Nederlandse Samenvatting

Nederlandse samenvatting

Energy Innovation Board Zuid-Holland Het Energie Innovatie Ecosysteem

De basis voor deze analyse is het energie innova- A. Maatschappelijk verantwoord bedrijfsleven: tie ecosysteem. Waar dat traditioneel gebaseerd is er sprake van goed ondernemerschap in Zuid- is op een triple helix-samenwerking van overheid, Holland op gebied van energie innovatie (van start- bedrijfsleven en kennisinstellingen, wordt in dit ups tot corporate)? onderzoek met een uitgebreider model gewerkt. Inclusief een not-for-profit-categorie, zoals ener- Namelijk ook sociaal ondernemerschap en de aan- gienetwerkbedrijven en energiecoöperaties. wezigheid van kapitaal is van cruciaal belang. Deze aanpak is geïnspireerd op het werk van Frans Nauta. C. Kennis en talent: De aanwezigheid van deze ingrediënten, inclus- dit betreft het kennis en arbeids-potentieel. Dus ief hun onderlinge samenwerking, vormt volgens zowel de universiteiten met hun nieuwe kennis, pa Nauta de basis van het succes van Silicon Valley. En tenten enz, maar ook privaat onderzoek, hogescho- hopelijk dus ook voor de Energy Innovation Delta len tot aan de lagere scholen enz. Zijn we in staat om Zuid-Holland. de potentie van de regio ook ten volle uit te nutten?

In dit onderzoek definieerden we energie-innovatie D. Smart Money: als ‘iedere ontwikkeling die het gebruik van fossiele toegang tot investeringskapitaal en subsidies. Is dat brandstoffen reduceert danwel CO2-uitstoot ver- er in voldoende mate? En wordt het voldoende ont- mindert’. sloten, of zijn er teveel randvoorwaarden?

B. Samenwerkende overheden: E. Interactie: is er sprake van een constructief/opbouwend/ weten de diverse spelers voldoende van het bestaan congruente regelgevend of stimulerend (of belem- van de andere kolommen? Komen ze voldoende merend?) klimaat vanuit de diverse overheden samen om de ‘energieinnovatiemotor’ te starten? (gemeente, provincie, Rijk, EU, semi-publieke pro- De interactie-organisaties zijn in dit rapport inge- gramma’s en waterschappen)? deeld bij één van bovenstaande categorieën en extra gemarkeerd met een *. Voorwoord

Energie innovatie in Zuid-Holland Om de Parijs-doelstellingen te halen is bestaande kennis en techniek niet genoeg. Daarom heeft de Provincie energie innovatie in haar energie-agenda Watt Anders tot speerpunt gemaakt. Dat strookt goed met de wens van de Zuid-Hollandse kennis instellingen om een leidende positie in de wereld Opslag en systeem balans komen naar voren te veroveren met betrekking tot de energietransitie. als grote uitdagingen, Zuid-Holland lijkt alles in huis te hebben om een rol terwijl uit deze analyse blijkt dat van belang te spelen in het ontwikkelen van het ener relatief weinig tijd aan besteed wordt. ergiesysteem van de toekomst.

Innovaties komen er niet vanzelf, maar hebben een goede voedingsbodem nodig om te worden ontwik- keld en succesvol op de markt geïntroduceerd te worden. Daarom werken wij samen met een aantal belangrijke partners uit de regio in de Energy Inno- “Om een innovatief systeem te realiseren vation Board Zuid-Holland. Gezamenlijk nemen moeten we niet alleen innoveren, maar ook we waar mogelijk (systeem)belemmeringen voor het bestaande systeem ontmantelen door energie innovaties weg en creëren en benutten we alles wat niet-duurzaam is te ontmoedigen. zoveel mogelijk kansen om deze te introduceren en Pas dan ontstaan er niches voor op te schalen. nieuwe economische activiteiten. Hiervoor zijn een sterke visie, duidelijk beleid en Om Zuid-Holland een aantrekkelijke plek te laten regelgeving voorwaardelijk.” zijn (en blijven) om energie innovatie te stimuleren, waren we benieuwd of alle nodige onderdelen van het energie innovatie ecosysteem vertegenwoordigd zijn en ook efficiënt (samen)werken.

