m Hulst, St. Willibrord, ontwerp voor neogotische torenspits van P.J.H. Cuypers uit 1877 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

c Hulst, St. Willibrord met moderne torenspits uit 1957 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

bHulst, St. Willibrord, prijsvraagontwerp van C.W. Royaards uit 1950 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Hulst, St. Willibrord, prijsvraagontwerp van O.U. Pouderoyen uit 1950 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Hulst, St. Willibrord, prijsvraagontwerp van P.H.N. Briët uit 1950 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Hulst, St. Willibrord, prijsvraagontwerp van J. Brouwer uit 1950 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) PAGINA’S 20-40 21

unk . von der D der . von s H a na de brand in de Nôtre te geluiden Damedergelijke vielen in2019 april Parijs 15 op vernemen:geenmodieuze fratsen vanheden­ daagse architecten graag, hersteloorspronkelijkehetbouwwerk! ‘gewoon’ KEUZEPROBLEMEN BIJ KEUZEPROBLEMEN BIJ TORENS HERSTEL VAN EEUW DEIN TWINTIGSTE Thom TEGEN DE GESCHIEDENIS’? ‘LEUGENS

een beeldbepalendeen ontstaatmonument discussie latere storende om is gelegenheid de dit of gebouw het om of verwijderen, te toevoegingen zelfs in oorspronkelijke staat te herstellen. Ook Bij nagenoeg elke ingrijpende restauratie van restauratie ingrijpende elke nagenoeg Bij ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 13 Duc. Geen authen - le - In het eerste oorlogsjaar kostte van Viollet 12 11 flèche 15 Onze kennis van de wederopbouw be 10 Herbouw van de toren vormde vrijwel steeds 14 Tot Tot de slachtoffers behoorden ookenkele neogoti verwoeste de men of vraag de reesgevallen deze al In Een Een systematisch overzicht van deze oorlogsschade stormschade ook de enorme neogotische spits van de Chris de was bij St.Martinus Verder kop. de in Weert torens moest herbouwen en zo ja, in welke vorm. Ge ontbreekt. perkt zich bovendien voornamelijk tot de stedelijke kernen; van belang zijn hier de torens van de Martini kerk in Doesburg, de Catharinakerk in Doetinchem, Nijme in Arnhem, inStevenskerk de Eusebiuskerk de gen, de Cunerakerk die als in Jan’) ‘Lange Rhenen, (de alsmede Abdij de van in toren Middel de zowel burg stadhuis. het van sche creaties, zoals van Cuypers de St.laatgotische de op spits Landricushouten hoge de en in (1872) Echt de al (1876), Hulst in Willibrord St. de vieringtorenvan successie. in zevende toffelkathedraal inRoermond en de St. Martinus in over. torens de van meer weinig Venlo zien hun relatief geringe praktische nut en de naoor logse geldkrapte lagen de prioriteiten elders en bezat geld, Schaarsteaanurgentie. hoogste de niet herbouw bouwmateriaal en mankracht dwong eerst de inzet van alle middelen voor noodzakelijker bouwactivitei ten af. lijk behoren ze tot de meest kwetsbare bouwwerken; in kwetsbarebouwwerken; meest de tot ze behoren lijk torens, nodige de onvermijdelijk sneuvelen oorlog een nalatige een (of blikseminslag een kanvredestijd in en loodgieter) desastreus zijn. Het meest tot de verbeel ding sprekende brandslachtoffer bij de Nôtre Dame fameuze de was tiek middeleeuws maar een neogotisch gevaarte, en daarmee ooit een moderne toevoeging som aan volgens die mag Annonu een gebouw. ouder eeuwen zes migen echter niet door een nieuwe moderne toevoe ging worden vervangen, omdat dat de authenticiteit van het geliefde monument zou schaden. OORLOGSSLACHTOFFER ALS TORENS Ook aan Nederlandse torens zijn in de afgelopen hon derd jaar beschietingen, bombardementen de van jaarlaatste en het in Zeker branvoorbijgegaan. niet den Tweede Wereldoorlog, toen het front langsvieren de liep. grote In het ri rivierengebied moeten in inclu gegaan,soms dorpen zijn verloren kerktorens oude veel sief het kerkgebouw zelf. het sluitstuk van de herbouw van de kerk als geheel en en geheel als kerk de van herbouw de vansluitstuk het liet soms tot in de jaren zestig op zich wachten. Het langst in Rhenen, waar de al in in 1948 gang gezette definitief 1978 in vertragingpas forse reconstructie na gereedkwam.

- ­ ­ ­ ­ ­ - ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 9

(1866) te (1866) e e siècle Duc, die feitelijk - vi le x - 4 Dictionaire raisonnée de e au XI Tevens werd het van het Tevens werd no de 7 Grondbeginselenvoorschrifen 1 Ducs Nederlandse geestverwant Nieuwenhuis’ opvolger George van - 8 van de NederlandschevanOudheidkunde le - 5 Gotischer dan gotiek: echte de dat was bij 3 Viollet 2 Onder de eerste restauratiearchitect Ferdinand 6 Hoe beeldbepalender, hoe Hoe beeldbepalender, heviger de discussie. Tot Zeer duidelijk valt die koersverlegging te constateren te koersverlegging die valt duidelijk Zeer Dat nooit weer! Zo luidde de gedachte die na de eeuw Juist Juist zijn aanpak, waarvan het resultaat inmiddels bij bij velen hun voorstelling van het bouwwerk’ bepaalt. ‘oorspronkelijke de meest beeldbepalende gebouwen behoren torens, die daarom vaak als stedelijk waarmerk gelden. Tege bij bij de restauraties aan de Utrechtse Domtoren (1901 1929). door het patina van de geschiedenis sacrosanct gewor Nieuwenhuis Nieuwenhuis werden meer pinakels en hogels aange Heukelom Heukelom ging in Kalfs geest veel terughoudender te ontbraken. waargegevensgissen niet wilde hij werk: geschiedenis’ was. geschiedenis’ dens. Het nog werd authentieke in exemplaar uit 1382 1910 ingevolge een foutter Saenredam verhoogd. geïnterpreteerdedramatische het om extravoorzien, digeornamentiek prent vanideaal gotisch alsCuypers dat Pie creëren tedaklandschap voor ogen stond maar voor Kalf ‘een leugen tegen de bracht bracht dan de toren ooit had bezeten. Speciaal spitsje werd het het slachtoffer vandeze gotiseringsten nis staat voorop, en eventuele aanvullingomwil moeteventuele en voorop, staatnis le van de historische eerlijkheid in eigentijdse bouw geschieden. stijl weest, net als bij de Nôtre Dame. baangeneratienieuwe brak. ver een wisselingDat bij de in 1917 in zich taalde ten voor het behoud, de herstelling en uitbreiding van bouwwerkenoude dige Bond. Deze gingen functioneren als richtlijnen van het in opgerichte 1918 en door Jan Kalf geleide Rijksbureau voor de bouwgeschiede de voor respect vernieuwen, voor gaat Monumentenzorg: behouden kerk in Roermond te slopen en te vervangenen in te Roermond slopen kerk een door volledig bijeengefantaseerde neoromaanse tweeto renfaçade. kende kende woorden uit eigen zijn ‘restaurerciteren, un édifice, pasl’entretenir, n’est ce le réparer ou le refaire, c’est le rétablir dans un état complet qui peut n’avoir jamais existé à un moment donné’. den was, getuigde van wat nu als modieuze fratsen zou fratsen modieuze als nu wat van getuigde was, den kunnen worden beschouwd. Ze vloeide voort uit het be de om maakbaardat, en was,verleden het dat idee l’architecture française du OF MODERNISEREN? OF Dat het bij een middeleeuwse kathedraal niet eenvou dig is om te bepalen wat het ‘oorspronkelijke bouw werk’ is, is een tweede. Nog afgezien van de ingrijpen de restauratie van Eugène Viollet RESTAUREREN:RECONSTRUEREN, FANTASEREN veel veel van andere kerkrestauraties zijn het resultaat ge Pierre Cuypers ontzag zich dan ook niet om tussen 1864 en 1891 twee barokke koepels van de Munster

BULLETIN KNOB 2021 • 2 22 BULLETIN KNOB 2021 • 2 23

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ In 23 Ook 29 religieus - Daarvan ge 27 historiserende - In Roermond 28 26 Dat sloot discussie echter niet 22 Prijsvraagdeelnemer Dig Istha kwam 25 1889 hem dubbel zo hoog had gemaakt. - De Haarlemse architect Gerard Holt ver 24 Ookin Zutphen, waarde classicistische torenbekro Inhoeverre zulk summier serieus herstel is overwo de aanloopde naar prijsvraagde kwamen opties vele ter sprake. uit. Bekend is dieuit. inzake Bekend herbouw vande vanspits de zware een door 1940 eind die Weert, Martinusin St. de was kerk deze van toren gotische De geveld. wasstorm eeuwenlang een door een vierkante helm afgesloten lage stomp geweest, tot de toevoeging van het boven inderdaad met zo’n torenstomp. werd het een tijdelijke oplossing, net als in Echt. na de sloop van de bouwvallige torenspits van de ning van de gotische Walburgiskerk was in afge 1948 brand, kwam die optie serieus ter tafel. tuigen enkele bewaarde projecten. evenoverwogen werd in HaagDen in 1951 Jacobskerk om de zeskantige torso vlak af te dekken, maar datkreeg geen vervolg. Zou dat voor een niet nieuwbouw of voor een echt moderne toren. Vallen uit uit Vallen toren. moderne echt een voor of nieuwbouw de gang van zaken bepaalde – mogelijk stilzwijgende – criteria een streven te bijvoorbeeld destilleren? Was naar stijlzuiverheid, of dewaardering van de bouwpe gen, zal mede hebben afgehangen van de symbool waarde van de de toren. ook Voor na terugtredenzijn symbolischebe dat Kalfgold invloedrijke nog 1939 in lang De zeker. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, zoals het Rijksbureau vanaf 1946 heette, achtte het niet herstellen van beeldbepalende gebouwen zoalstorens ondenkbaar. Kay Johannes door spits plus vierkant neogotische ste ser in 1887 klaarde dat de toren ten, gezien de vele prachtige torens best‘waarvan de sug zonder spitsgestieve bekoring niet voor een gering te deel danken kon worden gelais aan de indachtig onvoltooidheid’, bijvoorbeeld de Nôtre Dame. seren, seren, die men zich voorafgaand aan Al gesteld. daadwerkelijk hebben moet successievelijk steeds herstel lereerst of een verloren toren(bekroning) überhaupt herbouwd moest worden. Vervolgens, indien het ant woord bevestigend luidde, wat dat dan exacte herbouw betekende: (eventueel met praktische of techni sche aanpassingen), terugkeer naar laat het een in slot, (vermeende) tot En nieuws? iets of oerversie eerdere ste geval, of men dan koos voor semi invloed? vanverwoeste toren de van riode NIETHERBOUWEN? OF WEL Dat brengt ons bij de eerste hoofdvraag. Geldgebrek nood herbouw of discussie tot geleid zal vaakhebben zakelijk was, of dat – als alleen de bekroning verdwe nenwas – meteen simpele afdekking kon worden vol staan. Onvoltooide of in een ver bovenbouw verleden van beroofde torenstompen hun telde Nederland immers al vele, en daar waren zeer indrukwekkende zoalsexemplaren Leeuwardeninonder, Zierikzee.en

