Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

MARCIN ¯ARSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski centralnej — M. BRZEZIÑSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Okrzeja (638) (z 2 tab. i 5 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2007 Autor: Marcin ¯ARSKI Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Kamila JANUS Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz PERYT

ISBN 83-7372-AA-B

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 9

III. Budowa geologiczna ...... 15

A. Stratygrafia...... 15

1. Paleogen ...... 15

a. Paleocen ...... 15

Paleocen dolny...... 15

b. Oligocen...... 16

2. Neogen ...... 17

a. Miocen ...... 17

Miocen œrodkowy ...... 17

Miocen górny ...... 18

3. Czwartorzêd ...... 19

a. Plejstocen ...... 20

Plejstocen dolny ...... 20

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 21

Zlodowacenie Nidy ...... 21

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 22

Stadia³ dolny ...... 22

Interglacja³ ferdynandowski ...... 26

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 29

Interglacja³ wielki ...... 33

Interglacja³ mazowiecki ...... 33

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 35

3 Zlodowacenie Odry ...... 36

Zlodowacenie Warty ...... 40

Interglacja³ eemski ...... 46

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 48

Zlodowacenie Wis³y ...... 48

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 49

c. Holocen ...... 52

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 53

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 56

IV. Podsumowanie ...... 61

Literatura ...... 63

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica V — Przekrój geologiczny E–F

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Okrzeja (638) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 jest po³o¿ony we wschodniej czêœci mezoregionu Wysoczyzna ¯elechowska i pó³nocno-wschodniej czêœci mezoregionu Równina £ukowska, nale¿¹cych do makroregionu Nizina Po³udniowopodlaska (Kondracki, 2002). Badany teren obejmuje powierzchniê 320 km2. Jego granice wyznaczaj¹ nastê- puj¹ce wspó³rzêdne: 22°00’–22°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 51°40’–51°50’ szeroko- œci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie omawiany obszar nale¿y do województwa lubelskiego i obejmuje powiaty ³ukowski i rycki. Do powiatu ³ukowskiego nale¿¹ gminy: Krzywda, Adamów, Wojcieszków, Wola Mys³owska, Stanin i Serokomla. W obrêbie powiatu ryckiego znajduj¹ siê gminy: K³oczew, Ryki i Nowodwór. Prace geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne zosta³y wykonane w latach 2000–2002 na podstawie projektu badañ geologicznych (zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natural- nych i Leœnictwa, numer Gkkok/AO/489-NY/98, z dnia 22.09.1998 r.). Badany teren zosta³ udokumentowany 2156 sondami rêcznymi o g³êbokoœci od 2,0 do 4,5 m, 123 sondami mechanicznymi o g³êbokoœci od 2,0 do oko³o 14 m oraz 320 ods³oniêciami (tab. 1). Wykorzystano tak¿e profile sond i wierceñ z opracowañ z³ó¿ surowców mineralnych. W roku 2000 na zlecenie Pañstwowego Instytutu Geologicznego, zgodnie z projek- tem badañ, firma „Szat-Kor” z Krosna wykona³a piêæ otworów badawczych (kartograficznych): Felik- sin-1 (otw. 16, g³êbokoœæ 40,0 m), Gózd-2 (otw. 29, g³êbokoœæ 41,0 m), Grabów Rycki-3 (otw. 44, g³êbokoœæ 53,0 m), Kosiorki-4 (otw. 12, g³êbokoœæ 61,0 m) i Budziska-5 (otw. 54, g³êbokoœæ 90,0 m). Wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B, miêdzy Podosiem a Grabowem Ryckim, przeprowadzono badania geoelektryczne (86 sondowañ geoelektrycznych; Okrasa, 2000). Ponadto w okolicach Kosiorek i Budzisk wykonano dwa ci¹gi sondowañ zorientowane prostopadle do linii przekroju geologicznego C–D (23 sondowania geoelektryczne). Do opracowania wykorzystano tak¿e opisy 53 wierceñ archiwalnych.

