In de serie Hollandia Vaarwijzers zijn verschenen:

Olav Cox en Erna Vader, Vaarwijzer Het Deltagebied Jan Heuff, Vaarwijzer De Waddenzee R W I J A Z Clemens Kok, Vaarwijzer Het Kanaal E A R Frank Koorneef, Vaarwijzer Belgische binnenwateren V Frank Koorneef, Vaarwijzer Nederlandse binnenwateren Frank Koorneef, Vaarwijzer Noord-Franse binnenwateren Michiel Scholtes, Vaarwijzer De Noordzeekust Anje Valk, Vaarwijzer De Engelse oostkust René Vleut, Vaarwijzer Scandinavië en de Oostzee DE WADDENZEE JAN HEUFF INHOUD

Woord vooraf 11

DEEL I VAREN OP HET WAD

1 Profiel van de wadden 15 Het waddenlandschap 15 De getijden 16 Het geulenstelsel 20

2 Waddenzee – natuurreservaat 21 Wat komen we tegen? 21 Wettelijke bescherming 23 Erecode 26

3 Schip en uitrusting 29 Eisen aan het schip 29 Hollandia, tiende, herziene druk 2021 Scheepstypen 30 Uitrusting 32 © 2004, 2021 Jan Heuff © 2004, 2021 Uitgeverij Hollandia BV, Postbus 317, 2000 AH Haarlem 4 Varen in de praktijk 37 (e-mail: [email protected]) Betonning 37 Uitgeverij Hollandia BV maakt deel uit van de Gottmer Uitgevers Groep BV Soorten vaarwatermarkeringen 39 Verlichting 41 Omslagontwerp en vormgeving: Villa Grafica, Diemen Een tocht voorbereiden 42 Redactionele begeleiding: Annemieke Sluiter, Lelystad Weer en wind 50 Cartografie: Yde Bouma, Leusden Redding en berging 51 Foto’s: Jan Heuff (p. 110 boven: Henri Drost; pp. 96, 119: Jarne Heuff) 5 Ankeren en droogvallen 53 ISBN 978 90 6410 719 1 / NUR 484 Droogvallen 54 Ongeschikte droogvalplaatsen 56 Vastlopen en erger 56 Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of een andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 6 Zeegaten 59 A22 Delfzijl–Termunterzijl v.v. 102 Zeegat van Texel 60 A23 Delfzijl–Dollard v.v. 102 Eierlandsche Gat 60 A24 Harlingen–Lauwersoog–Delfzijl, binnendoorroute v.v. 103 Vlie 61 Amelander Gat 62 HAVENS Westgat 63 Den Helder 103 Eilanderbalg 64 Texel, Oudeschild 105 Lauwers 64 Texel, De Cocksdorp 105 Schild 64 Den Oever 106 Eems 64 Breezanddijk 107 Kornwerderzand 107 7 Aspecten van de Duitse wadden 65 Harlingen 108 Zeegaten en riviermondingen 65 Vlieland 109 Nautische aspecten 67 Terschelling 111 Vaarroutes over Wadden- en Noordzee 69 Ameland, Ballumerbocht 113 Binnendoorroutes 70 Ameland, Nes 114 Watersport 71 Holwerd 115 Lauwersoog 116 Schiermonnikoog 117 DEEL II DE VAARGEBIEDEN Noordpolderzijl 119 Eemshaven 120 VAARGEBIED A De Nederlandse wadden 77 Delfzijl 122 Termunterzijl 122 ROUTES Nieuwe Statenzijl 124 A1 Den Oever–Den Helder v.v. 78 ANKERPLAATSEN A2 Den Oever–Oudeschild v.v. 78 Richel 125 A3 Den Oever–Kornwerderzand v.v. 79 Engelsmanplaat 125 A4 