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­

18 21 Bovendien bestond in 20 uitzien een einde maak einde een uitzien moeten Als zodanig was deze opgave natuur opgave deze was zodanig Als 16 Dat laatste kwam mede door de behou de door mede kwam laatste Dat 19 Maar in van moderne het tijdperk meer een 17 Hieronder zullenHieronder zo drie hoofdvragen de revue pas Zo’n prijsvraag genoot de uitgesproken voorkeur van voorkeur uitgesproken de genoot prijsvraag Zo’n De overgrote betreftmeerderheid kerktorens, maar Dit Dit artikel beoogt een eerste analyse van dit vraag In hoeverre hield men zich in de praktijk aan de respraktijkaan de de in zich men hoeverrehield In brede kring – ook binnen de vakwereld zelf – twijfel of of twijfel vakwereld– zelf de binnen ook kring– brede ei ‘goede’ warenstaat in wel architectenhedendaagse Monumentenzorg, zonder twijfel in de hoop op een ei gentijdsetorensontwerpen.te dende dende mentaliteit van de toreneigenaren en het juist plaatselijk bestaande verlangen naar een replica of tenminste een historiserend bouwsel. voorafgaande Door prijsvraag zonder de opdracht direct aan een geestverwante architect te verstrekken, poogde men het tegendeel uit te sluiten. gentijdse uitkomst, maar werd relatief dus weinig uit geschreven. kroningen van) kerktorens in Zutphen Weert (1948), (1950), Hulst (1950 en 1953) en Arnhem (1954). van de schade evenmin a priori doorslaggevend als het het als doorslaggevend priori a evenmin schade de van al dan niet kerkelijke karakter. Speciale aandacht vra gen vijf prijsvragen: voor de stadhuistoren in Leiden na de brand van 1929 en, na de oorlog, voor nieuwe (be er zit ook een enkele profane deel oorlogsslachtoffers groot is, torenheb ik mij bij. daartoe Hoewelniet het beperkt. aan Voor de cruciale vragen is de oorzaak text, want voor dorpen ontbreekt informatie over de geheel. nagenoeg besluitvorming nog minente torens. Deze staan alle con in stedelijke een stuk te geven. Dat gebeurt op basis van voorhanden li voorhanden vanbasis gebeurt op Dat geven. stukte teratuur, want op afzonderlijk torenniveau is dit vaak vergelijking. is een ontbreekt nog uitgezocht.wél Wat Die volgt hieronder, aan de hand van zo’n twintig pro ten? ten? Of werd daar regelmatig van afgeweken? En wat gafBovenal:dandoorslag? valt daarinde te lijn enige de blijkt of – anderszins of chronologisch – ontdekken willekeurig?tamelijk uitkomst tauratierichtlijnen uit 1917, die tauratierichtlijnen een uit vrijmoedige1917, aan pak als die van Cuypers taboe verklaarden? Richtlij nen die aan het uitgezien hadden naarooit er ze zoals torens believenmiddeleeuwse ‘reconstrueren’ van of eigenlijk hadden lijk niet nieuw; ook in eerder eeuwen speelde ze voortdurend. Als tot herbouw werd besloten, stond men automa tisch voor de vraag in welke vorm dat zou moeten ge beuren. Merkwaardigerwijs is nog nooit systematisch geëvalueerd wanneer en op grond van welke criteria men al dan niet tot herstel van verwoeste overgegaan torens en is daarbij voor oude of nieuwe vormen heeft gekozen. DE WEDEROPBOUW VAN VERWOESTETORENS: WEDEROPBOUWVAN DE DRIEHOOFDVRAGEN theoretischaanpakonderlegde vanmonumentenzorg valt meer reflectieop de relevante uitgangspunten te verwachten.explicietookwerdenDie geformuleerd. c Rhenen Cunerakerk voor de verwoesting (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Cunerakerk na de herbouw (foto auteur)

. Doesburg Martinikerk voor de restauratie van 1919-1930 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Martinikerk na de restauratie van 1919-1930 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Martinikerk na de herbouw van 1959-1972 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Doetinchem b Catharinakerk voor de verwoesting, opmetingstekening ten behoeve van een vooroorlogse restauratie (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Catharinakerk na de herbouw (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Nijmegen . Stevenskerk voor de verwoesting met bekroning uit 1604 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Stevenskerk na de herbouw met bekroning uit 1949 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 47 39 40 Dit 49 51 48 Na enige gotise 50 1605 in 1605 renaissance­ bekroning met uit 1590 - 45 Wel bracht restauratie­ bracht Wel 42 41 eeuwse stijl absurd achtte; waar achtte; absurd stijl eeuwse - Het uiterlijk daarvan was bekend 44 Even had hier nog het idee gecircu 1716) op de 1716) achtkante gotische stenen 46 - Maar ook hier gebeurde dat niet exact. Deze 43 1914 de 1914 houtconstructie omwille van de brand - In Vlissingen zelf bestondechter de algemene wens In Nijmegen was de uitkomst voor de Stevenskerk Voor de Abdijtoren in Middelburg wilde het stads­ om de toren te herbouwen zoals vroeger hij te was. herbouwen toren de om een totaal andere, ofschoon het eveneens een gotische een eveneens het ofschoon totaal andere, een toren met een bekroning van veel later datum betrof. Kennelijk werdaan deze, in- 1604 trantopgetrokken waarde torenhelm wél hij gehecht; ooit dat suggereert karakteristieker.Niets veel als gold gebeur ander en Een overwogen. is nieuws iets serieus bestuur getrouw herstel van de houten barokke be­ kroning (1712 Adriaan Willem Weissman daarentegen had gepleit voor een bekroning in moderne vormen. Wat Wat er uitrolde was een compromis: herstel beslo een van en torengeleding gotische de bovenste tweede, rende rende ontwerpen, waarbij de nieuwe spits dus aan de gotische romp zou worden aangepast, drukte de ge meenteraad de keuze voor een exacte van kopie de af in herbouw die bij werd Wel door. bekroning gebrande 1913 versterkt.beton gewapend met veiligheid acht. zelfde bestuur: extra ruimte voor een groter modern carillon. Dat vereiste andere proporties – onder meer grotere openingen in de octogonen tussen de koepel in de teruggrijpenop kon deels waarvoor men – daken afgebrande 1712 renaissance verwant silhouet. VLISSINGENVERSUSIJSSELSTEIN Aleerder,na was de torenbrand de bij Jacobs in 1911, kerk van Vlissingen zo’n reconstructie het uitgangs punt geweest. leerd om de in voltooide 1501 stomp, die pas op het van eind eeuwdie was afgebrandevoorzien van nu de houten bovenbouw, voortaan onbedekt te laten. ren, en ook Kalf hield daartoe een krachtig pleidooi. spits. met bovenbouw nieuwe een voor prijsvraag ten het met verdedigde dit die Kalf, van fiat het met zelfs de argument dat er zeer betrouwbare tekeningen van de vernielde toren bestonden. aan meter drie bekroning de won Hierdoor aan. ringen hoogte, vermoedelijk opdat de hervormde Stevens­ toren daarmee boven die vanuitsteken. zou Augustinus St. Cuypers’ katholieke was immers de ‘eigentijdse’ vormentaal te vinden die die vinden te vormentaal ‘eigentijdse’ de immers was nog 89 jaar geldigheid zou bezitten? idee idee werd ondersteund door Victor de Stuers, die een twintigstein herbouw wens botste namelijk op een ander verlangen vanverlangen dat ander een botste op wens namelijk architect Anton Jansz op basis van eigen, niet geheel correcte vooroorlogse opmetingstekeningen verande dankzij een gedetailleerde prent en foto’s van een in model. houten verbrand 1940 romp, romp, die voor het stadssilhouet iconisch werd ge

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 37 - Die 36 Veel an Veel materieel 31 1651) als te weinig bijzonder bijzonder weinig teals 1651) - 33 32 30 35 De reconstructie was op meer punten min 34 De meeste Arnhemmers warenoverigens wel ge 38 Dergelijke Dergelijke suggesties bleven daarom uitzonderin In Doetinchem werd de herbouw aangegrepen om de de om aangegrepen herbouw de werd Doetinchem In Herbouw in de vooroorlogse gedaante vond plaats in plaats vond gedaantevooroorlogse de in Herbouw werd werd wel voor het herstel van het onderstuk benut. toren toren niet meer half in, maar geheel vóór de kerk te plaatsen. Hiermee kon inwendig ruimte worden ge Doesburg (Martinikerk) en Doetinchem (Catharina Vermoedelijk werd de eenvoudige classicistische lan taarn met dito spits (1650 spits taarndito met ren. porteerd van maar herstel, stadsbestuur het wilde als nieuw begin voor een nieuw Arnhem een nieuwe to beschouwd; beschouwd; zo althans luidde al in het 1947 oordeel van Berend Boeyinga, die het onderstuk zou restaure utilitair bouwwerknog acceptabel zijn, een kerktoren spits. een verlangde NINGEN? Euse de bij luister oude in herstel dat vond ArnhemIn niet biuskerk plaats, ofschoon daartoe een goede op metingstekening uit 1894 had kunnen dienen. lering keek men tevens naar andere torens in dan Neder lager veel werd geheel als toren de en gotiek, rijnse oorspronkelijke.de TORENBEKROPOST-MIDDELEEUWSEHERBOUW VAN opzicht meermalen grondig vernieuwd. De stilistische De vernieuwd. grondig meermalen opzicht eenheid ervan maakte de Voor de keuze eenvoudiger. herbouw gold in Doesburg nadrukkelijk ook behoud details,waarvoor de inoude tot vorm gotische die van foto’s en restauratietekeningen van Wolter te Riele zeer behulpzaam bleken. wonnen. vantekeningen hoewelhier ook Riele Te getrouw, der als uitgangspunt hadden kunnen dienen. Bij de detail deleeuws waren, bestaande de inclusief tot 1945 goti sche naaldspitsen, ook al waren die in raties weinig meer uit. Het kerk). betrof hier torens die in vorm geheel mid deren zagen die reden wel, en daarmee is het beeld ver beeld het isdaarmee en wel, reden die zagen deren rassend gemêleerd. Tegen de tijd dat de cruciale be slissingen eindelijk vielen, was Kalf al van het toneel pleidooien hartstochtelijke zijn haalden en verdwenen restau architectuurbij eigentijdse vertrouwenin voor vraag: moest men de toren in oude vorm herbouwen, kiezen? anders iets voor of MIDDELEEUWSETORENSGEHEEL HERBOUW VAN Monumentenzorg koesterde na 1945 een voor voorkeur eigentijdse wederopbouw. Kalf formuleerde het zo: ‘Onze onherstelbaar verwoeste torens moeten alle herbouwd, maar ik zie geen reden waarom men zou doen.’ te gedaante oude hun in dit trachten gen. gen. Ook na de Leidse stadhuisbrand was het punt geen van discussie: het nieuwe stadhuis een moest was weer zien, te diende eruit die Hoe krijgen. toren een andere kwestie. Dat brengt ons bij de tweede ham

BULLETIN KNOB 2021 • 2 26 BULLETIN KNOB 2021 • 2 27

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 66 68 69 - Met de Eerste 75 Die spits, in de 74 Dit was vervolgens echter 70 Over het uiterlijk van die eerste 72 73 In theorie had men kunnen kiezen voor 71 Krophollers ontwerp werd terzijde gescho terzijde werd ontwerp Krophollers 67 Anders dan het uiteindelijk bekroonde ont bekroonde uiteindelijk het dan Anders 65 64 1920 was vervanging1920 overwogen. - Bij de St. Willibrordus in Hulst was het gemeentebe het was Hulst in Willibrordus St. de Bij Tot de verdwenen neogotische bekroningen van Veel Veel Leidenaren wilden ook de toren in oude vorm door door Kalfs opvolger Eugène van Nispen tot Sevenaer doorkruist. terug. Maar Monumentenzorg hadzich al in een vroeg stadi lis van der Waeyen Pieterszenter vervangingin 1861, zeskantige de 1542, uit koepelhelm renaissance de van gotische torenromp had afgedekt. volksmond als ‘slaapmuts’ bespot, had waardering genoten nooit en reeds veel bij de restauratie 1912 van spits op de St. Landricus in Echt werd door een nieuwe een door werd Echt inLandricus St. de op spits was Weert naburige het in Ookvervangen. bovenbouw Martinusgeen St. de op spits oude Kaysersvan herstel opengelaten zelfs werd 1951 prijsvraagvan de in optie; of er überhaupt weer een hoge spits moest komen. stuur aanvankelijk nog zonder meer van herstel van Cuypers’ spits uitgegaan. een voor keuze uiteindelijke de lag Zodoende gevoerd. ultramoderne spits in 1957 in het verlengde van de bouwgeschiedenis. staat’ historisch spronkelijke echt – hier nooit verant woord kon zijn. gotische torens behoort ook die van de in Jacobskerk Corne Willem waarmee spits gietijzeren de Haag: Den huis, waarvan alleen de voorgevel gespaard was geble gespaardwasvoorgevel waarvan de huis, alleen opgeno worden herbouwontwerpmoest het in en ven men. voorzagplanwerp, ingediende van vijf één andere de daarinvandat Alexandernen, Kropholler, inderdaad: in herbouw van de toren op de oorspronkelijkeplek. um tegen reconstructie gekeerd en een nieuwe toren bepleit, omdat een groot deel van de torenromp was afgebrandbetrouwbareen opmetingstekeningen ont braken. rekenen, buitenaf van steun veel op echter kon Hij ven. en de onvrede over de juryuitspraak was zo groot dat nog vergeefs een adres naar koningin Wilhelmina is vernietigingbewerkstelligen.ervanuitgegaante om NEOGOTISCHEHERBOUWTOREN VAN TORENSEN SPITSEN? gewaarde veel de werd torenspitsen neogotische Van ringer geacht; nergens kwam het tot reconstructie.Cuypers’ – inderdaad slaapverwekkend saaie – naald herstel van een van de zes voorgangers uit 1402, 1470, Maar of 1664 1724. 1600, afgezien van 1562, de eerste twee was geen daarvan gotisch en dus een stilistisch logisch vervolg op de gotische torenromp geweest; ze waren steeds in de toentertijd gangbare bouwstijl uit Wereldoorlog samenhangende materiëleWereldoorlog financiële en problemen hadden dat verhinderd, en een in 1939 twee spitsen was bovendien niets bekend, zodat een ultrahistoriserende aanpak – opteren voor de ‘oor

