feitelijk al aan de gang was. geluisterd? voelen.’ Flexwerk is overigens gewoon voortzetting van loonmatiging met ››Economen die kritisch zijn op de ››Wat is uw visie op de intrede van andere middelen. Uit loonvergelijkin­ flexibilisering van de arbeidsmarkt, flexibiliteit in de Nederlandse gen blijkt dat flexwerkers lagere zeggen vaak dat de arbeidsmarkt economie? uurlonen krijgen dan (vergelijkbare) geen ‘markt’ is. Ronald Dekker ‘De opkomst van diverse soorten mensen met een vaste baan. Boven­ schreef: “Om van marktwerking te flexwerk is min of meer het spiegel­ dien kun je flexwerkers makkelijker kunnen spreken moet er sprake zijn beeld van de omvang van de werkloos­ lozen als er minder werk is. Het risico van een homogeen product, vrije heid. Tot ongeveer 1973 was de van tijdelijk minder opdrachten ligt toetreding, een groot aantal aanbie- werkloosheid erg laag, en gaat daarna dan bij de flexwerkers. ders, een groot aantal vragers en van in Europa structureel omhoog. En volledige informatie.” Hij stelt dat dan groeit ook het flexwerk. In die zin In dit verband wil ik graag nog iets arbeid geen homogeen product is en werkt de arbeidsmarkt overigens wel anders kwijt. Op rechts had men de dat vraag- en aanbodkant niet als een echte markt: vraag en aanbod brutaliteit om een oude theorie van kosteloos volledige informatie van bepalen de prijs. Bij een overschot aan Karl Marx nieuw te verpakken. Marx elkaar hebben. In welke opzichten is werkzoekenden gaan (vroeg of laat) of stelt dat de omvang van het industriële de arbeidsmarkt voor u wel of niet te de lonen en/of de arbeidsvoorwaar­ reserveleger de machtsverhoudingen analyseren als een ‘markt’? den omlaag. tussen kapitaal en arbeid wezenlijk ‘Dekker heeft gelijk: in veel aspecten Ik ben er overigens niet van overtuigd bepaalt. Rechts heeft intussen kun je de arbeidsmarkt niet vergelij­ dat in Nederland de ‘globalisering’, doorgezet dat we niet meer naar ken met de markt voor appels en ‘de Japanse uitdaging’, van wezenlijke ‘volledige’ werkgelegenheid moeten peren. De neoliberalen vinden invloed was op de werkgelegenheid. willen streven, maar naar een gepast niettemin dat die arbeidsmarkt door Het CPB vond zelfs dat ‘globalisering’ niveau van ‘natuurlijke’ werkloosheid. ‘structurele hervormingen’ zodanig in Nederland een, weliswaar heel Een ‘gepast niveau’ van ‘natuurlijke’ moet worden ingericht, dat hij zo kleine, nettowinst aan banen heeft werkloosheid is hoog genoeg om dicht mogelijk bij het ideaal van een opgeleverd. Bovendien zijn de voldoende concurrentie om schaarse perfecte markt komt. Ze willen dan welvaartswinsten uit internationale banen te waarborgen. In Duitsland is vooral het ontslagrecht versoepelen, handel en kapitaalverkeer ongelijk bijvoorbeeld berekend dat een de uitkeringen versoberen en de verdeeld: hoger geschoolden hebben ‘natuurlijke’ werkloosheid van 6.7 macht van vakbonden verminderen – er meestal voordeel van; laaggeschool­ procent de factor arbeid voldoende of ze afschaffen. De vakbond is in hun den hebben eerder nadeel. disciplineert om hoge looneisen (en visie een kartelorganisatie die prijzen, In Nederland is de werkloosheid vanaf daarmee inflatie) tegen te houden. midden jaren zeventig extra hard Centrale banken hebben de taak om gestegen door de Hollandse Ziekte: in naam van inflatiebestrijding de door massale aardgasexport raakte de werkloosheid hoog genoeg te houden gulden overgewaardeerd, waardoor door op tijd de rente te verhogen, de internationaal georiënteerde zodat geen ‘oververhitting’ van de industrie niet meer goed kon concur­ conjunctuur kan plaatsvinden.

16 SPANNING JANUARI 2017 Bij lage productiviteitsgroei is de koek die we kunnen verdelen kleiner.

Interessant is dat de theorie van hoge werkloosheid hetzelfde geldt? ››Welke rol heeft het CPB gespeeld bij ‘natuurlijke’ werkloosheid wel Wat er bij vakbonden en PvdA ook erg het rijp maken van de geesten voor prominent in de economische ingehakt heeft is het verhaal van de verdere flexibilisering? Welke leerboeken staat, maar dat men met ‘dreiging door de globalisering’. Als argumenten kun je daarvoor aandra- uitingen in de media terughoudend is. econoom erger ik me keer op keer aan gen? Het zou immers verwarring bij de allerlei beweringen omtrent ‘globalise­ ‘Ten eerste het al genoemde argument vakbonden kunnen stichten: enerzijds ring’, meestal uit de mond van dat ook op de arbeidsmarkt de wet van wil men ze graag vertellen dat ze aan mensen die nog nooit een goed vraag en aanbod moet gelden: bij een loonmatiging moeten doen omwille leerboek Internationale Economie aanbodoverschot moeten de prijzen van meer werk, anderzijds moet je hebben doorgewerkt. Een mooi omlaag. nuanceren dat de werkloosheid ook voorbeeld is de documentaire ‘De Ten tweede kun je uit hun jaargangen­ weer niet te laag mag worden, want Flexmens’ van de VPRO uit 2006. De modellen afleiden wat loonmatiging dat is slecht voor de economie... Volgt documentaire levert geen economi­ en goedkoop flexwerk tot gevolg u me nog?’ sche analyse, maar roept wel beelden heeft: minder snelle vervanging van op die je bang maken. Zo van: straks oude, minder productieve, jaargangen ››Hoe verklaart u dat sociaaldemocra- moet jij met miljoenen Indiërs om je van kapitaalgoederen door nieuwe en ten en (een groot deel van) de baan concurreren. En in India productievere. Daaruit volgt dat vakbeweging meegingen in het hebben ze geen WAO, AOW, WW, loonmatiging leidt tot minder verhaal dat flexibilisering goed zou bijstand en andere ‘linke hobby’s’ die productiviteitsgroei en meer werkgele­ zijn voor de werkgelegenheid? arbeid duur maken. Ze tonen een genheid: minder robots en daardoor ‘Binnen het neoklassieke paradigma jonge Indiase vrouw die 24 uur per meer handjes. Beide voorspellingen kun je ijzersterk argumenteren: als er dag, 7 dagen per week door haar baas zijn uitgekomen. Zo heeft Nederland door een recordoogst erg veel appels kan worden opgepiept; er staat bijvoorbeeld een veel geringere op de markt komen, dan moet de prijs gelukkig een flexibele oppas klaar. verspreiding van robots dan andere omlaag, anders blijf je met onverkoch­ Voor wie eens een kundig tegengeluid rijke landen. Daar staat dan een leuke te appels zitten. Waarom zou je niet wil horen: lees het boek van Paul banengroei tegenover. Maar let op: bij roepen dat voor een arbeidsmarkt met Krugman, De borreltafel economie.’ lage productiviteitsgroei is ook de