Den Oever–Vlieland/Terschelling v.v. 80 A5 Den Helder–Oudeschild v.v. 81 VAARGEBIED B De Duitse wadden 127 A6 Oudeschild–De Cocksdorp/Vliehors/Inschot 81 A7 Den Helder/Oudeschild–Vlieland/Terschelling v.v. 84 Eems 127 A8 Den Helder/Oudeschild–Kornwerderzand/Harlingen v.v. 85 Oost-Friese wadden 127 A9 Kornwerderzand–Vlieland/Terschelling v.v. 86 Tussen Jade en Weser 130 A10 Harlingen–Vlieland/Terschelling v.v. 86 Tussen Weser en Elbe 130 A11 Harlingen–Vlieland, slechtweerroute v.v. 88 Tussen Elbe en Eiderstedt 131 A12 Vlieland–Terschelling v.v. 89 Halligen 131 A13 Harlingen–Terschelling, via de Mepen v.v. 90 De Noord-Friese eilanden 132 A14 Harlingen–Ameland v.v. 91 A15 Vlieland/Terschelling–Ameland, beschutte route 92 ROUTES A16 Terschelling–Ameland v.v. 93 B1 Eems 133 A17 Ameland–Schiermonnikoog/Lauwersoog v.v. 96 B2 Osterems 134 A18 Lauwersoog–Schiermonnikoog v.v. 97 B3 Eems, stroomopwaarts 135 A19 Lauwersoog–richting Eems 99 B4 Tussen Osterems en Busetief–Juist 135 A20 Bestemmingen langs de Eems 100 B5 Tussen Norderneyer Seegat en Accumer Ee–Norderney A21 Delfzijl/Eemshaven–Lauwersoog 101 en Baltrum 137 B6 Tussen Accumer Ee en Harle–Langeoog en Spiekeroog 139 Cuxhaven 179 B7 Tussen Harle en Jade–Wangerooge 140 Altenbruch 179 B8 Jade 141 Otterndorf 179 B9 Vaarwegen van Jade naar Weser 142 Brunsbüttel 180 B10 Weser 142 Trischen 181 B11 Weser-Elbe-Wattfahrwasser 143 Friedrichskoog 181 B12 Elbe 145 Büsum 181 B13 Elbe, oversteek 146 Südfall 182 B14 Hever–de halligen 147 Tetenbüllspieker 183 B15 Schmaltief–Süderaue 148 Süderhafen/Nordstrand 183 B16 Rütergat–Schmaltief–Kniep 149 Husum 183 B17 Vortrapptief–Holtknobsrinne 150 Süderoogsand 185 B18 Buitenom Sylt richting Denemarken 151 Süderoog 185 Pellworm 185 HAVENS Strucklahnungshörn/Nordstrand 186 Borkum 151 Nordstrandischmoor 186 Lütje Hörn 152 Hamburger Hallig 186 Memmert 153 Norderoogsand 186 Leysiel 153 Norderoog 187 Greetsiel 153 Japsand 187 Emden 154 Hooge 187 Havens langs de Eems 154 Langeness 189 Juist 156 Gröde-Appelland 189 Norddeich 158 Habel 190 Norderney 159 Oland 190 Baltrum 160 Schlüttsiel 190 Nessmersiel 161 Amrum/Wittdün 190 Langeoog 162 Wyk auf Föhr 192 Accumersiel 164 Dagebüll 193 Bensersiel 165 Sylt 193 Spiekeroog 167 Hörnum (Sylt) 194 Neuharlingersiel 169 Rantum (Sylt) 195 Wangerooge 171 List (Sylt) 195 Harlesiel 172 Munkmarsch (Sylt) 196 Minsener Oog 173 Wangersiel (Horumersiel) 174 Register van havens en ankerplaatsen 197 Hooksiel 174 Noot van de uitgever 199 Wilhelmshaven 175 Bremerhaven 175 Wremertief 176 Dorumersiel, Dorumertief 177 Spieka-Neufeld 177 Grosser Knechtsand 178 Neuwerk 178 Scharhörn 179 WOORD VOORAF

