GROTE-Of ST. LAURENSKERK ALKMAAR
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
RAPPORT OVER HET KERKGEBOUW EN INVENT ARlS GROTE-of ST. LAURENSKERK ALKMAAR Drs. Carla Rogge januari-februari 1990 november 1996 Rapporten over de Alkmaarse Monumentenzorg en Archeologie Rapport 4 © 1990, 1996 GEMEENTE ALKMAAR Alle rechten worden voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag wor- den vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens- bestand of openbaar gemaakt in enige vorm of enige wijze, .hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op welke andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestem- ming van de uitgever. Auteur: Rogge, Carla, Drs Titel: "Grote of Sint - Laurenskerk Alkmaar" Rapport over het kerkgebouwen de inventaris Rapport 4 Publikatie: Bureau Monumentenzorg en Archeologie, sector Volkshuisvesting, gemeente Alkmaar Gemeente Alkmaar Trefwoorden: Alkmaar, architectuur, beeldhouwkunst, begraven, geschiedenis, kerk, kerkinventaris Vormgeving: Bureau Monumenzorg en Archeologie Fotografie: Joop Elsinga Productie: Gemeente Alkmaar INHOUD I VOORAF 11 INLEIDING 111 DE KERK IN DE STAD lII.I Het gezicht op kerk en stad lIl.2 De kerk op een knooppunt van landwegen lIl.3 De kerk en het water lII.4 De kerk en:de omringende kloosterbebouwing lII.5 Bestrating, beplanting, kerkhoven IV HET KERKGEBOUW IV. 1 De plattegrond van de kerk IV. 2 Het exterieur van de kerk IV. 3 De opbouw van de muren van de middenbeuk en van het transept IV. 4 De houten kap met het houten tongewelf IV. 5 De stenen gewelven van kooromgang, zijbeuken en kapellen IV. 6 Het zuiderportaal met de librije IV. 7 De voormalige sacristie (later consistorie) IV. 8 Het oostportaal IV. 9 De herenkamer aan de noordzijde met het balgenhuis IV.IQ Het noorderportaal IV.II Het westportaal met balgenhuis IV.12 De houten kruisingtoren met het uurwerk en carillon IV.13 Het verdwenen houten klokhuis IV.14 De transeptbeelden: Laurens en Matthias IV.15 De zonnewijzer IV.16 De gedenkplaat ter herinnering aan Anna Maria Elisabeth Fleischer IV.17 De kosterswoning en het kerkelijk kantoor V HET KERKINTERIEUR IN DE KATHOLIEKE TIJD Y.I De gebeeldhouwde dieren aan de consoles in de westmuur V.2 De gebeeldhouwde consoles in de kooromgang V.3 De gebeeldhouwde kapitelen in de kooromgang V.4 De gesneden houten evangelistensymbolen aan de kapconstructie in het koor V.5 De gewelfschildering van het Laatste Oordeel in het koor V.6 De overige schilderingen van het tongewelf V.7 De schilderingen op de stenen gewelven V.8 De gewelfschotels aan de houten tongewelven V.9 De versiering van de sluitstenen van de stenen gewelven V.IO Het koorhek V.11 De koorbanken V.12 Het orgel uit 1511 in de noorderkooromgang V.13 Het verdwenen 16de-eeuwse orgel in de zuiderkooromgang V.14 Het verdwenen sacramentshuis V.15 Het hoofdaltaar van Maerten van Heemskerck V.16 De tijdaanwijzer V.17 Het doopkapelhek V.18 "Zeven Werken van Barmhartigheid" V.19 Twee bijzondere grafmonumenten V.20 De verdwenen glas-in-loodramen V.21 Het schilderij, voorstellende de Grote of St. Laurenskerk VI HET KERKINTERIEUR IN DE HERVORMDE TIJD VI. 1 Het doophek uit 1605 VI. 2 De voorlezers-zvoorzangersplaats VI. 3 De koperen doopbogen VI. 4 De preekstoel uit 1665 VI. 5 De stenen consolevoet van de preekstoel uit 1665 VI. 6 De koperen lezenaars uit 1665 VI. 7 De banken