SPANNING JANUARI 2017 17 Ik hoop dat men ››Ziet u een verband tussen de schrikken van de mogelijkheid dat ze managementcultuur waar steeds bijvoorbeeld bij een burn-out twee zelfs op rechts meer werknemers mee te maken volle jaarsalarissen kwijt kunnen zijn, krijgen, en de behoefte om zelfstan- zonder dat daar productie tegenover nog eens beseft dig zonder baas aan de slag te gaan? staat. Ten vierde moet je voor tijdelijke dat men met ‘Jazeker. We hebben vastgesteld dat in en andere flexcontracten een hogere flexibele Angelsaksische arbeidsmark­ WW-premie innen. Mensen met flexibilisering ten de relatieve omvang van de flexcontracten komen immers veel zichzelf in de managementbureaucratieën in vaker in de WW terecht. Pas dus het bedrijven ruim dubbel zo groot is als principe toe dat de vervuiler betaalt!’ knie schiet.’ in het oude Europa. Ook in Neder­ land zijn de managementlagen fors ››Wat zou de agenda van de vakbond gegroeid, parallel aan de groei van moeten zijn? het flexwerk. We zitten intussen in de ‘Zoals ik al aangaf is een gelijk internationale kopgroep. Dikke speelveld nodig tussen werknemers, managementlagen zijn gekristalli­ zzp’ers en overige flexkrachten. En de seerd wantrouwen. Ze scheppen niet vakbeweging zou zich sterk moeten alleen hoge overheadkosten. Ze zijn maken voor arbeidstijdverkorting om koek die we kunnen verdelen kleiner. ook vervelend voor creatieve mensen. het industriële reserveleger te Geen wonder dus dat bezuinigingen Het is dan ook niet vreemd dat veel verkleinen. Als de werkloosheid daalt, in de publieke sector een vast ritueel mensen met goede ideeën hun ei in hebben de mensen met slechte banen zijn geworden. Dat het neoliberalisme bestaande bedrijven niet kwijt kunnen meer kans om betere voorwaarden te een groeiende groep werkende armen en dan voor het zelfstandig onderne­ eisen. En niet vergeten: de loonkosten schept. En dat het reële modale merschap kiezen – met alle risico’s van kunnen best omhoog, want er is de salaris, wat de meeste Nederlanders dien.’ afgelopen veertig jaar veel herver­ verdienen, heel weinig gestegen is: deeld van arbeid naar kapitaal. Je nog geen 3 procent, uitgesmeerd over ››Wat zouden volgens u effectieve kunt dus best arbeidstijdverkorting 35 jaar!’ maatregelen zijn om werkgevers ertoe eisen met behoud van loon. Als je dat te bewegen om meer mensen in vaste niet nationaal doet, dan kan het nog ››Hoe is het publieke debat over dienst te nemen? steeds op bedrijfsniveau. In de flexibilisering in Duitsland verlopen? ‘Je moet een gelijk speelveld creëren, financiële sector moeten nu duizen­ Zijn er parallellen te trekken met de zodat de vaste baan kan concurreren den mensen eruit. Waarom eis je niet Nederlandse context of juist niet? met flexbanen. Ten eerste moet je de een dertigurige werkweek voor ‘Ik zie veel parallellen. De argumenta­ belastingprivileges van zzp’ers iedereen, bijvoorbeeld bij de Rabo­ tie voor de Hartz-hervormingen afschaffen (de zelfstandigenaftrek en bank? In Zweden wordt op dit (bedacht door de commissie onder de mkb-winstvrijstelling), of gewone moment met 6-urige werkdagen leiding van oud-Volkswagendirecteur werknemers dezelfde lastenverlichting geëxperimenteerd. Peter Hartz, –red.) die werden doorge­ geven. Ten tweede moet je ervoor voerd onder de sociaaldemocratische zorgen dat flexibele krachten even­ ››U bekritiseert al twintig jaar de bondskanselier Gerhard Schröder die goed verzekerd zijn en pensioen flexibilisering van de arbeidsmarkt. van 1998 tot 2005 aan de macht was, opbouwen als vaste krachten. Hier­ Heeft u het idee dat er nu meer liep analoog aan die in Nederland. voor heeft een ambtelijke werkgroep naar u geluisterd wordt door beleid- Mensen moeten geprikkeld worden eind 2015 goede voorstellen gedaan smakers? om zich op de arbeidsmarkt aan te (‘Eindrapport IBO Zelfstandigen ‘Mijn verhaal over loonmatiging bieden, bijvoorbeeld door het zonder personeel’, –red.). Alleen, de begrijpen ze in Nederland niet; elders versoberen van sociale voorzieningen. VVD hield het tegen. Ten derde moet in Europa wel. Dat is een cultureel Ontslag moet soepeler en contracten je de doorbetaling bij ziekte anders probleem. Maar mijn kritiek op moeten flexibeler, dan nemen regelen, want kleine bedrijven flexibilisering spreekt hier wel in bedrijven mensen makkelijker in bredere kring aan. Bij de vakbond dienst. Verlaag de lonen aan de begint men te beseffen dat flexibilise­ onderkant, dan vinden laaggeschool­ ring – en vooral de vele zzp’ers – hun den makkelijker werk, enzovoort. En machtspositie ondergraaft. Ik vond het resultaat ook: vooral meer banen het ook goed dat minister Asscher ten voor werkende armen en een dramati­ Alfred Kleinknecht is emeritus hoogleraar minste een poging heeft ondernomen sche daling van de groeivoeten van de Economie. Van 1994 tot 2013 was hij om flex terug te dringen. Uit mijn Duitse arbeidsproductiviteit, want hoogleraar Economie, eerst aan de VU in onderzoek blijkt dat flexibilisering van door de grote pool aan laaggeschool­ Amsterdam, later aan de TU Delft. Sinds arbeid weliswaar loonkosten bespaart, den die zich goedkoop en flexibel 2013 is hij gastonderzoeker bij de maar wel ten koste gaat van innovatie aanbieden, loont het veel minder om Hans-Böckler-Stiftung, het wetenschappe- en productiviteit. Ik hoop dat men in arbeidsbesparende en productivi­ lijk bureau van de vakbeweging in zelfs op rechts nog eens beseft dat teitsverhogende technologie te Düsseldorf. Daarnaast is hij gastonderzoe- men met flexibilisering zichzelf in de investeren.’ ker bij de Università degli Studi di Perugia. knie schiet.’

18 SPANNING JANUARI 2017 Foto: Mats van Soolingen / Hollandse Hoogte© Hollandse / Soolingen van Mats Foto: ‘UNIVERSITEITEN DRAAIEN OP VRIJWILLIGERS’

Tekst: Sandra Beckerman

304 maanden, oftewel ruim Na profvoetballers hebben weten­ Onderzoek (NWO). De derde 25 jaar. Zo lang werkte natuur- schappers het vaakst een tijdelijke geldstroom bestaat uit projectgeld dat kundige André Linnenbank in aanstelling, zo beweerde filosoof komt van zowel publieke als private tijdelijke dienst bij het Amster- Martijntje Smits – overigens zelf instellingen. dams Medisch Centrum. Altijd op werkzaam op een flexcontract. dezelfde plek, maar via trucs ook Profvoetballers hebben altijd een Sinds de eeuwwisseling is de over­ altijd op flexcontracten. Linnen- tijdelijke aanstelling, bij de universi­ heidsbijdrage aan universitair bank won er een bijzondere tair medewerkers geldt dat voor 60 onderzoek gedaald van 2 miljard naar wedstrijd mee. De nummer twee procent, aldus Smits. NRC Handels­ 1,7 miljard euro. Het aandeel vaste was 303 maanden flexibel in blad controleerde deze bewering in de financiering van de overheid – de dienst, de nummer drie 276 rubriek ‘Factcheck’ en concludeerde eerste geldstroom – neemt af. Om een maanden. Het lijken absurde dat deze waar is. Met de kleine steeds groter deel van het geld vindt incidenten, maar niets is minder toevoeging dat kelners en barperso­ concurrentie plaats. Daar komt bij dat waar. neel met 66 procent aan flexcontrac­ veel financiers van tweede en derde ten nog net iets hoger scoren. geldstromen, zoals commerciële De wedstrijd die Linnenbank zo bedrijven, alleen investeren in ‘glansrijk’ heeft gewonnen was WAT IS ER AAN DE HAND? wetenschap als de universiteit zelf ook georganiseerd door Platform Hervor­ Universiteiten krijgen geld via drie bijdraagt. Dus een steeds groter deel ming Nederlandse Universiteiten zogenoemde geldstromen. De eerste van het geld uit de eerste geldstroom (H.NU). Als protest tegen flexibilise­ geldstroom komt direct vanuit de over­ gaat op aan het meebetalen aan ring loofde H.NU een prijs uit voor de heid. De tweede geldstroom is geld onderzoek uit de tweede en derde wetenschapper die het langst op waarvoor onderzoeksvoorstellen geldstroom. Dit wordt ook wel tijdelijke contracten voor een universi­ moeten worden gedaan, vaak bij matching genoemd. Maar liefst 70 teit werkte. diezelfde overheid via de Nederlandse procent van de eerste geldstroom gaat Organisatie voor Wetenschappelijk hieraan op. Er blijft zodoende steeds