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 52 53 1641) stond 1641) Vervolgens - 58 Hier was geen De reconstru 62 59 Beide replica’s legi architect Michel de - 61 net als de rest van het stad 63 De Klerks vroegtijdige dood 1535) ging de opdracht in 1921 ging de opdracht in 1921 1535) 56 - 1925 werd eerstgenoemde uitge - 57 1928 alsnog uitgevoerd als monument monument als uitgevoerd alsnog 1928 - 1635) het slachtoffer, waarvoor1635) desalniet - 55 Hij kreeg daarmee impliciet het verzoek om bouwwerk (1530 60 54 - Ongetwijfeld speelde hierbij een rol dat het Wijnhuis Wijnhuis het dat rol een hierbij speelde Ongetwijfeld Door geldgebrek was men in IJsselstein aangewezenIJsselstein in men was geldgebrek Door Meer Meer succes hadden de vernieuwers bij die andere Tot een volgende categorie behoort het stadhuis vanstadhuis het behoortcategorie volgende een Tot werd, na een daardoor dreigende impasse, juist de red zelf bij de brand gespaard was gebleven en de her op het fiat van het Rijksbureau voor de Monumenten de voor vanhet fiat Rijksbureau het op torenbrand in de 1911: Nicolaaskerk in IJsselstein. stond die meerderheid tegenover de stedelijke burgerij stedelijke de tegenover meerderheid die stond en de gemeenteraad, die een reconstructie verlangde – ‘niet naar fantasie, der de regelen niet naar de rege Net als in Arnhem werd hier een te onnozel bevonden bevonden onnozel te een alsArnhemin hier Net werd 1633 top (uit Voor de bekroning van Pasqualini’s bijzondere renais Leiden, waar drie jaar na de brand van 1929bieden. eenmoest prijsvraaguitkomst ten beslo timeerden zo uiteindelijk in feite elkaar. voerd. bouwde toren daarbij moest passen. De ironie wil dat in 1945 vervolgens het Wijnhuis zélf aan brand gespaard toren ten de bleef, juist toen vallen zou en prooi waarna het Wijnhuis omwille van de ‘oude’ toren in 1954 in oude vorm werd hersteld. zorg behalve een toren in oude trant ook nog een in nieuwe, maar in 1922 len der artisticiteit, der len maar vorm, al naar zal ouden den daarbij artistieke leiding noodig zijn’. Clerq de Samuel langsteeind; het aantrokken eerders ontwierp weliswaar op aandrang van Monumenten Bij de in 1920 door brand vanbovenbouw houten de in Bij zijn 1920 in(1620 Zutphen Wijnhuistoren beroofde HERBOUW VAN POSTMIDDELEEUWSEHERBOUW VAN TORENS? ding van zijn ontwerp: op aandrang van zijn weduwe 1925 in het werd voor de architect. leraar Karel Sluyterman ‘monumen formuleerde, het ten niet moeten worden gebruikt om de architecten zich te laten uitleven’. geefs – tegen het plan van De Klerk, dat werd gesteund werd dat Klerk, De van plan het tegen – geefs duplicaat een wenste en Bazel, De en Berlage Kalf, door hoog Delftse de zoals omdat, wel En spits. oude de van zorg. Een substantieel deel hiervan keerde zich – tever – zich hiervankeerde deel substantieel Een zorg. echter echter naar Amsterdamse School Klerk. sance temin in 1913 nog temin een herstelplan in was 1913 vervaardigd. (deels) middeleeuwse toren verloren gegaan maarverloren toren één middeleeuwse (deels) in renaissancestijl (1599), een eigentijdse bekroning, ofschoon een betrouwbare een ofschoon bekroning, eigentijdse een reconstructie op grond van foto’s goed mogelijk was geweest. binnen het Rijksbureau opnieuw wilde toren nieuwe een die Bazel– De en Berlage rond een meerderheid eeuw’ 19de de uit product ‘suf een als toren oude de en (sic) betitelde – tegenover Sluyterman. c Middelburg Lange Jan voor de verwoesting met bekroning uit 1712 (Wikimedia Commons) Lange Jan na de herbouw met bekroning uit 1955 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

c Vlissingen Jacobskerk tijdens de brand van 1911 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Jacobskerk na de herbouw in 1913 (foto auteur) IJsselstein m Nicolaaskerk voor de brand van 1911 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Nicolaaskerk, twee ontwerpen van M. de Klerk voor herbouw, in 1924 gepubliceerd in Wendingen (Wikimedia Commons) Nicolaaskerk na de herbouw in 1925 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Leiden b Stadhuistoren voor de brand van 1929 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Stadhuistoren na de herbouw in 1935 (foto auteur) m Den Haag Jacobskerk met oorspronkelijke torenbekroning uit 1542 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Jacobskerk met gietijzeren torenspits uit 1861 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Jacobskerk met huidige torenbekroning uit 1954 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

c Weert St. Martinus met neogotische torenspits uit 1887 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) St. Martinus met moderne torenbekroning uit 1958 (Wikimedia Commons) Roermond m Christoffelkathedraal met barokke torenbekroning uit 1663 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Christoffelkathedraal met neogotische torenspits uit 1892 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Christoffelkathedraal met in 1921 afgeknotte neogotische torenspits (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Christoffelkathedraal met neobarokke torenbekro- ning uit 1955 (Rijksdienst voor het Cultureel Erf- goed)

Zutphen b Walburgiskerk voor de torenbrand van 1948 met torenbekroning uit 1633 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Walburgiskerk met herbouwde torenbekroning uit 1966 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 87 86 84 De En 93 85 - 1940) van 1940) - 1521 1521 daterende - 90 Na 1945, toen Kalf voor even weer 1945, Na 92 Desalniettemin was het vermoede 88 91 Dat resulteerde in een soort Vlaams belfort, 89 Nederlands. - Zutphen buiten beschouwing gelaten, staan de eind Het Het idee van een dergelijke completering was al di Na Na de brand had de optie om de classicistische be StadhuisvanMiddelburg het wasalleen voor Eerder een initiatief in die richting ontplooid. In 1941 en 1942, 1942, en 1941 In ontplooid. richting die in initiatief een zwakKalfwas,van positie bezetting de de tijdens toen van opvolging ter WagenaarHaakma Theo fabriceerde de simpele renaissancehelm uit een 1560 reeks sterk op elkaar lijkende ontwerpen voor een opengewerkte stenen gotische spits op de uit 1506 romp. Albij een eerdere restauratie van kerk warenen toren er plannenin 1911 in die laatste richting geweest. impasse een was ontstaan, in deed burge Nadat 1953 Een en ander werd bij nader inzien echter onbevredi zoals dat volgens hem ooit door Anthonie Keldermans Anthonie door ooit hem volgens dat zoals zou zijn bedoeld en alleen door omstandigheden in niet1513 ten uitvoer was gebracht. den den zich – vermoedelijk niet toevallig – alle vijf prijs geen er was IJsselstein en Venlo Echt, in Alleenvragen. in het spel. resultaten in Leiden en Hulst het meest tegenover el kaar. De nieuwe Leidse Stadhuistoren (1935 rect door de Rijkscommissie als zijnde geschiedverval zijnde als Rijkscommissie de door rect sing afgewezen; ze beschouwde dit soort moderne go tiek als onzin vormen, en waarvoor geen concreet dergelijke bewijs bestond, als uitbundige Vlaamseon lijk vooral de in 1942 afgekondigdesering voorkwam. bouwstop die reali HISTORISERENDEMODERNISERENDE OF NIEUW BOUW? Dat brengt ons bij de laatste hoofdvraag: indien her stel van de vorige of de oorspronkelijke toren (bekro­ Een dan? wat was, mogelijk niet of wenselijk niet ning) toren in een historiserende trant, of juist in een be wust alle Van kerkto moderne? hierboven besproken rens blijven er voor die vraag zevenZutphen, over: en die IJsselstein in Weert, Arn Venlo, Hulst, Echt, hem, alsmede het Stadhuis van Leiden. Daaronder bevon kroning te herstellen in de discussie natuurlijk niet ontbroken, naast die van een nieuwe toren en –opval lend genoeg – reconstructie van de gigantische goti sche naaldspits was die uit 1484, in1600 afgebrand. prijsvraagdeelnemerskele grepen daar nu op terug. meester annex jurylid De Jonge dat opnieuw. De ge meenteraad betoonde zich enthousiast en opvallend genoeg ging Monumentenzorg daarmee akkoord. gend geacht, en de uitkomst wasgeval tenslotte dát in toch het recon Omdat ‘peperbus’. oude de vanstructie om herstel van oorlogsschadebeschikbaar. die ging, was ook rijkssubsi oppermachtig was, raakte het idee definitief passé. Cornelis Blaauw was sterk historiserend en refereerde in de contouren duidelijk aan zijn voorganger. ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ - 1957 1957 1953 1953 1637 1637 - - - Hoe 76 Ze was una Anders dan 82 80 Anders dan We dan Anders 79 eeuwse bekroning die daar - In hoeverre herstel van Webers vanWebers hoeverre herstel In 77 78 1957). - 83 Ook de samenstelling van de vijfkoppige ju vijfkoppige de van samenstelling de Ook 81 In Roermond stond tot zijn sloop in op de 1942 goti De St. Martinus vormt een verwantein Venlo casus. in Roermond, was de toren echter zo zwaar verwoest romaanse nog romp deels aanvan reddingook de dat 1951 in hier verrees Zodoende viel. denken te niet wel een geheel nieuwe toren. Maar ook als de romp ge georganiseerde prijsvraag leidde door het uitbreken van de Tweedeevenmin Wereldoorlog tot iets. moedigd. ry, waarin Kalf zitting had, weesdat en bekroning, moderne daarop.voorstander een van niem werd ook expliciet in het programma van eisen aange De enige casuswaarenige De reconstructie niet verniel van de de classicistische bekroning, maar van zijn gotische voorganger serieus in het vizier is geweest, vormt de Zutphense Walburgiskerk. Dat men na de brand van prijsvraag een uitschreef, maakte 1948 de als net – bij eveneens classicistische bovenbouw in Arnhem de en neogotische van Hulst en Weert – duidelijk dat men geen herstel van de verwoeste peperbus uit 1633 aan was voorafgegaan. was aan OERGOTISCHETORENPLANNEN ZUTPHEN EN VOOR MIDDELBURG spaard was gebleven, is de kans dat Cuypers’ spits zou Cuypers’ spits kansdat de is gebleven, spaardwas de voor dan anders geldt, Hetzelfde klein. hersteld zijn karakteristieke barokke helm in Roermond, voor de vrij kleurloze achttiende derdeel van de bouwgeschiedenis beschouwd. De eenvoudige classicistische bovenbouw met een in de op 1775 in hier die tentdak eindigend koepeltje een middeleeuwse onderbouw was neergezet, had in 1879 bouw met dito naaldspits van Cuypers. wogen, is Inonbekend. elk geval verrees in 1955 bers’spits werd dieduidelijk wel als een waardevolon boven neogotische hoge een plaatsgemaakt voor 1882 sche torenromp van de Christoffelkathedraal nog het het nog Christoffelkathedraal van de torenromp sche in 1921 afgeknotte restant renspits, die door Carlwas Weber opgetrokken nadat van de hogeblikseminslag neogotische bij 1892 in barokkebekroning(1663) de to gegaan.was verloren wel van oorlogsschade geen sprake was, kwam de spits spits de kwamwas, sprake geen oorlogsschade van wel snel nain 1945 de gevarenzone. Toen deze we in 1951 kwamen gesloopt, worden bouwvalligheidmoest gens drie opties ter sprake: de al genoemde vlakke afdek king, een moderne bekroning, en een reconstructie warenvoldoende helm deze Van 1542. uit helm vande deze op viel keus de en gebleven bewaard afbeeldingen bekritiseerdeheftig meteen vrije, een met optie, derde interpretatie daarvan Hendrikusdoor Hermanus van Zeggeren(1954 al serieus ernstig is over verfomfaaide creatie in 1945 wenste. een nieuwe barokke bekroning naar ontwerp van Fritsvan ontwerp naar bekroning barokke nieuwe een Peutz. Hoewel met een modern gestileerd mogelijk silhouet, zoveel prenten oude van basis op Peutz heeft de barokke helm uit gevolgd. 1663