Deze Vaarwijzer De Waddenzee is bedoeld voor de recreatieschipper die het zoute water van de wadden op wil. Het is geen vaargids alléén, maar ook een introductie in de natuurlijke fenomenen die deze waddenwereld uniek maken. Wie voor het eerst het wad opgaat, voelt wel dat er een geheel nieuwe wereld open ligt, maar kan haar schoonheden en fascinaties nog slechts vermoeden. Een eerste vakantie in deze wereld van de wadden, varend of op een van de eilanden, blijft daarom een onvergetelijke belevenis. Ook wie geen speciale belangstelling heeft voor bloemen, vogels of zeehonden kan het niet ontgaan dat alles hier nog puur natuur is.

Het kenmerkende van de wadden is voor Droogvallend ontdekken we de amfibische eenieder te voelen: hier is niets definitief. Eb wereld van het wad als een grillig landschap en vloed wisselen elkaar af in een eeuwigdu- van zandbanken, slikplaten en kronkelende rend ritme. Wind, getij en stroom breken af en geulen en prielen, met een uitbundig vogelle- bouwen op. Geulen verzanden of zoeken een ven en schelpdieren bij honderdduizenden. andere loop. Het is een proces waaraan nooit Hier kan de stilte nog volmaakt zijn, wanneer een einde zal komen. de zon achter de kim verdwijnt, de wind zich De vaarwegmarkeringsdienst zal de bakens niet meer laat horen en de altijd zo luidruch- moeten verzetten en de aanpassing van de tige vogels de kop in de veren steken. Geen zeekaarten doorgeven in de Berichten aan golfje klotst dan meer tegen de boot. Geen Zeevarenden. gerucht uit de verre gemechaniseerde wereld kan deze idylle verstoren. Het waddengebied, het rijk van eb en vloed, Eenmaal zo diep in de natuurwereld door- dat de plezierschipper in deze Vaarwijzer gedrongen, zullen we ons onze verantwoor- leert kennen, lijkt op het eerste gezicht wel- delijkheid tegenover die natuur extra goed licht een moeilijk vaargebied. Maar dit boek moeten realiseren. leert de regels van het spel – en niet alleen Wie zich nog niet direct aan het avontuur van van het varen. Want wie het goed uitkient, het droogvallen waagt, zal toch alle plezier beleeft zijn mooiste momenten op het wad beleven aan zijn vaartocht. De navigatie op wanneer het water verdwijnt. het zoute getijdenwater is een genot op zich, steeds weer een nieuwe ervaring.

10 11 Bovendien moet ons tijdsbesef zich aan- passen aan het ritme van de getijden. In de Vaarwijzer De Waddenzee gaan we ervan uit dat de recreatieschipper die naar de wadden wil niet alleen maar een uitbreiding zoekt van de meer traditionele vaargebieden. We veronderstellen dat hij belangstelling heeft voor het wad als fenomeen en een open oog ontwikkelt voor de rijke, maar o zo kwetsbare planten- en dierenwereld. Dit boek wil, ook tussen de regels door, hierbij ‘eyeopener’ zijn. Vaar met verstand en een open oog voor de natuur.

Jan Heuff en bemanning Terschelling DEEL I VAREN OP HET WAD

12 13 1

PROFIEL VAN DE WADDEN

Van het gebied waar we gaan varen, willen we allereerst enige natuurlijke kenmer- ken leren kennen: het landschap met zijn kwelderkust en de eilanden, de binnenzee met haar diepten en ondiepten, en het getijdenregime dat dit landschap heeft gevormd. De beschrijving van getijdenbeweging en stroming wordt in hoofdstuk 4, Varen in de praktijk, verder uitgewerkt.

HET WADDENLANDSCHAP inpoldering van kwelders en afsluiting van inhammen. De opbouw van de wadden Hoe is onze waddenkust ontstaan? Na De eilanden de ijstijd bleven in de Noordzee enorme Uit de hiervoor genoemde strandwallen hoeveelheden zand achter. Met dit zand hebben zich onze Waddeneilanden ontwik- bouwden wind en getij een aantal strand- keld. Hoge duinen aan de noord- of west- wallen op, waar tussendoor de zee vrij spel kant keren nog steeds het geweld van de had. In het rustige water achter de strand- Noordzeegolven. Erachter liggen min of meer wallen kon het meegevoerde slib bezinken. uitgestrekte gebieden met lagere duinen. Dit Door de voortdurende zandaanvoer uit de landschap vormde zich in de middeleeuwen. Noordzee stoven duinen op, die samen met Waar het duingebied ophoudt en overgaat in het opgeslibde kwelderland de basis vorm- polderland, bevinden zich de meeste dorpen. den van de huidige eilanden. Ook aan de kust De in cultuur gebrachte polders worden van het vasteland werden grote hoeveelhe- tegen het water beschermd door dijken. Op den slib afgezet en ontstonden kwelders. de grens van eiland en Waddenzee liggen de Rivieren voerden er het overtollige water kwelders. De vorm van de Waddeneilanden af. De vruchtbare grond trok bewoners van is langgerekt met in de meeste gevallen hoger gelegen gebieden aan. Die pioniers aan beide uiteinden lage, onbegroeide in het noorden van Friesland en Groningen zandvlaktes. beschermden zich tegen hoge waterstanden Het aanzien van de eilanden is in de afgelo- door het opwerpen van terpen of wierden. pen honderd jaar opvallend veranderd. Krap Pas een kleine duizend jaar geleden begon een eeuw geleden is men begonnen met de men ook de omringende landerijen te be- aanplant van helmgras en naaldbossen, om schermen: de eerste dijkaanleg. In recenter de eilanders te verlossen van het eeuwig tijden diende de aanleg van nieuwe dijken stuivende zand. Met de vloedstroom vinden vooral de landaanwinning, door middel van voortdurend zeer grote zandtransporten

14 15 74 75 VAARGEBIED A De Nederlandse wadden

In deel II van Vaarwijzer De Waddenzee staan beschrijvingen van vrijwel alle rou- tes die op de Waddenzee kunnen worden gevaren. Het spreekt vanzelf dat deze beschrijvingen het gebruik van de kaart niet kunnen vervangen. Elke tocht moet worden voorbereid met de getijtafels en de hydrografische kaart naast dit boek.