in de dooptuin VI. 8 Het zilveren doopbekken VI. 9 Twee kolombanken met festoenen uit 1654 en 1655 VI.I0 Twee kolombanken, één gedateerd 1651, één ongedateerd VI.ll De herenbank tegenover de preekstoel VI.12 Overige banken en bankenblokken VI. 13 Het schippersgildebord: de Christelijke Zeevaart uit 1581 VI.14 Vier tekstborden in rolwerkomlijsting uit 1605 VI.l5 Het ordereglement van 1645 VI.16 Het bord: CLareat oCtobrIs VI.17 Het grote orgel VI.18 De schildering boven het orgel uit 1693 VI.19 De grote koperen kronen VI.20 De kleine koperen slangenkroontjes VI.21 Overige kaarsenarmen VI.22 Baren Vl.23 Het grafreglement van 1672 Vl.24 Grafmonwnenten Vl.25 Het rouwbord van Carel de Dieu uit 1789 Vl.26 Een grafkapelhek Vl.27 Het kerkscheepje uit 1667 Vl.28 De verdwenen glas-in-loodramen Vl.29 De naamregisters der diakenen en kerkmeesters Vl.30 Bijbels Vl.31 Het avondmaalsgerei GROTE-OFST.LAURENSKERK I I. VOORAF In verband met de restauratie van de Grote of Sint Laurenskerk in Alkmaar werd mij door de kerkvoogdij der Hervormde Gemeente Alkmaar de opdracht verleend een rapport over het kerkgebouwen de inventaris samen te stellen. Daarvoor was een periode van ca. zes weken beschikbaar, vanafbeginjanuari tot halffebruari 1990. Binnen dat tijdvak werd een beschrijving gemaakt van het kerkgebouwen van de ligging van het gebouw in de stad. Tevens werd aandacht besteed aan de talrijke inventarisstukken uit het verleden. Waar mogelijk werd bovendien aangegeven wat de plaats en het belang van het kerkgebouwen de inventaris zijn in groter (kunstthistorisch verband.>: Het rapport uit 1990 is slechts in kleine kring verspreid. Op verzoek van velen is bij de voltooiing van de restauratie van het kerkgebouw een heruitgave versche- nen. De oorspronkelijke opzet van het rapport werd gehandhaafd; wel werden alle teksten opnieuw kritisch bekeken en waar nodig bijgewerkt. Drs. Carla Rogge november 1996. 5 GROTE- OF ST. LAURENSKERK II 11. INLEIDING. In alle steden in de Noordelijke Nederlanden rapport gewijd. verrees in de late middeleeuwen wel een groot, laatgotisch kerkgebouw, of werd een bestaande Wanneer we de genoemde kerken nader bekij- kerk ingrijpend vergotiseerd. ken, dan valt op dat ze alle grotendeels in de- Het ging daarbij om voor Nederlandse begrip- zelfde periode tot stand kwamen (ca. 1450 - pen zeer omvangrijke gebouwen, die het stads- ca.1520), al werd er aan sommige gebouwen beeld al van verre beheersten, en die in de loop wel eerder begonnen. Bovendien tonen ze zo- der tijd een naar Nederlandse maatstaven zeer veel onderlinge verwantschap, dat er gesproken rijke inventaris kregen. kan worden van een groep van kerken. Aan al die kerken zijn grote hoeveelheden witte Belgi- De toevoegingen "voor Nederlandse begrippen" sche steen verwerkt, die gewonnen werden in en "naar Nederlandse maatstaven" zijn hier' ze- het oosten' van Vlaanderen en in Brabant. En ker op hun plaats. Hoe imponerend de maten aan al die kerken hebben wel kortere of langere van de gebouwen ook mogen zijn, gemeten naar tijd mannen afkomstig uit het Zuidnederlandse de Nederlandse verhoudingen, vergeleken met bouwbedrijf, meegewerkt. Wat stijl betreft ver- buitenlandse soortgenoten zijn de afmetingen tonen zij allemaal kenmerken van de zgn. Bra- minder indrukwekkend. Hetzelfde geldt voor de bantse gotiek. De Grote of St. Laurenskerk in