SPANNING JANUARI 2017 19 minder geld over om mensen in vaste die geen werknemer zijn maar Marijtje Jongsma, voorzitter van de dienst te nemen. Immers, hoe minder bursaal. In plaats van loon krijgen ze VAWO, vakbond voor de wetenschap: vaste financiering, hoe minder vaste een beurs. Veel zekerheden die ‘Voor goed onderzoek en goed contracten. Tussen 1995 en 2012 werknemers hebben, zoals pensioen­ onderwijs is continuïteit nodig. Dat verdubbelde het percentage flexwer­ opbouw, hebben zij niet, terwijl ze wel gaat een stuk lastiger als iedereen kers van 20 naar 40 procent; en zelfs hetzelfde werk doen. maar een paar jaar blijft.’ De continuï­ 60 procent als promovendi worden teit van de opleiding is soms slechts in meegerekend. Ellen ter Gast stelt daarom in een handen van een paar mensen. Er is opiniestuk in de Volkskrant dat vaak een hiaat in het onderwijs en in WAT ZIJN DE CIJFERS? “Nederlandse universiteiten draaien de formatie en er is geen doorlopende Zestig procent van de wetenschappers op vrijwilligerswerk”. Wetenschappers lijn voor studenten. Je ziet dat de op de universiteit heeft een flexcon­ maken veel meer uren dan waarvoor koppeling tussen onderwijs en tract. Aan de top van de universiteit, ze betaald worden. Ter Gast: “De uren onderzoek steeds meer wordt losgela­ onder hoogleraren en universitair die een docent maakt om zijn ten. hoofddocenten valt het aantal vakgebied bij te houden of te overleg­ flexwerkers mee. Slechts 4 tot 5 gen met vakgenoten – kortom alles De flexibilisering van de wetenschap procent van hen heeft een tijdelijk wat valt onder de noemer ‘professio­ is ook slecht voor de wetenschapper contract. Van de universitair docenten nele ontwikkeling’ – komen volledig zelf. Wanneer je jarenlang – tot wel 25 heeft echter 31 procent een tijdelijk voor rekening van de werknemer. Dat jaar – geen vast contract hebt, ben je contract. Van het overig onderwijzend geldt ook voor de tijd die hij nodig veroordeeld tot een onzeker bestaan. personeel geldt dat voor 56 procent. heeft om colleges voor te bereiden. Een huis kopen en een gezin starten is Het aantal uren dat een docent dan zoveel moeilijker. De onzekerheid Er zijn grote verschillen tussen de daarvoor in rekening mag brengen, en hoge werkdruk kunnen ook stress universiteiten. Op de Erasmus staat in geen verhouding tot de en ziekte veroorzaken. Door de Universiteit heeft bijvoorbeeld 72 praktijk.” De wel betaalde uren liggen onzekere positie is het lastiger om procent van de universitair docenten volgens Ter Gast te laag. “Waar ik werk kritisch te zijn. Formeel en informeel en andere docenten een tijdelijk is het uurtarief voor docenten hebben wetenschappers steeds minder contract. Op de TU Delft is dat maar maximaal 45 euro. Bij de Kamer van te zeggen. Ook kan het zorgen voor 6,5 procent. Ook zijn er verschillen Koophandel verklaren ze je voor gek. integriteitsproblemen. Een tijdelijk tussen mannen en vrouwen. Meer dan Met dat uurtarief kun je nooit een contract en onzekere positie maken de helft van de gepromoveerde pensioen opbouwen en een arbeidson­ het bijvoorbeeld voor wetenschappers vrouwelijke wetenschappers is in geschiktheidsverzekering financie­ lastiger om nee te zeggen tegen tijdelijke dienst. Bij mannen heeft ren.” ongewenste druk van opdrachtgevers ‘maar’ 35 procent een tijdelijk om data of conclusies aan te passen. contract. Voor een deel komt dit WAT ZIJN DE GEVOLGEN? Commercialisering en flexibilisering doordat ouderen vaker een vast De huidige financiering zet de leiden tot WC-Eendwetenschap. Dat is contract hebben en de groep oudere wetenschap onder druk. Er is steeds wetenschap waarbij de conclusies werknemers uit veel meer mannen minder ruimte voor langdurig, verdacht veel lijken op reclame voor dan vrouwen bestaat. Maar ook onder fundamenteel en onafhankelijk de opdrachtgever. ‘Wij van WC-Eend de jongere wetenschappers hebben onderzoek. Juist dit onderzoek heeft adviseren WC-Eend.’ U kent de slagzin vrouwen vaker dan mannen een in het verleden vaak gezorgd voor wel. flexibel contract. grote doorbraken. Er is nu te veel focus op korte onderzoeksprogram­ WAT VINDEN WETENSCHAPPERS? Achter de percentages schuilt nog veel ma’s, waardoor de wetenschap Het protest tegen de vele flexcontrac­ meer onzekerheid. Dit komt voort uit vluchtig wordt. Ook ontstaat grote ten groeit. Het eerder genoemde gesjoemel met de Flexwet en knutsel­ ongelijkheid. Steeds meer geld gaat Platform Hervorming Nederlandse contracten. Docenten die vanwege de naar steeds minder wetenschappers. Universiteiten (H.NU) en de Vakbond Flexwet niet nog een tijdelijk contract Een kleine groep van 10 procent voor de wetenschap (VAWO) voerden mogen krijgen, wordt bijvoorbeeld beschikt over meer dan 60 procent er actie tegen, net als de FNV en gevraagd als zzp’er verder te werken. van het geld voor vrij onderzoek. De platform Science in Transition. In Dat komt de universiteit goed uit, top 30 procent van de aanvragers 2015 werd eerst het Bungehuis en omdat ze risico’s zoals loondoorbeta­ ontvangt 86 procent van al het geld. vervolgens het Maagdenhuis, be­ ling bij ziekte bij de docent zelf De overige 70 procent moet het dus stuursgebouw van de Universiteit van neerlegt. Ook geven universiteiten doen met 14 procent van alle midde­ Amsterdam, zes weken lang bezet. De contracten van 5 jaar. Die tellen niet len. Om steeds meer geld moet actie werd ondersteund door studen­ mee als tijdelijk contract, maar zijn geconcurreerd worden en daarmee ten en docenten van verschillende het natuurlijk wel. Daarnaast komt het gaat veel tijd verloren. Wetenschap­ actiegroepen, zoals De Nieuwe Univer­ voor dat werknemers slechts voor een pers zijn wel tot een derde van hun siteit, HumanitiesRally en ReThink. dag een vast contract krijgen. Tot slot tijd kwijt aan hun zoektocht naar Belangrijkste kritiekpunt was het zoge­ worden tijdelijke banen nog onzeker­ financiering, zo blijkt uit onderzoek naamde rendementsdenken, waarbij der gemaakt. Zo zijn er promovendi van de Volkskrant. De slagingskans is de universiteit als een commercieel echter laag: tussen de 11-15 procent. bedrijf wordt gezien. Al vanaf het

20 SPANNING JANUARI 2017 Foto: acthief SP De verandering moet juist ook van de universiteiten komen.

begin van de protesten was er de eis De vermarkting van de universiteit Geraadpleegde bronnen van minder flexcontracten en meer moet worden gestopt. De SP wil dat de http://www.volkskrant.nl/binnenland/ zekerheid voor docenten en mede­ overheid meer investeert in weten­ zorg-in-de-universitaire-wereld-de-weten- werkers. schap. Ook wil zij dat een groter deel schapper-als-flexwerker~a3733455/ van de financiering vast wordt, zodat Dat deze eis breed gesteund wordt, er minder geconcurreerd hoeft te https://blendle.com/i/nrc-handelsblad/ blijkt ook wel uit onderzoek van de SP. worden. De helft van het geld dat nu na-profvoetballers-hebben-wetenschap- Voor ons onderzoek ‘Wetenschappers naar de tweede geldstroom gaat, moet pers-het-vaakst-tijdelijke-aanstellingen/ aan het woord’ spraken we 977 naar de eerste geldstroom. Daarmee bnl-nrc-20150401-1483481 wetenschappers. Het overgrote deel komt er geld beschikbaar voor van de respondenten (74 procent) langdurig, fundamenteel en onafhan­ http://www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/ geeft aan af te willen van de vele kelijk onderzoek. Ook komt er zo geld article/detail/3512770/2013/09/20/ flexcontracten. Ruim 83 procent van vrij voor het vast aannemen van Vele-flexwerkers-op-universiteit-hollen-de- de deelnemers wil meer vaste aanstel­ personeel. De SP wil het aantal wetenschap-uit.dhtml lingen voor wetenschappelijk perso­ flexwerkers maximeren tot 20 http://www.trouw.nl/tr/nl/4556/Onderwijs/ neel. Veel respondenten vinden dat procent. article/detail/3904270/2015/03/15/ het hoge aantal flexcontracten leidt Flexwerk-nekt-de-geleerde.dhtml tot kapitaalvernietiging. Te veel Politieke verandering is echter niet flexibele werknemers leidt tot verlies genoeg. De verandering moet juist http://www.volkskrant.nl/opinie/zzp-ers-in- van talent, kennis en ervaring, terwijl ook van de universiteiten zelf komen. hoger-onderwijs-worden- juist die zaken het belangrijkste Zij moeten willen investeren in goed uitgebuit~a4419570/ kapitaal van de universiteit vormen. onderzoek, goed onderwijs en goed werk voor academici. Voor die https://www.sp.nl/sites/default/files/1_ WAT NU? verandering is nog veel strijd van wahw_1.pdf Het is tijd dat wetenschap weer stabiel onderop nodig. De SP draagt daar wordt. Daarvoor is politieke wil en graag haar steentje aan bij. verandering nodig.

SPANNING JANUARI 2017 21 ASSCHER EN ARBEIDSMIGRATIE Minister Asscher doet nu als lijsttrekker voor de PvdA voorkomen alsof hij de visie van de SP op arbeidsmigratie deelt. ‘De SP en ik hebben hier hetzelfde doel, namelijk zorgen dat Nederlanders niet worden weggecon- curreerd door arbeiders die kunstmatig goedkoper zijn. Dat is volkomen onrechtvaardig,’ aldus Asscher. Feit is dat hij als minister niets heeft gedaan tegen verdringing en uitbuiting. Zijn argument was altijd dat er in Europa afspraken gemaakt moesten worden, maar daar is niets van terecht gekomen. Niet zo vreemd wanneer je bedenkt dat zijn partij, de PvdA, zich de afgelopen 20 jaar in debatten over de uitbreiding van de EU nooit sterk heeft gemaakt voor regulering van arbeidsmigratie.