BULLETIN KNOB 2021 • 2 32 BULLETIN KNOB 2021 • 2 33

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 114 107 113

religi - traditionele traditionele - Nadrukkelijk 102 Zowel het kerkbe Inzake Weert vielen 108 Berend Boeyinga, een 105 Voor de jury vielen ener 110 104 109 112 modern; de jury betitelde het welis het betitelde jury de modern; te 106 Onder hen bevond zich ook de winnaar van de Precies zoals in vroeger eeuwen, al moest hij 103 111 Zo genoten de veertig deelnemers qua bouwstijl grobouwstijl qua deelnemers veertig de genoten Zo In Arnhem waren evenmin specifiekeeisen inzake In Arnhem combineerden ook Verlaans concurren vorm of stijl geformuleerd. Deze uitslag viel niet los te zien van de samenstelling van de zevenkoppige jury, waarin de Delftse School zwaar vertegenwoordigd was. en vanalle, modern meest het ontwerp nog was Diens vermoedelijk Ook hier had, net als in Weert, de aartsvader van de zitting in Molière Granpré Jan Marinus Delftse School van de vijf genodigde en voordien deelnemers met de eerste herstelwerkzaamheden belast, had al in 1947 een toren in de ‘vormenspraak van dezen tijd’ be toegeven dat de twintigste eeuw een eigentijdse toren eigentijdse twintigste een de eeuw dat toegeven hoef door de inzending van zijn vroegere inzending medewerker vande zijn door hoef Brouwer voor Hulst, terwijl de Zaanse gemeentearchitect Jan Schipper een jr. in moderne vormen gegoten gedrongen versie van de Domtoren had ingeleverd. waar als ‘markant’, maar ook als te onaangepast. te vrijheid, wat resulteerde in een aanzienlijke Descheidenheid. meeste inzendingen ver waren vrij tra ditioneel van aard; de tweede en derde prijs gingen naar peerspitsen Kempische met de nodige bollen. stuur als Monumentenzorg ging met de keuze voor Verlaan akkoord. pleit. voorbeeld geslaagd één maar hij ook en ontbeerde, stijl IJsselstein. wist: niet een met silhouet traditioneel een ten eis geweest in het prijsvraagprogramma, dat ook in dit dit in prijsvraagprogramma,ook het dat in geweest eis opzicht even vaag was als het vorige. sche torenonderstuk – wat ongetwijfeld menig inzen geïnspigotiserendebovenbouwheeft meer een tot der reerd. zijds de stijlkopieën af als te zijnde traditioneel ultramoder enkele ook maarkwamenanderzijds eus, ze omdat aanmerking, in nietontwerpen betonnen ne voor een kerktoren juist te werelds zouden zijn. VERLAANSHISTORISERENDE WEERTTORENS IN EN ARNHEM Bij de prijsvragen in met wacht en Weert de Arnhem (1951) in prijs eerste (1954) de Verlaan dezelfde sleepte dat ontwerp, geënt Domtoren Utrechtse de op vaag een tweede inhet geval inkrantencommentaren expliciet om die reden werd geprezen. men, maar het programma had het in het midden ge en ontwerp’ modern ‘een als formuleringen met laten; vele nog men kon toren’ eigentijdse monumentale ‘een kantenuit. zich zelf Boeyinga had silhouet dat Voor detaillering. laten inspireren door Zaltbommel en Johannes Berg weliswaar pleidooien voor een moderne spits te verne te spits moderne een voor weliswaarpleidooien tweede prijs, Theo Verlaan. voorgeschreven was alleen het behoud van het goti ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 94 Daarna 95 1958) van prijswin van 1958) Monumentenzorg - 100 97 99 De eerste plaats van Brouwer kan 101 Afgezien van Krophollers replica was 96 De jury had juist gehoopt op iets eigentijds; 98 Daarom volgde in 1953 in Hulst een tweede,ditmaal een Hulst in 1953 in Daaromvolgde De bewaardeDe prijsvraagontwerpen de weerspiegelen Zo ultramodern was overigens ook in Leiden aanvan Leiden in ook overigens wasultramodern Zo De nieuwe torens van Arnhem, Echt, Venlo en Weert Weert en Venlo Arnhem,van Echt, torens nieuwe De wilde opnieuw een eigentijdse bekroning en ook de jury sprak zich nadrukkelijk uit tegen ‘versleten vor openbare prijsvraag, die in de vakbladen van alle to grote bandbreedte die de inzenders gelaten werd. In vanspraketweezelfs prijsvragen. eer er wasDe Hulst menspraak’, zoals ze een van de projectenbekritiseerde.port in haar rap renprijsvragen de meeste aandacht trok en in liefst veertig inzendingen resulteerde. klaard. in ‘het omdat onze tijd niemand rische stijlperioden’, waarachtig een ontwerpinmaken gegevente kan zijn de vormentaal der gothiek’. teerde genodigden besloten en eindigde onbevredigend,omdatalle drie inzendingende tehistoriserend en daarom ongeschikt voor uitvoering werden ver ste (1950) was met drie door Monumentenzorg geselec damse School, die zonder te historiseren wonderwel met de oude toren harmonieert. tijdse ontwerp voor IJsselstein vormt een geval apart: een bescheiden aanvulling in de stijl van de Amster serende serende detaillering die vaag aan het verleden herin nert, zonder veel ornamentiek die expliciet het verle den kopieert: een gestileerd soort naoorlogse pseudomoderne neogotiek. De Klerks (voorspelbaar) eigen eeuwse torens, met een opbouw in blokvormige gele dingen en een bekronende spits. Maar ze zijn veelal uitgevoerd in moderne materialen met een moderni nemen een tussenpositie in: in hun contouren histori contouren hun in in: tussenpositie een nemen serend en aanleunend tegen de traditie van middel lijk eigentijdselijkvormen gekozenhadden. ren)ontwerpen, waaronder de winnende van Blaauw, inzending waarover de jury overigens niet erg en thousiast was. den geresulteerd in zowel moderne als traditionele (to kelijk de bedoelingkelijk geweest. Het sterk aan Hilver zijn sumse druk raadhuis onder was Dudok genomen arm herinnerendede in eerst de van nieuwbouwontwerp van de publieke opinie echter afgeschoten. gotisch ontwerp ingediend, dat qua onmodern karak onmodern qua dat ingediend, ontwerp gotisch ter niet voor Blaauws Leidse toren onderdeed. Hij wist daarmee zelfs de vierde prijs in de wacht te slepen. de. de. Overigens had Brouwer – om zekerheidshalve op neo uitgesproken een ook – twee paarden te wedden? nieuwe vieringtoren in Hulst (1957 Hulst in vieringtoren nieuwe geval betonnen ultramodern een was Brouwer Jan naar dat juist bewust in niets aan zijn voorganger herinner diens toren van alle ontwerpen met afstand de meest andere drie de duide omdat deelnemers traditionele, had de besloten prijsvraag met vijf vangenodig 1932 ‘het zuivere uitgangspunt is: zich losmaken vanhistolosmaken zich uitgangspunt zuivereis: ‘het zodoende niet verbazen.nietMaar waszodoende explicietegeen het

Arnhem m Eusebiuskerk voor de verwoesting met toren­ bekroning uit 1650 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Eusebiuskerk, maquettes behorend bij de b m Venlo prijsvraag voor een nieuwe toren uit 1954: St. Martinus met oorspronkelijke toren met bekroning links het uitgevoerde ontwerp van uit 1775 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) T. Verlaan, ernaast v.l.n.r. die van St. Martinus met neogotische toren uit 1879 (Rijksdienst J.J.M. Vegter, J. Schipper en B.T. Boeyinga voor het Cultureel Erfgoed) (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) St. Martinus met moderne toren uit 1951 (Wikimedia Eusebiuskerk na de herbouw in 1964 Commons) (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

b Middelburg Stadhuis voor de verwoesting (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Herbouwplan voor het stadhuis van T. Haakma Wagenaar uit 1942 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Stadhuis na de herbouw (foto auteur) ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ Zo

410; 410; ­

- 125

De Dom Dom De

Ofwel, om 126 109 (2010) 6, 6, (2010) 109 59; E.J.-59; Has­ gotische daarente gotische knob 1927, 42 1927, neo Gravenhage 1965, 409 Gravenhage1965, - 184. - , ’s , Ook in Rhenen was zo’n Bulletin 127 233. Zie voorts G.W. van Heukelom, voortsZie G.W. -233. 222 ‘DeDomtoren teUtrecht en zijne herstellingswerken’, Jaarboekje Oud-Utrecht van Utrecht van linghuisPeeters,C.J.A.C. en verenigd’, verenigd’, Daaroverals evaluatie: Wiegman,M. schillenderestauratieopvattingen ‘Derestauratie van Domtoren,de ver praktijkvoorbeelden Denslagen 1987 172 (noot 3),

6 - - -

128 Gravenhage - , ’s , Aan historische opties was de keuze hier na 1945 dus dus 1945 na hier keuze de was opties historischeAan Een Een alternatief voor het herstel van een onbevredi steeds beperkt tot herstel van de barokke gevaleerste het of op ook vankeuze de Of spits. de neogotische eerdere naaldspits nooit voorhanden; de klokvormige de voorhanden; naaldspitsnooit eerdere koepeltop die uit de 1531 in 1492 begonnen gotische washoogstwaarschijnlijkbekroonde, Cuneratoren de eerste. gend bevonden bekroningvan datum bevonden in later be had gend middel oorspronkelijke de van herstel het ook ginsel eeuwse spits ge de dat kunnen constateren echter moet torens individuele zijn. Wie architectuurhistorisch dit om inzoomtlegenheid verantwoord zo’n op over niets er omdat Ofwel, bestond. de zelden doen te oorspronkelijke bekroning bekend was, zoals in Nij Haag. Den en Hulst Middelburg, megen, dat zo’n oorspronkelijke bekroningstaan zelfs aangezien nooit de had gotische be torenromp Middeleeuwen pas na was de voltooid, zoals ingen, Arnhem,Roermond en Venlo. Vlissin een eveneens alternatief, derde als indien, zijn zou len gotische voorloper voorhanden was geweest, is een vraag. open gemeente Zutphen uiteindelijk besloot gemeente de uiteindelijk Zutphen toren in ei gendom over te nemen, de hele prijsvraag te negeren replica. een voor opteren te discussie lange na en retrospectieve.meest de van bouw de in ren EERDEREBEKRONING?EEN RECONSTRUCTIE VAN Samenvattend kunnen we stellen dat hoe ouder een vorm oude in hij dat waskans de groter hoe was, toren zou worden gereconstrueerd. Geheel gotische torens herbouwd, voorkeur bij werden tussentijd de uit torenbekroningen Voor niet. juist gen hoegold: karakteristieker, hoe kansrijker – dat en be toenam herbouw op kans de dat praktijk de in tekende naarmate de bekroning ouder was. Gezien schillende het lot van ver Arnhem versus Nijmegen, Vlissin lijkt Venlo, versus Roermond en IJsselstein versus gen lig te eeuw zeventiende de van midden het in grens de gen; wat eerder tot stand was gekomen, werd sneller alswaardevol – en als met de middeleeuwse kerk ‘ver was. jonger wat dan beschouwd – groeid’ eindigde eindigde de prijsvraag die van alle vijf misschien wel de meest toekomstgerichte toren had moeten opleve 105 (2006) 4, (2006) 108 105

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 127, en voorenige en 127, - Omstredenherstel. 121 120 knob niet 96. - Bulletin Dat had in 117 124 ten.Een thema uitarchitectuurgeschiede Frankrijk, Duitsland Engeland, van denis (1779-1953) Nederland en W.F. Denslagen, W.F. Kritiek op het restaureren van monumen 1987, 94 1987, Voor de Grondbeginselende Voor Tillemazie 121 3), (noot 1975 Zie in algemene zin T.H. von der Dunk, der von inZiealgemene zin T.H. ‘Demoeizame vormgeving van ver­ het leden’, 122.