Wij hebben hiertoe Concentra gevraagd om het En- ergie Innovatie Ecosysteem (EIE) van Zuid-Holland in kaart te brengen met hun unieke Orgvue-aanpak: • welke organisaties en personen vormen gezamenlijk het energie innovatie ecosysteem in Zuid-Holland • welke activiteiten voeren deze partijen uit? • zijn alle hoeken van het EIE voldoende vertegenwoordigd? • hoe functioneren de verschillende groepen? • welke uitdagingen zien ze?

Concentra heeft eind 2017/begin 2018 tachtig interviews gehouden met meer dan honderd bestuurders, directeuren en/of experts. De informatie uit deze gesprekken vormt de basis voor deze analyse. Opzet van het onderzoek kennis en talent ondernemers 1935 FTE 1676 FTE

overheid 225 FTE not-for-pro t smart money 213 FTE 205 FTE

interactie

De 5 quadranten van het EIE - de grootte van het vierkantje correspondeert met het aantal aan energie innovatie besteede FTE’s De energie waardeketen (level 1-3)

ENERGIE WAARDEKETEN

PRODUCEREN LEVEREN CONSUMEREN

VINDEN GENEREREN OPSLAAN DISTRIBUEREN BALANCEREN CONSUMEREN

Specifiek gebied van innovatie (level 4)

ENERGIE WAARDEKETEN

PRODUCEREN LEVEREN CONSUMEREN

VINDEN GENEREREN OPSLAAN DISTRIBUEREN BALANCEREN CONSUMEREN

AFVAL RESTWARMTE THERMISCH WARMTE NIET VERDER INZICHT IN ENERGIE- WARMTE WIND ELECTRO-CHEMISCH ELECTRICITEIT GESPECIFICEERD VERBRUIK EFFICIENTER GEBRUIK ZON ZON CHEMISCH (ANDERS) GAS (INCL. ALTER- WIND BIOGAS MECHANISCH NATIEVE VORMEN) GEDRAGS- AARDWARMTE BIOMASSA CO2 OPSLAG CO2 BEÏNVLOEDING FOSSIELE VRAAG >> BIOMASSA WATERSTOF OVERIG OVERIG GETIJDE DUURZAME VRAAG AARDWARMTE CO2 GEBRUIK ZON AFVAL OVERIG KOOLWATERSTOF GETIJDE OVERIG BLUE ENERGY KOOLWATERSTOF WIND OP ZEE OMGEVINGSWARMTE OVERIG

Innovatie stadium (level 5)

VINDEN GENEREREN OPSLAAN DISTRIBUEREN BALANCEREN CONSUMEREN

THERMISCH ELECTRO-CHEMISCH CHEMISCH (ANDERS) ONDERZOEKEN MECHANISCH ONDERWIJZEN CO2 OPSLAG OPSLAG GOVERNANCE OVERIG van THERMISCHE ONTWERPEN ENERGIE ONDERHANDELEN EN FINANCIEREN BOUWEN EN ONDERHOUDEN VERKOPEN De Interviews

Alle interviews zijn volgens een vaste structuur Deze flyer heeft als doel opvallende conclusies uit afegnomen om te waarborgen dat we hier een de data te halen en deze te gebruiken als startpunt waardevolle dataset aan over konden houden. van de discussie over ons gezamenlijke werk aan energie innovatie! In eerste instantie is in steeds hoger detailniveau Voor meer diepte verwijzen we u naar het (engel- uitgewerkt aan welke activiteiten binnen de energie stalige) rapport dat beschikbaar is op de webpagina waardeketen tijd in Zuid-Holland besteed wordt van de Provincie Zuid-Holland. door de geïnterviewde organisaties. De vragen Bij het uitnodigen van partijen die activiteiten Tijdens de interviews is telkens gevraagd naar de ontplooien binnen de energie waardeketen, zijn we activiteiten van de desbetreffende organisatie. Links gestart met de leden van de Energy Innovation zie je hoe in 5 stappen in steeds meer detail het Board en het netwerk dat al langer betrokken is aantal FTE’s is verdeeld. bij de activiteiten van Provincie Zuid-Holland op In level 1 tot 3 worden alle activiteiten van het het gebied van energietransitie. Vervolgens hebben vinden van energie tot aan het distribueren en con- we tijdens elk interview de vraag gesteld welke sumeren ervan benoemd. In level 4 wordt aange- personen en organisaties veel invloed hebben op, of geven om welke energiedrager het gaat, aangezien belangrijk zijn voor, het energie innovatie ecosys- distribueren nog steeds over electriciteit en mier- teem in Zuid-Holland. Deze personen hebben we enzuur kan gaan. Tenslotte wordt in level 5 gekeken vervolgens weer uitgenodigd en zo zijn we tot alle naar de fase waarin de activiteit zich bevindt; van namen gekomen die je in dit onderzoek tegenkomt. onderzoek tot verkopen.