Het is het verstandigst bij de voorbereiding hoogwater. Bij de opgave van de waterdiepte de route ‘van boei tot boei’ na te lopen en de op wantijen is het gebruikelijk aan te geven situatie bij splitsingen goed te bestuderen. hoeveel water er bij HW kan worden ver- Trek bij onoverzichtelijke situaties op de kaart wacht; bij de zeegaten wordt uitgegaan van een potloodlijntje langs de boeienrijen. Zo de waterdiepte bij LW. wordt meteen veel duidelijker hoe de loop De gemiddelden liggen tussen de standen van de geulen is en hoe je een scheidingston bij springtij en doodtij in. Je moet dus nog moet passeren (de scheidingston op het nagaan hoeveel dagen je van een spring- of snijpunt van de rode en de groene boeienlijn). doodtij af zit. Houd ook rekening met de Bedenk bij het hanteren van dit boek, én van windrichting en windkracht. In combinatie de kaart, dat de situatie op het wad voortdu- met elkaar kunnen deze omstandigheden rend verandert. Op het moment van schrijven algauw een afwijking van het gemiddelde kan de loop van een geul of de ligging van een geven van een halve meter meer of minder. drempeltje alweer zijn gewijzigd ten opzichte Het komt nog steeds voor dat schippers van de recentste notities. met hoogwater een getijhaven binnenvaren, Gebruik altijd de laatste editie van de om er vervolgens dagenlang niet meer uit te Hydrografische kaart voor de Waddenzee, kunnen. Het meest bedenkelijk is dan echter het liefst nog bijgewerkt aan de hand van dat ze totaal geen idee hebben hoe Moeder de Berichten aan Zeevarenden, al dan niet Natuur hun dit kunstje heeft geflikt. aangevuld met een kaartplotter. De routes worden in beide richtingen be- schreven, soms met alternatieven. De route Bij de planning van de routes is steeds uitge- ‘terug’ is zo beknopt mogelijk gehouden en gaan van een optimaal profijt van de stroom moet daarom steeds in samenhang met de en een gemiddelde vaarsnelheid van onge- ‘heenroute’ worden gelezen. veer 5 knopen. Om binnen het tijdsbestek te De aanloop van de havens staat vermeld bij blijven bij weinig wind en tegenstroom, zal de havenomschrijvingen. weleens gebruik moeten worden gemaakt Wie bekend raakt in zijn eigen vaargebied, zal van de motor. ontdekken dat er op tal van plaatsen buiten De waterdiepten die worden genoemd, de officiële betonning kan worden gevaren. zijn gebaseerd op gemiddeld laagwater of Het ‘afsteken’ van routes is voor de ervaren

76 77 wadschipper een geliefde bezigheid. Dit boek HW vertrekken. Ook hier de keuze tussen beperkt zich bij de beschrijving van de routes, Visjagersgaatje of Wierbalg, maar nu met de op een enkele uitzondering na, tot de beton- stroom tegen. Kort na HW over de Bollen. de vaargeulen. Groene betonning aan bakboord. Met dwars- stroom de Texelstroom over. Voor de haven ROUTES staat inmiddels ruim 2 knopen ebstroom.