GROOTSCHALIGE ARBEIDSMIGRATIE DRUKT LONEN

Tekst: Tijmen Lucie Foto: Peter Hilz / Hollandse Hoogte©

Het openstellen van de grenzen Met ingang van 1 mei 2007 is de kije, Slovenië, Hongarije en Polen tot voor Midden- en Oost-Europese tewerkstellingsvergunning voor de EU – waarschuwde toenmalig werknemers, een kleine tien jaar werknemers uit Midden- en Oost- SP-Tweede Kamerlid Jan de Wit voor geleden, heeft geleid tot ont- Europese landen afgeschaft. Voordien een ruimere toelating van nieuwe wrichting in de landen van hadden ze een vergunning nodig om arbeidsmigranten in een opiniestuk in herkomst en verdringing, uitbui- hier legaal te kunnen werken. Die de Volkskrant. Hij stelde dat hen hier ting en onderbetaling hier. De SP werd alleen afgegeven als er in laten werken zonder ze dezelfde wil malafide uitzendbureaus in de Nederland geen geschikte werkne­ rechten te geven als Nederlandse ban doen en werkvergunningen mers gevonden konden worden voor werknemers, niet alleen een nieuwe invoeren voor werknemers uit een vacature. Tijdens het voorafgaan­ onderlaag van tweederangs burgers Midden- en Oost-Europa. de debat over het openstellen van de creëert, maar ook zorgt voor oneer­ grenzen in 2004 stelde toenmalig lijke concurrentie op de arbeidsmarkt Het openstellen van de grenzen voor VVD-staatssecretaris Van Hoof dat met Nederlandse werknemers, Midden- en Oost-Europese arbeidsmi­ jaarlijks maximaal 10 duizend werklozen en gedeeltelijk arbeidson­ granten heeft met name in sectoren werknemers uit Midden- en Oost- geschikten. als de bouw, tuinbouw, wegtransport Europa naar Nederland zouden en voedingsindustrie geleid tot komen. In 2005 waren dat er echter al UITTOCHT GESCHOOLDE verdringing en uitbuiting. Malafide ruim 50 duizend en de Sociaal ARBEIDSKRACHTEN uitzendbureaus en werkgevers hebben Economische Raad schat het huidige De Wit wees daarnaast op de gevolgen vrij spel gekregen om vooral Oost- aantal arbeidsmigranten uit Midden- voor Midden- en Oost-Europese Europese werknemers via dubieuze en Oost-Europa op 340 duizend. landen wanneer juist die mensen constructies voor een karig loon te Polen vormen met 150 duizend de hierheen zouden komen die deze werk te stellen. Hierdoor worden grootste groep (CBS). landen het hardst nodig hebben om werknemers tegen elkaar uitgespeeld hun economie op te bouwen. Hij en dalen de lonen en verslechteren de De SP is vanaf het begin kritisch vreesde voor een uittocht van hoogge­ arbeidsomstandigheden. Nederland geweest over de arbeidsmigratie uit schoolde arbeidskrachten. Dat deze loopt door fiscale constructies naar Midden- en Oost-Europese landen. Al vrees terecht was constateerde schatting 1,5 miljard euro aan in januari 2004 – dus nog voor de SP-Tweede Kamerlid Paul Ulenbelt belasting- en premie-inkomsten mis. toetreding op 1 mei van Estland, tijdens zijn bezoek aan Polen in 2007 Letland, Litouwen, Tsjechië, Slowa­ toen de tewerkstellingsvergunning

22 SPANNING JANUARI 2017 voor Poolse werknemers net was sectoren als transport, (tuin)bouw en het vrije verkeer van werknemers afgeschaft. Uit gesprekken die hij daar productie en uitbuiting door malafide regelt, aangepast moeten worden. voerde met diverse betrokkenen blijkt uitzendbureaus en werkgevers. Oost-Europese landen zullen daar dat er in verschillende sectoren, zoals Tegelijkertijd hebben bedrijven in de naar verwachting niet mee akkoord de bouw en ICT, tekorten zijn aan landen van herkomst een tekort aan gaan, omdat zij de export van hun praktisch en theoretisch geschoold geschoolde arbeidskrachten en werknemers niet willen tegenhouden. personeel als gevolg van de grootscha­ groeien veel kinderen op zonder vader Toch zal minister Asscher naar lige arbeidsmigratie naar onder of moeder. SP-leider Emile Roemer Brussel moeten om hiervoor te andere Nederland. Naast de tekorten vatte het bondig samen: ‘Nog altijd pleiten. Desnoods moet Nederland op de arbeidsmarkt, heeft de arbeids­ zijn een half miljoen Nederlanders op eenzijdig het verdrag overtreden en migratie ook nadelige gevolgen gehad zoek naar werk. Veel buitenlandse tewerkstellingsvergunningen invoe­ voor de kinderen, de familiebanden werknemers uit onder andere ren. en de sociale samenhang in Polen. De Oost-Europa worden via slinkse wegen Om een einde te maken aan malafide ontwrichting van de samenleving in uitgebuit, ver weg van hun familie, en uitzendbureaus, zul je de manier de herkomstlanden is voor de SP – tewerkgesteld voor een hongerloontje. waarop zij nu geld verdienen aan naast uitbuiting en verdringing van Ze wonen regelmatig in oude volkswij­ banden moeten leggen. In de eerste werknemers – altijd een belangrijke ken, met veel te veel mensen in een plaats door de vergunningsplicht voor reden geweest om tegen het openstel­ slecht onderhouden woning, met uitzendbureaus, die in 1998 als len van de grenzen voor arbeidsmigra­ overlast tot gevolg. En de overheid onderdeel van de Flexwet is afge­ tie te zijn. loopt naar schatting anderhalf miljard schaft, weer in ere te herstellen. Bij aan belasting en premie per jaar mis. een grove overtreding of het meer­ UITBUITING EN VERDRINGING De enige winnaars? Bedrijven en maals overtreden van de wet kan de Sinds 2004 heeft de SP via onderzoe­ uitzendbureaus wiens verdienmodel vergunning worden ingetrokken. De ken, manifestaties, moties, actieplan­ gebouwd is op uitbuiting.’ verantwoordelijke persoon krijgt nen en zelfs een parlementair daarna nooit meer een vergunning. In onderzoek consequent aandacht ZEGGENSCHAP TERUG de tweede plaats door de fiscale gevraagd voor de problemen met Wil je werkelijk iets doen aan de mogelijkheden om een buitenlandse arbeidsmigratie uit vooral Oost-Euro­ problemen rondom de grootschalige werknemer minder te betalen dan een pese landen, die zich zowel hier als in arbeidsmigratie uit Midden- en Nederlandse werknemer te schrappen de landen van herkomst voordoen. Oost-Europa, dan zul je weer tewerk­ (A1-verklaring en ET-regeling). Gelijk De komst van veelal zeer goedkope stellingsvergunningen in moeten loon voor gelijk werk moet altijd het arbeidskrachten en schijnzelfstandi­ voeren en malafide uitzendbureaus in uitgangspunt zijn. Tot slot moet gen uit Oost-Europa heeft geleid tot de ban moeten doen. Om weer flexwerk fors duurder worden druk op de lonen en arbeidsvoorwaar­ zeggenschap te krijgen over wie hier gemaakt en moeten payrollconstruc­ den, een toename van flexcontracten, komt werken uit Midden- en Oost- ties waar uitzendbureaus fors aan verdringing van werknemers in Europa zal het Europese verdrag dat verdienen verboden worden.

10-PUNTENPLAN SP TEGEN VERDRINGING, UITBUITING EN ONDERBETALING 1. Nederland moet weer zeggenschap krijgen over wie hier komt 6. We trekken 25 miljoen uit om het aantal inspecteurs bij de werken uit Midden- en Oost-Europese landen. Daarom arbeidsinspectie uit te breiden. Hierdoor kunnen ruim schrappen wij het vrij verkeer van werknemers uit deze landen. driehonderd extra inspecteurs in dienst worden genomen. Werkgevers moeten weer een vergunning aanvragen voor het 7. We maken koppelverkoop bij het aangaan van een arbeids- tewerkstellen van werknemers uit Midden- en Oost-Europese overeenkomst, zoals huisvesting en een zorgverzekering, landen. onmogelijk. 2. Malafide uitzendbureaus doen wij in de ban door invoering van 8. Werkgevers krijgen de plicht om arbeidsmigranten de een vergunningsplicht. Een grove overtreding van de wet of het Nederlandse taal te laten leren. Onder werktijd en op kosten meermaals overtreden van de wet heeft het intrekken van de van de werkgever. vergunning tot gevolg. De persoon die verantwoordelijk is voor 9. Constructies waarbij belasting en sociale premies in het land het uitzendbureau krijgt daarna nooit meer een vergunning. van herkomst kunnen worden betaald in plaats van in het land 3. We maken flexibele arbeid duurder dan vaste arbeid door de waar iemand werkt (A1-verklaring) maken we onmogelijk. WW-premie te verhogen. De opbrengsten hiervan gebruiken Hiervoor passen we Europese verdragen aan. Lukt dit niet dan we om vast werk goedkoper te maken door de WW-premie te regelen we het nationaal. Ook de regeling waardoor het verlagen. brutoloon van een werknemer gebruikt mag worden voor 4. Niemand werkt nul uren in de week. Daarom verbieden wij het nettovergoedingen, zoals huisvesting en vervoer (ET-regeling), gebruik van nuluren contracten. schrappen we. 5. Payrollbedrijven worden door werkgevers gebruikt als middel 10. De arbeidsinspectie krijgt de bevoegdheid om maximale om onder hun verantwoordelijkheid uit te komen. Werknemers boetes op te leggen indien een werkgever of opdrachtgever zijn hier het slachtoffer van. Daarom verbieden wij de payroll- gelijk werk voor gelijk loon niet naleeft (artikel 8 WAADI). constructies.

SPANNING JANUARI 2017 23 CENTRAAL PLANBUREAU: FLEXIBILISERINGSPROFEET TOT INKEER?

