Domy Drzewowapienne W Gminach Klukowo I Ciechanowiec Na Podlasiu
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
DOMY DRZEWOWAPIENNE W GMINACH KLUKOWO I CIECHANOWIEC NA PODLASIU Monika Czarkowska, Urszula Kuczyńska Studentki Politechniki Białostockiej, Wydział Architektury, ul. O.Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok E-mail: [email protected], [email protected] CORDWOOD MASONRY HOUSES IN KLUKOWO AND CIECHANOWIEC COMMUNES, PODLASIE REGION, N-E POLAND Abstract Field surveys in Klukowo and Ciechanowiec communes, Podlasie region, N-E Poland, have been performed in November, 2015 with the objective to recog nize vernacular buildings of stackwall (cordwood masonry) construction. Such construc- tions, whilst unique in general, were also rarity in the region. Given that, the research was aimed at assessing the prevalen- ce and construction specifics of the local stackwall buildings in the two communes. As a general result of the field surveys and detailed inquiries, six buildings have been recognized and assessed; three of them had already been mentioned in the relevant former literature (Szewczyk, 2010). The formal results include sets of photos, inquiry records and drawings of such pieces of stackwall construction; the latter rendering stages of building erection. The found buildings are claimed to be an interesting part of local architectural heritage. Streszczenie W artykule zaprezentowano wyniki badań terenowych, przeprowadzonych w listopadzie 2015 roku w zachodniopodla- skich gminach Klukowo i Ciechanowiec. Przedmiotem badań było dawne budownictwo wiejskie wykonane z użyciem konstrukcji drzewowapiennej, znanej w li teraturze pod nazwą cordwood masonry albo stackwall. W re gionie budownictwo to było dość rzadkie, lecz tym bardziej jest ono uważane za ewenement w skali światowej, cenny poznawczo. Dlatego ce- lem badań było oszacowanie występowania tego budownictwa w przeszłości i jego aktualnego zachowania na badanym terenie. W wyniku poszukiwań terenowych połączonych z wywiadami z mieszkańcami kilkunastu wsi odnaleziono i opisano sześć takich budynków, z czego trzy były już wcześniej krótko wzmiankowane w literaturze przedmiotu (Szewczyk, 2010). Na podstawie oględzin (udokumentowanych zbiorem fotografii) oraz wywiadów z mieszkańcami i użytkownikami takich budynków lub z ich sąsiadami opracowano i zaprezentowano tu rysunki poglądowe prezentujące fazy powstawania takich obiektów. Zbadane obiekty są interesującą częścią dziedzictwa architektonicz nego regionu. Keywords: low-tech architecture; vernacular architecture; country cottages; cordwood masonry; stackwall Słowa kluczowe: architektura low-tech; budownictwo ludowe; domy wiejskie; konstrukcja drzewo wapienna; konstrukcja z polan opałowych WPROWADZENIE Konstrukcję drzewowapienną, zwaną w pi- może bardzo starym pierwowzorem mogły być domy śmiennictwie międzynarodowym cordwood masonry o ścianach glinobitych, przekładanych warstwowo albo stackwall, wynaleziono i rozwinięto prawdopodob- chrustem, jałowcem lub wrzosem, o których wzmian- nie w drugiej połowie XIX wieku (jej rozpowszechnienie kowano już przed niemal dwustu laty (w piśmiennic twie się wiązało się z upowszechnieniem tar taków i dostęp- z lat dwudziestych XIX wieku). nością odpadów tartacznych). Jej wcześniejszym i być ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2016 5 M. CZARKOWSKA, U. KUCZYŃSKA Na Podlasiu zaistniało w przeszłości nie mniej murowania deskę, którą potem wyjmowano. Deską niż 280 budynków o konstrukcji drzewowapiennej lub oddzielano od siebie dwie warstwy zaprawy wypełnia- pokrewnej drzewoglinia nej, datowanych na lata 1918- jącej (ryc. 7) lub może – jak tłumaczyli niektórzy respon- 1965, nie licząc kilku wzniesionych ostatnio. Ponad 260 denci – dwie warstwy zaprawy razem z drewienkami z nich zareje strował Jarosław Szew czyk1, zaś kolejne (ryc. 8). obiekty tego typu opisali później Mar tyna Kusznerko2, Poglądowy model struktury takiej ściany z izo- Magdalena Gołę biowska i Michał Grynczel3 oraz Anna lacją po odjęciu deskowań pokazano na rycinie 9. Ten Sołowińska4. sam rodzaj ściany można było otrzymać także bez W niniejszej pracy, po omówieniu specyfiki deskowań, należało jednak zamiast rzadkiej zaprawy konstrukcji drzewowapiennej, zaprezentowano sześć murarskiej zastosować gęstszą. Na braku deskowań obiektów o drzewowapien nych ścianach, znalezionych oszczędzano wprawdzie czas i koszty, ale oszczęd- podczas poszuki wań terenowych w listopadzie 2015 ność była pozorna, bo należało wówczas dokładniej roku na terenie gmin Klukowo i Ciechano wiec. Trzy murować taką ścianę, trudniej było utrzymać jej pion, z nich nie były dotąd opisane w literatu rze, a ich rozpo- a ponadto brak deskowań uniemożliwiał dodatkową znanie i charakterystyka stanowią oryginalne osiągnię- kompresję ściany poprzez ubijanie każdej warstwy cie po znawcze, natomiast o trzech pozostałych krótko masy lub zaprawy. W ścianach wznoszonych bez de- wzmiankował Jarosław Szewczyk, tu zaś poszerzamy skowań stosowano nieco lepsze gatunki drewna, zaś wiedzę o ich konstrukcji i pochodzeniu. polana układano ściślej i staranniej niż w ścianach wznoszonych w deskowaniach. 