Tot de verliezersde Tot 116 5 4 122 e

­ XVI

103; 103;

- e aue

XI Dictionaire raisonnée Dictionaire Schetsenuitge de ­tureel Supplement, , Parijs 14. 1866, NRCHandelsblad Zoals gezegd greep een enkeling terug op En ook hier toonden stad, ministerie en viii 123 Tweede werd David Zuiderhoek met een mo , Den Haag 1975, 100 DenHaag, 1975, 115 De eerste prijs ging naar A. Doorewaard: een classicistischetrekken vertoonden. 119 - Damekun niet je “authentiek” 118 - . , deel , Het Het eindresultaat werd dus uitgerekend toch de te De juryuitslag was in de geest van de moderniseer C4-C5 9 mei 2019, Cul 2019, mei 9 restaureren’, restaureren’, de jury. behoorden de te frivool bevonden‘tweede Wijnhuisto siècle Dat gold ook voor het ontwerpvan het MariusDuintjer. voor ook gold Dat uitkomst; de tevreden met zeer was Monumentenzorg beschikte Engelbert Kuile ter volgens al over Zutphen al ze als zijn saai het zou en torenspitsen oude diverse Rijksdienst zich na afloop tevreden met deze toch op gewenste kloon van de oude. Monumentenzorg had een eigentijdse toren gewild, maar in de prijsvraag pers op het meeste enthousiasme verheugen, maar eindigde in een farce. Enerzijds omdat nergens nieuwe bekroning de zo lang op zich liet wachten, en an derzijds omdat na al dat wachten die nieuwe uitdrukkelijk bekro juist een dan bleek anders niets ning nieuwnietonverkortmodernetoren. UITEINDELIJKHELEMAALZUTPHEN OUDE: DE prijsvraagin De Zutphen. in Walburgiskerk de slot Tot 1948 mocht zich met 49 inzendingen onder ontwer rugkeer van de peperbus. Hoe tevreden de jury ook was ook jury de tevreden Hoe peperbus. de van rugkeer tussen conflict een prijsvraag, de van uitkomst de over een juist niet tevreden kerkvoogdij en monumenten zorg zorgde meteen voor een patstelling. Die duurde de kwam toen oplossing een pas er dat lang, dermate rens’ rens’ die Willem Bollebakker en Thomas Nix hadden bedacht. et en daarmee uitgesproken plomp van karakter. hadden. bouwstijl dezelfde lemaal ders. moderne betonnen toren met een klassiek getrapt sil houet. derne betonnen toren een ‘op wijze die volmaakt van silhou getrapt zonder alleen jury, de aldus is’, tijd deze voorwaarden was dat in feite vrijgelaten. teerd.Sommige daarvan waren oog het met be de op terwijl gotiek, de door geïnspireerd torenromp waarde andere als herinnering aan de verbrande bekroning barok Noten Zie mijn korte beschouwing, ‘De Notre de gotische spits, zonder daarmee dus in de prijzen te prijzen daarmee de in zonder dus spits, gotische de vallen. Een directe navolging van de oude peperbus werd door niemand beproefd; hooguit werd min ervannagevolgd. silhouet of oude het meer zowel moderne als historiserende ontwerpengeresul historiserende als moderne zowel E.E.Duc,Viollet le l’architecturede française du J.A.C.ZieTillema, schiedenis van de monumentenzorg in monumentenzorgin de van schiedenis Nederland

1 2 3

BULLETIN KNOB 2021 • 2 36 BULLETIN KNOB 2021 • 2 37

1

­ ­

­

49; 49; ­

- 13. 13. denis

-

De -

-

-52;

189; 189; Bouw , -

165; 1951), - - , Leiden 2015. Leiden2015. , Katholiek , Zutphen, 7 (1952), 7 (1952), 53; Henkens-53; 8. - Martinuskerk 46; H. Haenen, H. 46; - - , 2 6. Speciaal voor - vi 18 (1950 Forum 374; Pey (noot374; 1995 17 (2019) nr. 4, 8 (2019) 17 - , Weert 43 1980, 89; Caris 1993 (noot (noot Caris 89; 1993 71, nadien gepu­ 71, - - DeSint-Walburgiskerk Sint-Martinuskerk 86; E. Caris, ‘De bouw­ 203. - - (2000), 4 De toren van de Sint Wal v Venster 90 (1971), DeMaasgouw 90 (1971), JaarboekWeert woordin en Martinuskerk teWeert’, 112 (1993), DeMaasgouw (1993), 112 19 (1951–1952), 161 - 286; J. Krijnen, ‘DebouwJ. -286; 191; G.E. Hartman,191; ‘De Sint - 24; Pey 1995 (noot 10), 187 10), (noot Pey-24; 1995 , deel , 5 (1950), 370 5 (1950), 1987, 77 1987, 1889’, - 347. 185. 348; Henkens 1968 (noot 23), 46 23), (noot Henkens1968 348; 195. - - 244; J. Henkens,-244; ‘BouwgeschiedenisJ. - - 8, 21; E.Caris, 21; 8, - (1946), 557. Zie ook Pey 1995 (noot 10), 10), (noot ookZiePey 1995 557. (1946), 184 23), 21 23), Caris23) 2000 (noot 190 10), in:GrootM. Walburgiskerkna1945’, e.a.hedde(red.), ­ geschie de uit Zutphen. Momenten in vaneen middeleeuwse kerk 280 1999, (noot 10), 184 (noot 10), KatholiekBouwblad 241 vanSt.de 42 Maasgouw(1968), 87 SintMartinuskerk Henkens,bouwfasen ‘De3 J. de en gezichten4 van Weerterde St. Marti nustoren’, beeld geschiedenisvan St.de een middeleeuws fenomeen middeleeuws een Voor een eerste overzicht en vergelijking van1995 specifiek Pey zie die vier, 184, 186. Pey (noot 10), 1995 186. Pey (noot 10), 1995 186. Pey (noot 10), 1995 Kalf, vernieuwingJ. en ‘Behoud beide. Herstelherbouw en van oorlogs­door geweldgetroffen monumenten’, lotgevallen, zijn toren en oude de Voor zie G. Houben, ‘Weert enzijn toren’, te Weert’, teWeert’, 6 Weert Kayserstoren:Henkens, J. ‘Verslag vanOpbouwde van Weerterde Toren 1887 183 De met de derde prijs bekroondeprijsderde Dede met in­ zending van Anton Jansz W. kwam vervolgensdaarbij buurt:inde ‘Even diestompafmaken niets’;verder en ookZie 191. 10), (noot Peyzie 1995 afb.; met 373 27), (noot Knijtijzer1950 ‘Uitslag van de Prijsvraag voor een be­ Voor de prijsvraagde Voor herbouw en van Weert,A.zievan Kranendonk, ‘Het resultaatvan prijsvraagde vooreen torenbekroning te Weert’, Bouwblad ‘Detorenvan Holt, G.H.M. Weertop nieuwinlicht’, het 335 52 Haenen (noot 1980 23), 86 23), (noot 1987 (noot 335. 24), Holt 1952 (noot24), 1952 afbeelding de Zie Holt bij 346 prijsvraagde Voor herbouw en van Walburgiskerkde inZutphen, zie Knijtijzer,H. nieuwe‘Een torenvoor prijsvraagde Zutphen. Rond vooreen beëindigingvan St. de Walburgstoren’, Bouw restauratiegeschiedenis en van torenvande Walburgiskerk’, Sint de Krijnen,Oldenbeuving in: G. J. en Willems,C. burgiskerk.Bouw enrestauratie van monumentZutphensklinkend een Zutphen 2008, 59 Zutphen2008, bliceerdin

27 21 18 25 19 22 28 26 23 24 20

, ­ - ,

-

- ,

,

­ ­

­

,

­

Bouw , Hulst,

Marti­ 41; 41; - 1958)’, 1958)’, - De Kathe De - 62 (1942), 62 (1942), 27. - Willibror­ 10 (2018) (2018) 10 - 30. 30. - 3 (1948) nr. 1, 3 (1948) 2 (1989), 145. De 2 (1989), Venlo St. Martinus 95. 1996, 23 1996, 114. De problematiek - Architectuur en Architectuuren -50. Voor Venlo: - , Rotterdam 1988, 243. Voor de schadede Voor -243. De Abdij van Middelburg Bouw , Roermond 1981, 9. Voor Voor 9. Roermond, 1981, Architectuur en stedebouw in in stedebouw Architectuuren Tijdschrift van de Rijksdienst Rijksdienst de van Tijdschrift Deingenieur 161. 63 (1951), Echter Land Echter 32. - 28; I. Pey, ‘DeSt. Pey, I. -28; Over de Basiliek vande H. Wil Toren versus traditie. De worste 5 (1950), 110 5 (1950), De Kathedraal van St.Christoffel Duizend jaar Sint-Martinusparochie. Sint-Martinusparochie. jaar Duizend ­terdam 54 1988, 100; H. SinkeH. A.van en 100; Drunen, 34; M.J.J. van Beveren, ‘Uitwendige - - ling van classicistische architecten met met architecten classicistische van ling nr. 4, 30 inZutphen,E.H.ter kerk zieKuile, torens‘Oude nieuwemet toppen’, Forum ‘De Vier Ambachten’ van 28;De G.W.G. Maasgouw 65 (1946), Bree, Roermond te wederopbouw:de Smeets,M. draalvan SintChristoffel te Roermond Roermond 44 1953, Van Rijswijck 120; (noot 1946 10), van Rens, W.W.H.G. indirect komt ookregelmatig aan bod der von T.H. en 10) (noot Janse 1969 bij: Dunk, Rot Raij­ A.H.T. 21; 44 afb. met 10), (noot Laugs,N.J.A. ‘Beknopte maekersm.m.v. geschiedenisvan St.de Landricuskerk inEcht’, mij ook gedeeltelijke herbouw mee­ deze spits,K.J.J. zie gerekend.Voor Brand, stedebouw in oorlogstijd. De weder oorlogstijd.De in stedebouw 1940-1958 Middelburg van opbouw librordus teHulst en haar torens 27 1994, teHulst induskerk nieuwe luister na restitutierestauratie en (1806 JaarboekOudheidkundige Kring ma (red.), ma(red.), Mid van wederopbouw oorlogstijd.De delburg 1940-1948 99 ‘Verwoestingin: wederopbouw’, en Dekker J. (red.), Deys 1992 (noot 11), 27 11), (noot Deys1992 spraak”’, Erfgoed Cultureel het voor Pey 1995 (noot 10), 191. Pey (noot 10), 1995 40 11), (noot 1974 Bunt de Van eersteeen Voor aanzet: der von T.H. Dunk, ‘Torens restaureren. De hard­ nekkigheidvan “versleten vormen eerdereeuwen, naarVoor aanleiding vandiscussiede Walburgisomtrentde Voor Roermond, zie Van Rijswijck 1946 Huijsmans, J. 70; afb. met 97 10), (noot ‘DeKathedrale van kerk Roermond’, Voor Echt, zie Van Rijswijck 1946 Voor de herbouw:K.de en K.Verschoor Voor Bosma,‘Deherbouw van stadhuis’, het in:K.Bosma (red.), Utrecht2006,242 restauratie van het stadhuis van Mid­ delburg’, aanMiddelburgsehet Stadhuis: A.van ‘OntwerpSteur, der herbouwvoor den vanstadhuishet teMiddelburg’, 33 Maastricht 2000, 52. tellinginHulst varieert; hierdooris Ariaens,B. 7; Regensburg‘De 1999, bouwgeschiedenisvan Sint de Boelens in:W.I.N.J. teVenlo’, nuskerk e.a., Venlo van geschiedenis de van Facetten kundigArchitecturaWeekblad 246; M.J.J. van Beveren, ‘Vijf eeuwen Derestauratie later. van Stadhuishet teMiddelburg’,

14 16 17 15 13 12

, ­ ­ ­

­

­

,

, ­

­

5

65 iii

145. 145.

