Związek Stowarzyszeń „Kurpsie Razem”: Baranowo, Czarnia, Łyse, Kadzidło, Lelis, Myszyniec, Olszewo Borki Krótkie dzieje Kurpiowszczyzny

Tereny północno-wschodniego Mazowsza w począt- kach naszej państwowości należały do książąt mazowiec- kich. Po włączeniu tej dzielnicy do Korony stała się ona własnością królów polskich. Były to ziemie bardzo nieu- rodzajne, piaszczysto-bagienne, poprzecinane płynącymi z północy ku Narwi licznymi rzeczkami a całość pokrywała gęsta puszcza pełna dzikiego zwierza. Z tych właśnie względów obszary te były pozbawione stałego osad- nictwa. Bory jednak wykorzystywano od XIV w. jako źródło drewna, rozwijały się też tzw. przemysły leśne – smolar- Fragmenty drzew bartnych w zagrodzie stwo, węglarstwo, rudnictwo, myślistwo a szczególnie kurpiowskiej w Kadzidle bartnictwo, czyli hodowla pszczół w dziuplach leśnych. Zajmowali się tym mieszkańcy przypuszczańskich wiosek Zwi¹zek Stowarzyszeñ Kurpsie Razem zaprasza i miasteczek traktując te zajęcia jako prace sezonowe. Jednak z biegiem czasu zwykle karczowali kawałek pusz- do odwiedzania jednego z piêkniejszych regionów czy i osiadali w lesie na stałe. Polski – Kurpi Zielonych. Kraina, rozci¹gaj¹ca siê historycznie i geograficznie na terenie pó³nocno- O pełnym osadnictwie można mówić dopiero w II po- -wschodniego Mazowsza stanowi niezwyk³e bogac- łowie XVII i na początku XVIII w. Napływ ludności na te tereny był spowodowany zniszczeniami kraju po „potopie” two kulturowe. Usytuowanie Kurpiowszczyzny w Polsce szwedzkim, a także licznymi epidemiami, zarazami, i w województwie mazowieckim Zainteresowanie Kurpiowszczyzn¹ pragniemy rabunkami obcych wojsk, upadkiem gospodarki folwar- wzbudziæ niniejsz¹ publikacj¹, prezentuj¹c¹ naj- cznej i wzrostem pańszczyzny. Przed tą ostatnią chronili ciekawsze elementy naszego regionu. Folklor, sztu- się tu głównie chłopi, ale nie brakowało w puszczy drob- ka bursztyniarska, ozdobne wycinanki, ludowe nej szlachty, ludzi tzw. luźnych, innowierców, czasem ludzi zwyczaje oraz specja³y kurpiowskiej kuchni s¹ uchodzących przed prawem. Bartnik przy pracy – obraz wspania³¹ atrakcj¹ dla przyje¿d¿aj¹cych turystów. Osiedlając się w dobrach królewskich automatycznie Jesteœmy przekonani, i¿ „Atrakacje turystyczne stawali się ludźmi „królewskimi” – wolnymi, nieodrabia- Puszczy Zielonej” zachêc¹ Was Drodzy Czytelnicy jącymi pańszczyzny, płacącymi jedynie czynsz w formie do odwiedzenia niepowtarzalnych, unikatowych naturalnej. miejsc przyrodniczych, obcowania z wci¹¿ ¿yw¹ Puszczacy wysoko sobie cenili wolność osobistą i bro- kultur¹ ludow¹ oraz udzia³u w regionalnych im- nili jej zaciekle zarówno przed wrogiem zewnętrznym, jak prezach na piêknej Ziemi Kurpiowskiej. i zakusami niektórych starostów królewskich. Konsolidowało to miejscową ludność, podobnie jak Kurpsie Razem wspólne zmagania z nieurodzajną glebą, zalewami wio- sennymi itp. Jednak napływ znacznej liczby ludzi do pusz- Gminy kurpiowskie nale¿¹ce czy i karczunek borów zmienił warunki naturalne i przy- Pomnik bitwy ze Szwedami w 1708 na trasie do Zwi¹zku Stowarzyszeñ „Kurpsie Razem” Myszyniec – Czarnia

2 3 czynił się do stopniowego upadku gospodarki bartnej. Wiek XIX i poprzedzające go rozbiory kraju przyniosły Środowisko naturalne zniesienie prawa bartnego i rabunkową gospodarkę w puszczy prowadzoną przez zaborców. regionu Upadek zajęć leśnych, słaba ziemia, brak dodat- kowych zajęć, wielodzietność rodzin – wszystko to wpłynęło na podjęcie przez znaczną część mieszkańców Region Puszczy Zielonej położony jest na równinie Kurpiowszczyzny decyzji o emigracji zarobkowej najpierw kurpiowskiej będącej częścią Niziny Mazowieckiej. do Prus i Saksonii, a potem – do Ameryki. Obszar ten jest pokryty sandrem (piaskami polodow- Krajobraz Równiny Kurpiowskiej Pozostała na tych ziemiach ludność (podobnie jak cowymi) przez co gleby są tu mało urodzajne. Obniżenia w całym kraju) musiała przeżyć i borykać się ze znisz- terenu zajmują łąki i pastwiska. czeniami I a potem II wojny światowej. Charakterystyczną cechą puszczańskiego krajobrazu Uprzemysłowienie przyszło nad Narew w II poł. XX w., kurpiowskiego są wydmy paraboliczne usytuowane w do- wtedy też zaistniały warunki do rozwinięcia się funkcjo- linie Narwi i jej prawobrzeżnych dopływach. Z jezior nującej dotychczas lokalnie regionalnej kultury kur- mazurskich na południe, ku Narwi płyną przez Puszczę: piowskiej, zarówno w dziedzinie rękodzieła, jak też miej- Szkwa, Omulew, Rozoga i Płodownica. scowego folkloru. Obie te dziedziny wypływając z tute- Lasy zajmują 1/3 powierzchni regioniu. Są to bory jszej tradycji stanowią jej dumę i przynoszą zaszczyt mieszane, sosnowo-świerkowe oraz sosnowe. Znajdują Puszczy Zielonej w skali kraju – i nie tylko – udowadniają, się tu również dęby, graby, brzozy, olsy i osiki. W lasach Tablica informacyjna w Rezerwacie Czarnia że warte są bliższego poznania. tych żyją sarny, jelenie, łosie, wilki, kuny, lisy i borsuki. Nad rzekami można też spotkać bobry, wydry i piżmaki. Tereny podmokłe zamieszkuje wiele gatunków ptactwa wodnego i błotnego.

W Puszczy Zielonej znajdowało się niegdyś jezioro Krusko, które z biegiem czasu zamieniło się w torfowisko. W celu ochrony tego cennego obszaru, posiadającego niespotykaną gdzie indziej florę i faunę, utworzono rezer- wat Serafin. Element kurpiowskiego krajobrazu – wydma

5 Ostrołęka Gmina – brama na Kurpie Baranowo

Kurpiowska Puszcza Zielona była od wieków po- Utworzenie gminy Baranowo datuje się na dzień 28 lute- dzielona na trzy starostwa: łomżyńskie, ostrołęckie i przas- go 1809 roku, po utworzeniu Księstwa Warszawskiego.