5 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie na mapie geologicznej dokumentacyjnej i w notatnku terenowym

1234567

1 135 sm Germanicha 175,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

2 41 sm Germanicha 169,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

3 7 2 sm Podosie 165,5 9,7 przekrój geologiczny A–B

4 11 3 sm Huta D¹browa 182,5 9,7 przekrój geologiczny A–B

badania palinologiczne 5 3 36 sm Kasyldów 178,9 11,7 (dokumentacja osadów interglacja³u mazowieckiego)

obni¿enie Wilgi, oznaczenie wieku 6 5 37 sm Kasyldów 169,0 9,7 bezwzglêdnego metod¹ 14C

oznaczenia wieku bezwzglêdnego 7 6 41 sm Stary Patok 165,0 7,7 metod¹ 14C

8 9 23 sm Ko¿uchówka 168,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

9 2 22 sm Ko¿uchówka 168,0 10,0

10 12 43 sm Krzywda 165,0 9,7 przekrój geologiczny C–D

obni¿enie Ma³ej Bystrzycy, oznaczenie 11 10 72 sm Jasnosz 157,0 6,0 wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C

12 8 75 sm Ruda 155,0 6,0 obni¿enie Ma³ej Bystrzycy

13 19 6 sm Feliksin 191,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

14 17 5 sm Feliksin 190,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

15 14 4 sm Huta D¹browa 187,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

oznaczenie wieku bezwzglêdnego 16 53 85 sm Cisownik 165,0 2,0 metod¹ 14C

znaleziska prehistoryczne (stanowisko archeologiczne), 17 16 685 od Huta Radoryska 165,0 4,0 oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C

18 15 42 sm Stara Wieœ 160,4 9,7 obni¿enie Ma³ej Bystrzycy

19 13 24 sm Krzywda 162,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

20 18 25 sm Orle Gniazdo 180,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

21 24 8 sm Sokola 179,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

22 52 7 sm Sokola 185,0 9,7 przekrój geologiczny A–B

23 26 9 sm Gózd 169,0 5,7 przekrój geologiczny A–B

24 25 50 sm Kolonia D¹browa 183,0 10,0 przekrój geologiczny E–F

badania palinologiczne (dokumentacja 25 27 49 sm Wola Okrzejska 168,0 10,0 osadów interglacja³u eemskiego), przekrój geologiczny E–F

morena czo³owa, 26 20 840 od Huta Radoryska 193,0 15,0 ¿wirownia-piaskownia

27 21 26 sm Orle Gniazdo 176,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

Las Adamowski 28 23 27 sm 175,0 10,0 przekrój geologiczny C–D (na pó³noc od Gu³owa)

29 22 1450 od Wola Burzecka 169,0 5,0 kem, piaskownia-¿wirownia

30 31 63¿ sm Gózd 167,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

31 33 10 sm Szczepaniec 166,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

6 cd. tabeli 1

1234567

badania palinologiczne (dokumentacja osa- 32 35 91 sm Szczepaniec 167,0 10,0 dów interglacja³u eemskiego), przekrój geologiczny A–B

33 36 12 sm Szczepaniec 168,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

34 38 11 sm Wojciechówka 177,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

35 40 13 sm Wojciechówka 177,5 10,0 przekrój geologiczny A–B

36 36a 95 sm Okrzeja 184,8 10,0 morena czo³owa

37 29 56 sm Okrzeja 180,0 9,7 morena czo³owa

badania palinologiczne (dokumentacja 38 28 48 sm Wola Okrzejska 178,0 13,7 osadów interglacja³u mazowieckiego), przekrój geologiczny E–F

39 32 47 sm Wola Okrzejska 169,0 9,7 przekrój geologiczny E–F

40 34 46 sm Wola Okrzejska 175,0 9,7 przekrój geologiczny E–F

41 30 28 sm Gu³ów 165,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

Las Adamowski 42 39 31 sm (na po³udnie od 167,0 10,0 przekrój geologiczny C–D Gu³owa)

43 37 30 sm Gu³ów 170,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

44 41 14 sm Grabów 177,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

45 44 15 sm Grabów Szlachecki 176,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

46 45 16 sm Grabów Szlachecki 178,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

47 43 54 sm Wola Gu³owska 168,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

48 42 32 sm Wola Gu³owska 169,0 10,0 przekrój geologiczny C–D

49 46 56 sm Wola Gu³owska 167,0 9,7 przekrój geologiczny C–D

50 54 21 sm Grabów Rycki 158,0 11,0 przekrój geologiczny A–B

51 51 20 sm Grabów Rycki 160,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

52 49 18 sm Grabów Rycki 170,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