A1 Den Oever–Oudeschild, rond de Bollen DEN OEVER–DEN HELDER V.V. Dit is een alternatief voor bovengenoem- 11 mijl (20,5 km) via het Visjagersgaatje de route, indien het tijdstip van HW slecht 12 mijl (22 km) via de Wierbalg past in de planning. Je kunt nog een eind na HW vertrekken en rond de Bollen varen. Den Oever–Den Helder Rond kentering, ruim na LW, moet je op de LW in Den Helder is bijna 1,5 uur vroeger dan Texelstroom zijn om met de vloedstroom in Den Oever. Er zijn twee routes, die zich Oudeschild aan te lopen. Route: als in route splitsen vlak na de haven. De langste gaat Den Oever–Oudeschild over de Bollen het door de Wierbalg, de kortste door het diepere Malzwin nemen. Vanaf de boei GvS 4 in Visjagersgaatje. In deze geulen, en op de een vrijwel noordelijke koers rechtstreeks verdere route, ligt de groene betonning aan aankoersen op Oudeschild, dat van verre Op de Vlieree is alle ruimte om te kruisen. bakboord. Beide routes komen bij de schei- herkenbaar is. dingston M-W uit in het Malzwin. Dit brede Opmerking: met een stevige westenwind is en diepe vaarwater leidt naar het van verre het in de diepe geulen een stuk plezieriger va- A3 Balg (aan stuurboord) zet zich voort in de herkenbare Den Helder. ren wanneer de ebstroom goeddeels voorbij DEN OEVER–KORNWERDERZAND V.V. groene boeienlijn van de Boontjes. is en wind-tegen-stroom niet meer geldt. 16 mijl (29,5 km) Den Helder–Den Oever Kornwerderzand–Den Oever HW in Den Oever is 1 uur later dan in Den Oudeschild–Den Oever, over de Bollen Den Oever–Kornwerderzand In Den Oever is het 1 uur eerder HW dan in Helder. De vloedstroom begint pas 1,5 uur na In Den Oever is het een kwartier later HW In Kornwerderzand is het 1 uur later HW dan Kornwerderzand. Als je van oost naar west LW te lopen. Met de vloed mee het Malzwin dan in Oudeschild. De getijstroom op de in Den Oever. Afhankelijk van de diepgang zo langs de Afsluitdijk vaart, kun je minder in en verder door het Visjagersgaatje of de Texelstroom loopt dwars op de vaarroute. kort mogelijk na LW vertrekken. Het ondiep- profiteren van de stroom dan in omgekeerde Wierbalg naar Den Oever. Op de hele route Vertrek met opkomend water, om een paar ste punt ligt op 1,5 mijl van de haven (1,1 m richting. Je zult al voor HW moeten vertrek- rode betonning aan bakboord. uur voor HW op de Bollen te zijn. Daar staat bij LW). ken om de ondiepte vlak bij Den Oever nog te dan ruim 1,5 meter water. Op de Texelstroom Globaal vanaf de haven loopt in noordoos- kunnen nemen. A2 moet je terdege rekening houden met een telijke richting een betonde route langs de DEN OEVER–OUDESCHILD V.V. dwarsstroom van bijna 3 knopen. In Malzwin Afsluitdijk. Het begin van de geul is gemar- Langs de Afsluitdijk, via het IJsselmeer 9 mijl (16,5 km) door het Vaarwater en Visjagersgaatje/Wierbalg loopt de vloed keerd met rode drijfbakens, die je aan bak- Met wind uit noordelijke richting zit je langs over de Bollen weer mee. boord passeert. de dijk op lagerwal. Je kunt bij harde wind 13 mijl (24 km) rond de Bollen Daarna houd je eenvoudig de dijk aan. Vanaf de andere kant van de dijk nemen, dus het Oudeschild–Den Oever, rond de Bollen het monument De Vlieter (hier werd de dijk IJsselmeer. Twee keer schutten (Den Oever Den Oever–Oudeschild, over de Bollen Een alternatief voor bovengenoemde route, gesloten) heb je diep water tot vlak bij de dijk. en Kornwerderzand) en een paar uurtjes zoet In Oudeschild is het een kwartier eerder HW waarbij je met de laatste eb kunt vertrekken. Ongeveer halverwege ligt het vluchthaventje water zijn de geringe prijs die je moet betalen dan in Den Oever. De kortste route is door Wanneer je rond de Bollen in het Malzwin Breezanddijk. voor een beschutte voortzetting van deze het Vaarwater over de Bollen, waar met komt, krijg je geruime tijd na LW de vloed mee. Als je steeds de dijk aanhoudt, loop je een tocht. Gebruik de hydrografische kaart van HW 2 meter water staat. Afhankelijk van eind voor Kornwerderzand vanzelf de Doove het IJsselmeer, kaartnummer 1810. vaarsnelheid en diepgang enkele uren voor Balg in. De groene boeienlijn van de Doove

78 79 Wrakkenmuseum in Formerum-Zuid. De vuurtoren Brandaris (1594) is niet open voor bezoekers.

GETIJGEGEVENS

LAT = NAP -1,4 m Hoogten boven reductievlak zeekaart: gem. HW 2,4 m bij springtij, 2,1 m bij doodtij; gem. LW 0,3 m bij springtij, 0,6 m bij doodtij.

MARIFOON Jachthaven en dorp West-Terschelling.