- , Nij­ 92; , Roer -

, Rhenen,

Jaarboekje Jaarboekje ,Utrecht , Nijmegen Nijmegen , Forum 1492-1992. 226 resp. -226 De Grote 89. Het totaleHet 89. 1995, 184. 1995, - 41. Zie ook: - De Stevenskerk. De Memorandum Memorandum , Doetinchem, Bulletin van de de van Bulletin De restauratie restauratie De , Doesburg , 2010, 347. 347. ( - -393. 41; H.P. Deys, ‘Vijf H.P. 41; - 1938, 25 1938, iii 27; R.Glaudemans, -27; ), Utrecht 54 1975, DeGrote Eusebiuskerkof BouwkundigWeekblad 46. Voor een architectuurhiseen Voor 46. - 436; K.436; Verschoor, ‘De her , deel , - , Zaltbommel 1969, 141 Zaltbommel, 1969, 263. Voor Arnhem: B.T. Arnhem: Voor B.T. -263. 73; H.P.R. Rosenberg, ‘De H.P.R. 73; 276. Voor Rhenen: A.W. van Rhenen: A.W. Voor -276. De Sinte Cumera van Rhenen - 84. Voor Nijmegen: H. de Hei de H. Nijmegen: 84.Voor 30. Voor de Lange Jan in Mid­ , Arnhem 1964, 29, 32; 32; 29, Arnhem , 1964, - - , 5e serie 1 (1947), 69 serie (1947), 1 5e , 92, en DeKam, en ClaessenKipp en 92, 76, 80. Voor Doetinchem: Rougoor, T.J. - - den, G. Oldenbeuving G. den, Jansen,H. en DeSt. Stevenstoren van Nijmegen megen2004, 21 ‘Restauratie,verwoesting, wederopbouw. Instandhoudingtwintigsteinde eeuw’, Petersein:H. e.a.(red.), A.G.Schulte, 82 1994, te Arnhem. IJkpunt van de stad De Utrechtse Domtoren. Trots van de stad Utrecht2014, 327 R. de Kam, F. Kipp en D. Claessen, D. Kipp en Kam,R.de F. (1947), 71 (1947), in: teGrote Arnhem’, Kerk Kerkvan Arnhem. Bouw, verwoesting, herbouw Haakma Wagenaar 1975 (noot 6), 6), Haakma(noot Wagenaar 1975 torischbeargumenteerde veroordeling vanHaakmaingreep de T. zie Wagenaar, ‘Despitsvan Domtoren’, den Oud-Utrecht van 86 2014 344 (noot 6), van 1901-1931 2017, 270 2017, Bunt,de 750 jaar spiegel 750 van Nijmegen 75 Catharinakerkkroon van Doetinchem. Doetinchemeeuwen 12 2000,260 Boeyinga,‘DeSt.toren Eusebiuskerk en teArnhem’, Voor Doesburg, van Voor J. zieRaalten, DeMartinikerk van Doesburg. Hethart Hanzestad een van landslechtssummierehet overzicht vanE.H.terKuile,J.A.L. en Blom ‘Oorlogsschade van Veken, der C.J.M. aanvanmonumenten geschiedenis en kunst inNederland’, n.o.b. Wiegman 2010 (noot 6), 225 6), Wiegman(noot 2010 222. Wiegman 222. 2010 (noot 6), zover ikweetvoorNeder heel Voor er is Voor het besluit zie Van Heukelom 1927 1927 Heukelom besluithet Van zie Voor 45 6), (noot T. Haakma T. Wagenaar, Domtoren Rhenen 1974, 37 Rhenen1974, bouw van het Abdijcomplex’, in: K. Bos mond 1946. mond Een vruchtbareEen alsbron eerste regionaal overzicht is A. van Rijswijck, Deverwoeste kerken van Limburg aantaloorlogsslachtoffers bedroeg 143 stuks,waarvan volledig 54 verwoest; ‘Torenprijsvragen Pey, I. zie eersteinde jarenTweedenade in Wereldoorlog, vieringtorenvoorde bijzonder het van St.de Willibrordusbasiliek teHulst’, Monumentenzorg Jaarboek oorlogsschadevoorZiede Janse,ookH. Kerk Nederlandse der Lotgevallen De gebouwen eeuwen Cuneratoren’, in: H.P. Deys, in:H.P. eeuwen Cuneratoren’, Strous, W.H. en Jong de A.J. 500 jaar Cuneratoren te Rhenen te Cuneratoren jaar 500 1992, 22 1992, ‘Despitsvan Meyer, delburg:de de J. “Lange teMiddelburg’, Jan” 433 (1950)

10 11

9 8 7 ­ ­ - , ­ ­

- ­

, ­ - 33. 35.

- -

- In -

Hoe 43. 43. - 182 182 123; 123; 83 - - 29; -29; 281). -281). HetStadhuis 18 (1950 18 -50; Dröge 2001 40; Pey 1995 Pey40; 1995 - 8; Brand 1994 Brand 1994 8; 288, met publicamet -288, - 274. Voor het274. jury -55. - Bulletin van de Stich de van Bulletin 25 (1975), 112 25 (1975), , Leiden 2015, 29 Leiden2015, , 33; B. Laan,B. 33; - 292 (afb. op 280 op (afb. -292 HetStadhuis van Leiden 201; Pey 1996 (noot 12), 12), (noot Pey 1996 -201; 76. - Bouwkundig Weekblad Archi 256. 50; Von der Dunk 2015 (noot (noot Dunk der 2015 Von 50; - - KatholiekBouwblad 279; voor zijn eigen toelichting,eigen voorzijn -279; 54 (1933), 270 54 (1933), , no.32 (1994), 3 (1994), no.32 , 411; Denslagen411; 182 (noot 3), 1987 - 96. 12; G. Sponselee G. E.Taelman, en 12; - - tingOude Zeeuwse Kerken nr. 12 (1984), 10 en om de Sint-Willibrordusbasiliek de te om en G.J. Lepoeter, ‘DebasiliekG.J. vanWil H. de librordusteHulst’, (noot 12), 5, 7, 18, 19, 21, 22, 27 22, 21, 19, 18, 7, 5, 12), (noot liekvanWillibrordus H. de teHulst’, ZeeuwseStichtingOude de van Bulletin Kerken Voor commentaar, Voor voortszie e.a. Veth 46, 53 (noot 62), 1934 255 1951), 39 12), (noot Brand1994 opeenvolgendede torens inVoor Hulst, Brand, ‘Detorens vanK.J.J. zie Basi de Prijsvraagprogrammagepubliceerd in: ‘Deplannen voornieuween Raadhuis teLeiden’, tectura rapport,aldaarzie 274 29. 62), (noot e.a.1934 Veth juryoordeelhet Voor planhetover van ‘DeplannenzieKropholler, vooreen (noot nieuwRaadhuis 1933 teLeiden’ 278 64), aldaarzie 291 ‘Deplannen voornieuween Raadhuis te e.a. 1934 Veth 270; 64), (noot 1933 Leiden’ Dröge 53; (noot 62), 2001 27. (noot 62), Veth 46 e.a (noot 62), 1934 Laan 31; (noot 34 62), (noot 62), 2015 Voor het prijsvraagprogramma, zie: van‘Afbouw St. de Martinustoren te Weert’, Voor prijsvragen en herbouw in Hulst, C.A.zie van Swigchem, ‘Dezesde toren vanSt.de Willibrorduskerk teHulst’, TijdschriftZeeuws 191 10), (noot 66 (noot Pey 1996 191; 10), (noot Pey1995 68. 12), Kalf 3. (noot 52), 1929 Denslagen 148; 3) (noot Tillema1975 Bock, 182; (noot 3), 1987 Johannisse en 284. 52), (noot Stissi1997 Tillema 148; (noot Bock, 3), 1975 Johan 205. 52), (noot nisseStissi en 1997 Leys, toren,J. de zie Wijnhuis ‘Het Voor Wijnhuistorende en teZutphen. Een nieuwebijdrage geschiedenis’,tot de Gelre Mededelingen en Bijdragen Daarover alleen kortKuile1929 Ter (noot 75 43), tievan ontwerpen.de Dezeook zijn afgebeeld bij Laan 31 (noot 62), 2015 17), 139. Voor het herbouwvraagstuk,het Voor 139. 17), zie de genoemdepublicatiede zie van Leys, 181 3), (noot Denslagen 1987 43; citaat). (met Geciteerd naar Leys 43. (noot 58), 1992 ont beidemet 43, 58), (noot Leys1992 werpen in afbeelding12. Vgl. Kalf 558. (noot 1946 22), e.a., Veth C.zie herbouw, de Voor men in Leiden een stadhuis ging bouwen Amsterdam 1934; Tillema 1975 (noot 3), 3), (noot AmsterdamTillema 1975 1934; 404 183; J. Dröge, J. 183; stuursverdieping Leiden 2001, 23 Leiden2001, be de van restauratie De Leiden. van (1992), 13 (1992),

61 70 71 57 72 62 59 55 67 69 58 56 65 63 68 66 60 64

­ 7

­

­ ­ 179; 179;

44. -

-

94.

- ,

-50 10de 10de 6, 178 - 94. - 79; M. Bock,M. 79; - ‘Italienische’ ‘Italienische’ Michel de 2 (1922), 39 2 (1922), Hetkleine 10de serie 10de van Rijsoort, - , Jülich 1999, Jülich1999, , 285. - Wendingen MichelKlerkde Zeeuws TijdschriftZeeuws , Goes 87 1998, 91 (1992) 5 91 (1992) 4; Tillema 1975 (noot 3), 3), (noot Tillema4; 1975 knob Wendingen - , Alphen aan den Rijn 1994, Alphenaan, 1994, Rijn den TheTriumphant Entry of 51; A.-51; Meerman, ‘ De kerk­ ,tent.cat. Utrecht (Centraal , Ann78 , Arbor 1984, Bulletin

150; S.S. Frank, 150; 136; Von der Dunk 2015 (noot 17), 17), (noot Dunk der 2015 Von 136; 117. - - -530; Labouchère (noot 53), 1922 - 59, met ookveelaandachtmet voorde 59, 75; afgebeeld75; Tieskens, bij R.W. - - Museum), Zutphen 1983, 22. Een collageEen 22. Zutphen1983, Museum), vandiversede overgeleverde toren­ bekroningenvindt afgebeeld men bij Verschoor 101. (noot 11), 1988 van de top uit 1712 en 1955; Verschoor Verschoor 1955; en van1712 topuit de 100; Sinke (noot 11), 1988 en Van 243. Drunen11), 2006 (noot derland bouwen. Vier eeuwen maquettes inNe ‘strenge stijl’ van Alessandro Pasqua lini’, Voor de toren,Icking,‘DerB.de zie Voor A. Tramper Plas en W. Geschie Jacobskerk. Sint eeuwenZeven restauratie en denis Meerman (noot 89, 94. 46), 1998 datoordeel dezeoverzie top, Voor Blaauw 1929 3; 52), (noot Kalf1929 TurmNikolauskirche der zuIJsselstein zwischenniederländischer Bautradition unditalienischer Renaissance’, in: DooseBersC. G. en (red.), (1957), 46 (1957), in: restauratiebrandnade van 1911’, Kloosterman (noot 48. 46), 1957 Kloosterman (noot 48 46), 1957 49; 47, 46), Kloosterman(noot 1957 49; 46), Kloosterman(noot 1957 49; 46), Kloosterman(noot 1957 Kalf, J. Zie ‘Derestauratie van den bekroning:de Voor 3. 52), (noot Labouchère, N.H. ‘DeG.C. toren der Maas Schelde, an Renaissancebaukunst undNiederrhein. Stadtanlagen Zivil– Wehranlagen – bauten in: R.W. Tieskens, D.P. Snoep en en Snoep Tieskens, D.P. in:R.W. van(red.), Wezel G.W.C. Kloosterman, herstel,het F.S. zie Voor ‘Degeest van DeRuyter spitsvande en St.de Jacobstoren’, van Arti(foutief Amicitaeet sprekend); 87. 46), (noot Meerman1998 Meerman (noot 90. 46), 1998 Meerman (noot 89 46), 1998 torenteIJsselstein’, ‘Een Blaauw, C.J. 3; (1929), serie4 nr. restauratiewerk van wijlen arch. Klerk’, de M. St.Nicolaaskerk teIJsselstein. Een bijdragegeschiedenistotde van den strengenrenaissancestijl inNederland’, Jaarboek Oudheidkundig 513 37 Besproken bij Ter Kuile (noot 43), 1929 74 ‘Inleiding.Omdat teyckeningen niet soototspreeckenons als model’, een 3 (1929), 4 nr. 146 laterelotgevallen. Voortsmeer onder E.J. Goossens en G. Vermeer, ‘DeGoossens E.J. Vermeer, G. en 134 Renaissance Architecture into the the Renaissanceinto Architecture Netherlands 115 W. Kuyper, W. 1884-1923. An Architect of the Amsterdam School S. Johannisse en V. Stissi,Johannisse S. V. en van tekenaar Bouwmeesteren Klerk. 1884-1923 School Amsterdamse de Rotterdam283 1997,