53 48 19 sm Grabów Rycki 167,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

54 47 17 sm Grabów Szlachecki 178,0 10,0 przekrój geologiczny A–B

55 50 58 sm Budziska 170,0 9,7 przekrój geologiczny C–D

*sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie

Badania litologiczno-petrograficzne próbek utworów czwartorzêdowych pobranych z wierceñ i odkrywek wykona³a Jankowska (2002). Opracowania palinologiczne osadów czwartorzêdowych sporz¹dzili: Krupiñski (2001, 2002a, b, 2003), Winter (2001) i Nita (2002), a osadów neogeñskich — S³odkowska (2003). Na potrzeby arkusza wykonano tak¿e oznaczenia wieku bezwzglêdnego próbek utworów czwartorzêdowych metodami: radiowêgla (siedem oznaczeñ; Pazdur, 2002, 2003) i termolu- minescencji (14 oznaczeñ; Kusiak, 2001, 2002). Ponadto opracowane zosta³o stanowisko archeologiczne w Hucie Radoryskiej (PrzeŸdziecki, 2003). Pierwsze ogólne prace z zakresu geologii i geomorfologii opisuj¹ce m.in. obszar arkusza Okrzeja powsta³y w pierwszej po³owie XX w. (Lewiñski, Samsonowicz, 1918; Lencewicz, 1922, 1927; Sawicki, 1922; Samsonowicz, 1922; Zaborski, 1925, 1927; Galon, 1937). Pierwszym mate-

7 ria³em kartograficznym, o charakterze ogólnym, obejmuj¹cym tak¿e badany teren jest arkusz Radom Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000, sporz¹dzony przez Rühlego (1947). Autor w trakcie prac nad map¹ zebra³ i opracowa³ archiwalne profile wierceñ (Rühle, 1949). Jedno z podstawowych opracowañ kartograficznych omawianego obszaru stanowi arkusz £uków Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, wykonany, wraz z Objaœnieniami, przez Mojskiego (1971, 1972a, b). Najwa¿niejszymi materia³ami geologicznymi wykorzystanymi w niniejszej pracy s¹ arkusze Szcze- gó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 obszarów s¹siaduj¹cych z terenem arkusza Okrze- ja: ¯elechów (¯arski, 2001), Dêblin (¯arski, 1991, 1993), Stoczek £ukowski (Baraniecka, Gadomska, 2001, 2003), Stanin (Ma³ek, Buczek, 2003) oraz Baranów (£yczewska, 1977b). Osadami p³ytszego i g³êbszego pod³o¿a utworów czwartorzêdowych omawianego terenu zajmowali siê: Baraniecka (1976, 1979, 1981, 1991), Areñ (1956), Po¿aryski (1962), Krassowska (1965), ¯akowa (1968); a tektonik¹ — ¯elichowski (1974). Wystêpowanie osadów preglacjalnych na obszarze po³udniowego Mazowsza bada³a Makowska (1976), a na nieodleg³ej Wy¿ynie Lubelskiej — Mojski (1964, 1984). Dla stratygrafii preglacja³u po³udniowego Mazowsza bardzo du¿e znaczenie maj¹ prace Baranieckiej (1975, 1991). Petrografi¹ glin zwa³owych po³udniowego Mazowsza i Podlasia zajmowali siê: Rzechowski (1977) oraz Rzechowski, Gronkowska i Kenig (1968). W analizie materia³ów geologicznych nie mo¿na pomin¹æ prac ogólnych dotycz¹cych Mazow- sza i Podlasia: Ró¿yckiego (1972a), Baranieckiej i innych (1978), Gadomskiej (1966a, b, 1968), Ko- smowskiej-Ceranowicz (1966), Lindnera, Lamparskiego i D¹browskiego (1982), Mojskiego (1984), Wojtanowicza (1985), Po¿aryskiego, Maruszczaka i Lindnera (1994) oraz Nitychoruka (1993). Na uwagê zas³uguj¹ prace Ruszczyñskiej-Szenajch (1976, 1978) dotycz¹ce glacitektoniki, dolin rzecznych i stratygrafii plejstocenu. Opracowania te obejmuj¹ czêœciowo pó³nocny fragment obszaru arkusza Okrzeja. Problemem zasiêgu zlodowaceñ œrodkowopolskich w rejonie badañ zajmowali siê m.in. Lindner, Maruszczak i Wojtanowicz (1985) oraz ¯arski (1990a, b, 2004). Ponadto w trakcie realizacji szczegó³owych map geologicznych na obszarach przyleg³ych powsta³o wiele prac podejmuj¹cych lokalne problemy geologiczne (m.in.: Gadomska, 1966a, b; ¯arski, 1989, 1990b, 1994, 2003; ¯arski, S³odkowska, 1991; Kupryjanowicz i in., 2003). Monograficzne opracowania stratygrafii czwartorzê- du i jego pod³o¿a w rejonie arkusza Okrzeja wykona³ ¯arski (2000, 2002). Na obszarze s¹siedniego arkusza Baranów, tu¿ przy granicy z terenem arkusza Okrzeja, w miej- scowoœci Ferdynandów znajduje siê stratotypowy profil interglacja³u ferdynandowskiego (Jan- czyk-Kopikowa, 1975, 1980, 1987, 1991; Janczyk-Kopikowa i in., 1981; Rzechowski, 1967, 1987, 1990, 1996a, b; Rzechowski i in., 1966; Gronkowska, 1972; £yczewska, 1977a). Biogeniczne osady tego wieku udokumentowane zosta³y tak¿e w nieodleg³ym £ukowie (Rühle, 1969; Sobolewska, 1969).