Verkeerscentrale Brandaris VHF-kanaal 02 HAVEN Centrale Meldpost Waddenzee VHF-kanaal 04 Havendienst gemeentehaven VHF-kanaal 12 De haven bestaat uit een loswal voor de Jachthaven VHF-kanaal 31 beroepsvaart, een drijvende steiger voor de Overzicht van de haveningang van Terschelling. reddingboot en een museumsteiger voor de

SCHEEPVAARTBERICHTEN historische vloot van voormalige reddingbo- ANKEREN/DROOGVALLEN van Lies. Hier ligt goede ankergrond ten oos- ten. Hoewel er officieel geen ligplaats is voor ten van een strekdam en er is een steigertje Verkeerscentrale Brandaris VHF-kanaal 02 de pleziervaart, is het een bruikbare vlucht- Op de Noordsvaarder (Groene strand), van de plaatselijke watersportvereniging. (ieder oneven uur + 30 min.) haven, bijvoorbeeld bij opkomend slecht weste­lijk van het dorp (pas op voor hekgol- weer of invallende duisternis. ven door beroepsvaart en voor het kitesurf­ BIJZONDERHEDEN TELEFOONNUMMERS gebied, gemarkeerd met gele bakens). Het ANKEREN/DROOGVALLEN droogvalverbod op de Dellewal, oostelijk van Ten noorden van het dorp West liggen uitge- Verkeerscentrale Brandaris (088) 7974599 de jachthaven, is ondanks het droogvalcon- strekte bossen, waarin prima is te wandelen Jachthaven (0562) 443337 In het Molengat kun je ankeren; venant nog steeds onverminderd van kracht. en te fietsen. Gemeentehaven (0562) 442235 weinig beschutting bij oostelijke tot Bij de uitwateringssluis in de dijk ten zuiden De zandplaat Noordsvaarder aan de west- zuidwestelijke wind. kant van het eiland is vanaf de jachthaven Ameland, Ballumerbocht

een loopje van goed een halfuur. Het is een AANLOOP prachtig wandelgebied. Naar de Boschplaat worden tochten per Van het Molengat takt bij de scheidingston huifkar gemaakt vanuit het dorp Hoorn. Twee MG-BB een beprikt geultje in noordweste- interessante musea liggen op loopafstand lijke richting af (streefdiepte 1,5 m bij LW). van de haven. Het Centrum voor Natuur en Rode kopbakens en open prikken blijven aan Landschap (met groot zeeaquarium) aan bakboord. Het leidt naar een loswal, vlak de Burg. Reedekerstraat en het Museum bij de dijk. Evenwijdig aan de geul loopt aan ’t Behouden Huys, gevestigd in drie histo- bakboord een leidam, die bij HW overstroomt rische panden in de Commandeursstraat. (dwarsstroom!). Op de kop van de dam, Onder meer veel informatie over scheep- tegenover de scheidingston, staat een baken. vaart in heden en verleden, redding en Verder is de dam niet gemarkeerd.

berging (goudschip Lutine!). Aanrader is het Vuurtoren Brandaris en museumreddingboot Brandaris bij De jachthaven van Terschelling. Terschelling.

112 113 VAARGEBIED B De Duitse wadden

Het vaargebied van de Duitse wadden wordt in deze Vaarwijzer beschreven komen- de vanuit Nederland. Alle indicaties van waterdiepten zijn gebaseerd op gemiddeld tij. Bedenk dat de actuele stand anders kan zijn.

EEMS Friesche Zeegat de Noordzee heeft opge- Met de Eemsdelta begint voor de zocht, zal de Eems geen betekenis hebben Nederlandse watersporter het Duitse wad- als ‘poort’ naar het Duitse wad. Hij zal de dengebied. De Eems is langs verschillende monding van de Eems hooguit binnenvaren vaarroutes bereikbaar: over het Groninger om Borkum als vlucht- of overnachtingsha- wad, via Delfzijl of eventueel vanaf de ven aan te lopen, zich daarbij realiserend dat Noordzee. Wie de tijd heeft en het Oost- bij de voortzetting van de tocht over zee het Friese wad als eindbestemming kiest, komt Borkumriff tot een geweldige omweg dwingt. meestal al over het Nederlandse wad naar de Twee parallelgeulen lopen als Westerems Eems. Den Oever, Kornwerderzand, Harlingen en Hubertgat tussen Rottumeroog en en Lauwersoog zijn dan de havens die naar Borkum naar binnen. Een derde arm van zout water leiden. De gehaaste vakantie- de delta stroomt langs de andere kant van ganger die zijn zinnen heeft gezet op verder Borkum: de Osterems, die in route B2 wordt gelegen bestemmingen, verdoet geen kost- beschreven. bare tijd op ‘ons’ deel van het wad en neemt In route B3 volgen we de Eems (in Duitsland: voor een goed te plannen en weersonafhan- Ems) ook een eind landinwaarts. De invloed kelijke binnendoorroute (bijvoorbeeld vanaf van het getij is op deze rivier tot voorbij Leer het IJsselmeer) de kanalen naar Delfzijl, of merkbaar. De Eems geeft aansluiting met het eventueel Lauwersoog. Niet zelden vaart hij riviertje de Leda en het Elisabethfehnkanal en zijn boot voordat de grote tocht begint alvast met het Küsten­kanal, beide onderdeel van de een eind vooruit. Delfzijl is dan een geschikte binnendoorroute naar Denemarken. haven (ligplaatsen en openbaar vervoer) en bovendien een goed uitgangspunt voor een OOST-FRIESE WADDEN non-stopreis langs de Oost-Friese eilanden of Van het internationale waddengebied, dat een snelle route naar de Noordzee. En mocht zich van Den Helder tot voorbij het Deense het op de dag van vertrek slecht weer zijn, Esbjerg uitstrekt, kan het gedeelte tussen de dan kan altijd nog binnendoor via de kanalen Eems en de Jade, het Oost-Friese wad, een richting Bremerhaven worden gevaren. van de aantrekkelijkste vaargebieden voor de Voor de zeezeiler die via Marsdiep, Vlie of watersport worden genoemd. Van Borkum tot Minsener Oog strekt zich een keten van De drooggevallen haven van Dorumersiel. eilanden uit die, slechts doorsneden door