nyskie. Sama Ostrołęka powstała z gródka strażniczego Przez większość swej historii Baranowo było stolicą Budynek Urzêdu Gminy Baranowo nad Narwią, mającego czuwać nad drogą wodną Omulwi zachodniej Kurpiowszczyzny i znajdowało się w powiecie Koœció³ w Ostro³êce i Narwi. Przy gródku utworzyło się podgrodzie, które prze- przasnyskim. Po reformie 1975 r. połączyło się z resztą kształciło się w miejsce targowe i znaczące miasteczko. regionu kurpiowskiego, a po likwidacji województwa ostro- Prawa miejskie Ostrołęka otrzymała około 1373 r. i jest łęckiego pozostało w powiecie ostrołęckim. jednym ze starszych ośrodków miejskich na Mazowszu. Jest to gmina o charakterze rolniczo-turystycznym. Lud- Oprócz tego, że przez lata Ostrołęka niezmiennie jest ność w większości utrzymuje się z rolnictwa. Ten sektor gos- ośrodkiem administracyjnym, cywilnym i kościelnym, waż- podarki jest dobrze uzupełniany przez działalność zakładów nym punktem na drogach handlowych (wodnej i lądowej), rolno-spożywczych m.in. Spółdzielni Mleczarskiej Kurpie, miejscem targowym i usługowym, to pełni również funkcję Zakład Mleczarski HOCHLAND oraz niewielki przemysł ro- regionalnego centrum oświatowo-kulturalnego. dzinny: piekarnie, tartaki, sklepiki, bary. Bardzo dobre walory położenia geograficznego sprzyjają rozwojowi turystyki, Na przetrwanie większej liczby zabytkowych budynków szczególnie agroturystyki. nie pozwoliły wydarzenia historyczne, kilkukrotne bitwy, które RzeŸba œw. Jana Nepomucena – Brodowe £¹ki Inscenizacja bitwy pod Ostro³êk¹ w 1807 r. rozgrywały się na terenie miasta (w latach 1807, 1831, 1915, Warte obejrzenia: 1944). Ponieważ Ostrołęka przez długi czas była miastem • Młyn wodny z 1923 r. w Czarnotrzewiu. drewnianym, często ulegającym pożarom, dlatego zabyt- • Szlak kajakowy na Omulwi, z wyporzyczalnią kajaków ków z dawnych wieków zachowało się niewiele. Jednak te w Brodowych Ląkach. istniejące reprezentują wysoką klasę, np. kościół przy- • Neogotycki kościół pw. Narodzenia NMP z 1910 r. w Ba- klasztorny pobernardyński z XVII w. jest jednym z najpięk- ranowie, wzniesiony wg projektu J. Dzierżanowskiego niejszych kościołów barokowych na Mazowszu. Ratusz, i J. Wojciechowskiego. gmach Starostwa i Stara Poczta powstały w pierwszych • Drewniany kościół pw. Ow. Michała Archanioła z 1884 r. dziesięcioleciach XIX w. i reprezentują styl klasycystyczny, w Brodowych Łąkach. pomnik – Mauzoleum Bohaterów Bitwy pod Ostrołęką 1831, • Impreza „Święto Folkloru Kurpiowskiego” – Zawady (lipiec) zespół koszar carskich z lat 80. XIX w. Wyruszając na • Impreza „Ogólnopolskie Wyścigi Psich Zaprzęgów” – Baranowo (listopad). zwiedzanie atrakcji turystycznych regionu nie można ominąć M³yn • Dożynki gminno-parafialne we wrześniu Ostro³êka, plac Józefa Bema Ostrołęki, która jest bramą do Kurpiowszczyzny.

Urząd gminy:

06-320 Baranowo, Plac Trzydziestolecia 7 tel. (029) 761 37 76, fax (029) 761 37 93 Wójt gminy: Henryk Toryfter Liczba ludności: 7093 osoby Powierzchnia gminy: 198 km2 Powierzchnia użytków rolnych: 64,3% Powierzchnia lasów: 29,3% Hochland – Baranowo

6 7 Gmina Kadzidło

Gmina Czarnia – jest najmniejszą z naszych gmin, Wieś Kadzidło powstała w I połowie XVIII wieku dzięki położoną w północno-zachodniej części powiatu ostro- staraniom starosty ostrołęckiego Antoniego Małachowskie- Budynek Urzêdu Gminy w Kadzidle Chata kurpiowska łęckiego. Zamieszkuje ją nieco 2600 mieszkańców. Jest to go. Był to okres walk starosty przeciwko nadużyciom jezu- gmina, która charakteryzuje się naturalnością krajobrazu itów z Myszyńca. Jako przeciwwagę dla miejscowych i środowiska. zakonników i ich działań Małachowski ufundował w Kadzi- Gospodarczo przeważa obszar rolniczy. Niestety zie- dle drewniany kościół, którego budowę ukończono w 1781 mia na tym terenie nie jest urodzajna, dlatego mieszkań- roku. Obecnie znajduje się on w Dąbrówce w gminie Lelis. cy zajmują się głównie hodowlą bydła i produkcją mleka. Natomiast w Kadzidle wzniesiono w latach 80-ych XIX w. Brak jest większych obiektów przemysłowych, co sprawia, iż murowany kościół neobarokowy. Wyposażenie kościoła jest nie znajdziemy tu uciążliwych zanieczyszczeń powietrza. częściowo barokowe, główny ołtarz z II połowy XVII w. prze- W związku z ograniczonymi dochodami z samego rol- niesiony jest z innego kościoła. nictwa, ludność miejscowa w znacznej części zajmuje się Kadzidło jest, obok Myszyńca, najbardziej znanym sztuką i rękodziełem kurpiowskim. Działa tu także Kurpiow- ośrodkiem regionalnej sztuki kurpiowskiej, zachowanej Spichlerz w zagrodzie kurpiowskiej w Kadzidle ski Zespół Folklorystyczny „Carniacy”, który jest znany z pre- w tradycjach, zdobnictwie, wycinankarstwie, strojach i in- Kaplica œw. Huberta zentacji na bardzo wielu konkursach ogólnopolskich i z wy- nych formach twórczości ludowej. stępów na terenie całego kraju. Gwałtowny rozwój cywilizacji nie ominął również tej wsi. Gmina może się poszczycić zwiększającą się liczbą We współczesnym Kadzidle nie ma już chat kurpiowskich gospodarstw agroturystycznych, dzięki którym mieszkań- zdobionych wycinankami, poza obiektami o charakterze cy pozyskują dodatkowe fundusze na utrzymanie. muzealnym. Miejscowość leży w regionie rolniczym, mimo to większość ludności utrzymuje się z pracy poza rol- Warte obejrzenia: nictwem, w instytucjach administracyjnych, handlowych, • Leśne rezerwaty „Czarnia” i „Surowe”. usługowych, przemysłu i drobnego rzemiosła. • Neogotycki kościół z 1903 r. w Czarni, zaprojektowany przez Franciszka Przecławskiego. Przed kościołem Warte obejrzenia: w Czarni stoi pomnik brata Zenona Żebrowskiego. • Zagroda kurpiowska w Kadzidle. • Muzeum Kultury Polsko-Japońskiej w Czarni. • Leśny rezerwat „Podgórze”. Wie¿a obserwacyjna na terenie rezerwatu • Impreza „Europejski Dzień Folkloru” – Czarnia (czerwiec). • Teren torfowiska Karaska. leœnego Podgórze • Impreza „Wesele Kurpiowskie” – Inscenizacja, w której Koœció³ neogotycki w Czarni uczestnicy stają się gośćmi weselnymi – Kadzidło (czer- wiec).

Urząd gminy: Urząd gminy:

07-431 Czarnia 41, tel./fax (029) 772 70 17 07-420 Kadzidło, ul. Targowa 4, tel. (029) 761 80 67 Wójt gminy: Czesław Jurga Wójt gminy: Dariusz Łukaszewski Liczba ludności: 2607 osób Liczba ludności: 11 124 osoby Powierzchnia gminy: 92 km2 Powierzchnia gminy: 258 km2 Powierzchnia użytków rolnych: 59,8% Powierzchnia użytków rolnych: 53,7% Powierzchnia lasów: 37,9% Powierzchnia lasów: 40,2% Pomnik brata Zenona Ja³owiec – pomnik przyrody

8 9 Gmina Łyse

Gmina Lelis położona jest w centralnej części powiatu Gmina Łyse leży na piaszczystej nizinie kurpiowskiej, ostrołęckiego. w północno-wschodniej części powiatu ostrołęckiego. D¹b papieski w Serafinie Już od XVI wieku wieś Lelis istniała na mapach Królestwa Nazwa miejscowości pochodzi od uroczyska leśnego, Rezerwat Olsy P³oszyckie Polskiego pod nazwą Ruda Lelis. Współczesna gmina po- a sama osada istniała tu już w XVII wieku. siada typowo rolniczy charakter, a wyspecjalizowane gospo- Głównym kierunkiem gospodarki na tym terenie jest darstwa nastawione są na chów bydła mlecznego, co ma rolnictwo, jednak trzeba wiedzieć, że – podobnie jak wpływ na rozwój przemysłu mleczarskiego. w większej części powiatu – ziemia tu jest mało urodzajna, Bardzo charakterystycznym i ciekawym elementem kraj- większą rolę spełniają tu liczne łąki i pastwiska, co po- obrazu są kapliczki i krzyże przydrożne, przypominające zwala na rozwinięcie hodowli bydła mlecznego. o głębokiej wierze ludu puszczańskiego. W gminie Łyse bardzo żywa jest tradycja kurpiowska. Bogactwem gminy są także lasy. Zajmują one 36% Można tu spotkać barwne regionalne stroje, gwarę w co- obszaru gminy, pełne są grzybów i jagód. Zachęcają do dziennym użyciu oraz dawne obrzędy – niektóre z nich uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. przybrały formę widowiskową i pozwalają na promocję tej gminy zarówno w kraju, jak i za granicą. Warte obejrzenia: Przydro¿na kapliczka w Szafarni • Ośrodek Etnograficzny w Lelisie w nim m.in. wystawa Gmina Łyse charakteryzuje się znaczną liczbą kom- Nowy koœció³ w £ysych stała chaty kurpiowskiej, garncarstwo, rybołówstwo, pleksów leśnych, które do dziś zachowały swój puszcza- tkactwo, stolarstwo, wyroby rękodzieła artystycznego ński charakter i są rezerwatami przyrody. oraz organizowany park etnograficzny. Warte obejrzenia: • Drewniany kościół w Lelisie. • Neogotycki kościół pw. Stanisława Kostki w Zalasie. • Zabytkowy drewniany kościół pw. Św. Anny z 1756 r. • Neobarokowy kościół pw. Najświetszego Serca Jezusa w Dąbrówce. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica w Lipnikach, wzniesiony w latach 1837-43. z 1892 r. • Drewniany kościół pw. św. Anny w Łysych z 1882 r. • Cmentarze wojenne w miejscowości Szkwa i Kur- • Procesja w Niedzielę Palmową w Łysych. Świętu towa- piewskie. rzyszy konkurs na najpiękniejszą palmę kurpiowską. • Liczne przydrożne kapliczki. • Leśne rezerwaty przyrody „Mingos” i „Tabory”. Scie¿ka dydaktyczna w Rezerwacie Serafin • Rezerwat leśny „Olsy Płoszyckie”. • Rezerwat torfowiskowy „Serafin”. Koœció³ drewniany – Lelis • Liczne drzewa pomnikowe. • Impreza „Kurpiowskie Granie” – Lelis (październik).