51 47 52 49 45 53 50 54 48 46

, ­

- ­ ­

­

104;

-

191. ,

- -207. 1952), - 67; Schulte 67; - , Utrecht, 2006, van 5 februari DeGrote Kerk 73 (1955), 101 (1955), 73 19 (1951 68; Schulte 1994 (noot (noot Schulte1994 68; 113; K.Heyning, 113; - - 5 (1950), 97, met afbeel 97, 5 (1950), De houten torenbekronin houten De 327. - 91. - 99. Toen de zaak in 1955 zaakde Toen 99. in1955 - Forum , Zutphen en 33; Krijnen 1982, 89; Pey 1995 (noot 10), 189 89; Pey (noot 10), 1995 ArnhemsDagblad - 127; Von der Dunk 2015 (noot 17), 17), (noot Dunk der 2015 Von 127; 435 afbeeldingen ter vergelijking 169. 171. - - - - gen in de Noordelijkedegenin Nederlanden De Meyer 1950 (noot 11), 436, met op met 436, 11), (noot DeMeyer1950 De Heiden, Oldenbeuving DeHeiden, Janssen en Glaudemans24; 2017 11), 2004(noot 276. (noot 11), deze barokke Voor bekroning, ont­ worpenPieterdoor Graafschap, zie 434 Pey 1995 (noot 10), 190. Pey (noot 10), 1995 zooik‘En heb 557: 22), (noot Kalf1946 moed den niet gehadgeteisterde de torenromp,hoogboven haar daken, E.H.terKuile, Boeyinga 1947 (noot 11), 73; Pey 1995 Pey 1995 73; 11), Boeyinga(noot 1947 Zocommentaar ookhet 189. 10), (noot inhet prijsvraag,nade geciteerd door1955 Schulte 87. (noot 1994 11), Pey 1995 85; 11), (noot SchulteZie1994 respectievelijk 190; (noot 10), Kalf 1946 (noot 558. 22), stad den feestelijken aanblik te ont­ van houden haar torenkroon, ouden speelsch, en die,luchtig ingeestig contraststrakheidtotde van lang den gerektekerknok vierkantenden en rinkelendtintelt tegen lucht.’ de Denslagen 1987 (noot 3), 203 3), (noot Denslagen1987 33; 11), (noot RosenbergZie 1964 eengrondige evaluatie herziening en vanGrondbeginselende plaats; zie zieRougoor herbouw, 2000de Voor 312 (noot 11), Rougoor 2000 326 resp. (noot 11), 320. Voor prijsvraag en herbouw in Arnhem, Heuvelink, H.J. zie ‘Bekroning toren St.teGroteArnhem’, Eusebius of Kerk BouwkundigWeekblad 66 36), (noot Tiemens1964 Kalf 557. (noot 1946 22), vond In1953 185. 10), (noot Pey1995 Raalten Van zie herbouw, de 2010 Voor 88 (noot 11), Tiemens, ‘Deherbouw van Grotede W.H. vanin:Toren Arnhem’, 82, 84, 87. (noot1994 11), Raijmaekers 146. (noot 12), 1989 nieuweeen‘Om Vermeulen, Bekro F. ningvan Haagsede Jacobstoren’, Sint KatholiekBouwblad vastliepontwerpeenzounog van Numans J.M.G. voorverhoging van de extraeenmet romp vierkante geleding afsluiting en aaneenmet Zaltbommel herinnerendzeer laag tentdak circule ding98 op ren; afgebeeld bij Schriks, C.F.J. Zorg hetom stadsbeeld. Drieluik uitgegeven tergelegenheid van het vijfentwintigjarig Wijnhuisfonds Stichting de van bestaan Zutphen 69. 27), 2008(noot ëindigingvan St.de Walburgstoren te Zutphen’, Leiden 1929, 112 Leiden1929, ‘De Lange in: Jan’, J. Dekker e.a. (red.), De Abdij van Middelburg 168 126 vanArnhem. Bouw, verwoesting, herbouw 66 Arnhem 1964, 170 82 11),

31 37 32 39 41 35 29 33 36 38 30 43 42 34 40 44

BULLETIN KNOB 2021 • 2 38 BULLETIN KNOB 2021 • 2 39 ­ ­

- 373 373

­

­ -

­ en

47; 47; -

191. - 19 (1951 33. - 87. 339, met 339, - 96 met afbeel - 1952 (noot 24), 24), (noot 1952 - - 347; alsmede 347; - 189. - 87. 1951 (noot 69), 255; 255; 69), (noot 1951 - - , 3. Voor het jury­ vi BouwkundigWeekblad 104; voorts, 104; afbeeldingmet 92; Knijtijzer 1950 (noot 27), 27), (noot Knijtijzer 1950 92; 6. Voor het juryoordeelhet Voor 6. -284. - - - 106, met afbeeldingen.;met 106, - , 4 , 168, met afbeeldingenmet 168, van KatholiekBouwblad - vi 88. 87; en 190 Pey (noot 10), 1995 - - zie ook Henkens 1968 (noot 23), 46 23), (noot ookHenkenszie 1968 Henkens 86 (noot 23), 1987 inCaris meer ontwerpenmeer 340 op 1953 (noot 180. 100), 1953 Voor de samenstellingde Voor van jury,zie de 202Pey (noot n. 10), 17. 1995 Pey 1995 (noot 10), 188. Zie188. Pey ook (noot 10), 1995 Caris 23), 2000(noot rapport:‘Rapport overprojecten,de ingezondenprijsvraagde op voorhet makenvan ontwerpvoorlopigeen voor afbouwde van St. de Martinustoren teWeert’, 165 1952), enigeontwerpen; extract van het rapportafbeeldingen)meer ook (met 338 24), (noot 1952 Holt bij Boeyinga 73. (noot 11), 1947 Voor de samenstellingde Voor van jury,de 1950 ‘Afbouw’ zie Pey 1995 86; 23) (noot Henkens1987 202(noot n. 10), 14. ‘Uitslag’ 93 (noot 28), 1950 dingen; Knijtijzer 372 (noot 27), 1950 10), (noot afbeeldingen;met 1995 Pey 374 191. Juryrapportin ‘Uitslag’ 106. (noot 28), 1950 Hartman 1999 (noot 27), 283. Zie ookZie 283. Hartman27), (noot 1999 het juryrapport: ‘Uitslag’ (noot 28), 1950 86 Boeyinga 73. (noot 11), 1947 Voor het juryrapport, zie ‘Uitslag’ 1950 84 28), (noot Pey 1995 (noot 10), 188 Pey (noot 10), 1995 ting werden meteen 19 van ont­ 40ting de werdenmeteen 19 werpenals ondermaats terzijde gelegd. Zie ook Pey 75. (noot 1996 12), Pey 1995 (noot 10), 191. Pey (noot 10), 1995 ‘Wantvooreerst Utrechtsede is Dom­ meesttoren der eenroemruchte voor beeldenvan vaderlandse bouwkunst vervolgens en ontwerp heefthet van architectVerlaanpersoonlijksvoldoende iederegedachte om aan slaafse navol gingepigonismeof tebannen.uit En waar dit het geval is, kunnen wij ons verheugen,slechtsdatdesalniet om er temingelijkenisde bestaat’. SchulteZie 86 (noot1994 11), Pey 1995 (noot 10), 190. Pey (noot 10), 1995 ‘Uitslag’ 90 (noot 28), met 1950 afbeel­ dingen91 op 371 met afbeeldingen;met 371 Hartman 1999 283 27), (noot Pey 1995 (noot 10), 190. Pey (noot 10), 1995 Zie Van Kranendonk Van Zie 1951 163. Zie voorZieafbeelding commentaar op basisvan juryrapport:het ‘Uitslag’ 1950 voorBollebakkers resp.103; 105 2), (noot 27), (noot ontwerp,Knijtijzerookzie 1950 374. Zie de afbeeldingen bij Heuvelink 1955 afbeeldingende Zie 1955 Heuvelink bij 101 36), (noot vanbewaardde gebleven maquettes van 11), (noot vierdeelnemers: Schulte1994 85 Hartman 284. (noot 1999 27), alsmede Knijtijzer 1950 (noot 27), 371 27), (noot alsmedeKnijtijzer 1950 10), (noot afbeeldingen;met 1995 Pey ookZieenige afgebeelde projecten 191. bij Schriks 30 (noot 28), 1982

1 2 0 1 2 1 1 2 2 1 2 3 1 0 7 1 0 8 1 0 9 1 1 0 111 1 1 2 1 1 3 1 1 4 1 1 5 1 1 6 1 1 7 1 1 8 1 1 9 1 0 4 1 0 5 1 0 6

­

­ ­ ­

­

­

­

87 87 ­

-

­

183; 183; 396; - - 34.

- 65. Bouw - 114; Pey 114; 55 (1930), 55 (1930), - 73. 286; -286; - De Monu 29; alsmede -29; 95; P. Sijnke, P. 95; 81 en 78 en 81 71. - - - 79; Bock, 79; - 181, met toe­181, - , Maastricht, 194. - 301, met301, com­ Bouwkundig 78. - - 104. - 8 (1953), 394 8 (1953), 274). -274). Keldermans. Een 193 (met samenstel (met 193 BouwkundigWeekblad BouwkundigWeekblad - 30, 32. Bouw - 195; Pey 1996 (noot 12), 12), (noot Pey 1996 195; - 67. Juryrapport 67. af­met - 71 (1953), 177 (1953), 71 8 (1953), 295 8 (1953), 21; R.Meischke, ‘Destedelijke -21; , Den 93 Haag 1987, , Middelburg 2002, 16. Middelburg, 16. 2002, 314. Ook opgenomen bij Sponselee Ookopgenomenbij 314. 290 (afb. op 272 op (afb. -290 - 280; Laan 2015 (noot 62), 33 62), (noot Laan -280; 2015 278; voor zijn eigen toelichtingeigen voorzijn -278; 79; Sponselee Taalman en 79; 1996 73 met afbeeldingenmet 73 78 Forum -79. 55 met-55 afbeelding 55.op - - 1953 (noot 100), 178. Zie ook Pey 1996 ookZiePey 1996 178. 100), (noot 1953 79. (noot 12), 1953 (noot 100), 177: bij de eerste (noot 177: 100), 1953 schif met afbeeldingenmet 91 Zie juryrapportZie in Voor de tweedede Voor prijsvraag, Peyzie 1995 193 10), (noot 73 (noot 73), 62 73), (noot in beeldingen (uitvoerigerin versie) Weekblad besproken bij Krijnen 2008 (noot 27), 54 Pey 1995 (noot 10), 193 Pey (noot 10), 1995 Zie juryrapportZie in manBaanders slechtsgewijzigd.licht 149; n. 215 3), (noot TillemaZie 1975 78 52), (noot Frank 1984 Johannisse en Stissi 285. (noot 52), 1997 112 70), (noot Swigchem1975 191 10), (noot 1995 lingvanjury vijfkoppige de 202 op n. Pey 24); 70 (noot 1996 12), 115 70), (noot Swigchem Van 1975 275 Zie ‘De plannen voor een nieuw Raad 278. 64), (noot 1933 huisteLeiden’ Het werdna De Klerks dood door Her eerstede prijsvraag,Voor Van zie resp. 117. Verschoor en Bosma (noot 11), 1988 76 Verschoor en Bosma 82. (noot 11), 1988 juryoordeelhet Voor planhetover van ‘Deplannenzie Blaauw, voornieuween 64), (noot Raadhuis1933 teLeiden’ Pey 77 (noot 1996 12), 27 62) DrögeZie 2001(noot ‘Deplannen voornieuween Raadhuis Voor 270. 64), (noot 1933 teLeiden’ Dudoks project, zie zijn rijk geïllustreer ‘Toelichtingeigen de ontwerphet bij voorRaadhuiseen teLeiden’, kundigArchitecturaWeekblad 273 e.a.voorZieoordelen1934 ook Veth (noot 9, 29 62), Hartman 1999 (noot 27), 285 Hartman27), (noot 1999 Krijnen 2008 70 (noot 27), Middelburgsehet Voor belfort zijn en bekroning,Unger, zieW.S. Verschoor en Bosma (noot 11), 1988 71 Zie het ontwerphetZie Numans, van J.G.M. afgebeeld bij Schriks 30. (noot 28), 1982 Hartman 284; (noot Krijnen 1999 27), 70. 27), 2008(noot lichting van J.P. Mieras181 p. op lichting van J.P. 288 menten van Middelburg van menten 1941, 19 1941, in: bouwopgaven1530’, en tussen 1450 JanseH. e.a. (red.), Neder de netwerkin architectonisch landen HetStadhuis van Middelburg. ‘Een bij zonderfraai raadhuis met een prachtige toren’ in en Taalman 62 (noot 1996 73), 302 mentaarvan zekereop eenG.B.