8 Jego najnowsz¹ interpretacjê stratygraficzn¹ przedstawili: Lindner, Marciniak, Sañko i Khursevich (2001). Osady interglacja³u ferdynandowskiego zosta³y ponadto rozpoznane i udokumentowane w Sta- nis³awicach na obszarze arkusza Kozienice (Janczyk-Kopikowa, ¯arski, 1995), w Zdanach na terenie arkusza Siedlce Po³udnie (Ma³ek, 1999; Pidek, 2000) i w Go³owierzchach na obszarze arkusza Krzesk (Brzezina, 2000). Na terenie arkusza Okrzeja Krupiñski (1993) wykona³ ekspertyzê jednej próbki utworów organogenicznych pobranych z wiercenia studziennego w miejscowoœci Kosiorki. Kru- piñski korelowa³ wiek tych osadów z interglacja³em ferdynandowskim. W trakcie prac nad arkuszem w miejscu otworu studziennego wykonane zosta³o wiercenie kartograficzne Kosiorki-4 (otw. 12). Na terenie arkusza Adamów, w miejscowoœci Poznañ, za wschodni¹ granic¹ obszaru arkusza Okrzeja zosta³o udokumentowane stanowisko interglacja³u mazowieckiego (Winter, 1991). Osady tego wieku zbadano i udokumentowano tak¿e w Wylezinie — na obszarze arkusza ¯elechów (¯arski, 2001), oraz w Krêpie — na terenie arkusza Kock (Jesionkiewicz, 1982). Syntetyczne opracowanie stanowisk interglacja³u mazowieckiego na Podlasiu przedstawi³ w swoich pracach Krupiñski (1995, 1996a, b, 2000). Analizy stanowisk interglacjalnych po³udniowego Podlasia dokonali Albrycht i inni (1997). Obszar arkusza Okrzeja jest objêty publikowanymi i archiwalnymi mapami z zakresu hydroge- ologii, surowców, magnetyki i grawimetrii. Badany teren posiada dokumentacje geologiczne kruszy- wa naturalnego wystêpuj¹cego w rejonie Krzywdy. Ponadto w dolinach: Okrzejki, Wilgi, Ma³ej Bystrzycy i Czarnej znajduj¹ siê udokumentowane z³o¿a torfów. Obszar objêty arkuszem Okrzeja to rejon typowo rolniczy. Na ca³ym terenie wystêpuj¹ wiêksze i mniejsze kompleksy leœne. Najwiêksze z nich znajduj¹ siê w okolicach Huty D¹browy, Gu³owa, Krzywdy i Grabowa Ryckiego.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Okrzeja znajduje siê w po³udniowej czêœci Niziny Mazowieckiej (Ró¿ycki, 1972b). Jego powierzchniê tworzy wysoczyna polodowcowa z rozleg³ymi równinami sandrowymi. Wysoczyzna rozciêta jest szerokimi dolinami: Okrzejki, Ma³ej Bystrzycy, Wilgi, Grabówki, Czarnej i Œwinki, którymi odprowadzane by³y wody sprzed czo³a wycofuj¹cego siê l¹dolodu zlodowacenia Warty (tabl. I). Najwy¿ej po³o¿one miejsce na terenie arkusza Okrzeja to wierzcho³ek wydmy ko³o Feliksina (206,8 m n.p.m.). Wydma ta osi¹ga kilkanaœcie metrów wysokoœci wzglêdnej. Nieco ni¿sze wysokoœci bezwzglêdne maj¹ wydmy skupione w pó³nocnej czêœci badanego obszaru — do 191,0 m n.p.m. Wzgórze morenowe wystêpuj¹ce ko³o Huty Radoryskiej wznosi siê 193,0 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿one miejsca, o wysokoœci oko³o 155 m n.p.m., znajduj¹ siê w dolinie Œwinki, w po³udniowej czê- œci terenu arkusza, oraz w dolinie Ma³ej Bystrzycy. Ró¿nica wysokoœci pomiêdzy najwy¿ej i najni¿ej po³o¿onymi miejscami na obszarze arkusza Okrzeja wynosi oko³o 50 m.