Urząd gminy: Urząd gminy:

07-402 Lelis, ul. Szkolna 37, tel./fax (029) 761 10 24 07-437 Łyse, ul. Ostrołęcka 2, tel./fax (029) 772 50 03 Wójt gminy: Stanisław Subda Wójt gminy: Wiesław Kowalikowski Liczba ludności: 8206 osób Liczba ludności: 8001 osób Powierzchnia gminy: 197 km2 Powierzchnia gminy: 246 km2 Powierzchnia użytków rolnych: 53,9% Powierzchnia użytków rolnych: 62,8% Powierzchnia lasów: 35,8% Powierzchnia lasów: 34,8% Oœrodek etnograficzny Palmy wielkanocne w koœciele w £ysych

10 11 Gmina Olszewo Borki

Gmina Myszyniec to gmina wiejsko-miejska w północ- Gmina Olszewo Borki położona jest w środkowo- nej części powiatu ostrołęckiego. Położona jest na pogra- -zachodniej części powiatu ostrołęckiego. niczu Mazowsza i Mazur, co czyni z niej centrum życia Pierwsze wzmianki dotyczące Olszewa-Borek pocho- Budynek Urzêdu Miejskiego w Myszyñcu Widok z lotu ptaka społeczno-kulturalnego i gospodarczego obu regionów. dzą z końca XIV w. Był to okres, w którym książęta ma- Myszyniec wywodzi się z osady misyjnej jezuitów zało- zowieccy prowadzili ożywione osadnictwo sprowadzając żonej w Puszczy. W 1791 r. otrzymał prawa miejskie. W po- ludność z zachodniego i północnego Mazowsza. Osadni- bliżu miejscowości dochodziło do krwawych bitew: w 1708 r. kami była przeważnie drobna szlachta, która przybywała ze Szwedami, w 1863 r. oddziału powstańczego z wojskiem tu pojedynczo bądź całymi rodami. Otrzymywana ziemia carskim. Za pomoc Kurpiów niesioną powstańcom Myszy- pochodziła z nadań książęcych za czyny i zasługi wo- niec w 1869 r. stracił prawa miejskie, odzyskał je w 1993 r. jenne lub z zamiany gruntów danego szlachcica w za- Głównym sektorem gospodarki jest tu rolnictwo. chodniej części regionu mazowieckiego na większe, choć Myszyniec jest gminą położoną na szlaku biegnącym czasem uboższe ziemie książęce nad Narwią. z Ostrołęki na Mazury, dzięki czemu nabiera coraz więk- Gmina ma charakter rolniczy, ludność utrzymuje się Chata kurpiowska z okolic Myszyñca szego znaczenia jako miejscowość turystyczna. z prowadzenia gospodarstw rolnych oraz znajduje pracę Nowy koœció³ w Nowej Wsi Obiektem zwracającym uwagę przejeżdżających jest w pobliskiej Ostrołęce. Brak przemysłu pozwala na utrzy- neogotycki kościół w centrum miasta. Nieskażone śro- manie na tym terenie dużej czystości środowiska natural- dowisko, trasy i szlaki turystyczne, kultywowany folklor nego oraz rozwoju gospodarstw agroturystycznych i kultura ludowa przyciągają tu licznych zwiedzających. wzdłuż krętej Narwi.

Warte obejrzenia: Warte obejrzenia: • Kościół pw. Św. Trójcy z 1921 r. i XVIII-wieczna dzwonnica. • Majątek Burbonów w Przystani nad Omulwią. Obejrzeć • Pomnik na tzw. Kopańskim Moście 1708 przy drodze do też można drewniany dworek z 1928 r., który w przyszłości Chorzel, 4 km od Myszyńca. może służyć rekreacji i wypoczynkowi. • Pomnik Bitwy Oddziałów Z. Padlewskiego z Rosjanami • Plebania w Nowej Wsi zbudowana w pocz. XX w. we- Kapliczka na wodzie w miejscowoœci NiedŸwiedŸ przy drodze do Chorzel, 2 km od Myszyńca. dług projektu przywiezionego ze Szwajcarii. Uwagę • Procesja Bożego Ciała w strojach ludowych w Myszyńcu. zwraca okrągłe secesyjne okno (tzw. porte-fenetre). Sp³yw kajakowy na Omulwi • Impreza „Miodobranie Kurpiowskie” w Zawodziu – 2 km • Szlak kajakowy na Omulwi, wytyczony i sprawdzony na od Myszyńca (sierpień). całej długości rzeki – z Mazur do Ostrołęki.

Urząd gminy: Urząd gminy:

06-430 Myszyniec, pl. Wolności 60, 07-415 Olszewo Borki, ul. Broniewskiego 13, tel./fax (029) 772 11 41 tel. (029) 761 31 07, fax (029) 761 32 23 Wójt gminy: Bogdan Glinka Wójt gminy: Krzysztof Szewczyk Liczba ludności: 10 250 osób Liczba ludności: 8674 osoby Powierzchnia gminy: 228 km2 Powierzchnia gminy: 195 km2 Powierzchnia użytków rolnych: 71% Powierzchnia użytków rolnych: 50,1% Wnêtrze kapliczki przy Powierzchnia lasów: 24% Powierzchnia lasów: 43,1% Sanktuarium Maryjnym w Wykrocie Koœció³ w Olszewie Borkach

12 13 Zabytki architektury drewnianej

Podstawowym materiałem budowlanym na terenie re- gionu było główne jego bogactwo – drewno. Przytłacza- jącą większość obiektów wznoszono z drewna sosno- wego stawiając budynki w systemie zrębowym – ukła- dając poziomo belka na belce z połączeniem na węgłach. Walec wojny wielokrotnie przetaczał się przez Kurpie, dla- tego też zabytków drewnianych pozostało niewiele.

Do najbardziej reprezentatywnych przykładów dzia- łalności cieśli wiejskich należą kościoły: w Brodowych Kapliczka przy domu Łąkach, Dąbrówce i Łysych.

Obok kościołów drewniana pozostawała długo wieś Pa³ac letni – Przystañ puszczańska, ze swymi często pięknie dekorowanymi na zewnątrz chałupami i innymi obiektami w zagrodzie. Sos- na służyła także do wznoszenia obiektów przemysłu wiej- skiego: wiatraków, młynów wodnych i kuźni. Z drewna powstawało również wiele kapliczek przydrożnych, dom- kowych i słupowych oraz, często bardzo dekoracyjnych, wysokich krzyży przydrożnych. W późniejszych wiekach na materiale tym opierali się budowniczowie nielicznych Kapliczka s³upowa w £ysych tu pałacyków jak np. w Przystani.

