Nachtvlinders Van De Amsterdamse Waterleidingduinen
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen Mr. I.A. Kaijadoe, B.W.J.M. Kruijsen, A. Ehrenburg & J. Mourik Te citeren als: Kaijadoe, Mr. I.A., B.W.J.M. Kruijsen, A. Ehrenburg & J. Mourik, 2008. Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen. Waternet, Amsterdam. Tekst: Mr. I.A. Kaijadoe, B.W.J.M. Kruijsen, A. Ehrenburg & J. Mourik Foto’s: B.W.J.M. Kruijsen, S.C. Langeveld, A. Ehrenburg en archief Waternet Foto voorkant: Phalera bucephala, Grote wapendrager, door Kaijadoe ook wel “Afgebroken berkentakje” genaamd Tekstredactie: A. Ehrenburg & A. Botschuijver Vormgeving: A. Botschuijver Kwaliteitsborging: A. Ehrenburg Contactadres: Waternet Afdeling Onderzoek en Advies Team Hydrologie en Ecologie Vogelenzangseweg 21 2114 BA Vogelenzang Telefoonnummer: (020) 608 75 73 E-mail: [email protected] Website Waterleidingbedrijf: www.waternet.nl Opdrachtgever: Waternet Postbus 94370 1090 GJ Amsterdam Opdrachtnemer deel 2: Drs. B.W.J.M. Kruijsen Ecologisch Adviesbureau B. Kruijsen Eyndenhoefflaan 7 2071 AM Santpoort-Noord [email protected] www.natuuradvies.nl november 2008 2/353 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen november 2008 Inhoud Voorwoord 5 Woord van dank 7 Samenvatting 9 DEEL 1: INVENTARISATIE 1971 - 2000 11 1 Inleiding inventarisatie 13 1.1 Een vleugje historie 13 1.2 De entomologie 14 2 De vlinders 17 2.1 Voorkomen 17 2.2 Leefwijze 19 2.3 Vlindertrek 19 2.4 Macro- en micronachtvlinders 20 2.5 Dubbelsoorten 21 3 Waarnemingstechnieken 23 3.1 Dagexcursies 23 3.2 Nachtvangsten 23 3.2.1 Lichtvangsten 24 3.2.2 Smeer 24 3.3 Weersomstandigheden 25 4 Systematiek en methodiek 27 5 Resultaten soorteninventarisatie 29 Literatuur 279 Bijlage 1. Nachtvlindervangsten: omstandigheden 283 Bijlage 2. Dagvlindervangsten: omstandigheden 291 DEEL 2: Analyse dataset macronachtvlinders 1965-2002 297 6 Inleiding analyse 299 7 Aspecten van het onderzoek 301 7.1 Losse waarnemingen 301 7.2 Interpretatie lastig: soorten vliegen niet altijd en niet overal 301 7.3 Vanginspanning per seizoen en per methode 301 7.4 Vraagstelling 302 8 Indeling in ecologische groepen 303 november 2008 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen 3/353 9 Vooronderzoek 305 9.1 Waar en hoeveel keer gevangen 305 9.2 Type waarneming 307 9.3 Aantal waarnemingen per jaar en per seizoen 309 9.4 Aandeel trekvlinders 312 10 Vraagstellingen analyse dataset 313 11 Resultaten ontwikkeling biodiversiteit 315 11.1 Werkwijze 315 11.2 Alle soorten macronachtvlinders 315 11.2.1 Aantallen per vangavond 316 11.3 Ecologische groepen 318 11.3.1 Duinvlinders 318 11.3.2 Vlinders van loofbossen 319 11.3.3 Graslandsoorten 319 11.3.4 Naaldbossoorten 320 11.3.5 Ruigtesoorten 320 11.3.6 Cultuurvolgers 320 11.3.7 Overige soorten 321 11.4 Verhoudingen tussen ecologische groepen 321 11.5 Soorten gebonden aan vochtige/natte vegetaties 322 11.6 Acht algemene zomersoorten 324 12 Resultaten nachtvlinders en klimaat 331 12.1 Inleiding 331 12.2 Warmtegetal 332 12.3 Vliegtijden 333 13 Conclusies 339 14 Discussie 341 14.1 Mogelijke verklaringen 341 14.2 Methodisch 343 14.3 Gevolgen van afnemende aantallen vlinders 343 14.4 Aanbevelingen 344 Bronnen 345 Bijlage 3. Soortenlijsten van enkele specifieke ecologische groepen 347 Bijlage 4. Soortenlijsten van (facultatief) vochtgebonden soorten 353 4/353 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen november 2008 Voorwoord In de periode 1965-2002 heeft nachtvlinderspecialist mr. I.A. Kaijadoe (15 november 1927 – 13 september 2007) in de Amsterdamse Waterleidingduinen nachtvlinders gevangen. Zijn aandacht ging uit naar zowel macro- als micronachtvlinders. Het onderzoek had niet het karakter van een monitoringonderzoek waarbij regelmatig op vaste locaties volgens een gestandaardiseerde opzet werd waargenomen. Zijn aanpak richtte zich op het frequent vangen van nachtvlinders in de Amsterdamse Waterleidingduinen op verschillende locaties, waarbij alle gevangen soorten met de aantallen per soort nauwgezet werden genoteerd. Zijn onderzoek (zeg maar levenswerk) heeft geleid tot vele jaarverslagen en een omvangrijk computerbestand met ruim 13.000 waarnemingen. In zijn eindverslag (deel 1 van dit rapport) beschrijft hij nauwgezet en systematisch van elke soort de biologische aspecten en de verspreiding binnen de Amsterdamse Waterleidingduinen, inclusief waarnemingdata. Waternet heeft in 2006 besloten zijn nachtvlinder- waarnemingen tevens te analyseren op ecologische aspecten. Deze opdracht is verleend aan ecologisch adviesbureau B. Kruijsen, waarbij Joop Mourik en Antje Ehrenburg een belangrijke inhoudelijke en methodische inbreng hebben gehad. Wat zeggen de vangsten van al deze nachtvlinders over het gebied waar zij gevangen zijn? Is er verband met het habitat? Zijn er veranderingen in de loop der jaren