Lea ibaia laburra da. Laburra bezain bizia. Oiz mendiaren ipar isurialdean, Munitibarren, jaiotzen da bere emaria. Inguru hauetan eratu ziren gizakien lehen bizileku egonkorrak. Ordutik 1.000 urte baino gehiago igaro dira. , eta gurutzatu ondoren, beste mutu- rrean, Mendexan, Learen bokalean, erromatarren garaitik honainoko jardueraren aztarna arkeo- logikoak daude, deskubritzeko zain… Baina Lea Ibarraren urrezko aroa XVI eta XVIII. mendeak izan ziren. Bertoko ingenio hidraulikoak, burdinolen produkzioa, ontziolak eta itsas-nabigazioa Europako abangoardia izan ziren. Ibilbide honetan, urarekin batera, historiaz beteriko inguru eze- zagun eta baketsu aurkitu eta gozatzeko aukera paregabea izango duzu.

Interes puntu nabarmenak:

1. MARIERROTA (). 1555ean eraikitako mareaerrota, errekako errotak ordezkatu ahal izateko lehorte sasoietan. Marearen gorabeherekin urjauzia sorrarazten zen bertan, errota mu- gitzeko.

2. BENGOLEA BURDINOLA (Gizaburuga). Bizkaiko burdinola garrantzitsuena izan zen. Garai hartan, Europa osorako burdinazko manufakturatuen hornitzaile nagusia Bizkaia zen, beste eus- kal lurraldeekin batera. XVIII. mendearen lehen erdian mundu osoko burdinola garrantzitsuena izan zen.

3. BENGOLEA DORREA. PEDRO BERNARDO VILLARREAL DE (Gizaburuga). Lea Iba- rraren eboluzioan giltzarria izan den pertsonaia. XVIII. mendea da ilustrazioaren hasiera. Indus- trializazioaren lehen haziak erein zituen Villarrealek. Nobleziako kide izan arren, gorteko kontuak baino nahiago izan zuen munduaren pultsua jarraitu. Euskal Herriaren aurrerapen teknologiko LEA IBILBIDEA eta ekonomikoarengan eragin nabarmena izan zuen.

SENDERO DEL LEA 4. BENGOLA XIV (Munitibar). Bizkaian dokumentatu den burdinola zaharrenetakoa egon zen hemen, XIV. mendetik. Bertan, iragana etorkizunarekin lotuz, Energia Berriztagarrien Parkea eraikitzen ari da; modu didaktikoan energia hidraulikoa, eolikoa eta fotoboltaikoa agertuko dira, instalazio erakusgarrien bidez.

El río Lea es corto pero intenso, sus aguas comienzan a fluir altas, en la vertiente norte del ma- cizo del monte Oiz en Munitibar. Este lugar vio nacer los primeros asentamientos humanos esta- bles de nuestro territorio. Son ya más de 1.000 años los que han pasado. Tras recorrer Aulesti, Gizaburuaga y Amoroto, en el otro extremo, Mendexa, en la desembocadura, también encontra- mos restos arqueológicos y noticias de su rica actividad desde tiempos de los romanos… Pero sin duda fueron el siglo XVI y el XVIII los que marcaron el esplendor y la riqueza de la comarca. Los ingenios hidráulicos, la producción ferrona, los astilleros y la marinería fueron vanguardia europea. En este recorrido, junto con el agua, tendrá una oportunidad inigualable para conocer y gozar de parajes sosegados y desconocidos llenos de historia.

Puntos de interés:

1. MARIERROTA (Mendexa). Molino de mareas construído en 1.555 para suplir a los fluviales en momentos de sequía. Su fundamento, provocar salto de agua con el ciclo mareal.