Koœció³ drewniany w £ysych

Koœció³ drewniany w D¹brówce

Wiatrak w Lipnikach Kapliczka s³upowa – D³ugie Kapliczka przydro¿na w Cyku Koœció³ drewniany w Brodowych £¹kach

14 15 Zabytki architektury Miejsca pamięci murowanej narodowej

Pomijając administracyjną stolicę regionu – Ostro- Wspominane na poprzednich stronach burzliwe dzieje terenów łękę, na terenie Puszczy Zielonej obiekty murowane, nadnarwiańskich przynosiły nie tylko straty w gospodarce i całej w większości kościoły, wznoszono stosunkowo późno. sferze materialnej, ale również i w ludziach. Kurpsie zawsze wystę- Koœció³ w Lipnikach Wynikało to z bogactwa materiału drzewnego, z którego powali przeciwko obcemu najeźdźcy, a mając wprawną rękę i celne Pomnik upamiêtniaj¹cy budowano na danym miejscu kolejne kaplice czy koś- oko zadawali obcym ciężkie straty. Powodowało to represje wroga powstanie styczniowe w 1863 r. cioły. i straty wśród miejscowej ludności. w Myszyñcu Pierwszą budowlą z cegły jest dzwonnica w My- Pierwszym wystąpieniem, które zostało uhonorowane pomnikiem szyńcu pochodząca z pierwszej połowy XVIII w. jest bitwa Kurpiów ze Szwedami w 1708 r. na tzw. Kopańskim Moście, Obiekty sakralne wznoszono tu w drugiej połowie gdzie Szwedzi ponieśli ogromne straty w ludziach i sprzęcie. XIX w. i na przełomie wieków, aż do I wojny światowej. Mieszkańcy Puszczy wspierali także oddziały powstańcze w 1863 r., Reprezentują one zwykle styl tzw. neo – neogotyk, wsławili się zwłaszcza w bitwie pod Myszyńcem. neobarok i inne. Obok kościołów na uwagę zasługują Wśród licznie rozsianych po dawnej puszczy cmentarzy wojennych często plebanie, jak ta w Nowej Wsi, o elementach se- z I wojny światowej znajduje się dużo nazwisk o swojskim (kurpiowskim) cesyjnych. Jako przykład stylu neogotyckiego niech po- Cmentarz ¿o³nierzy z 1914 r. brzmieniu, być może wcielonych siłą przez któregoś z zaborców. w Wachu Plebania w Nowej Wsi służą świątynie w Czarni, Myszyńcu, Zalasie. Do kościo- łów neobarokowych należą obiekty w Kadzidle i w Lip- Odzyskanie niepodległości nie zakończyło zmagań o wolny kraj. nikach gmina Łyse. Przyszedł rok 1920 z nowymi walkami i nowymi ofiarami. Pamięć żołnierzy poległych w walkach z bolszewikami jest honorowana pomnikami w wielu wsiach kurpiowskich. Największe ofiary w czasach współczesnych poniósł region podczas II wojny światowej. Kurpiowszczyzna pamięta zarówno o poległych żołnierzach Września, o eksterminacji Polaków przez hitlerowców, a także o tych, którzy nazistów zwyciężyli, nie zapominając jednocześnie o tych, którzy przeciwstawiali się czynnie kolejnemu zniewoleniu. Pomnik ¿o³nierzy wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Neobarokowy koœció³ w Kadzidle w Piaseczni

Pomnik ofiar hitleryzmu w 1944 r. – Bandysie Pomnik ofiar hitleryzmu Koœció³ neogotycki w Myszyñcu Koœció³ w Baranowie Kapliczka Tysi¹clecia w Kadzidle w 1945 r. – w Myszyñcu

16 17 Mapa regionu Puszczy Zielonej – 7 gmin kurpiowskich

granica powiatu grodzkiego granica giny miasto miejscowość gminna wieś (sołectwo) droga główna (krajowa) droga drugorzędna (wojewódzka) linia kolejowa lasy rzeki i kanały jeziora, starorzecza, stawy rezerwat przyrody; torfowisko pomnik przyrody ożywionej; nieożywionej park podworski lub jego pozostałość Muzea i zbiory Rękodzieło i plastyka etnograficzne regionu

Kadzidło Dzięki warunkom środowiska naturalnego a także sytu- Zagroda Kurpiowska, filia Muzeum Kultury Kurpiow- acji społecznej, gospodarka puszczańska była samowy- skiej. Przy wjeździe do Kadzidła znajduje się miniskansen: starczalna. Gospodarze sami wznosili budynki, wyrabiali pełna zagroda wiejska, dwie wolno stojące chałupy, ma- meble i sprzęty domowe, kobiety tkały i szyły stroje – gene- Lelis – Oœrodek etnograficzny neż, kapliczki, płoty, scena do występów artystycznych. ralnie wykorzystywano to, co dawała puszcza, rzeczki W obiektach mieści się wyposażenie i zdobnictwo charak- i własne gospodarstwo. terystyczne dla XIX-to i XX-wiecznej wsi kurpiowskiej. Jednym z bogactw naturalnych regionu jest bursztyn. Izba Czesławy Konopkówny. Staraniem rodziny w ma- Odkryto go na Kurpiach w końcu XVIII w., a największe łym drewnianym domu urządzona została ekspozycja po- jego wydobycie i obróbka przypada na drugą połowę święcona życiu i twórczości jednej z najbardziej znanych wieku XIX. Z bursztynu wykonywano sznury korali, fajki, Garncarz – zagroda kurpiowska w Kadzidle artystek ludowych regionu kurpiowskiego. pudełeczka, pierścionki, różańce itp. Innym materiałem często używanym był korzeń sosny i jałowca, z którego Zbiory prywatne „Tomala”. Na krańcu Kadzidła, przy pleciono dzbanki, pojemniczki, miski, talerze. drodze do wsi Tatary, Antoni Tomala zgromadził liczny zbiór przedmiotów związanych z gospodarką rolną, leśną Obok przedmiotów ściśle użytkowych wykonywano też Sprzêty i dekoracje z chaty kurpiowskiej i rzemiosłami wiejskimi Puszczy Zielonej. W 1994 r. udo- dzieła plastyczne do zaspokajania potrzeb duchowych stępnił zbiory publiczności, która może podziwiać nie- i estetycznych. Wśród stolarzy puszczańskich znalazło się używane już narzędzia i sprzęty dawnej wsi. wielu, którzy zaczęli rzeźbić w drewnie postacie boskie i świętych do użytku w domu i w przydrożnych kaplicz- Czarnia kach, a nawet do kościołów. Głównymi tematami rzeźbiar- Muzeum Kultury Polsko-Japońskiej im. brata Zenona. skimi były: Pasja czyli Chrystus na krzyżu, Matka Boska W dawnej plebanii urządzono ekspozycję, na którą skła- (sama lub z Dzieciątkiem), postacie świętych: Jana Ne- dają się przedmioty i sprzęty typowe dla dawnej Kurpiow- pomucena, Rocha, Floriana. szczyzny, wśród których mógł wzrastać przyszły zakonnik i misjonarz Zenon Żebrowski z Surowego. Znajdują się tu Dekorowaniem izb mieszkalnych zajmowały się kobie- również stroje japońskie, drobne wyroby rzemiosła ja- ty, a czynność tę w najpełniejszej formie wykonywano pońskiego, liczne zdjęcia i dokumenty ukazujące życie przed świętami. Przygotowywano nowy wystrój – nowe Muzeum Kultury Polsko-Japoñskiej Hafciarka i działalność misjonarską i charytatywną brata Zenona bukiety z bibuły na ołtarzyk domowy, nowe kierce czyli wśród slumsów japońskich miast. formy dekoracyjne podobne do żyrandoli, pająki – rodzaj wstążkowej dekoracji sufitu, zmieniano też bibułkowe dekoracje ram obrazów „świętych” i firanki w oknach Lelis wykonane z białego papieru. Ośrodek Etnograficzny. Powstał w 1998 r. przy Gminnym Ośrodku Kulturalno-Oświatowym w Lelisie. Gromadzi trady- Właśnie ostatnim dekoracjom bibułkowym przypisuje cyjne przedmioty związane z życiem codziennym dawnych się powstanie wycinanki kurpiowskiej. Rozpowszechniła mieszkańców Puszczy. Sprzęty obrazują rzemiosło wiejskie, się ona w II poł. XIX w., z chwilą dotarcia na wieś papieru uprawę roli, stroje, rękodzieło, plastykę ludową. W drugiej kolorowego. Wycinanka kurpiowska ma kilka wzorów, części pokazano wypchane zwierzęta i spreparowane ptaki a do najważniejszych należą: leluja – symetryczne Brama do prywatnego Muzeum „Tomala” będące mieszkańcami borów ostrołęckich. drzewko o rozbudowanej ornamentyce; gwiazda zwana Kurpianka z byœkami – pieczywem obrzêdowym