Tekst: Eduard van Scheltinga Foto: Peter Hilz / Hollandse Hoogte©

Geen ander kapitalistisch land Terwijl er vele onderzoeken zijn naar flexwerk “voor een betrekkelijk groot heeft een economisch bureau met flexibilisering, baseert het CPB zich deel voor rekening van zwakkere zoveel politieke invloed als het daarbij vooral op één daarvan. Dit is groepen op de arbeidsmarkt’ komen”. Nederlandse Centraal Planbureau. bij navraag door het CPB bevestigd. (CPB 2016, p. 3) Het CPB oordeelt dat Het Centraal Planbureau neemt Het gaat om de studie Employment flexwerkers driemaal zo veel risico invloedrijke politieke standpunten Protection, Technology Choice, and Worker lopen op armoede en werkloosheid als in en het rekent partijprogramma’s Allocation van Eric Bartelsman, Pieter werkers met een vast contract. Nadat en voorstellen door. Maar welke Gautier en Joris de Wind. Zij onder­ jarenlang de flexibiliseringsprofeet te keuzes maken de economen van zochten de correlatie tussen een zijn geweest, lijkt het Centraal het CPB waar het gaat om flexi­ aantal riskante ICT-projecten en de Planbureau tot inkeer gekomen. Maar bilisering van arbeid? flexibiliteit van arbeid. Het blijkt dat je moet nooit te vroeg juichen. Laten er in landen met betere ontslagbe­ we kijken naar hun aanbevelingen. Een duidelijk voorbeeld van het scherming minder riskante ICT-pro­ standpunt van het CPB staat in de jecten worden uitgevoerd. Dit zegt Het Centraal Planbureau stelt drie doorrekening van het SP-verkiezings­ echter weinig over economische groei, dingen voor. Oneigenlijk gebruik van programma in 2012. In Keuzes in Kaart laat staan over banen. Het Centraal flexwerk stoppen, vaste contracten schrijft het Centraal Planbureau over Planbureau negeert hierbij onderzoe­ minder vast maken en sociale het voorstel om de versobering van ken van bijvoorbeeld Alfred Klein­ zekerheid uitbreiden naar flexwerkers. ontslagbescherming terug te draaien knecht. Daaruit komt naar voren dat Behalve het tweede punt klinken deze het volgende: “Het niveau van werkers in vaste dienst juist productie­ voorstellen niet gek, maar dan staat ontslagbescherming voor vaste ver zijn dan flexwerkers. er: “Om extra instroom in sociale contracten neemt volgens de OESO- regelingen te voorkomen, is flanke­ indicator toe. Hierdoor komt op de TOT INKEER rend beleid nodig.” (CPB 2016, p. 4) lange termijn het niveau van de Niet zo lang geleden publiceerde het De collectieve lasten mogen volgens productiviteit 0,5 % lager uit.” (CPB Centraal Planbureau een nieuwe het Planbureau niet stijgen, dat zou 2012, p. 152) Oftewel, meer flexibilise­ analyse over flexibilisering van arbeid. slecht zijn voor de werkgelegenheid. ring van arbeid betekent in de Het lijkt op het eerste gezicht of het Daar komt de neoliberale aap uit de doorrekening van het Centraal Planbureau in Flexibiliteit op de mouw. Het CPB wil flexwerkers een Planbureau meer economische groei. arbeidsmarkt van gedachte is veran­ beetje meer sociale zekerheid geven, Weigert een partij mensen op te derd. Zouden ze dan toch iets van maar wel ten koste van mensen met zadelen met onzekerheid, dan wordt Kleinknecht gelezen hebben? In het een vast contract. En het doet als dat in de doorrekening bestraft met rapport staat: “Op economische voorstel dat werkers met een vast een lager groeipercentage. gronden valt niet te zeggen welk contract makkelijker ontslagen aandeel flexibele arbeidsrelaties in de kunnen worden en hun sociale beroepsbevolking wenselijk is.” (CPB zekerheid verminderd wordt. Het is 2016, p. 3) En zelfs dat de nadelen van dezelfde tactiek die D66 gebruikt om mensen wijs te maken dat die partij flexwerk wil aanpakken, terwijl ze arbeid juist nog flexibeler maakt. Het is flex met flex bestrijden.

Literatuur • Bartelsman, Eric J. Gautier, Pieter A. Wind, Joris de (2010). Employment Protection, Technology Choice, and Worker Allocation. Tinbergen Institute (https://papers.ssrn.com/sol3/papers. cfm?abstract_id=1592162) • CPB (2016). Keuzes in Kaart 2013-2017. • CPB (2016). Flexibiliteit op de arbeids- markt. • Geus, Hans de (2014). ‘Voor vernieu- wing heb je flexibilisering nodig.’Follow the Money (https://www.ftm.nl/artikelen/ CPB wil flex met flex bestrijden interview-met-eric-bartelsman)

24 SPANNING JANUARI 2017 PAUL VERHAEGHE: ‘WE ZIJN SOCIALE DIEREN, WE HEBBEN DE ANDER NODIG’ Tekst: Eduard van Scheltinga Foto: Nynke Vissia

De neoliberale maatschappij ››Wat doet flexibilisering met Sinds de jaren tachtig is er dan ook in maakt ons ziek, betoogt de mensen? versneld tempo een verandering in de Belgische klinisch psycholoog en ‘Flexibilisering is een verbloemde veelvoorkomende psychische aandoe­ psychoanalyticus Paul Verhaeghe. uitdrukking om aan te geven dat ningen. Met de opkomst van het Op ons werk worden we als bazen kunnen beslissen over wanneer neoliberalisme zien we vooral veel concurrenten tegen elkaar ze iemand nodig hebben, hoe lang ze persoonlijkheidsstoornissen in opgezet; dat nemen we mee iemand nodig hebben, waarvoor ze combinatie met angst en depressie.’ naar huis. Daardoor verdwijnt iemand nodig hebben – om vervol­ onze onderlinge verbondenheid, gens te zeggen: ‘Dank u wel en tot de ››Wat waren voor het neoliberalisme wat gevolgen heeft voor de volgende keer.’ Flexibilisering is een dan veelvoorkomende psychische gezondheid. mooi woord om aan te duiden dat aandoeningen? mensen te verbruiken grondstof zijn. ‘Bij het maatschappijmodel dat we tot Paul Verhaeghe deed onderzoek naar Dit geeft ons een enorme onzeker­ pakweg de jaren zeventig hadden, was de samenhang tussen neoliberalisme heid. Het bevordert in eerste instantie er vooral sprake van neurosen. Dat en psychische aandoeningen. Wie we angst. De angst van: heb ik volgende kwam voort uit het permanent zijn ontlenen we aan onze omgeving. maand nog een baan? Hoe lang zal ik onderdrukken van verlangens, wat van Een andere economie zou ons daarom in dit bedrijf kunnen werken? Heb ik je geëist werd door de strikte normen erg goed doen, zo kunnen we stellen wel zicht op een goede zorgverzeke­ van het maatschappijmodel.’ op grond van zijn studies. Een goede ring? Dat zit er ook aan te komen als reden om met hem te gaan praten we het Amerikaanse marktmodel voor ››Heeft stress een rol in de veelvoor- over zijn diagnose van onze samen­ de zorg nog verder volgen. De stap van komende ziekten die we onder het leving. angst naar depressie is niet zo groot. neoliberalisme zien?

SPANNING JANUARI 2017 25 'Alle mensen die buiten de boot vallen zijn maar afval'

inderdaad ziek van stress, maar die ‘In het neoliberalisme worden twee ziekte kan allerlei vormen aannemen. correcte beschrijvingen van de mens De verhoogde cortisol- en adrenali­ omgebogen tot iets wat op zijn zachtst neniveaus komen neer op een gezegd bedenkelijk en zelfs bedrei­ alarmfase van het lichaam. Daarbij gend is. Het eerste kenmerk is de moet je je voorstellen dat alle syste­ maakbaarheid van de mens. Wij zijn men in het rood staan tot er ergens zeer sterk maakbaar, omdat we een een zekering doorbrandt. Dat kan ontzettend groot aanpassingsvermo­ overal gebeuren.’ gen hebben. Wat hebben neoliberalen daarvan gemaakt? Als de mens ››Wat zegt de wijze waarop psychische maakbaar is, dan moet iedereen het Paul Verhaeghe is als hoogleraar aandoeningen behandeld worden kunnen maken. Dan is iedereen Psychoanalyse en Klinische Psychologie over onze samenleving? auteur van zijn eigen succes of verbonden aan de Universiteit van Gent. In ‘Steeds meer heerst de overtuiging dat mislukking. Dus als je het niet maakt, 2012 brak Verhaeghe bij het grote publiek psychische en psychiatrische aandoe­ is het je eigen schuld. Dan heb je foute door met zijn boek Identiteit. Daarin ningen te maken hebben met keuzes gemaakt of heb je niet genoeg beschrijft hij hoe neoliberale ideologie de hersenafwijkingen die een genetische je best gedaan. Bovendien wordt in sociale aard van mensen onderdrukt en basis hebben. Daar is wetenschappe­ het neoliberalisme de maakbaarheid egoïsme aanwakkert. In 2015 verscheen lijk gezien geen enkel bewijs voor, dat uitsluitend professioneel economisch zijn boek Autoriteit. Een studie naar het zegt de psychiatrie zelf. Tegelijkertijd bekeken. Het volstaat niet dat je een verval van traditionele autoriteit, waarbij gaat men ervan uit dat de behande­ goede musicus wordt, je moet er ook macht voor autoriteit in de plaats komt. ling gericht moet zijn op de individu­ heel veel geld mee verdienen. Anders ele patiënt. Want het is de individuele telt het niet mee. De tweede beschrij­ patiënt die een hersenafwijking heeft ving is dat de mens een hypercompeti­ opgelopen. Dat vind ik nogal een tief wezen is. De mens gaat voortdu­ dramatische ontwikkeling. Het is rend in competitie met anderen. Ook namelijk vrij duidelijk dat de stijging dat is juist. We behoren tot de sociale in persoonlijkheidsstoornissen te zoogdieren en die zijn competitief. maken heeft met veranderingen in de Maar de fout van het neoliberale samenleving. Dus moeten we de model is dat ze dit reduceert tot hét ‘Vrijwel elke ziekte kan het gevolg zijn patiënten niet alleen als individuen kenmerk van de mens. Ze negeert dat van stress, van lage rugpijn tot een beschouwen, maar ook als onderdeel we ook sociale zoogdieren zijn en een psychiatrische stoornis. Het medisch van een groep.’ hoge mate van groepsfunctioneren en mechanisme daarvoor snappen we vrij solidariteit in ons hebben. goed. Stress is de reactie van ons ››Als we onze samenleving anders lichaam op een bedreiging. Die inrichten en mensen minder in Het sociaaldarwinistische van het bedreiging kan fysiek zijn, zoals de onzekerheid duwen, zouden we dan neoliberalisme zit in het combineren hond die mensen aanvalt. Maar kan een verandering in de veelvoorko- van die twee beschrijvingen: de ook veel vager zijn: de werkomgeving mende ziekten zien? maakbaarheid in de betekenis van het die zodanig veeleisend is dat we er niet ‘Zonder twijfel. Dat weten we op moeten maken en het hypercompeti­ aan kunnen voldoen. De lichamelijke grond van onderzoek. Geef mensen tieve. Volgens neoliberalen is het een reactie op de bedreiging is het meer autonomie op de werkvloer, laat natuurlijk gegeven dat degene die in verhogen van bepaalde hormonen: ze zelf over een aantal dingen de maatschappelijke competitie boven cortisol en adrenaline. Dat is een beslissen, ga meer in de richting van komt drijven de beste is. Een soort gezonde reactie, want het stelt ons in horizontale netwerken van coöperatie­ survival of the strongest, waarbij de staat tot een vechtende of een ven en je ziet twee dingen. In de eerste sterkste degene met het meeste geld is. vluchtende reactie: fight or flight. Het plaats dat de arbeidstevredenheid Zij stellen dat dit is goed voor de probleem is dat de oorzaken van toeneemt en ten tweede dat het samenleving. We zouden dan betere stress, zeker de sociaaleconomische bedrijf meer winst maakt.’ diensten en producten krijgen. Alle factoren, niet weggaan. Het cortisol- mensen die buiten de boot vallen – en adrenalineniveau blijft daardoor ››In uw boek Identiteit noemt u het dat wordt dan wat minder luid gezegd chronisch hoog. Daardoor wordt onze neoliberalisme de nieuwste mutatie – zijn eigenlijk maar afval. Die zouden immuniteit en weerstand minder en van het sociaaldarwinisme. Wat het in de natuurlijke strijd toch niet zijn we vatbaarder voor allerlei hebben die twee met elkaar te gehaald hebben. infectieziektes. We worden dus maken? Wetenschappelijk gezien is dat onzin.