Een totaaloverzicht van wie we hebben gesproken en In totaal zijn tijdens de 80 interviews 4309 FTE’s wie zijn genoemd vind je verderop. Hieronder alvast verdeeld over 800 verschillende activiteiten. per quadrant de 5 organisaties waarvan de meeste personen zijn genoemd tijdens de interviews.

overheid ondernemers not-for-pro t kennis en talent smart money 35 31 27 23 21 18 18 12 13 11 10 10 9 9 9 7 6 5 4 3 3 3 3 3 2

ING Shell HVC TNO ECN Eneco Stedin DRIFT TU Delft Heineken Van Oord Deltalinqs Rabobank Akzo Nobel

Gemeente Leiden The Green Village Ministerie van EZK InnovationQuarterCatena Investment Gemeente Rotterdam Nationaal Groenfonds Provincie Zuid-Holland Havenbedrijf Rotterdam LTO Glaskracht Nederland Warmte Koude Zuid-Holland

Per quadrant de 5 organisaties waarvan het vaakst namen zijn genoemd in de top 5 key-persons De energie waardeketen

overig vinden 103 FTE 49 FTE

consumeren 1016 FTE

genereren 1877 FTE

balanceren 142 FTE

distribueren 868 FTE opslaan 254 FTE De verdeling van de 4309 FTE’s over de activiteiten uit de energie waardeketen op level 3

Zijn de activiteiten waar we het meeste tijd aan besteden ook de activiteiten die we het belangrijkst vinden, waarmee we zo goed mogelijk innovaties introduceren of waarmee we zoveel mogelijk CO2- reductie realiseren? En kunnen we hier invloed op uit oefenen?

Bovenstaande figuur laat zien in welke activiteiten binnen de energie waardeketen met name tijd wordt gestoken; het genereren, transporteren/distribueren en consumeren van energie. Dit zijn activiteiten die we van ouds kennen en uitvoeren. Minder dan 10% van onze tijd besteden we aan nieuwe taken als het vinden van nieuwe bronnen, opslaan en balanceren van het energiesysteem.

Klopt dit met onze ambitie om binnen 30 jaar een energiesysteem te hebben dat grotendeels rust op duurzame bronnen zoals wind- en zonne-energie? Innovatie stadium

Onderstaande figuren bieden meer informatie over Ten tweede is er gekeken naar de verdeling van de type activiteiten waaraan tijd wordt besteed. typen activiteiten ten opzichte van activiteiten Ten eerste verdeeld over de verschillende quadran binnen de energie waardeketen. Hier is duidelijk ten. Opvallend is dat not-for-profit organisaties zichtbaar dat de activiteiten rondom het systeem hun tijd verdelen over alle stadia van innovatie - zij balanceren nog in een vroeg stadium verkeren. zijn dus belangrijke partijen die overzicht hebben over het hele proces van concept tot markt.

4 overheid 22 175 30 44 10 285 13 ondernemers 69 375 260 524 430 1671 2 5 5 not-for-pro t 48 73 67 18 218 12 kennis en talent 1184 642 97 1935

smart money 5 12 188 205

onderzoek onderwijs governance ontwerp onderhandelen bouwen verkopen en nancieren De verdeling van FTE’s over de verschillende typen activiteiten (level 5) per quadrant