20 21 kółkiem, z elementami wycinanymi do środka koła przy- pominająca serwetkę; figuralna – wykonywana techniką Kurpiowskie zespoły naklejania, przedstawia głównie ptaki (wiele rodzajów), jeźdźca na koniu, strzelca, państwa młodych w bryczce. folklorystyczne Oprócz nadania wnętrzom uroczystego charakteru, Kurpianki same również ubierały się odświętnie. Strój miejscowy składający się z wełnianej jedno- lub dwubarw- Folklorystyczny Zespół Pieśni i Tańca „Zawady” nej spódnicy, lnianej koszuli i gorsetu bez rękawów był Istnieje we wsi Zawady gm. Baranowo. Założony w 1930 r. ciekawie zdobiony – koszule drobnym haftem, fartuchy przez miejscowego nauczyciela i działacza społecznego Zespó³ „Zawady” pięknymi wstawkami szydełkowymi, gorsety – kontrastu- Aleksandra Kopcia. Zespół prezentuje tańce kurpiowskie, jącymi z materiałem lamówkami i ozdobnymi paskami pieśni, gadki kurpiowskie, tańce narodowe, kolędy. Przygry- przy guziczkach. Całość uzupełniała chustka wiązana wa im kapela w tradycyjnym składzie: harmonia pedałowa, z tyłu głowy, a na szyi jeden lub kilka sznurów bursztynów. skrzypce i bębenek. Stroje regionalne można zobaczyć w niedziele i dni Zespół otrzymał wiele nagród i odznaczeń, najważniej- świąteczne podczas uroczystości kościelnych. szymi, pozaregionalnymi są m.in. odznaczenia państwowe od Prezydenta RP (2000 r.), wyróżnienie w Płocku w 1999 r., Kurpianki przy warsztacie tkackim I Nagroda Marszałka Województwa Mazowieckiego w 2004 r. i takaż sama w 2005 r., III miejsce w Kazimierzu Dolnym w 2005 r.

Kurpiowski Zespół Folklorystyczny „Carniacy” Zespó³ „Carniacy” Działa w miejscowości Czarnia, od 1935 r. Główną specjalnością zespołu są widowiska obrzędowe i plene- rowe. Zespół śpiewa najbardziej typowe pieśni i wykonuje wszystkie tańce kurpiowskie. Obecnie liczy 52 osoby w trzech przedziałach pokoleniowych. W długiej liście nagród warto podkreślić niektóre: I miej- sce na Międzynarodowym Festiwalu Zespołów Dziecię- Pisanki cych w Krakowie w 1993 r., „Złota Baszta” na Ogólno- polskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Ka- zimierzu Dolnym w roku 1993 i 1995. Zespół został też lau- reatem Ogólnopolskiego Konkursu „Bliżej Teatru”. Na je- Zespó³ „Kurpianka” go koncie jest też Nagroda im. O. Kolberga oraz Medal A. Chętnika – 2000 r., nagroda Związku Kurpiów „Kurpik” 2005 r. i wiele innych.

Zespół Folklorystyczny „Kurpianka - Cepelia” Istnieje w Kadzidle. Powstał w latach 50. przy spółdziel- ni cepeliowskiej o tej samej nazwie. Zespół zajmuje się tańcem kurpiowskim i śpiewem. Od wielu dziesięcioleci w jego repertuarze znajduje się widowisko obrzędowe „Wesele na Kurpiach”. Zespół bardzo uznany, posiada długą listę nagród Zespó³ „Nowe Latko” Tradycyjna wycinanka i wyróżnień. Jako jeden z pierwszych otrzymał Nagrodę im. Koronkarka Kierec – tak zwana leluja O. Kolberga, wielokrotnie występował za granicą, posiada

22 23 liczne nagrania radiowe, telewizyjne, płytowe. W 2004 r. otrzymał Nagrodę Związku Kurpiów „Kurpik”, w 2005 zdobył Regionalne imprezy główną nagrodę „Łowicki Pasiak” a w 2006 r. – I nagrodę na festiwalu w Mińsku Mazowieckim W 2007 r. otrzymał Na- grodę Marszałka Województwa Mazowieckiego. folklorystyczne

Zespół Folklorystyczny Pieśni i Tańca „Nowe Latko” Działa od 1996 r. przy Gminnym Ośrodku Kulturalno- „Święto Folkloru Kurpiowskiego” – Zawady gm. Bara- -Oświatowym w Lelisie. Zespół prezentuje pieśni i tańce nowo, termin – pierwsza niedziela lipca. Puszczy Zielonej oraz widowiska, m.in. „Darcie pierza”, Impreza istnieje od 1981 r. (wcześniej nosiła nazwę „Babski ziecór”, „Tam gdzie barć cudowna stała”. „Niedziela na wsi”). Rolę gospodarza pełni Regionalny Œwiêto Folkloru Kurpiowskiego – Baranowo Zespó³ „Puszcza Zielona” Mimo krótkiego istnienia Zespół zdobył I miejsce na Zespół Pieśni i Tańca „Zawady” goszcząc zespoły folklo- festiwalu w Mińsku Maz., I miejsce w Kazimierzu Dolnym rystyczne z innych gmin, które w swym repertuarze mają (2007 r.), otrzymał Nagrodę Dyrektora Departamentu Mini- elementy obrzędów i zabaw świadczących o bogactwie sterstwa Kultury i Sztuki (1999 r.), zdobywał nagrody w Ostro- folkloru puszczańskiego. Oprócz zespołów ludowych są łęce, Myszyńcu, występował w Skansenie w Sierpcu. zapraszane inne grupy muzyczne: młodzieżowe, cygań- Zespół Folklorystyczny „Jegodecki” skie, kapele podwórkowe. Działa we wsi Zalas, w gminie Łyse. Założony został w 2000 r. i zajmuje się tańcem ludowym i współczesnym, „Ogólnopolskie Otwarte Wyścigi Psich Zaprzęgów” – nowoczesnymi aranżacjami pieśni ludowych, spektaklami Baranowo, termin – druga połowa października. obrzędowymi i gadką kurpiowską. Oryginalna i niespotykana na naszym terenie impreza doroczna, która powstała w 1999 r. Wyścigi odbywają się Zespół Folklorystyczny „Puszcza Zielona” Wyœcigi psich zaprzêgów – Baranowo Zespó³ „Kurpiaki” Założony przy Gminnym Ośrodku Kultury, Sportu i Rekre- w trzech kategoriach gromadząc uczestników z całej acji w Łysych, w 2001 r. Należy do typowych, młodzieżowych Polski. Wzbogaceniem Wyścigów jest dodatkowa impreza zespołów o charakterze regionalnym. Uczestniczy w impre- „Witamy na Kurpiach”, podczas której goście mogą poz- zach regionalnych gminy i powiatu, a także poza nimi. nać miejscową twórczość ludową, folklor puszczański Zdobył m.in. III nagrodę na Ogólnopolskim Konkursie Zes- i potrawy kuchni regionalnej. połów Tanecznych w Rzeszowie oraz II nagrodę na Między- narodowym Festiwalu Pieśni i Tańca w Postowie na Białorusi. „Na łowy”. Niedzielne Spotkania z Historią i Folklorem Grupa śpiewacza „Borowinka”. – Czarnia, termin – pierwsza niedziela czerwca. Istnieje od 2000 r. w Myszyńcu i składa się z 10 kobiet. Od 1995 r. impreza istnieje pod obecną nazwą, choć Grupa wykonuje pieśni i gadki kurpiowskie. wywodzi się od spotkań z połowy lat 80., a nazwa pochodzi „Na ³owy” – Czarnia Do ważniejszych osiągnięć należy dwukrotne zdobycie od widowiska prezentującego dawne zajęcia w Puszczy. Zespó³ Folklorystyczny „Jegodecki” wyróżnienia na festiwalu w Kazimierzu Dolnym, dwukrotne W 2003 r. doszedł powiatowy konkurs „Kurpś Roku” dla zajęcie I miejsca na festiwalu w Mińsku Mazowieckim, uczniów przed 18. rokiem życia, który ma uczyć i utrwalać I miejsca na Prezentacjach w Ostrołęce. w młodym pokoleniu miejscowe tradycje. W ostatnim cza- sie impreza zmieniła nazwę na Europejski Dzień Folkloru. Zespół „Kurpiaki”. Powstał w 1997 r. w Myszyńcu i liczy około 50 osób. Jako zespół regionalny zajmuje się miejscowym śpiewem, „Śladami Kurpiów” – Kadzidło, termin – wtorek zapust- tańcem, widowiskami obrzędowymi, gadką kurpiowską. ny (data ruchoma). Wśród zdobytych nagród warto wymienić wyróżnienie Głównym celem jest zachowanie ciągłości kultury w konkursie tańca w Płońsku (2005 r.), na przeglądzie zes- regionalnej – przekazywanie młodemu pokoleniu i konty- połów tanecznych w Warszawie (2006 r.), II miejsce na festi- nuowanie przez nie tradycyjnej sztuki i folkloru puszczań- £ysozianie Kurpiowskie granie – Lelis walu „Roztańczone Mazowsze”. skiego. Doroczne spotkanie z twórcami ludowymi gminy