91 97 93 95 92 87 89 98 94 99 86 88 96 90 1 0 2 1 0 3 1 0 0 1 0 1

­ ­

­

­ ­

­

169, 169,

- - 1952 1952

- Gra­ 6e - 1667)’, 1667)’, - 19 (1901), 43; Von der der Von 43; - , Zwolle, 23, 24, 57, 57, 24, -23, Gravenhage’, - 156, en het 156, - , Maastricht, 1987, nr. 5), nr. 5), 1987, k.n.o.b. -Jacobskerk te 11. - De Grote ofSint -reeks 172; C.J. Toebes, ‘DeC.J. 172; - 176; C.F.C.G. Boisse176; Oud-Holland - 7. 9. 1952 (noot 30), 170; 170; 30), (noot 1952 170. 30), (noot 1952 1952 (noot 30), 168 30), (noot 1952 12 (2014) no. 2, 12 (2014) 14. OM - - - - - Bijdragen en Mededee en Bijdragen ‘Van der Nyersen up Nyersen der ‘Van V 1888’, in: G.W.G. van in: G.W.G. 1888’, ( 110 (2011) 1, 19 1, (2011) 110 172; Van Agt 1961 (noot (noot Agt Van 1961 172; - - 51; T.H. von der Dunk, der von T.H. 51; - Bulletin van de de van Bulletin 335; Ariaens 2000 (noot 13), Ariaens 13), 2000335; (noot Venster - -51. 93. Voor de gietijzerende Voor spits: 93. knob - 1424 daterende1424 torenromp: C.H. , Hulst 1996, 7, 9, 14, 22 14, 9, 7, Hulst1996, , te Zutphen’, teZutphen’, - 14 (1961), 169 (1961), 14 67. Voor de toren van 1664: S. GroenS. torenvan de 1664: Voor 67. 44, 49 - - 23 resp. 30. Zie ookZieKrijnen 2008 resp. 30. -23 Gravenhage 10 1987, - Hulst 62 ’s Dunk 2015 (noot 17), 151. Dunk (noot 17), 2015 Bulletin veld, ‘Een onbekend ontwerponbekend‘Een veld, van Pieter AaronszNoorwits. Detoren van de WillibrorduskerkinHulst (1663 22 50. 45, 40, 27), (noot zie K.O. Meinsma, Walburgs‘DeSintK.O. zie kerk Zie het ontwerphetZie van H.A. Ezerman, Pey 1995 (noot 10), 191; Krijnen 2008 191; 10), (noot Pey1995 69. (noot 27), Voor 283. HartmanZie27), (noot 1999 bouwondergang en van vorigede spits, Voor de samenstellingde Voor van jury,ziede Hartman noot19; 202 10), (noot Pey1995 283. (noot1999 27), burgse geschiedenis aangeboden aan aan aangeboden geschiedenis burgse drs.M.K.J. Smeets bij zijn afscheid als RijksarchivarisLimburg in deze bekroning, Voor Krijnenzie 2008 50 27), (noot ‘Geldersetorensvantijd de Re­uit de publiek’, Bree e.a. (red.), Breee.a.(red.), waert’. Eenbundel opstellen over Lim 327 1981, Tillema 1975 (noot 3), 494; Van Bree 1981 Bree1981 Van 494; 3), (noot Tillema1975 9. (noot 13), Hendriks, geschiedenisde ‘Uit W.T.M. St. Martinuskerkder Restau­ teVenlo. ratieP.J.H. vantoren Dr. door en kerk Cuypers 1872 85; J.H. Hennis, J.H. ‘Ingrepen 85; inver­ het Ambachtsheer (red.), in: H.F. leden’, GroteSt.-Jacobskerk.of Derestauratie enaanpassing van Grotede Kerkte Huijsmans Van 35; Bree (noot 1946 13), 8 (noot 13), 1981 43 Vermeulen 1951 Vermeulen Bekritiseerd1951 Vermeulendoor Boissevain en Nigten 1987 (noot 74), 74), Boissevain (noot Nigten en 1987 ’s-Gravenhage Vermeulen 1951 Vermeulen Voor dieeerste Voor twee torens, Brandzie 5 (noot1994 12), bekroningde J.J.F.W. zie Voor van 1542, van Agt, ‘De Sint Jacobskerk te ’s en de hierbovende en genoemdepublicatie van Boissevain en Nigten 85. 1987, vainNigten,C.M. en Jacobskerkvan ’s-Gravenhage 1951 Vermeulen 171 30), (noot 1987, 83 1987, venhage’, serie­ Agt 1961, 158, 171 Agt 158, 1961, Boissevain Nigten en 1987 175; 74), 85. (noot 74), hierbovengenoemdeartikel van Van lingenDie Haghe 1900, 152 GroteSt.teof ’s Jacobskerk inmet 410 SpiegelderHistorie (1969), 4 tableauoverzicht van bewaardede rele vanteafbeeldingen. Voor de uit 1420 Peters, ‘De Groote of St. Gravenhage’, ’s

74 76 73 75 78 79 81 82 85 77 83 80 84

­

­ ­ ­ ­ ­ 17

c en

- en cul - Flehite Jaarboekje Jaarboekje 44; Deys 1992 - 7. 1964, 25 - 35; T.H. von der Dunk, der von T.H. 35; - 13. - inAmersfoort Cuneratorende en 7. Voor Venlo:7. Van Rijswijck 120; - ‘Tweetorenbekroningenbijzondere 1946 (noot 13), 35; Van Bree 1981 (noot (noot Bree1981 Van 35; 13), (noot 1946 6 13), in het Sticht. De Onze Lieve Vrouwe­ toren Hendriks 1981 (noot 80), 331; Van Rens Van 331; 80), (noot Hendriks1981 6 (noot1999 13), Voor de Cuneratoren, zie W. van Cuneratoren,Iterson, de Voor W. zie ‘DeCuneratoren te Rhenen’, Oud-Utrecht van 9 11), (noot in Rhenen nader beschouwd’, inRhenen naderbeschouwd’, (2016), 10

1 2 8

ravaged ‘pepper pot’ spire. - - ­

91; 91;

- ­ De Gothic spires atop Gothic towers were always , Goes, -

, Zwolle, Neo In the case of Gothic towers, one option that was

189. Voor de Voor 189. - commentator, commentator, sinds 2006 tevens gastonderzoeker bij Europese Studies aan de UvA. Hij publiceert over de Nederlandse, Duitse en Europese architectuur tuurgeschiedenis van de zestiende tot de negentiende negentiende de tot zestiende tuurgeschiedenis vande eeuw. ([email protected]) ized, or because of a lack of reliable information. reliable of Only lack a becauseized, of or in the case of St Walburgis’s Church in Zutphen was to decided was it end the in but considered, option this rebuild the fire towers like that of the Martini Church in originalthe in rebuilt Doesburg, being of greatestchancethe had form. If a Gothic tower had a termination in Renais sance, Baroque or Classicist style, the decision often informed was by anaesthetic judgement: the tower termination of St Stephen’s Church in Nijmegen was considered characteristic, that of Church St Eusebius’ in Arnhem was not. theAbbey was in Middelburg Tower largely reinstated The Baroque termination larger a for demand accommodate the of modified to but carillon.middle thepracticedividingin theIn lay line of the seventeenth century; later terminations tended unremarkable.too considered be to wise) of an older termination in Renaissance or Ba roque style, such as in St Christopher’s Cathedral in Roermond; in other cases with a modern, wholly new a or Hulst, in Church Willibrord’s St termination,in as in Martinus’Church St for as historicizingone, slightly Weert. Even though undamaged by war, the cast iron spire of inChurch St James’s The Hague was replaced b y a s pi r e t htury a t spire. h a r k e d b a ck t o t h eo r ig i n a l s i x t e ent h never really tried was a reconstruction of the original (needle) spire, either because it had never been real replaced. Sometimes by a reconstruction(free or other 1651 van Paulus 1651 -

­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ ­ 185, 188 185, - 11. Voor11. Roermond: Van Rijs 71, 183 71, - - 15. Voor Vlissingen, Voor Kuile Ter zie 15. - geschiedenisvan torenaldaarde 79 bouwgeschiedenis en sculptuur 81), Dunk der (noot 2014 Von Pelen: 14 PlasA. Tramper 75; W. en 43), (noot 1929 van Rijsoort,Jacobs Sint eeuwen Zeven restauratie en kerk. Geschiedenis 10 1998, E. den Hartog E.den R.Glaudemans, en SintEusebiuskerk teArnhem. Bouw 68 2013, wijck 96; Huijsmans (noot 1946 10), bekroning1650 uit ­ ­

, Nijme studeerde vantot 1988 1979 unk D 203; Von der Dunk der 2014 Von -203; 12. - s von der dunk . von der 16; H.D.J. van Schevichaven, H.D.J. 16; - H ma . The The need to rebuild was always a given, even if, To what extent was the guideline embraced in 1917 1917 inguideline extentwastheembraced what To T

81 met afbeeldingen.met Voor81 de bouw­ 88; zie voorts Knijtijzer (noot 27), 1950 - - as when the entire had church been destroyed by war, medieval Entirely priority. highest the enjoy not did it cerned in the made. choices Of special importance in this context are the fivedesign competitions(for the town hall tower in Leiden and for towers visuallyinchurch Arnhem, and Hulst Weert), Zutphen, defining because specific requirements could be laiddown in the design brief, after which jurya waschoose from among a series of requiredentries and to publicly to preference. its substantiate tually followed in practice? In the localities themselveslocalities the In practice? in followedtually there was a preference for restoration of the old state, cases.On of number eventuallya inoccurdid that and the basis of some twenty examples, this article looks for the first time at whether any clear trend can be dis ture, or was a more historicizing formal idiom desir able? al heritage (Rijksbureau voor de Monumentenzorg), which stipulated a contemporary architectural ac honesty, historical style of interests the in additions for built. Should it be in the exact same form as before the before as formexactsame the in be it Should built. sought? be solution other some destruction,should or In the latter case, was a return to an earlier (putative) original version preferable to something new? And if the latter, should one opt for contemporary architec ‘LIES AGAINST HISTORY’? PROBLEMS OF CHOICE THEIN OF RESTORATION THE IN TOWERS TWENTIETH CENTURY tho Duringthe twentieth century a great talmany monumen towers and tower terminations were damaged so by severely fire, tempest or wararose thatas to whether, and if the so theyhow, should be questionre by the government department responsiblefor cultur r. dam, met als specialisatie architectuur. In pro 1994 moveerde hij in Leiden op een studie over de monu mentenpolitiek van de Habsburgers tussen 1450 politiek en en zelfstandigpublicist hij is 2002 Sinds 1750. D kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amster (noot 81), 10 (noot 81), gen 1900, 189 gen1900,

374. Zie juryrapport: ‘Uitslag’ (noot 28), 1950 87 Pey 1995 (noot 10), 191. Pey (noot 10), 1995 Voor Arnhem, zie Schulte 1994 (noot 11), 11), Arnhem,(noot Voor Schultezie1994 79 Voor de bouwgeschiedenis de Voor van Nij de meegseOlden­ toren, De zieHeiden, met beuvingJanssen11), en 2004(noot name8 DeSt. Stephenskerk teNijmegen

1 2 7 1 2 5 1 2 6 1 2 4

BULLETIN KNOB 2021 • 2 40