26 SPANNING JANUARI 2017 Als je naar Darwin kijkt, gaat het niet ››Wat is het verschil tussen autoriteit mensen die in die ideologie geloven en over de survival of the strongest, zoals in en macht? zich erachter scharen. Ik denk ook dat het neoliberale model, maar over ‘Hiervoor heb ik inspiratie opgedaan dit voor de oorspronkelijke bedenkers survival of the fittest. Dat wil zeggen: zij bij de Duitse filosofe Hannah Arendt. het geval was. Het huidige neolibera­ die zich het beste kunnen aanpassen. De functie van macht en autoriteit is lisme dient zich echter niet meer aan Het sociaaldarwinisme kwam voor het het regelen van de sociale verhoudin­ als ideologie, maar als realiteit. Get real, eerst op begin vorige eeuw, met als gen tussen mensen. Als die verhoudin­ de mens zit nu eenmaal zo in elkaar, culminatiepunt de nazi’s en de gen geregeld worden op grond van wordt er gezegd. Daarbij is geen sprake rassentheorie. Het verschijnt nu autoriteit – dit komt misschien wat van zinverlening en dat leidt tot opnieuw. Maar men let wel op om die verrassend over – dan komen ze op cynisme of een burn-out.’ term te gebruiken, want men weet dat vrijwillige basis tot stand. Als ze die term taboe is.’ geregeld worden op grond van macht, ››Neoliberalisme brengt voor velen bestaansonzekerheid. Wat doet het met de samenleving als zoveel mensen onzeker van hun bestaan zijn? ‘Dat is een pijnlijk verhaal. De beroem­ 'De verbondenheid wordt stuk gemaakt' de uitspraak van Margaret Thatcher is profetisch geworden. Ze zei: ‘There is no such thing as society, there are only individuals’. Doordat het neolibera­ ››Welk gedrag moedigt een neolibe- is het op basis van gedwongen lisme de realiteit gedurende een aantal rale samenleving in mensen aan? onderwerping. decennia bepaald heeft, is die uit­ ‘Het hypercompetitieve. Je moet Als het gaat om autoriteit, heeft spraak ook werkelijkheid geworden. steeds concurreren met anderen, iemand gezag over iemand anders op Wij zijn eigenlijk een verzameling maar ook met jezelf, met je eigen grond van een derde externe bron. individuen die voortdurend met elkaar ideaalbeeld. Het is wel een heel arm Autoriteit heeft dus een drieledige moeten concurreren. Daardoor wordt ideaalbeeld, dat afhangt van succes structuur. Een groep mensen waarin het natuurlijke sociaal netwerk dat alleen in kwantitatieve termen de verhoudingen zijn geregeld op vernietigd. Een van de belangrijkste wordt uitgedrukt. Bij een universiteit grond van autoriteit, erkent gezamen­ problemen vandaag de dag is dat zoveel publicaties, op Facebook zoveel lijk iets dat buiten hen ligt. Dat is een mensen zich erg eenzaam voelen. Dan likes, altijd meer van hetzelfde. verhaal waar ze geloof aan hechten en heb ik het niet over mensen die Daardoor krijgen we een ontzettende zin aan ontlenen. Dat kan religie zijn, nauwelijks sociaal contact hebben. versnelling, maar geen fundamentele maar het is ook vaak een ideologie. Op Dan heb ik het over mensen die een verandering. Dat zie je ook op politiek grond daarvan kan de groep iemand gezin hebben, of een druk sociaal niveau. Om de zoveel tijd krijgen we autoriteit toekennen. We zijn dan leven, maar zich wel ontzettend wel nieuwe regeringen, maar of deze bereid om ons min of meer vrijwillig eenzaam voelen. Zij kunnen de ander het accent wat linkser of wat rechtser te onderwerpen aan de gewoontes en niet vertrouwen. Dat komt omdat ze leggen, ze doen exact hetzelfde. Ze regels die in dat systeem zitten. Macht voortdurend moeten concurreren met laten zich door multinationals tegen is veel eenvoudiger. Macht is gewoon die ander. De verbondenheid wordt andere landen uitspelen. Regeringen dat de een (financieel) sterker is dan stuk gemaakt. Maar we zijn sociale zijn alleen maar bezig met het de ander, waardoor de ander naar de dieren, we hebben de ander juist verstevigen van de concurrentiepositie pijpen van de een moet dansen. Dat is nodig. van hun land, door bijvoorbeeld de wijze waarop het neoliberalisme telkens weer de vennootschapsbelas­ zich aandient. Dat heeft niets te Je ziet dat er een enorme verruwing is ting te verlagen.’ maken met zinverlening.’ gekomen in de onderlinge verhoudin­ gen en een forse stijging van het ››U stelt in uw boek Autoriteit dat het ››Kan neoliberalisme wel zin verlenen wantrouwen in elkaar. Dat heeft ook te dwingende effect van neoliberale aan mensen? maken met het verdwijnen van de normen en waarden vooral met macht ‘Het essentiële van zinverlening is dat traditionele autoriteit. De reactie te maken heeft en niet zozeer met je minstens met drie moet zijn. Als je daarop is een toename van de regelge­ autoriteit. Wat bedoelt u daarmee? met z’n drieën een gemeenschappelijk ving. Hoe minder autoriteit, hoe meer ‘Neoliberalisme presenteert zich niet project opzet of een gemeenschappe­ behoefte aan regels, hoe groter het meer als ideologie. Het presenteert lijk ideaal hebt, kun je daar zin aan wantrouwen. Het is echter geen goed zich als realiteit. There is no alternative, ontlenen. Maar het neoliberalisme zet idee om een maatschappij te baseren wordt er gezegd. Als je niet wilt volgen, ons allemaal tegen elkaar op als op sociale angst. De uitdaging waar wij dan hang je. Zo worden neoliberale concurrenten. Dan wordt het zeer voor staan is om na te denken over een normen en waarden opgelegd. Dat is moeilijk om met z‘n drieën samen te nieuwe basis voor autoriteit en over geen vrijwillige onderwerping op basis komen voor een gemeenschappelijk hoe die kan functioneren.’ van autoriteit, dat is pure macht.’ project. Je kunt niet uit alleen jezelf zinverlening halen. Dat is waanzin. Het neoliberale als ideologie kan inderdaad wel zin verlenen, voor de

SPANNING JANUARI 2017 27 VIJF KEER WINNEN VAN FLEX!