24 25 zawiera m.in. zmieniające się co roku widowisko o miej- „Uroczystość Bożego Ciała” – Myszyniec, termin – scowych zwyczajach, wystawę rękodzieła ludowego, wys- ruchomy tawy fotografii, pocztówek, książek dotyczących tego re- Podczas uroczystości Bożego Ciała można podziwiać gionu. Goście mogą zapoznać się również z miejscową wspaniałą procesję z ołtarzykami i feretronami niesionymi kuchnią i charakterystycznymi potrawami. przez kobiety ubrane w stroje ludowe. Tworzy to niepow- tarzalny widok i atmosferę, a procesja ta jest jedną z więk- szych w Polsce procesji o charakterze ludowym. „Wesele Kurpiowskie” – Kadzidło, Zagroda Kurpiow- ska, termin – trzecia niedziela czerwca. Fakt przetrwania na Kurpiach większości dawnych „Miodobranie Kurpiowskie” – Myszyniec, polana na zwyczajów weselnych stał się podstawą do organizacji Zawodziu, termin – ostatnia niedziela sierpnia. imprezy pod nazwą „Wesele Kurpiowskie”. Po raz pierw- Impreza nawiązuje do jesiennych spotkań u starosty Miodobranie – sprzeda¿ szy odbyła się ona w 1994 r., a od 2000 r. towarzyszy jej bartnego. Podstawą imprezy jest widowisko ukazujące wyrobów pszczelarskich Ogólnopolski Przegląd Obrzędów Weselnych. Bierze tradycje bartnicze, odbywają się też kiermasze miodu w nim udział około 8 zespołów z całego kraju. Występom i sztuki ludowej, książek i rękodzieła, wystawy sprzętu towarzyszą: kiermasz sztuki ludowej, kiermasz gastrono- pszczelarskiego i wyrobów na miodzie. miczny a wieczorem – przegląd muzyki folkowej. Imprezie towarzyszą zawody rekreacyjno-sportowe, Wesele kurpiowskie w Kadzidle a także jeden z większych konkursów twórczości lu- dowej „Rękodzieło wsi kurpiowskiej”. „Miodobranie” jest „Kurpiowskie Granie” – Lelis, termin – pierwsza nie- jedną z największych imprez o charakterze miodowym dziela października. w kraju. W 1997 r. zaproszono muzykantów kurpiowskich do specjalnego przeglądu. Od tej pory przegląd odbywa się corocznie i nosi nazwę „Regionalny Przegląd Harmo- „Dożynki na Kurpiach” – Lelis, termin – przedostatnia Miodobranie – wystêpy zespo³ów ludowych nistów i Skrzypków Ludowych”. Bierze w nim udział około niedziela sierpnia 35 muzykantów wykonujących tradycyjną muzykę kur- Regionalna impreza plenerowa powiązana ze zwycza- piowską. Warto poczekać na finał, w którym grają wszyscy jami i obrzędami ludowymi mającymi zapewnić urodzaj występujący w Przeglądzie, tworząc w ten sposób specy- w przyszłym roku. Podczas niej prezentują swój dorobek ficzną i niepowtarzalną „orkiestrę kurpiowską”. artystyczny, gospodarczy gminy Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. Imprezie towarzyszy konkurs na wieniec dożynkowy. „Palma Kurpiowska” – Łyse, termin – niedziela Niedziela Palmowa w £ysych Palmowa (święto ruchome). Dla przeciwdziałania zanikającemu w latach 60. zwyczajowi wykonywania wysokich, barwnych palm wielkanocnych, w 1969 r. ogłoszono konkurs na najład- Do¿ynki w Lelisie niejszą palmę. Cykliczny charakter konkursu sprawił, że zwyczaj się odrodził, a artykuły prasowe o konkursie spo- wodowały, że do Łysych, aby objerzeć unikatowe palmy, zaczęły ściągać nieprzebrane tłumy turystów, krajowych i zagranicznych. Po procesji i uroczystości kościelnej odbywa się ogłoszenie wyników aktualnego konkursu palm, występy zespołów regionalnych, kiermasze sztuki ludowej, rękodzieła, wydawnictw i degustacja potraw regionalnych.

Bo¿e Cia³o w Myszyñcu

26 (30 - 45 min.) wyjmujemy kiełbasę i włoszczyznę. Do Kuchnia wywaru dodajemy zakwas, przyprawiamy i gotujemy, a następnie dodajemy śmietanę. Kiełbasę możemy podzielić na porcje lub kawałeczki. Kładziemy na talerze regionalna porcje kiełbasy, jaja podzielone na ćwiartki lub połówki i zalewamy żurem.

Żur zwany białym barszczem 1,5 kg żytniej razowej mąki, 3 - 3,5 l przegotowanej wody, 1 - 2 ząbki czosnku. Rejbak po wolkowsku Do kamiennego garnka wyprażonego w piekarniku lub 3 kg ziemniaków, 10 dkg mąki pszennej, 1 łyżka mąki wyparzonego wodą wsypujemy mąkę. Mieszamy ją w nie- ziemniaczanej, 0,5 kg wieprzowiny gotowanej, 30 dkg wielkiej ilości przegotowanej, wystudzonej wody, najlepiej kiełbasy zwyczajnej, 1 duża cebula, 3 jaja, 0,5 kg wę- o temp. 50° C. dzonki, bułka tarta, smalec, sól, pieprz. Dodajemy drobno posiekany czosnek. Rozcieńczamy Ziemniaki utrzeć na tarce, dodać do nich mąkę, jaja resztą wody, przykrywamy i obwiązujemy ściereczką po- i pokrojone w kostkę ugotowane mięso. Następnie drob- zostawiając w ciepłym miejscu na trzy dni. Można dodać no pokroić słoninę i cebulę i podsmażyć razem z pokro- skórkę chleba razowego aby przyspieszyć fermentację. joną w kostkę kiełbasą. Później dodać wszystko do ziem- Gdy zakwas będzie gotowy przygotować produkty: niaków, dobrze wymieszać, doprawić do smaku i wlać do 0, 25 l zakwasu, 25 dkg włoszczyzny, 2,5 l wody, 1 łyż- wysmarowanej smalcem i wysypanej bułką tartą brytfan- kę startego chrzanu, ok. 3 łyżki śmietany, kilka kawałków ny. Wstawić do gorącego piekarnika i piec przez ok. białej kiełbasy, 2 - 5 ugotowanych jajek, przyprawy: sól, 40 min. Kawałki rejbaka podawać polane zesmażonym, ząbek czosnku, liść laurowy, majeranek. wędzonym boczkiem. W wywarze z włoszczyzny gotujemy białą kiełbasę na Wspaniałym dodatkiem jest surówka z kapusty bardzo małym ogniu, wręcz zaparzamy. Po ugotowaniu kiszonej lub białej.

Grycaki 20 dkg mąki pszennej, 20 dkg mąki gryczanej, 2 dkg drożdży, 2 jaja, ok. 0,75 l. mleka, 3 dkg masła, sól, cukier, tłuszcz do smażenia. Mąkę pszenną i gryczaną przesiać. Do mąki pszennej dodać drożdże rozmieszane z cukrem i 0,25 l. mleka. Postawić w ciepłym miejscu. Gdy rozczyn wyrośnie dodać mąkę gryczaną i tyle mleka, aby ciasto było gęste jak śmietana. Wyrobić starannie ciasto łyżką dodając żółtka, pianę, roztopione masło, sól. Postawić w ciepłym miejscu, aby wyrosło. Smażyć na małych patelniach grube placki (ok. 0,5 cm ciasta). Usmażone kłaść na ciepłym półmisku. Do gryczanych placków podawać topione masło, śmietanę, posiekane jajka, można też jeść na słodko z konfiturami.