126 127 Norddeich regelmatig overvol en moeten jachten uitwijken

HAVEN naar een plek langszij van bedrijfsvaartuigen, met alle kans op verhalen. In de directe nabij- Norddeich is de drukste veerhaven van Oost- heid van de haven bevinden zich een slijterij, Friesland met treinaansluitingen vanuit het supermarkt, fietsenverhuur en tankstation. binnenland en veerverbindingen naar Juist,

Norderney en Baltrum (vracht). Op hoogtijda- AANLOOP gen worden 25 afvaarten per dag uitgevoerd. De veerhaven ligt in het verlengde van de vaar- De haven ligt direct aan het diepe water van geul, de vissershaven aan de oostzijde en een het Riffgat. Komend uit westelijke richting is grote jachthaven aan de westzijde. De haven de haveningang onoverzichtelijk. Buiten de is niet van het getij afhankelijk. In tegenstel- havenmond ligt aan bakboord de grote aan- ling tot de nabijgelegen haven van Norderney legsteiger van de veerboten. De haven is ge- kan in het hoogseizoen vrijwel altijd op een tijonafhankelijk. Let bij het in- en uitvaren van Gedeelte van de jachthaven van Norderney. ligplaats in een eigen box worden afgemeerd. de haven op het drukke scheepvaartverkeer. In de Osthaven ligt een verenigingssteiger met havendam. Beschut bij winden tussen noord- hun eiland graag het Töwerland. weinig plaats voor passanten. De waterdiepte oost en zuid. Let op de dammen die vanaf de LIGPLAATSEN Alle vervoer op het eiland gaat met paar- van de havens en de vaargeul is bij LW 2,5 me- dijk tot vlak aan het vaarwater lopen. dentractie en de fiets. Het vliegveld ligt op ter, in de jachthaven plaatselijk minder. Aan de drijvende steigers in de jachthaven. de oostpunt. Passagiers stappen er voor BIJZONDERHEDEN verder vervoer naar het dorp over op de AANLOOP MARIFOON paardentaxi. Op het westelijk deel liggen de Ondanks het feit dat Norddeich een weinig dorpjes Westdorf en Loog. De Hammersee Dankzij de kenbare lichtopstanden op de aantrekkelijke plaats is, die bovendien wordt Norderney Port, VHF-kanaal 17 is een zoetwatermeer en herinnert aan de koppen van de 1,5 mijl lange stroomdammen doorsneden door een drukke verkeersweg, plaats waar halverwege de 19de eeuw een is de haveningang niet moeilijk te vinden. is het mede door miljoeneninvesteringen in ANKEREN/DROOGVALLEN doorbraak werd gesloten; mooie natuur en Het laatste deel van het Busetief is behalve moderne recreatieve voorzieningen uitge- wandelpaden. met boeien ook aan weerszijden met prikken groeid tot het drukste toeristische oord langs Ten oosten van de haven buiten de Door verzanding van de vaargeul vlak gemarkeerd. Grote oplettendheid vereisen de kust van Oost-Friesland. betonning. onder het eiland wordt de verbinding met de vele veerboten. De jachthaven ligt aan

Norddeich bemoeilijkt. Dit leidt tot een forse stuurboord. BEZIENSWAARDIGHEDEN beperking van het dagtoerisme. Voor de

Juister ondernemers reden om zich zorgen LIGPLAATSEN Reddingmuseum; afvaart veerboten. te maken; zij willen graag op de oostpunt van het eiland aan dieper water een nieuwe Voor de recreatievaart komt uitsluitend de Norderney aanlegsteiger maken. Zover is het echter nog jachthaven in aanmerking. HAVEN lang niet.