9 Formy lodowcowe. Powierzchniê po³udniowej i pó³nocno-wschodniej czêœci badanego obszaru oraz w¹skiego pasa rozci¹gaj¹cego siê wzd³u¿ jego zachodniej granicy tworzy wysoczyzna morenowa p³aska (wysokoœci wzglêdne do 2 m, nachylenie do 2°) (tabl. I). Powierzchnia wysoczyzny na po³udniu badanego terenu wznosi siê od oko³o 175 m n.p.m. w okolicach Grabowa Ryckiego i Lipin do oko³o 180 m n.p.m. w okolicach Kolonii Czernic, a we wschodniej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza — od oko³o 165 do oko³o 170 m n.p.m. Zauwa¿alny jest systematyczny spadek powierzchni terenu ku wschodowi. Wysoczyzna morenowa jest rozciêta ciekami i suchymi dolinkami, które urozmaicaj¹ jej rzeŸbê. Dolinki te pomiêdzy Grabowem Ryckim a Budziskami maj¹ kierunek po³udnikowy, podczas gdy w pozosta³ych czêœciach obszaru arkusza doliny przebiegaj¹ równole¿nikowo. Powierzchnia wysoczyzny morenowej zbudowana jest g³ównie z glin zwa³owych i osadów eluwialnych: piasków i piasków py³owatych. W okolicach Huty Radoryskiej i Okrzei, w œrodkowej czêœci badanego terenu, oraz Feliksina, przy zachodniej granicy obszaru arkusza, wyró¿niono moreny czo³owe akumulacyjne (tabl. I). Pomiêdzy Hut¹ Radorysk¹ a Krzywd¹ tworz¹ one zbli¿ony do równole¿nikowego ci¹g wzgórz, stanowi¹cy œwiadectwo postoju l¹dolodu zlodowacenia Warty na badanym terenie. Najwy- bitniejsz¹ i najlepiej zachowan¹ moren¹ czo³ow¹ (spiêtrzona) tego ci¹gu jest forma po³o¿ona na po³udnie od Huty Radoryskiej. Wznosi siê ona oko³o 15 m ponad powierzchniê sandru, a jej kulminacja (193,0 m n.p.m.) jest jednym z najwy¿ej po³o¿onych punktów na obszarze arkusza Okrzeja. D³u¿sza oœ moreny ma d³ugoœæ ponad 0,5 km, a krótsza oko³o 300 m. Forma ta jest zbudowana z zabu- rzonych ¿wirów, g³azów i piasków, a tak¿e pakietów glin zwa³owych. ¯wiry i piaski s¹ intensywnie eksploatowane i obecnie ponad po³owa tego wzgórza jest zniszczona. Wycofywanie czo³a l¹dolodu zlodowacenia Warty mia³o charakter frontalny, skutkiem czego morena ta (jak i pozosta³e) otoczona jest polami utworów wodnolodowcowych m³odszych faz postojowych tego l¹dolodu. Wysokoœæ wzglêdna pozosta³ych wzgórz rozpoznanych miêdzy Hut¹ Radorysk¹ a Krzywd¹ nie przekracza 10,0 m, a d³ugoœæ ich d³u¿szych osi dochodzi do oko³o 300 m. Formy te zbudowane s¹ z piasków i ¿wirów, tak jak i otaczaj¹ce je równiny wodnolodowcowe. Z t¹ sam¹ faz¹ postojow¹ l¹dolodu zlodowacenia Warty zwi¹zane s¹ moreny czo³owe po³o¿one ko³o Feliksina (tabl. I), kontynuuj¹ce siê w kierunku Huty Zadybskiej (na obszarze arkusza ¯ele- chów). Formy te, wyd³u¿one równole¿nikowo, wznosz¹ siê kilka metrów ponad poziom sandru. Do moren czo³owych zakwalifikowano dwa wybitne wzgórza wystêpuj¹ce ko³o Okrzei (tabl. I). Pierwsze z nich znajduje siê na wschód od Okrzei, pomiêdzy równole¿nikowymi obni¿eniami dolin- nymi rzeki Okrzejki. Wznosi siê ono oko³o 15 m ponad dolinê Okrzejki, a d³ugoœæ jego d³u¿szej osi przekracza 0,5 km. Szczyt omawianego wzgórza znajduje siê ponad 182,0 m n.p.m. Na wschodzie wzgórze to ³agodnie przechodzi w równinê wodnolodowcow¹. Druga morena czo³owa znajduje siê na