28 29 Gołąbki z kapusty kiszonej Zdrowa żywność Dawniej kiszono całe główki kapusty kładąc je na dół Zaprezentowane wyżej przepisy kulinarne są w regio- beczki, pod normalnie pokrojoną kapustę. Miały one nie- nie kurpiowskim przygotowywane, zwłaszcza w poleco- powtarzalny smak np. używane do gołąbków, na które – nych gospodarstwach agroturystycznych, ze zdrowej stosowny przepis. żywności. Czym jest ta zdrowa żywność? Pod tym poję- 1 kg surowych, obranych ziemniaków utrzeć na drob- ciem rozumie się produkty wytworzone w możliwie naj- nej tarce, odcisnąć, dodać do 35 dkg gotowanych, utłu- bardziej naturalny sposób, które w optymalnym przypad- czonych ziemniaków uduszonych z dodatkiem cebuli ku nie miały najmniejszej styczności z chemikaliami, i skwarek z boczku. Farsz doprawić do smaku, nałożyć na nawet w okresie wegetacji, nie zawierają także żadnych liście kapusty, zawinąć i ułożyć w garnku jeden przy dodatkowych środków tj. konserwantów, barwników, drugim. Zalać osoloną wodą, bulionem, wywarem z grzy- sztucznych substancji zapachowych itp. bów i gotować na małym ogniu przez 15 - 20 min. Potem wstawić do piekarnika na pół godziny. Takie gołąbki naj- Wieś kurpiowska jest właśnie takim miejscem, w któ- lepiej smakują na drugi dzień, odsmażone na tłuszczu. rym produkuje się zdrową żywność. Ten, kto ją spożywa żyje zdrowiej, przyjmuje mniej substancji szkodliwych a otrzymuje więcej witamin, mikroelementów i ciał balas- Kapusta zasypywana kaszą towych (błonnika). Prawidłowa przemiana materii, czysta 1 kg kapusty kiszonej, 80 dkg żeberek, 2 liście laurowe, skóra, większa odporność na infekcje, nienaganne kilka ziaren ziela angielskiego, kasza jęczmienna. krążenie, psychiczna i fizyczna żywotność aż do późnego Do garnka włożyć kapustę kiszoną i zalać wodą. wieku, nierozerwalnie związane są z racjonalnym odżywia- Dodać pokrojone na porcje żeberka, dwa liście laurowe niem. Stąd też długowieczność i sprawność mieszkańców i parę ziaren ziela. Zasypać to wszystko dwoma garścia- naszego terenu, na który wszystkich zapraszamy! mi kaszy jęczmiennej. Gotować na małym ogniu do miękkości. Taką samą kapustę można gotować ze świeżej ka- pusty. Dajemy pokrojoną główkę kapusty, jedną marchew, parę sztuk kwaśnych jabłek, dołączamy żeberka, przyprawy, zasypujemy kaszą (jęczmienną). Do kapusty można dodać grzyby – najsmaczniejsze są świeże lub mrożone prośnianki. Można ugotować kapustę również z kaszą jaglaną. Jest wtedy łagodna o lekko słodkawym smaku.

Piwo kozicowe 1 l. miodu, 0,5 l. suszonych jagód jałowca, 1,5 szklan- ki cukru, 5 dkg chmielu, 3 dkg drożdży,10 l. wody. Wodę zagotować i schłodzić. Nasiona jałowca rozbić, zalać wodą, dodać chmiel, gotować ok. 2 godziny na wol- nym ogniu. Po ugotowaniu dokładnie odcedzić, dodać wystudzoną i osłodzoną cukrem wodę. Na końcu dodać miód i drożdże, przelać do kanki i szczelnie zamknąć. Przez jedną dobę kanka powinna stać w ciepłym po- mieszczeniu, potem piwo należy schłodzić.

(powy¿sze przepisy poda³a Danuta Kostewicz, Charciba³da).

30 31 Gospodarstwo Agroturystyczne Witolda Staśkiewicza – ul. Jagodowa 8, gro 07-420 Kadzidło, tel. 0 604 210416. Gospodarstwo Agroturystyczne Elżbiety i Andrzeja Prusaczyk – Tatary 44, 07-420 Kadzidło, tel. (029) 761 85 76 Agroturystyka Gospodarstwo Agroturystyczne „U Tomcia” – Tomasz Parzych, Jazgarka 13, 07-420 Kadzidło, tel. (029) 761 89 64 Gospodarstwo Eko-agroturystyczne – Sabina i Mieczysław Mąka, GMINA BARANOWO Grale 45, 07-420 Kadzidło, tel. (029) 594 00 62, 0 604 417 025 Gospodarstwo Aliny i Stanisława Bieńkowskich, 73, Gospodarstwo Agroturystyczne „Kurpianeczka” – Beata Kaczyńska, 06-320 Baranowo, tel. (029) 592 00 88. ul. Sachalin 45, 07-420 Kadzidło, tel. (029) 761 60 67, Gospodarstwo Agroturystyczne „Murach” Gospodarstwo Agroturystyczne „Jagoda” „Zajazd pod bocianem” – Mirosław Malon, Czarnotrzew 4, 0 600 445 922 06-320 Baranowo, tel. 512 146 839 Gospodarstwo Agroturystyczne „Jagoda” – Krystyna i Henryk Szkodzińscy, Czerwińskie 31, 06-320 Baranowo, GMINA LELIS tel. (029) 592 00 02. Gospodarstwo Agroturystyczne „Murach” – Adam Murach, Płoszy- ce 52, 07-402 Lelis, tel. kom. 594 042 891 Gospodarstwo czynne jest cały rok. Posiada 8 miejsc. Gospo- GMINA CZARNIA darstwo oferuje: kuchnię kurpiowską, wycieczki rowerowe, prze- Gospodarstwo Agroturystyczne „Dorota” – Dorota Samsel, Czarnia 72, jażdżki bryczką po okolicy, łowienie ryb we własnym stawie, wie- 07-431 Czarnia tel. tel (0 29) 772 70 87, 69 416 884. czorki przy ognisku. Gospodarstwo czynne jest cały rok. Położone jest wśród łąk i la- Gospodarstwo Agroturystyczne „Danuta” – Danuta Bekisz, sów, z dala od wsi i ruchliwych dróg. Gospodarze udostępniają Gospodarstwo Agroturystyczne „Kurpianka” ul. Przemysłowa 6, 07-420 Lelis, tel. (029) 761 18 19 cały sprzęt domowy i miejsce do grillowania, ponadto oferują Gospodarstwo Agroturystyczne „Kurpianka” – Teresa Szymczyk, potrawy regionalne i możliwość pomagania w pracach gospo- ul. Szkolna 101, 07-402 Lelis, tel. (029) 761 10 52, 0 600 555 061 darskich. W pobliżu znajduje się rezerwat przyrody, a w pobliskich Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod lasem” – Zofia Deptuła, Gąski 32, lasach można zbierać jagody, grzyby itp. 07-402 Lelis, tel. (029) 761 71 28 Gospodarstwo Agroturystyczne „U Krystyny” – Piórkowska Krystyna, Gospodarstwo Agroturystyczne „Zacisze” – Helena Bednarczyk, Surowe 20, gm. Czarnia, tel. (029) 772 7571 Dąbrówka 54, 07-402 Lelis, tel. (029) 761 71 70 Gospodarstwo Agroturystyczne „Józefinka” – Józefowicz Elżbieta, Surowe 149, gm. Czarnia, tel. 0 504 805 555 Gospodarstwo Agroturystyczne „U Felka” – Kłosowska Teresa, GMINA ŁYSE Gospodarstwo Agroturystyczne „Ewa” – Ewa i Adam Krzyżewscy, Gospodarstwo Agroturystyczne „Dorota” Długie 17, gm. Czarnia, tel. (0 29) 772 78 50, 0 602 427 397 Lipniki, ul. ks. Sierpińskiego 48, 07-436 Lipniki, tel. (029) 772 61 10 Gospodarstwo jest czynne cały rok. Położone wśród łąk, w po- Gospodarstwo Agroturystyczne „Ewa” GMINA KADZIDŁO bliżu lasów, poza wsią, oferuje ciszę, spokój i wypoczynek. Po- Gospodarstwo „Agro Polana” – Barbara i Ryszard Kowalczyk, siada 4 pokoje z łazienkami w tradycyjnej, kurpiowskiej chacie Wach 61, 07-420 Kadzidło, tel. (029) 761 95 70. oraz pokój wypoczynkowy w pawilonie. Gospodarstwo oferuje: Położone wśród malowniczych krajobrazów Puszczy Kurpiow- noclegi i wyżywienie, wieczorki przy ognisku lub przy kominku, skiej, przy drodze Ostrołęka-Olsztyn. Do dyspozycji dwa domki zbieranie runa leśnego, ponadto potrawy regionalne, warzywa letniskowe i dom mieszkalny z pełnym zapleczem sanitarnym. i owoce z własnego ogródka, miejsce do gier i zabaw, wycieczki Może wypoczywać tu 15 osób. Jest także pole namiotowe rowerowe, przejażdżki bryczką. i kempingowe. Gospodarstwo Agroturystyczne „U Bogoroba” – Józef Bacławski, Gospodarze oferują m.in. wycieczki rowerowe, przejazd bryczką Łyse 96, 07-437 Łyse, tel. 0 504 763 646 (latem) lub kulig (zimą), kilka połączonych stawów umożliwia Gospodarstwo Agroturystyczne Barbary Zakrzewskiej – Serafin 76, pływanie kajakiem. Dla gości – kurpiowska kuchnia regionalna. 07-437 Łyse, tel. (029) 5 940 592 AGRO „Pod Lipami” Gospodarstwo Agroturystyczne „U Felka”