0,5 1 0,5 0,5

vinden 46 48,5

4 genereren 613 291 85 165 261 254 211 1880 overheid 22 175 30 44 10 285 1 13 opslaan 113 41 27 29 23 20 254 ondernemers 69 375 260 524 430 1671 2 5 5 distribueren 245 151 74 125 102 112 59 868 not-for-pro t 48 73 67 18 218 0,5 12 kennis balanceren en talent 69 1184 50 642 13 4 975,5 1935142

smartconsumeren money 5 12 252 130 95 148188 105 148 142 2051020

onderzoek onderwijsonderwijsgovernancegovernanceontwerpontwerponderhandelingonderhandelen bouw verkoopbouwen verkopen en nancieringen nancieren De verdeling van FTE’s over de verschillende typen activiteiten (level 5) ten opzichte van de activiteiten binnen de energie waardeketen (level 3) Hoe effectief opereren de verschillende quadranten? Alle deelnemers aan het interview, vanuit kleine Percepties van verschillende quadranten in het en grote organisaties, met allemaal hun eigen ecosysteem bieden inzicht in hoe het ecosysteem expertise, vervullen een eigen rol binnen het als geheel kan verbeteren. energie innovatie ecosysteem.

overheid bedrijvigheid kennis en talent smart money interactie

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

gemiddelde score per quadrant in het Energie Innovatie Ecosysteem (1=laag, 5=hoog), gemiddelde van 75 deelnemers

Overheid Over de activiteiten van de overheid in de De overheid wordt gemiddeld het laagst financiering van innovaties verschillen de beelden gewaardeerd van alle quadranten. De meningen sterk, sommige deelnemers vinden dat de overheid over de rol die de overheid zou moeten oppakken te weinig middelen ter beschikking stelt, anderen mbt energie innovatie lopen sterk uiteen. Een stellen dat de overheid de juiste kennis mist om grote meerderheid stelt dat de overheid actiever geld effectief in te zetten, weer anderen vinden dat moet inzetten op energie innovatie, zij kan de de overheid helemaal niet zou moeten investeren. juiste voorwaarden scheppen door strakkere regels op te stellen en een langere termijn innovatie “De overheid heeft geen idee hoe je goed investeeert” visie te ontwikkelen. Een voorbeeld hiervan is CO2-beprijzing. Deze mening wordt door veel “Risico’s zouden moeten worden gemitigeerd door deelnemers uit alle quadranten gedeeld. partijen als InnovationQuarter, de overheid en onszelf [red: Nationaal Groenfonds]” “De overheid moet meer voorspelbaar voor de lange termijn handelen. Ze zou roadmaps moeten Ondernemers ontwikkelen en keuzes durven maken.” Dit quadrant wordt goed beoordeeld op effectiviteit van het ondersteunen van duurzame energie “Pas wanneer CO2 eerlijk beprijsd wordt, innovatie. Er wordt onderscheid gemaakt tussen zal innovatie echt gestimuleerd worden.” grote bedrijven, MKB en startups. Grote bedrijven incorporeren innovaties in hun lange termijn visies; “Gemeenten moeten worden gedwongen wijken van startups zijn de bron van nieuwe, innovatieve en het aardgas af te sluiten.” misschien ook disruptieve concepten. Over het MKB bestaat de zorg dat zij in de regel niet actief “Om een innovatief systeem te realiseren moeten genoeg bezig zijn met innovatie, aangezien zij niet we niet alleen innoveren, maar ook het bestaande de luxe hebben veel tijd te besteden aan een lange systeem ontmantelen door alles wat niet-duurzaam termijn visie, maar ook niet (meer) de energie is te ontmoedigen. Pas dan ontstaan er niches voor van jonge startups hebben. Er zijn echter genoeg nieuwe economische activiteiten. positieve uitzonderingen, waarvan wij een aantal Hiervoor zijn een sterke visie, duidelijk hebben mogen interviewen! beleid en regelgeving voorwaardelijk.” “Bedrijven moeten een duwtje in de goede richting Er wordt waardering uitgesproken voor de krijgen om duurzaamheid te integreren in hun inspanningen van de overheid de energie transitie dagelijkse gang van zaken en businesscases die te stimuleren en partijen bij elkaar te brengen om duurzame ontwikkeling in de regio ondersteunen.” een innovatief climate te creëren. Kennis en talent Waar met name de overheid zeer te spreken is over Dit quadrant scoort het hoogst voor haar invloed de interactie, zijn organisaties vanuit de quadranten op effectieve duurzame energie innovaties. Smart Money en bedrijvigheid van mening dat Deelnemers aan de interviews waren vol lof de interactie nog niet voldoende onderdeel is over de beschikbaarheid van kennis, mede door geworden van het dagelijks werk. Ondernemers aanwezigheid van de drie universiteiten (Leiden, vinden de interactie vaak niet voldoende gericht en Delft, Rotterdam) en de vele scholen voor (hoger) leiden tot duidelijke besluiten en acties. beroepsonderwijs. Toch wordt voor beiden een mismatch met de “Het is niet zozeer het gebrek aan markt geïdentificeerd; universitair geschoolden interactie in Zuid-Holland; juist doordat er zoveel zijn in de praktijk niet effectief inzetbaar waar lager ‘innovatie clubs’ zijn, is het veld te gefragmenteerd” geschoolden niet altijd de juiste skills hebben om nieuwe innovaties te kunnen implementeren. opvatting over eectiviteit overheid overheid 2,58 “Ingenieurs zij mobieler op de internationale ondernemers 2,65 not-for-pro t 2,43 arbeidsmarkt, waar lager geschoolde technici meer kennis en talent 2,27 honkvast zijn.” smart money 2,2