Tekst: Sandra Beckerman Foto's: archief SP

De afgelopen jaren is de flexibili- verdeeld en worden soms zelfs tegen meeste mensen willen gewoon sering van de arbeidsmarkt elkaar opgezet of uitgespeeld. ‘Voor zekerheid en werk dat loont.’ Batter­ toegenomen. Nederlandse jou tien anderen’ is een veel gehoorde man vocht en won in de strijd tegen wetgeving en Europese regels uitdrukking. onzekerheid. Hij werkte als uitzend­ hebben de loonkosten onder druk kracht bij draad- en kabelfabriek gezet. Deregulering heeft het De afgelopen jaren is het protest tegen Draka in Emmen. Daar viel op dat mede mogelijk gemaakt dat de flexibilisering van de arbeidsmarkt uitzendkrachten hetzelfde werk bedrijven gaan zoeken naar toegenomen. deden, maar niet hetzelfde loon mogelijkheden om de loonkosten De positie van werknemers is door kregen uitbetaald. Ook deelden de zo laag mogelijk te krijgen. flexibilisering verzwakt, maar flexkrachten niet mee in de winstuit­ Vakbondsbestuurder Masja tegelijkertijd is terugvechten wel kering, kregen ze geen dertiende Zwart: ‘Er zijn zoveel flutbanen. degelijk mogelijk gebleken. ‘Je moet je maand en konden ze niet doorgroeien Dat heeft weinig met flex te niet bang laten maken, want anders naar een hogere loonschaal. Nadat maken. Het gaat gewoon om bereik je samen niets’, aldus vakbonds­ Batterman een vast contract kreeg, geld.’ bestuurder Masja Zwart. ‘Terwijl je begon hij met vakbond FNV zijn strijd samen heel ver kunt komen.’ In tegen de vele uitzendcontracten bij Flexibilisering maakt de positie van verschillende sectoren is de afgelopen Draka. werknemers zwakker en ondergraaft jaren met succes gestreden tegen gemeenschappelijk verzet. Wanneer verschillende vormen van flexibilise­ De eerste stap was het ophalen van alle werknemers onder dezelfde cao ring. Jongeren, zorgmedewerkers, loonstrookjes. Volgens de cao mag er vallen en eenzelfde soort contract heb­ vrachtwagenchauffeurs, fastfood- 10 procent verschil zijn in de beloning Jongeren gaan van flutbaan naar flutbaan ben, is het gemakkelijker om mensen werkers in de VS en de fabrieksarbei­ tussen vaste en flexibele krachten. te organiseren op een gezamenlijk ders van DRAKA vochten en wonnen Door het ophalen van de loonstrook­ en van flutcontract naar flutcontract belang. Nu komt het binnen een van flexibilisering. Hieronder een jes bleek dat dat verschil veel groter bedrijf voor dat sommige werknemers selectie van inspirerende voorbeelden. was. Flexibele krachten kregen voor een vast contract hebben, anderen hetzelfde werk 15 tot 45 procent zzp’er zijn of een tijdelijk contract KABELFABRIEK DRAKA minder. hebben en weer anderen als arbeids­ Brunie Batterman: ‘Ik kan me er zo migrant niet eens onder de Neder­ verschrikkelijk boos over maken. Toen duidelijk was hoe groot de landse cao vallen. Werknemers zijn Hoezo wil iedereen flex? Veruit de verschillen waren, volgden verschil­

28 SPANNING JANUARI 2017 lende acties. Met steun van de FNV acties richtten zich allereerst op het De FNV werkte samen met de Poolse werd de druk op de werkgever afschaffen van het jeugdloon. ‘Als je vakbond Solidarnosc tegen uitbuiting opgevoerd. Zo werd er gedreigd met 18 bent mag je trouwen, stemmen en en voor een eerlijk loon voor chauf­ een staking en werd DRAKA gedag­ het leger in. Ook moet je de hele huur feurs van alle nationaliteiten. De vaard. De werkgever ging uiteindelijk betalen. Waarom krijg je dan maar chauffeurs van de AB Transport overstag. Dit betekende voor sommi­ een half loon?’, stelden de jongeren. Group voerden samen met de gen een enorme vooruitgang. DRAKA De acties begonnen in de vier grote vakbond acties en ze hielden een moest zich gaan houden aan het steden, maar breidden zich mede wilde staking. Ook bleven ze onder­ maximale verschil van 10 procent door hulp van ROOD snel uit naar handelen met de directie. En met tussen vaste en flexibele krachten. andere steden. resultaat. De Poolse chauffeurs die in Omdat flexibele inhuur daarmee veel Nederland werken moeten nu ook een duurder werd dan het aannemen van De jongeren maakten duidelijk dat ze Nederlands loon krijgen. Daardoor vaste krachten, kregen ook meer zich uitgekleed voelden. Vulploegme­ gaan ze er enorm op vooruit. Met hun mensen een vaste baan. Er zijn nu nog dewerker Soufian ontkleedde zich Nederlandse arbeidscontract verdie­ twintig uitzendkrachten, voorheen voor de helft, bij een bijeenkomst van nen ze 1000 euro meer dan toen ze waren dat er honderd. de Albert Heijn. Hij kon van een half nog een Pools contract hadden. Tot loon geen heel pak betalen, was zijn voor kort verdiende een Poolse AB Overigens blijven de werknemers en argument. Naast ludieke acties werden chauffeur 700 euro, nu is dat 1.700 hun vakbond wel alert. Nog steeds zijn ook demonstraties georganiseerd. En euro netto. Van 3 euro netto per uur er gevallen van uitzendkrachten die met succes. Merel Stoop: ‘We hebben en onverzekerd naar een vaste baan onderbetaald worden. Dan volgen een klinkende overwinning geboekt. met alle zekerheden van dien, is een nieuwe acties. Terwijl DRAKA, Het jeugdloon vanaf 21 jaar wordt grote stap. onderdeel van moederbedrijf afgeschaft.’ Voor de jongeren is dit Prysmian, op veel plaatsen in Europa slechts het begin. Stoop: ‘Het jeugd­ In de woorden van Edwin Atema: ‘Van fabrieken sluit, wordt juist in Emmen, loon is maar één aspect van een knock-out naar vette winst.’ Het is waar gestreden werd tegen te lage onzeker leven. Er is meer aan de mogelijk. En Atema gaat door. ‘We lonen, de productie uitgebreid. hand. Jongeren gaan van flutbaan beginnen nu internationaal met acties Brunie Batterman: ‘Dit laat zien dat naar flutbaan en van flutcontract naar tegen uitbuiting van chauffeurs door vechten loont. Samen kun je iets flutcontract.’ De komende tijd gaan IKEA. ‘Dit heeft niets meer met vrije bereiken.’ Young & United en ROOD door met markt te maken, dit is gewoon acties. Ze willen Nederland van de sociaaleconomische criminaliteit.’ YOUNG & UNITED flexverslaving afhelpen. Atema is zeker van zijn zaak: ‘Ook dit ‘Veel mensen zeggen: jongeren komen gevecht gaan we winnen.’ niet meer in actie. En ook: jongeren AARDAPPELTRANSPORT willen graag flexibiliteit.’ Aan het ‘Het waren vrije vogels, nu zijn ze OUDERENZORG woord is Merel Stoop. Zij is voorzitter vogelvrij verklaard’, zegt Edwin Atema In verzorgings- en verpleeghuizen van ROOD, jong in de SP, en activist over vrachtwagenchauffeurs. Atema is kwam het hoogste aantal nul-urencon­ van Young & United. ‘Met Young & vakbondsbestuurder en vecht al jaren tracten voor. ‘Een nul-urencontract is United hebben we laten zien dat beide tegen flexibilisering en uitbuiting. een contract van niets’, fulmineert stellingen onzin zijn. Jongeren willen Een groot succes was de strijd van Lilian Marijnissen. Zij verbaasde zich zekerheid en een eerlijk loon. Zij Poolse chauffeurs van AB Transport er over hoeveel medewerkers in de komen wel degelijk in actie. Sterker Group, de grootste aardappelentrans­ ouderenzorg een flexcontract hadden: nog: ze hebben een belangrijke porteur van West-Europa. ‘Op een terras kun je het heel druk overwinning geboekt.’ De AB Transport Group heeft 1.250 hebben als de zon schijnt en heel Uit een enquête was naar voren werknemers, 1.000 trucks en 200 rustig als het regent. In de horeca is gekomen dat 86 procent van de miljoen euro omzet. het niet zo gek om een beetje flexibel werkende jongeren een vast contract Poolse chauffeurs kwamen zelf met te zijn. Maar in de ouderenzorg is de en een normaal loon vanaf 18 jaar een busje naar Nederland. Vanuit planning heel eenvoudig te maken. Er wilde. Terwijl ruim 74 procent aangaf Nederland reden ze voor een Pools woont het hele jaar min of meer een onzeker contract te hebben. Een loon met aardappelen door West- hetzelfde aantal mensen in een 18-jarige in Nederland ontvangt voor Europa. Een oneerlijk systeem, met de verzorgings- of verpleeghuis. Bizar dat hetzelfde werk de helft minder loon werkgevers als enige winnaars. De juist hier de meeste nul-urencontrac­ dan iemand van 23 jaar. Uit CBS- chauffeurs deden immers hetzelfde ten voorkwamen.’ Voorkwamen, want onderzoek blijkt dat nog maar een werk voor een ander loon. Nederland­ inmiddels behoren zij tot het verleden. kwart van de twintig- tot vijfentwintig­ se chauffeurs kregen 13 euro bruto, Lilian Marijnissen streed met succes jarigen zelfstandig kan rondkomen. Poolse chauffeurs kregen voor tegen de doorgeschoten flexibilise­ Rond de eeuwwisseling lag dit hetzelfde werk slechts 3 euro. De ring. Belangrijkste bezwaar tegen flex percentage nog op 45. concurrentie is moordend en de in de zorg is dat het slecht is voor de arbeidsomstandigheden zijn belab­ kwaliteit van de zorg. ‘Voor bijvoor­ In 2015 begonnen jongeren, verenigd berd. Veel Poolse chauffeurs zijn zeer beeld mensen met dementie is het in Young & United, met acties voor lang van huis en leven langs de weg goed als ze steeds dezelfde gezichten betere lonen en contracten. Deze onder slechte condities. zien.’ Daarom deden ook familieleden