MARIFOON Dankzij de meer dan driehonderd ligplaat- BEZIENSWAARDIGHEDEN sen, de frequente veerdienst en de vloot van Norddeich Port, VHF-kanaal 17 beroepsvaartuigen is Norderney een drukke Küstenmuseum; Kurconcerten bij de bootjes- haven. Omdat de haven aan diep water en vijver; westpunt met hoge duinen en prachtig ANKEREN/DROOGVALLEN vlak bij een goed bebakend zeegat ligt, wordt uitzicht op Memmert en de Osterems; wan- de zeer beschutte jachthaven van Norderney delboulevard bij de jachthaven. In het begin van het Norddeicher door veel zeezeilers aangelopen. Ondanks de Wattfahrwasser, aan de westkant van de vele ligplaatsen is het er in het hoogseizoen Overzicht van de haven van Norderney.

158 159 middendeel bij Morsum, en het grotere in de LIGPLAATSEN Rantum (Sylt) driehoek Westerland-Kampen-Keitum. Door HAVEN erosie zijn de kusten tot steile kliffen afge- De jachthaven ligt aan stuurboord, aan de slagen. Aan de wadkant ligt het Morsumklif, noordzijde van de haven, achter de vaste Rantum is een kleine droogvallende haven in aan de Noordzeekant het 4 kilometer lange houten steiger. een beschutte, rustige hoek van Sylt. Het wad

en tot 25 meter hoge Rote Kliff. Beide zijn ANKEREN/DROOGVALLEN valt hier niet erg ver droog, maar de rijzing landschappelijk waardevolle en voor een is in deze uithoek ook maar gering, niet veel Waddeneiland unieke gebieden, die mede het Tegen HW kan buiten de betonning in noorde- meer dan 2 meter. Haven en omgeving van handelsmerk van Sylt vormen. lijke richting langs het eiland worden gevaren Rantum zijn niet geschikt voor diepstekende De hoofdplaats Westerland vormt met in de richting van de kenbare zendmast. Met kieljachten. 10.000 inwoners en tientallen hoogbouwho- westelijke winden is de hele kuststrook een tels het centrum van het eiland. ideaal gebied om droog te vallen. List (Sylt)

Op de noordpunt, waar prachtige heidevel- HAVEN den liggen en waar vanaf de hoge duinen het BIJZONDERHEDEN Deense eiland Rømø te zien is, ligt de haven List heeft een kleine, drukke haven, geheel van List. Hörnum is een wat rommelig dorp zonder omgeven door een stalen damwand. Enkele kern en bestaat voor het merendeel uit vissers hebben er hun vaste ligplaats, net als Hörnum (Sylt) vakantiewoningen. Een wandeling rond de de reddingboot en een paar rondvaartboten.

Detailkaart van de haven van Hörnum. HAVEN zuidpunt is echter zeer de moeite waard. Bij Voor de watersport resteren twee drijvende de vuurtoren is te zien hoe de zee regelmatig steigers. De Deense veerboot van en naar Met bijna 100 vierkante kilometer is Sylt De haven van Hörnum wordt gevormd door toeslaat: de kustlijn wijkt hier een eind naar Rømø meert af aan een aparte steiger buiten het grootste Duitse Waddeneiland, maar twee beschutting biedende pieren die voor binnen. de haven. jaarlijks verdwijnen door afslag verschei- de kade zijn uitgebouwd. Aan de zuidpier is dene hectaren voorgoed in zee, zowel aan een halfronde golfbreker uitgebouwd, die de het Noordzeestrand als aan de kliffen- en havenmond tegen het zuiden en westen af- waddenkust. Het is slechts te danken aan schermt. Het westelijk deel van de haven is in de plaatselijk meer dan 35 meter hoge gebruik als werkhaven voor de mosselvisserij duinen met voldoende zandvoorraad dat de en de vloot van rondvaartboten, die tussen smalle zuidpunt nog nooit is doorgebroken. de eilanden en de vaste wal actief zijn. De ‘harde kern’ van het eiland bestaat uit twee keileemeilandjes, het ene op het brede AANLOOP

Van verre is de haven herkenbaar aan de vuurtoren die even ten zuiden van de haven staat, en aan een grote olietank. Deze tank staat pal tegenover de haveningang. De in- gang van de haven ligt naar het noorden open en is onoverzichtelijk. Het geven van een waarschuwingssein is wenselijk. De haven is onder alle omstandigheden aan te lopen. Waterdiepte haven ten minste 3 meter bij LW.

De haven van Hörnum op Sylt. De droogvallende haven van Rantum.

194 195