te vinden? De resultaten van deze analyse vindt u in deel 2 van dit rapport. Besloten is beide rapporten in één band samen uit te geven, om zo de nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen de volle aandacht te geven die zij verdienen, zowel taxonomisch als ecologisch. Voor u ligt het samengevoegde eindrapport dat hier het resultaat van is. Vorig jaar waren we bezig met de analyses en de afronding, en we hadden gehoopt dat de eerste auteur, mr. I.A. Kaijadoe, dit verslag nog in ontvangst kon nemen. Het heeft niet meer zo mogen zijn. Het is bijzonder spijtig dat hij het verschijnen van zijn eigen rapport zelf niet meer heeft meegemaakt: Guus Kaijadoe overleed op 13 september 2007. Zijn vertrouwen dat dit verslag bij ons in goede handen was, zullen we proberen niet te beschamen. Antje Ehrenburg, ecoloog Waternet november 2008 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen 5/353 6/353 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen november 2008 Woord van dank Ik was zo bevoorrecht in hoge mate behulpzaamheid en medewerking te mogen ontmoeten. Het zou anders niet mogelijk zijn geweest dit werk tot een goed einde te brengen. Ik bedank hierbij gaarne de directie en de medewerkers van het waterleidingbedrijf voor het geschonken vertrouwen en de betoonde hulpvaardigheid. Dit geldt ook voor de leiding en de medewerkers van de hiervoren genoemde musea, waar ik altijd zo gastvrij ben ontvangen. In het bijzonder bedank ik de heren J.C. Koster, J.H. Kuchlein, E.J. van Nieukerken, R. de Vos en H.W. van der Wolf voor hun bereidwillige hulp bij determinaties en het maken van genitaalpreparaten. Voorts de heer S.C. Langeveld voor de vriendelijkheid om mij mededeling te doen van door hem gedane waarnemingen en ook om materiaal ter beschikking te stellen. De heer Kuchlein bedank ik in het bijzonder voor het kritisch doorlezen van het manuscript. De Dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland, met name mevrouw T. Schadenberg ben ik zeer erkentelijk voor de adviezen, mededelingen, aanvullingen en correcties met betrekking tot de in dit werk vermelde dagvlinders. Mr. I.A. Kaijadoe Wij, de drie overige auteurs, waren zo bevoorrecht om Guus Kaijadoe te leren kennen en met hem samen te werken. Alhoewel hij bij het grootste deel van zijn werk - de inventarisaties in het veld en alle determinaties en preparaties achteraf - grotendeels op zichzelf bezig was, was hij altijd bereid zijn kennis over te dragen. Van hem hebben we geleerd dat de nachtvlinderwereld bijzonder groot is en nog vol geheimen zit. Hieruit sprak bij Guus altijd de verwondering over de natuur in al haar verschijningsvormen. Wij zijn dankbaar dat we hem hebben gekend, en voelen het als een eervolle plicht om zijn levenswerk postuum uit te brengen, en zijn veldwerk voort te zetten. Waternet dankt Guus Kaijadoe voor zijn vele jaren van trouwe dienst: een stille betrokken vrijwilliger die zich jarenlang nauwgezet heeft ingezet voor zijn passie, in zijn geval nachtvlinders. Zijn werk geeft aan hoe rijk de Amsterdamse Waterleidingduinen zijn: alleen al aan macronachtvlinders zijn 437 soorten aangetroffen, aan microvlinders 361 soorten. Zijn werk geeft ook aan hoe lastig de groep van nachtvlinders te inventariseren valt: het is vooral een kwestie van geluk welke soorten je allemaal op een avond zult aantreffen. Hij heeft dit jarenlang volgehouden, en vond telkens weer nieuwe soorten. Juist vanwege zijn pionierswerk zijn wij hem veel dank verschuldigd. november 2008 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen 7/353 Dank zijn wij voorts verschuldigd aan de heer S.C. Langeveld die jarenlang nauw met Guus Kaijadoe heeft samengewerkt, en hem tot op het allerlaatst heeft bezocht en met hem over nachtvlinders heeft gesproken. In de afrondende fase van dit rapport heeft Siem ons met raad en daad terzijde gestaan, en dat alles zo veel mogelijk in de geest van Guus. Siem vormt op die manier als het ware de verbindende en onmisbare schakel tussen toen en nu. Veel dank daarvoor. Verder danken wij executeur testamentair mr. F.A. de Jongh. Hij heeft ervoor gezorgd dat de zeer uitgebreide, keurig verzorgde en nauwkeurig beschreven collectie geprepareerde nachtvlinders van Guus Kaijadoe in de collectie van Naturalis te Leiden is opgenomen. Zo worden Guus’ vlinders voor wetenschap en nageslacht bewaard. Annelies Botschuijver danken wij voor de nauwgezette opmaak van dit rapport. November 2008 Ben Kruijsen, Antje Ehrenburg en Joop Mourik Mr. I.A. Kaijadoe (1927 – 2007) 8/353 Nachtvlinders van de Amsterdamse Waterleidingduinen november 2008 Samenvatting Dit rapport vormt de weerslag van de vlinderinventarisaties die mr. I.A. Kaijadoe uitvoerde in de jaren 70, 80 en 90 in de Amsterdamse Waterleidingduinen (AWD). De inventarisaties waren bedoeld om overzicht te krijgen van de in het terrein