32 33 Gospodarstwo Agroturystyczne „Sosenka” – Elżbieta i Sławomir Małż, Łaczki 87, 07-438 Zalas, tel. (029) 772 57 19, 0 504 825 059 Informacje praktyczne Agroturystyczne Gospodarstwo Ekologiczne Wiesławy i Tadeusza Zadrogów, Łączki 96, 07-438 Zalas, tel. 0 503 496 127 Gospodarstwo Agroturystyczne Teresy i Henryka Kobusów, Warmiak 18, Adresy Gminnych Ośrodków Kultury Posterunki policji

07-438 Zalas, tel. (29)7725649 Gmina Baranowo Gmina Baranowo Gospodarstwo Agroturystyczne „U Teresy” – Teresa Szmigiel, Klenkor 9, 1. Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji 06-320 Baranowo, ul. Madalińskiego 29, tel. (029) 761 37 77 07-438 Zalas, tel. (29) 772 56 43, 0 515 132 462 06-320 Baranowo, ul Gwardii Ludowej 13, tel. (029) 761 36 76 Gmina Kadzidło Gospodarstwo Agroturystyczne „Ulka” – Urszula i Bogusław Gmina Kadzidło 07-420 Kadzidło, ul. Targowa 6 Kiernozek, ul. Stacha Konwy 1, 07-436 Lipniki, tel. (29)772 63 08 1. Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji (0-29) 761-80-77 – sekretariat 07-420 Kadzidło, ul Kościuszki 6, tel. (029) 761 80 26 (0-29) 760-17-41 – Zespół Prewencji 2. Wiejski Dom Kultury (0-29) 760-17-42 – Zespół Kryminalny GMINA MYSZYNIEC Chudek 36 B gm. Kadzidło, tel. (029) 761 66 85 Gospodarstwo Agroturystyczne „Ela” – Elżbieta i Mirosław Żebrowscy, Gmina Lelis Gmina Lelis 07-402 Lelis, ul. Słoneczna 16, tel. (029) 761 10 87 Wydmusy 59, 07- 430 Myszyniec, tel. (029) 772 19 12 Gminny Ośrodek Kulturalno-Oświatowy Gospodarstwo czynne jest cały rok. Położone w pewnym odda- 07-402 Lelis, ul. Szkolna 48, tel. (029) 761 10 77 Gmina Łyse leniu od ruchliwej szosy, znajduje się wśród lasów. Posiada po- Gmina Łyse 07-437 Łyse, ul. Sienkiewicza 48, tel. (029) 772 50 07 koje 2- i 4-osobowe + łazienki, pokój wypoczynkowy, salę rekre- Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji acyjną, korty tenisowe. Gospodarstwo oferuje kuchnię kurpiow- 107-437 Łyse, ul. Kościelna 19, tel. (029) 772 50 47 Gmina Myszyniec ską, wycieczki rowerowe, przejażdżki konne, uczestnictwo w uro- 07-430 Myszyniec, ul. Przemysłowa 1, (0-29) 772 10 07 Gmina Myszyniec Gospodarstwo Agroturystyczne „Ela” czystościach i imprezach regionalnych w pobliskim Myszyńcu, Myszyniecki Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji Gmina Olszewo-Borki spotkania okolicznościowe. W gospodarstwie można kupić 07-430 Myszyniec, Pl. Wolności 58, tel./fax (029) 772 13 63 07-415 Olszewo Borki, ul. Broniewskiego 13, tel. (029) 761 32 07 miód, nabiał, mięso i wędliny własnego wyrobu. AGRO Chatka – Mirosław Drężek, Wydmusy 55, 07-430 Myszyniec, Organizacje Pozarządowe tel. (029) 772 19 46 OSP Wydmusy – Stanisław Ceberek, Wydmusy 116 A, Związek Stowarzyszeń „KURPSIE RAZEM” Stowarzyszenie KURPIK KADZIDŁO 07-430 Myszyniec, tel. (029) 772 13 76 07-430 Myszyniec Pl. Wolności 60 07-420 Kadzidło, ul. Kościuszki 6, AGRO „Pod Lipami” – Stanisław i Bożena Ceberek, Wydmusy 116 A, Kurpiowska Organizacja Turystyczna Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Kurpiowskiej PUSZCZA 07-402 Lelis, ul. Szkolna 48, tel. (029) 761 10 77 07-430 Myszyniec, tel. (029) 772 13 76 07-410 Ostrołęka, ul. Kościuszki 21, tel. (029) 764 52 32 Kurpiowskie Centrum Informacji Stowarzyszenie „Młodzi dla Myszyńca” 07-410 Ostrołęka, ul. Kościuszki 21, tel. (029) 764 52 32 07-430 Myszyniec, Pl. Wolności 58, tel. (029) 772 11 41 GMINA OLSZEWO BORKI Stowarzyszenie Rozwoju Turystyki i Rekreacji Stowarzyszenie „Razem łatwiej” 07-410 Ostrołęka, ul. Kościuszki 21, tel. (029) 764 52 32 07-415 Olszewo-Borki, ul. Broniewskiego 19, Gospodarstwo Agroturystyczne Gospodarstwo Agroturystyczne Urszuli i Waldemara Spychalskich – Urszuli i Waldemara Spychalskich Przystań 5, 07 - 416 Nowa Wieś Zachodnia, tel. (029) 760 25 64 Stowarzyszenie Wspierania Aktywności Lokalnej w Gminie Baranowo Towarzystwo Rozwoju Ziemi Kurpiowskiej 06-320 Baranowo, ul. Gwardii Ludowej 13, tel. (0 29) 761 36 76 07-430 Myszyniec, Pl. Wolności 60 Gospodarstwo Agroturystyczne Elżbiety Żebrowskiej – Żebry Żabin 16, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne im. Aleksandra Kopcia Towarzystwo Przyjaciół Ziemii Kurpiowskiej im. bpa Edwarda Samsela 07-415 Olszewo-Borki, tel. (029)764 83 15 06-320 Baranowo, pl. 30-lecia 7, tel. 0 604 942 179 07-430 Myszyniec, Pl. Wolności 60 Gospodarstwo Agroturystyczne „Ryby” – Leszek Białobrzewski, Towarzystwo Kurpiowskie STRZELEC Białobrzeg Bliższy 7A, 07-415 Olszewo-Borki, 07-431 Czarnia, Czarnia 15, tel. (029) 772 70 08 tel. (029) 764 83 15 Gospodarstwo Agroturystyczne Tomasza Lenkiewicza – Kordowo 14 C, Publikacja przygotowana w ramach projektu „Kurpiowszczyzna – produkty markowe”, który jest współfinansowany 07-415 Olszewo-Borki, tel. (029) 767 64 15 ze środków Unii Europejskiej w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja Gospodarstwo Agroturystyczne Grzegorza Niewiarowskiego – sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 - 2006. Działanie 2.7 – Pilotażowy Program Leader + Białobrzeg Bliższy 4, 07-415 Olszewo-Borki, tel.(029) 764 49 76 Wydawca: Związek Stowarzyszeń „KURPSIE RAZEM” 07-430 Myszyniec. Pl. Wolności 60 Wykonawca: Stowarzyszenie Rozwoju Turystyki i Rekreacji 07-410 Ostrołęka ul. Bogusławskiego 18 Publikację opracował zespół redakcyjny: Andrzej Bis, Gabriela Jóźwiak, Bernard Kielak, Nina Kielak, Edyta Pędzich. Wszystkich chętnych serdecznie zapraszamy! Foto: Andrzej Bis oraz zbiory archiwalne autorów publikacji i wydawcy. Opracowanie graficzno-techniczne, skład, druk i oprawa: EDYTOR S.A. Warszawa, ul. Marszałkowska 140 tel./fax (022) 827 67 15, www.edytor.com.pl ISBN 978-83-88412-88-4 34