SPANNING JANUARI 2017 29 Iedereen streed mee voor goede zorg

en mensen met een vast contract mee meer inspirerende voorbeelden, in nog banger dat ik mijn zoontje niet te aan de protesten. Marijnissen: ‘We binnen- en buitenland. In het eten kon geven vanwege mijn lage lieten ons niet verdelen. Iedereen gidsland van de flexibilisering, de loon.’ Toch had ze de overtuiging dat streed mee voor de belangen van de Verenigde Staten, is de afgelopen ze zouden winnen. En dat was werknemers met een flexcontract en jaren gebouwd aan een strijdbare inderdaad het geval. In verschillende voor goede zorg.’ De acties richtten beweging, genaamd Fight for 15. Deze steden en staten, waaronder Washing­ zich niet alleen tegen flexcontracten, beweging heeft als speerpunt een ton, Seattle en Californië, is inmiddels maar ook tegen flexdiensten. Diensten minimumloon waar je van kunt leven. het minimumloon verhoogd. Dat is waarbij medewerkers niet meer acht De 15 staat voor 15 dollar per uur (13 niet de enige winst volgens Adriana. uur achtereen werkten, maar ’s euro), het gewenste minimumloon. Wat volgens haar minstens zo belang­ ochtends een paar uur en ’s avonds Dat minimumloon is in de VS in rijk is: ‘We worden meer gerespec­ weer een paar uur. Die flexdienst werkelijkheid maar 7,25 dollar per uur teerd.’ noemt Lilian Marijnissen een symbool (6,50 euro). Fight for 15 is een brede van doorgeslagen flexibilisering: ‘Het beweging. Opvallend is het grote WIJ GAAN WINNEN maakt het zware werk nog veel aantal protesten van fastfood-mede­ Flexibilisering is geen natuurver­ zwaarder voor werknemers en zet hen werkers. Zij hebben veel te winnen, schijnsel, maar een politieke keuze. en de kwaliteit van de zorg onder maar juist voor hen staat er ook veel Die verzwakt de positie van werkne­ druk.’ De strijd van vaste en flexibele op het spel. Veel fastfood-werkers zijn mers en zorgt voor grote bestaanson­ werknemers van verzorgings- en werkende armen met vaak meerdere zekerheid. De afgelopen jaren is er verpleeghuizen samen met familiele­ slecht betaalde baantjes. Een van de gelukkig veel gestreden tegen den van de bewoners, was succesvol. gezichten van de beweging is de flexibilisering. De vijf voorbeelden in Zo werden nul-urencontracten via de 24-jarige Adriana Álvarez. Deze dit artikel zijn slechts een selectie. Er cao verboden en kregen zorgwerkers alleenstaande moeder sloot zich drie zijn er nog veel meer te noemen. Wat een normaal contract aangeboden jaar geleden bij de beweging aan. vooral van belang is, is dat ze inspira­ met een vast aantal uren. ‘Een Haar belangrijkste reden om mee te tie geven om de flexibilisering terug nationale doorbraak’, stelt Lilian doen: ze wilde dat haar zoontje te dringen en uiteindelijk te verslaan. Marijnissen. ‘We hebben een trend Manuel trots op haar kon zijn. Van Om met Masja Zwart te spreken: ‘We gekeerd. Flexibilisering is geen haar te lage loon kon ze hem geen gaan de race naar de bodem stoppen.’ gegeven wanneer er wordt terugge­ goede toekomst bieden. Ondanks hun vochten.’ Dat toont de overwinning onzekere positie – je laten vertegen­ volgens haar aan. woordigen door een vakbond is zelfs vaak verboden – gingen ze de strijd FIGHT FOR 15 aan. Álvarez werd meerdere malen De vier Nederlandse voorbeelden zijn gearresteerd tijdens vreedzame inspirerend, omdat ze laten zien dat protesten. Álvarez: ‘Ik was bang om winnen van flex mogelijk is. En er zijn mijn baan te verliezen. Maar ik was

30 SPANNING JANUARI 2017 MAAK FLEX DUURDER DAN VAST Tekst: Tijmen Lucie

Meer bestaansonzekerheid, het dichten. Dat komt vooral omdat een ziekte moeten worden verkort voor tegen elkaar uitspelen van cruciaal onderdeel uit de wet is kleine werkgevers. Nu moet de werkenden en grote druk op de weggelaten: het duurder maken van werkgever de werknemer bij ziekte collectieve voorzieningen. Dit flex en goedkoper maken van vast. twee jaar doorbetalen en dat is voor alles is het gevolg van decennia- Dit was juist een van de kernpunten kleine ondernemers nauwelijks op te lang flexibiliseringsbeleid door de uit de initiatiefwet ‘Zekerheid voor brengen. Sinds de privatisering van de overheid. De SP wil het tij keren flex’, die SP-Tweede Kamerlid Paul Ziektewet zijn de verzekeringskosten door het vaste contract weer tot Ulenbelt in 2012 samen met toenma­ immers aanzienlijk hoger geworden. norm te verheffen. lig PvdA-Kamerlid Mariëtte Hamer Grote bedrijven kunnen zich wel voor had ingediend. Hamer haalde echter dit risico verzekeren, kleinere niet. De flexibilisering van arbeid is haar naam onder het wetsvoorstel Het hoge risico als gevolg van de doorgeslagen in Nederland. Zowel het vandaan, toen de PvdA met de VVD loondoorbetalingsverplichting zorgt aandeel flexibele contracten als het in een kabinet ging zitten. Nadien ervoor dat ondernemers minder snel aandeel zzp’ers ligt hoger dan in het heeft de SP nog geprobeerd om met mensen vast aannemen. De SP wil buitenland. Bovendien is de groei van twee wijzigingsvoorstellen de wet van daarom toe naar een systeem waarbij flexibele arbeid sterker dan in andere Asscher te repareren. In de eerste de loonbetaling voor bedrijven tot Europese landen. plaats door flexwerk duurder te 7 werknemers verkort wordt tot een De toename van het flexcontract in maken en vast werk goedkoper via half jaar en voor bedrijven met 8 tot Nederland is het gevolg van beleid, zo differentiatie in WW-premies en in de 20 werknemers tot een jaar. De concludeert het CPB. Een beleid met tweede plaats door het recht op een resterende periode zal uit een verstrekkende gevolgen, want flexwer­ hogere ontslagvergoeding al na een algemene heffing betaald worden. kers hebben drie keer zoveel kans op maand toe te kennen in plaats van na Grote bedrijven blijven wel de volle werkloosheid en armoede als werkne­ twee jaar. Met deze maatregelen mep betalen. mers met een vast contract. Bovendien stimuleer je werkgevers om meer vinden ze hun baan tweemaal zo vaak werknemers een vast contract te belastend als vaste werknemers. bieden, omdat zij er zelf financieel STRIJD TEGEN FLEX Vooral mensen met een beroepsoplei­ voordeel bij hebben. De strijd tegen de verdere flexibilise­ ding lopen een hoog risico. Het Helaas werden beide amendementen ring van arbeid zal zowel in de Kamer overgrote deel van de flexwerkers wil niet aangenomen, waardoor de Wet als daarbuiten gevoerd moeten dan ook niets liever dan een vast Werk en Zekerheid een gemankeerde worden. De SP zal met wetsvoorstellen contract. De ‘oplossing’ die het CPB wet is geworden. Zolang werknemers blijven komen om werkers meer biedt, hoor je vaak terug bij rechtse met een vast contract duurder zijn dan zekerheid en bescherming te geven en partijen als VVD, D66 en CDA. Maak werknemers met een flexcontract, om verdringing en uitbuiting tegen te het vaste contract minder vast om het zullen veel flexwerkers binnen twee gaan. Een aantal daarvan is in deze flexibele contract meer bescherming jaar ontslagen worden. Daarom moet SPanning besproken. Daarnaast zal er en zekerheid te geven. Feitelijk maak de wet aangepast worden, zodat met de werkers samen actie gevoerd je daarmee alle contracten flexibel en werknemers met een vast contract moeten worden om de strijd tegen de vergroot je alleen maar de onzeker­ goedkoper worden en werknemers toenemende flexibilisering en de heid van alle werkers. met een flexibel contract duurder. Pas onzekerheid die daarmee gepaard

HOGERE WW-PREMIES VOOR FLEXWERK De SP vindt het daarom de hoogste 'De SP wil het vaste contract weer tot tijd om het vaste contract met alle zekerheid en bescherming die daarbij norm verheffen' hoort, weer tot norm te verheffen. Werkers en vakbonden staan dan een stuk sterker om hogere lonen en dan zullen werkgevers flexwerkers niet gaat, te winnen. Inspirerende betere arbeidsvoorwaarden af te meer dumpen, maar in vaste dienst voorbeelden uit binnen- en buiten­ dwingen. De Wet Werk en Zekerheid nemen land, zoals Young & United en Fight van minister Asscher bevat weliswaar for 15, laten zien dat dit mogelijk is. goede elementen, zoals eerder recht LOONDOORBETALINGS­ op een vast contract en een ontslag­ VERPLICHTING BEPERKEN vergoeding na twee jaar, maar is er Om er verder voor te zorgen dat meer onvoldoende in geslaagd om de mensen een vast contract krijgen, zal groeiende kloof tussen flex en vast te de loondoorbetalingsverplichting bij

SPANNING JANUARI 2017 31