2,47 Het quadrant bedrijvigheid scoort het quadrant totaal 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 kennis en talent relatief laag, met als uitleg dat zij meer gericht zouden moeten zijn op innovaties nu opvatting over eectiviteit ondernemerschap 3,47 en niet voor de verre toekomst. overheid 3,39 ondernemers 3,29 not-for-pro t Smart Money kennis en talent 3,06 3,4 Het is lastig een Zuid-Hollands ecosysteem te smart money definiëren voor partijen die energie innovaties 3,33 totaal financieren; de meerderheid van deze sector 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 is gevestigd in de regio Amsterdam-Utrecht. Bovendien zijn er grote geldstromen die zich niet opvatting over eectiviteit kennis en talent aan grenzen van regio’s (of landen!) houden. Er is overheid 3,44 ondernemers 3,26 3,64 consensus over het feit dat er voldoende geld is; er not-for-pro t is enkel gebrek aan geld dat met het juiste risico en kennis en talent 3,73 3,8 dat voor innovatieve producten en bedrijven kan smart money worden ingezet. totaal 3,53 Uit reacties blijkt dat niet de financiers zelf, maar 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 de overheid aan de lat staat om regelgeving aan te passen zodat meer geld beschikbaar komt voor opvatting over eectiviteit smart money innovaties. overheid 2,5 ondernemers 2,74 2,54 not-for-pro t “Ik ben persoonlijk 4 van mijn 5 werkdagen bezig kennis en talent 2,93 2,7 groeikapitaal aan te trekken” smart money

totaal 2,68 “De Nederlandse overheid zou wetten 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 rond faillisement bescherming moeten wijzigen - dat zou meer investeringen mogelijk maken” opvatting over interactie binnen het ecosysteem overheid 3,19 Interactie ondernemers 2,74 Het cijfer dat gegeven is aan het onderdeel not-for-pro t 2,64 kennis en talent 2,87 2,4 ‘interactie’ is niet zozeer gericht op het smart money functioneren van partijen die interactie bevorderen alswel op de effectiviteit van de interactie tussen de totaal 2,81 partijen in het ecosysteem. 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 ENERGIE WAARDEKETEN Uitdagingen voor energie innovaties PRODUCEREN LEVEREN CONSUMEREN

VINDEN GENEREREN OPSLAAN DISTRIBUEREN BALANCEREN CONSUMEREN

6,4

6 6 6 6 6

5 5

4 4 4 4 3,8 3,8 3,6

3 3 3 3 3 3 3 3

2,28 2 2 2 2 2 2

1 1 1 1 totaal totaal totaal totaal totaal totaal overheid overheid overheid overheid overheid overheid not-for-pro t not-for-pro t not-for-pro t not-for-pro t not-for-pro t not-for-pro t smart money smart money smart money smart money smart money smart money ondernemers ondernemers ondernemers ondernemers ondernemers ondernemers kennis en talent kennis en talent kennis en talent kennis en talent kennis en talent kennis en talent In welke activiteiten binnen de energie waardeketen vinden de verschillende quadranten de grootste uitdaging ?

Tijdens de interviews is onder andere gevraagd welke activiteiten van de energie waardeketen van belang worden geacht om energie innovaties te laten ‘landen’. Dit gaat dus eigenlijk over de uitdagingen waar partijen tegenaan lopen bij het ontwikkelen en vermarkten van een energie innovatie. In de figuur hier boven vind je terug welke activiteiten per quadrant genoemd zijn.