Przemysław Benken, Tajemnica Śmierci Jana Rodowicza „Anody”
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MONOGRAFIE PRZEMYSŁAW BENKEN PRZEMYSŁAW BENKEN TAJEMNICA ŚMIERCI JANA RODOWICZA „ANODY” TOM 120 MONOGRAFIE centralny projekt badawczy IPNAparat bezpieczeń- stwa w walce z podziemiem poli- tycznym i zbrojnym 1944-1956 INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU PRZEMYSŁAW BENKEN WARSZAWA 2019 Recenzenci prof. dr hab. Aleksander Smoliński dr hab. Patryk Pleskot Projekt graficzny Krzysztof Findziński Projekt okładki Sylwia Szafrańska Redakcja Magdalena Jagielska Korekta Magdalena Pabich Redakcja techniczna Katarzyna Szubka Indeks osób Inga Jaworska-Róg Skład i łamanie Wojciech Czaplicki © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2019 Seria „Monografie”: tom 120 ISBN 978-83-8098-569-8 Zapraszamy na stronę internetową www.ipn.gov.pl oraz do księgarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl SPIS TREŚCI Wstęp ................................................. 7 1. Przeciwko dwóm totalitaryzmom – droga ku przeznaczeniu .. 17 „Anoda” ............................................. 17 Wiktor Herer ......................................... 29 „Górnik”, „Odwet”, „Zaręba” i inni ........................ 41 „Sprawa «Zośki»” ..................................... 77 2. Morderstwo, nieudana próba ucieczki czy samobójstwo? ....................................... 95 Aresztowanie, przebieg śledztwa i śmierć „Anody” wersja przedstawiona przez funkcjonariuszy ................. 95 Śmierć przez zastrzelenie ................................ 108 Umyślne pobicie ze skutkiem śmiertelnym .................. 122 Nieumyślne pobicie ze skutkiem śmiertelnym ............... 133 Skatowanie po nieudanej próbie ucieczki ................... 142 Skok samobójczy wymuszony przebiegiem śledztwa .......... 145 Konkluzja ............................................ 160 3. Dalsze losy wybranych osób odpowiedzialnych za rozpracowanie weteranów Zgrupowania AK „Radosław” ... 163 Funkcjonariusze ....................................... 165 Informatorzy .......................................... 174 Zakończenie ............................................ 184 Aneks źródłowy ......................................... 187 Nr 1. [W. Herer], Samobójstwo Jana Rodowicza ............. 188 5 Nr 2. Informacje przekazane podczas śledztwa przez Jana Rodowicza na temat batalionów „Miotła” i „Parasol” ................... 196 Nr 3. Protokół przesłuchania Jana Rodowicza w dn. 24 grudnia 1948 r. ................................ 198 Nr 4. Protokół przesłuchania Jana Rodowicza w dn. 29 grudnia 1948 r. 200 Nr 5. Protokół przesłuchania Jana Rodowicza w dn. 4 stycznia 1949 r. ................................. 202 Nr 6. Protokół pierwszego przesłuchania Jana Rodowicza w dn. 7 stycznia 1949 r. ................................. 203 Nr 7. Protokół drugiego przesłuchania Jana Rodowicza w dn. 7 stycznia 1949 r. ................................. 205 Nr 8. Protokół odkopania 4 stycznia 1949 r. broni ukrytej przez Jana Rodowicza ....................... 207 Nr 9. Orzeczenie techniczne w sprawie broni przechowywanej przez Jana Rodowicza odkopanej 4 stycznia 1949 r. ........... 208 Nr 10. Protokół przesłuchania Bronisława Kleiny 21 października 1992 r. ................................. 210 Nr 11. Protokół przesłuchania Wiktora Herera 13 października 1992 r. ................................. 214 Summary .............................................. 220 Wykaz skrótów ......................................... 222 Bibliografia ............................................ 224 Indeks osób ............................................ 232 WSTĘP Weterani Zgrupowania Armii Krajowej „Radosław”1 po wojnie znaleźli się na celowniku komunistycznego aparatu bezpieczeństwa, którego funk- cjonariusze uważali ich za zagrożenie dla nowej władzy. Pomimo „amne- stii” ogłoszonej w 1945 r. i ujawnienia podziemnych struktur powstańców nie zostawiono w spokoju. Pod koniec 1948 r. aparat bezpieczeństwa zaini- cjował akcję masowych aresztowań w tym środowisku, początkowo obej- mując nią głównie weteranów batalionu „Zośka” (tzw. sprawa „Zośki”). Ofiarą działań funkcjonariuszy padł wówczas Jan Rodowicz, którego za- trzymano jako pierwszego. Po raz ostatni widział go żywego inny dawny żołnierz powstańczego batalionu wieczorem 3 stycznia 1949 r. Cztery dni później „Anoda” stracił życie. Celem niniejszej książki jest zaprezentowanie tajemniczych okoliczno- ści śmierci Jana Rodowicza, która nastąpiła 7 stycznia 1949 r. w okolicach budynku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej w Warszawie. Publikacja ta to pierwsza szczegółowa monografia naukowa poświęcona tym zagadnieniom. Mimo upływu ponad sześćdziesięciu lat od tragicznej śmierci sławnego powstańca, a także uzyskania po 1989 r. dostępu do dokumentów aparatu bezpieczeństwa i przeprowadzenia wiosną 1995 r. ekshumacji „Anody” nie udało się ponad wszelką wątpliwość ustalić przyczyn jego śmierci. Według oficjalnej wersji wydarzeń, przedstawionej przez pracowników aparatu bez- pieczeństwa, zgon Rodowicza był rezultatem poważnych urazów ciała po- 1 Zgrupowanie Armii Krajowej „Radosław” – elitarne zgrupowanie walczące w Powstaniu Warszawskim dowodzone przez płk. Jana Mazurkiewicza „Radosława”. W skład zgrupowania wchodziły oddziały Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej AK, m.in. bataliony „Zośka” i „Parasol”. 