inventaris. Zelfs de meest rijke en luxueuze Alkmaar is het meest noordelijke voorbeeld van stukken in de Noordnederlandse kerken hebben, een kerkgebouw in deze stij 1. wanneer men ze naast soortgenoten van buiten Maar naast alle overeenkomsten zijn er ook onze grenzen plaatst, maar een bescheiden allu- steeds verschillen aan te wijzen, waardoor toch re en uitstraling. elke kerk een eigen karakter kreeg. Zo heeft de Grote of St. Laurenskerk in Alkmaar een op- Dat neemt niet weg dat deze kerken en hun in- merkelijke bekleding van tufsteen, afgewisseld ventaris een zeer belangrijk onderdeel vormen, door speklagen van witte Belgische steen, die niet alleen van het Nederlandse culturele erf- weliswaar bij de vorige restauratie in de jaren goed, maar ook van het Europese cultuurbezit. '40 van deze eeuw over een aanzienlijke opper- vlakte is vernieuwd, maar die volgens restau- Hierboven werd al vermeld dat in alle Noordne- ratie-architect Herman van der Kloot Meyburg derlandse steden in de late middeleeuwen grote teruggaat op oude voorbeelden. Bovendien heeft kerkgebouwen verrezen in laatgotische stijl, of de kerk in de zijbeuken, in de kapellen en in de dat er ingrijpende verbouwingen plaatsvonden kooromgang vele stenen stergewelven, gemet- aan reeds bestaande kerkgebouwen. seld in ingewikkelde patronen, die men in de In het welvarende, stedenrijke West-Nederland andere kerken niet op deze wijze tegenkomt. - speciaal in het vroegere graafschap Holland - Voorts is de Grote Kerk in Alkmaar de enige kan men op betrekkelijk geringe afstand van kerk van de bovengenoemde kerken waar al in elkaar een aantal van die grote gotische kerken een vroeg stadium van de bouw werd besloten uit de late middeleeuwen vinden. Te denken valt tot de aanleg van een houten tongewelf over het aan Den Haag (Grote of St. Jacobskerk), Rotter- hoge middenschip en het even hoge transept. dam (Grote of St. Laurenskerk), Gouda (Grote Dit valt af te leiden uit het ontbreken van aan- of St. Janskerk), Delft (Oude en Nieuwe Kerk) zetten voor luchtbogen, nodig bij de aanleg van en Leiden (St. Pieterskerk en Hooglandse of St. stenen gewelven over dit soort hoge ruimtes. Pancraskerk) in het zuidelijk deel van het ge- Opmerkelijk is de lengte van de vensters van het west. In het noorden kunnen Amsterdam (Oude transept: zij behoren tot de hoogste in hun soort. en Nieuwe Kerk), Haarlem (Grote of St. Bavo- kerk) en Alkmaar (Grote of St. Laurenskerk) Wat in het voorgaande over de kerkgebouwen genoemd worden. Aan deze laatste kerk is dit gezegd werd, geldt ook voor de inventaris. 7 GROTE-OFST.LAURENSKERK II De hoofdelementen van de kerkinrichting zijn in thuis in een groep van soortgelijke schildering- grote lijnen gelijk. en op houten gewelven in diverse plaatsen in de De laatgotische kerken waarvan hier steeds provincie NoordHolland. Veel van die schilde- sprake is, waren oorspronkelijk bestemd voor de ringen zijn in het verleden, in de tijd van de katholieke eredienst. En ze kregen dan ook een Hervorming, overgeschilderd. Maar het opmer- op die eredienst afgestemde inrichting, waarvan kelijke is, dat dat in de Grote Kerk in Alkmaar de vormgeving aanvankelijk nog laatgotisch nimmer is geschied. Integendeel, de schildering- was, maar waarin ook al spoedig elementen van en werden in de 17de eeuw - toen een herstel- de vroege renaissancestijl te vinden zijn.