1. CHARAKTERYSTYKA KONSTRUKCJI DRZEWOWAPIENNEJ 2. WYNIKI BADAŃ TERENOWYCH Do budowy ścian drzewowapiennych używano Jedna z autorek, pochodząca z gminy Ciecha- polan lub zrzynków tartacznych o przekroju od oko- nowiec, uzyskała szereg istotnych informacji na temat ło 4x4 do 15x15 cm (według jednego z responden- wznoszenia drzewowapien nych domów od swego tów najczęściej stosowano starannie rąbane polana dziadka Kazimierza Moczulskiego (89 lat), mieszkańca o przekroju 5x5 cm z różnych gatunków drzew, takich kolonii Koce-Basie, pamiętającego wznosze nie ta kich jak świerk, dąb, akacja, olcha). Układano je ukosem na obiektów. Cenną wiedzę przekazał także Władysław cokole fundamentowym i zalewano zaprawą wapien- Wróblewski z miejscowości Wyszonki-Wypychy. Nato- ną w szalunkach przesuwnych skrzynkowych (ryc. 1-2) miast wyni ki poszukiwań terenowych zaprezentowano lub słupowych (ryc. 3-4). w tabeli 1. W ten sposób powstawała ściana złożona z ko- Poniżej zaprezentowano uzyskane informacje lejnych warstw polan lub zrzynków zalanych zaprawą szczegółowe o każdym z tych budynków. lub betonem (ryc. 5). Uło żone ukośnie polana krzy- żowały się, tworząc mocny wątek ściany, odporny na 2.1. Wyszonki-Wypychy 23 pękanie. Po odjęciu lub podniesieniu deskowań (ryc. Dom powstał w 1957 roku, wewnątrz wykończo- 6) wystające z lica ściany końce polan gwarantowały no go w roku 1958, a z zewnątrz otynkowano w 1959. przyczepność tynku, jako że na Podlasiu drzewogli- Nasz rozmówca Józef Fiedorczuk, budowniczy tego niane ściany za wsze tynkowano, używając standardo- domu, opowiada, że zdecydował się na konstrukcję wych rozwiązań tynkarskich (zapraw i narzędzi). drzewowapienną ze względu na posiadany materiał (wy- Według informacji uzyskanych od rozmówców korzystał drewno rosnących na jego podwórzu starych w badanych wsiach, ściany drzewoglinianych chle- topoli). W budowie brał też udział fachowiec Jan Rytel wów były nieco cieńsze, a ściany domów grubsze i w z miejscowości Czaje-Wólka. Budynek obecnie jest tych ostatnich starano się pozostawić wewnątrz ścian zamieszkiwany, jego stan jest dobry, a masywna drze- pustkę izolacyjną. Uzyskiwano ją, wstawiając podczas wowapienna konstrukcja (ściany mają grubość 61 cm) 1 Zob. wykaz takich obiektów: J. Szewczyk, Budownictwo z polan opałowych (cordwood masonry albo stackwall), Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2010. 2 Zob. M. Kusznerko, Nowo odkryta grupa 12 budynków z drewna opałowego we wsi Uhowo, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VII, z. 1, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2011, s. 101-113. 3 Zob. M. Gołębiowska, M. Grynczel, Przykłady budownictwa z polan opałowych w Sokółce, na podstawie badań tere nowych z 2012 roku, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VIII, Muzeum Rolnictwa im. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2012, s. 157-168. 4 Zob. A. Sołowińska, Budownictwo z polan opałowych w gminach Nur i Boguty w województwie mazowieckim, „Architecturae et Artibus” nr 2 (24), vol. 7, 2015, s. 27-32. 6 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 1/2016 DOMY DRZEWOWAPieNNE W GMINach KLUKOWO I ciechaNOWiec NA PODLasiu Tab. 1. Wykaz rozpoznanych budynków o drzewowapiennej konstrukcji ścian Table 1. The list of cordwood masonry buildings, surveyed and examined Lp. Gmina Wieś Dato- Stan Widocz- Informa- Informator Wzmianki wanie obecny ność cje w litera- konstru- turze kcji inf. ustna Władysław Wyszonki- zamiesz- lakoniczna 1. Klukowo 1957 zakryta (w tym Wróblewski, Wypychy 23 kany wzmianka wy wiad) Józef Fiedorczuk Henryka Wyszonki połowa zamiesz- inf. ustna Porucznik, 2. Klukowo Kościelne zakryta brak XX w. kany + zdjęcia Jadwiga 24 Kapuścińska Wyszonki 1960- inf. ustna lakoniczna 3. Klukowo Kościelne zły widoczna - 1962 + zdjęcia wzmianka 25 Wyszonki- zamiesz- inf. ustna Władysław lakoniczna 4. Klukowo 1954 zakryta Błonie 62 kany + zdjęcia Wróblewski wzmianka Ciechano- Winna- inf. ustna Kazimierz Moczul- 5. 1954 średni widoczna brak wiec Wypychy 21 + zdjęcia ski Ciechano- Koce- połowa inf. ustna Kazimierz Moczul- 6. dobry widoczna brak wiec Basie 19 XX w. + zdjęcia ski Źródło: oprac. autorki Source: prepared by the authors Ryc. 1. Model szalunku skrzynkowego przesuwnego, Ryc. 2. Wznoszenie ścian drzewowapiennych stosowany w konstrukcjach ubijanych: drzewowapiennej w szalunku skrzynkowym przesuwnym; i glinobitej; źródło: rys. autorki źródło: rys. autorki Fig. 1. Wooden box-like shuttering for pisé and stackwall Fig. 2. Wooden box-like shuttering for stackwall construction; source: drawn by the authors construction; source: drawn by the authors ARCHITECTURAE et ARTIBUS