7 wstałych wskutek skoku samobójczego z czwartego piętra budynku MBP. Istniały jednak przesłanki świadczące o tym, że Rodowicz zmarł z powodu dotkliwych obrażeń wewnętrznych spowodowanych przez funkcjonariuszy w trakcie przesłuchań podejrzanego. Sprawa śmierci „Anody”, z uwagi na jego bohaterską postawę w okre- sie okupacji niemieckiej (m.in. udział w Powstaniu Warszawskim), wciąż wzbudza duże emocje. Rodzina Rodowicza i większość jego dawnych towa- rzyszy broni uważają, że zamordowali go funkcjonariusze MBP2. Podobną opinię prezentowali historycy zajmujący się tzw. drugą konspiracją i komu- nistycznym aparatem bezpieczeństwa w Polsce, a także publicyści i autorzy tekstów popularnonaukowych3. Przyjęcie tego założenia powodowało odrzucenie a priori alternatywnych wersji wydarzeń. Tymczasem w pracy o charakterze naukowym autor ma nie tylko prawo, lecz także obowiązek przeanalizować wszystkie hipotezy, a na- stępnie może opowiedzieć się za jedną z nich lub przedstawić własną. Nie chodzi w tym momencie o wybielanie osób podejrzanych o dokonanie mor- du na Janie Rodowiczu poprzez podawanie w wątpliwość odpowiedzialności 2 Ministerstwo Sprawiedliwości, Informacje, Mowa na uroczystości przed Ministerstwem Spra- wiedliwości w rocznicę śmierci Jana Rodowicza „Anody” wygłoszona przez Jana Nowakowskie- go „Tomka”, 7 I 2014 r., http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/aktual/2014/mowa-na-uroczystosci- przed-ministerstwem-sprawiedliwosci-w-rocznice-smierci-janka-rodowicza.pdf. Nowakowski po- wiedział m.in.: „Znając charakter «Anody», wykluczamy jego samobójstwo, natomiast dopuszcza- my nieudaną próbę brawurowej ucieczki przez skok z okna na dach szopy sąsiadującej z terenem ambasady brytyjskiej. Zakatowanie go przez ubowskich oprawców w odwet za ten wyczyn lub bez niego miało faktycznie na celu wyeliminowanie wybitnej jednostki o cechach przywódczych”. Zob. też Agora zabija pamięć o „Anodzie”, „Gazeta Polska”, 28 IV 2015. Tekst ten był omówie- niem listu otwartego Janiny Rodowicz do Piotra Lipińskiego. Krewna Jana Rodowicza przedstawi- ła punkt widzenia podobny do zdania Nowakowskiego, a także wyraziła bardzo wiele krytycznych uwag na temat mankamentów warsztatu naukowego Lipińskiego – autora jednej z biografii „Ano- dy”, która ukazała się w 2015 r. 3 Na przykład Tomasz Łabuszewski w jednym z artykułów stwierdził, że Jan Rodowicz został zamordowany przez pracowników MBP w toku śledztwa (T. Łabuszewski, Sprawa „Radosława” – w kręgu urojonej konspiracji [w:] Walka o pamięć. Władze i społeczeństwo wobec Powstania Warszawskiego 1944–1989, red. A. Panecka, Warszawa 2008, s. 76). Również w publikacji po- święconej weteranom batalionu „Zośka” zapisano, że „Anoda” został „zamęczony w śledztwie” (W. Trojan, Ci, którzy przeżyli… Biografie żołnierzy batalionu „Zośka” Armii Krajowej, Warsza- wa 2002, s. 284). Informacja o zamordowaniu Jana Rodowicza znalazła się także w rocznicowej publikacji Politechniki Warszawskiej (Politechnika w Powstaniu Warszawskim. W pięćdziesiątą rocznicę [1944–1994], „Zeszyty Historyczne Politechniki Warszawskiej” 1996, nr 1, s. 125), jak również w biogramie „Anody” zamieszczonym w słowniku biograficznym „Szarych Szeregów” (Z. Głuszek, Szare Szeregi. Słownik biograficzny, t. 1, Warszawa 2006, s. 272). 8 funkcjonariuszy za jego śmierć, lecz o dążenie do możliwie precyzyjnego odtworzenia przebiegu wypadków, co wymaga rozważenia wszystkich opcji. Na temat śmierci „Anody” powstało wiele artykułów i programów te- lewizyjnych, które często zawierały błędy lub też były zlepkiem mniej lub bardziej celowo wyselekcjonowanych informacji (niekiedy pochodzących z kilku wykluczających się wzajemnie źródeł). Pojawiły się zatem hipotezy o zastrzeleniu Jana Rodowicza przez funkcjonariuszy, chociaż nie potwier- dziły tego źródła mówiące o jego skatowaniu. Te ostatnie z kolei w wielu punktach trudno było uznać za w pełni miarodajne w konfrontacji z wynikami sekcji zwłok, która miała miejsce w 1995 r., i relacją Henryka Kozłowskiego. Wspomniany weteran batalionu „Zośka”, gdy spotykał „Anodę” na korytarzu budynku MBP późnym wieczorem 3 stycznia 1949 r., nie zauważył u niego żadnych śladów pobicia. Także wersja o wyskoczeniu „Anody” przez okno w celu przedostania się na teren ambasady brytyjskiej okazała