2. FERRERÍA DE BENGOLEA (Gizaburuga). La ferrería más importante de Bizkaia. Bizkaia junto con el resto de los territorios vascos fue en esa época el principal suministrador de manufactu- rados ferrones de Europa… Siendo ésta la más importante del mundo en la primera mitad del TURISMO BULEGOAK - OFICINAS DE TURISMO SOS Deiak...... 112 s. XVIII. Ertzaintza / Policía...... 946 832 700 3. CASA TORRE DE BENGOLEA. PEDRO BERNARDO VILLARREAL DE BERRIZ (Gizaburuga). Independentziaren enparantza, z/g Suhiltzaileak / Bomberos...... 946 167 168 Tel.: 946 844 017 Faxa: 946 844 167 Personaje clave en la evolución del valle del Lea. Es el s. XVIII, el inicio de la Ilustración. Villarreal [email protected] Gurutze Gorria / Cruz Roja...... 946 831 929 sembró las primeras semillas de la Industrialización. A pesar de pertenecer a la nobleza, estuvo Bizkaibús...... 902 222 265 más atento al mundo que a la corte, contribuyendo e influyendo al avance tecnológico y econó- mico de todo el País Vasco. Erribera, 9 PESA...... 902 101 210 Tel./fax: 946 831 951 [email protected] Euskotren...... 902 543 210 4. BENGOLA XIV (Munitibar). En este solar ocupado desde el s. XIV por una de las ferrerías documentada más antiguas de Bizkaia, se está construyendo un ambicioso Parque de Energías Renovables que representará didácticamente producciones eólicas, solares e hidráulicas, con instalaciones de muestra. a Ibarr Le a B I Santa Katalina iz Ogella Talaia k 200 m. a Otoio i M E 375 m. k Lekeitio San Juan o H Garraitz Artika (Zatika) G “Aranatorre” Aita Piel Karraspio H iIsuntza o Gardata-Artika H Gernika H l Mendazoa Elexalde Kortazar Lumentza k Santiago 120 m. o Lea a Barainka San Martin Santikurutz Magdalena P Santa Luzia Likoa Solarte-Gallete Kurtziaga-Arropain Paguko mendia 190 m. Soloaran Leagi Mendexa Arterreta “Leagitorre” Zelaia 300 m. Ugaran P GR Bidezidorra Sendero GR Amoroto Lea Iturreta Lehentasuneko errepidea Carretera preferente Galarregi Lariz “Errotabarri” Zaldigana Eskualdeko errepidea Carretera comarcal 598 m. Umendinagusi 270 m. Lea 575 m. Ardatza Siñoitz Tokiko errepidea Carretera local 500 m. Gizaburuaga “Larizoleta” 293 m. Baserri errepidea Carretera rural “Bolua” Erkiaga Autobus geltokia Parada de Bus Okamika Ondarroa Elexpurua Oibar “Erezaerrota” KurutzeganaIkuspegi panoramikoa Vista panorámica Airomendi Aingeru Guardakoa Markina-Xemein 543 m. Eliza Iglesia Torrezarratu Baseliza Ermita Goimen- Altxamonte Urkiagamendi Santa Klara “Bengolea” Elexalde OruetaganaAsterrika Oñiztarra 181 m. Dorretxea Casa Torre Urkamendi 573 m. San Lorentzo Onda- “Bengolatorre” Kapelatxueta Goiko-Iturria Fuente Antiguako 500 m. Amoroto Kurubio Arrigorri Santa Barbara Hondartza Playa Andra Maria Saturraran Laxier Merelludi Kalamendi Artibai Hotela H Hotel Zabalamendi Pentsioa P Pensión Ikaragirre Andra Maria “Aranzibia” Nekazalturismoa Agroturismo Illunzar San Antolin 727 m. San Anton Landetxea Casas Rurales Santa Kurutze Odiaga Mokogana Aterpetxea Albergue Gorozika Baraikua- Otamendia Santa KurtzeInformazioa Información “Errotatxu” 333 m. i Arranomendi San Juan 0-100Magdalena0-100 Tontorra- 325 m. Narea Artibai Berriatua100-200 100-200 “Angizerrota” Bengolea-Gizaburuaga 200-300Txindurri 200-300 Olabemendi Lea “Andonegi” 300-400 300-400 San Vicente Martir 400-500 400-500 Aulesti “Angizolea” “Plazatorre” 500-600 500-600 Aulesti Ituiñomendi Santa Rosa Goierri 600-700 600-700 San Pablo Amallosur Magdalena Kaltzakortagain Elbitzuaga 700-800 700-800 450 m. Santutxu Legarmendi San Juan Madalengana800-900 800-900 900-1000 900-1000 Miñarria Artibai 457 m. Ibarrola San Lorentzo Urberuaga San Juan Arrikurutz Santa Magdalena Kanponamendi Malats Bedart- 505 m. Lea Zubero Gorostola- Kanpona Urriola 506 m. Urkieta San Martin “Arismenditorre” Urkamendi Santa Eufemia 441 m. AulestiUrregarai “Torrezarra” Akarregi Jaungoiko- San Salvador “Barroeta” Motrollo Lekoiz Zapola Oreguntza 592 m. San Juan Markina-Xemein Berreño Erragaiztiburu Txantela Totorika 506 m. San Cosme eta“Ugartetorre” Erri- Anglis San Damian Iraupena gitxi gorabehera 8 h. 20’ Horario aproximado Santiago Apostol 395 m. Meabe 500 Astorregi Andra Maria “Torrebidarte” Munitibar Erdotza Munitibar-Arbatzegi-Gerrikaitz 400 Ez Bai Muskarregi Arnaotegi “Kareaga” 300 Munitibar Egil Gerrikaitz Urko “Munibe”

(Metrotan) 200 Otxaortia- Zeinka-Zearregi “Ansotegi” San Lorenzo Santaluziburua Artibai San Miguel Altzaa Aulesti Aristiandipuntea 100 Gizaburuaga Zubia Oleta Gorosta Munitibar Bolibar Km 1 2 3 4 56 7 8 9 10 11 12 Etxebarria13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 (Kilometraia) Urko Ziortza-Goierria Markizburu Otsandategigana 520 m. Galartza Urkarregitxi- Lega- Unamunt- Oki Garindua- Urka- Loz Astoaga- Apa- Lapi Bari- Arantza- Astarloako Aranb Illalda- Lexartza- Urko Go- EIlun Suldi- Oiz Max- Bera

Men-