10 zachód od Okrzei. D³u¿sza jej oœ ma kierunek NW–SE i d³ugoœæ oko³o 0,7 km. Szczyt wzgórza po³o¿ony jest na wysokoœci 184,8 m n.p.m. Wysokoœæ wzglêdna tej formy od strony doliny Okrzejki wynosi prawie 20,0 m, podczas gdy na wschodzie dochodzi do 10,0 m. Obie opisywane fomy zbudowane s¹ z osadów piaszczysto-¿wirowych i s¹ œwiadectwem postoju l¹dolodu w okolicach Okrzei. S¹ one oddalone od najbli¿szej moreny czo³owej z okolic Huty Radoryskiej o oko³o 3 km. Prawdopodob- nie nale¿y je wi¹zaæ z t¹ sam¹ faz¹ postojow¹ l¹dolodu. Na zachód od Okrzei znajduje siê rozleg³e zag³êbienie wytopiskowe, od³ugoœci oko³o 5 km i szerokoœci oko³o 2 km (tabl. I), przez które przep³ywa rzeka Okrzejka. Jego dno po³o¿one jest kilkanaœcie metrów ni¿ej ni¿ otaczaj¹ca je wysoczyzna, wznosi siê oko³o 160–165 m n.p.m. Gene- zê omawianego zag³êbienia mo¿na wi¹zaæ z wytapianiem siê l¹dolodu w fazie postojowej. By³ to nie- wielki rejon, w którym odbywa³a siê deglacjacja arealna. Po wycofaniu siê l¹dolodu znajdowa³a siê tu bry³a martwego lodu. Zag³êbienie wype³nione jest piaskami, torfami, a tak¿e mu³kami. Znacznie mniejsze zag³êbienia wytopiskowe wystêpuj¹ ko³o Urszulina i ko³o Lipin (tabl. I). W rejonie Urszulina stwierdzono dwa takie obni¿enia, wiêksze ma œrednicê oko³o 500 m, a mniejsze ponad 250,0 m. Ich dna znajduj¹ siê na wysokoœci oko³o 173–175 m n.p.m., po³o¿one s¹ kilka metrów poni¿ej otaczaj¹cego je terenu. Formy te wype³nione s¹ piaskami i mu³kami. D³ugoœæ zag³êbienia wytopiskowego wystêpuj¹cego ko³o Lipin wynosi oko³o 1 km. Wype³nione jest ono mu³kami, a podœcielone glinami zwa³owymi. Powsta- nie opisywanych form nale¿y wi¹zaæ z nierównomiernym wytapianiem siê l¹dolodu. Formy utworzone w strefie martwego lodu reprezentowane s¹ na obszarze badanego arkusza przez moreny martwego lodu — niedu¿e wzniesienia o wysokoœciach wzglêdnych dochodz¹cych do oko³o 5mioowalnych kszta³tach. Zbudowane s¹ one z piasków ze ¿wirami, z wk³adkami glin zwa³owych. Powsta³y w wyniku deglacjacji arealnej l¹dolodu zlodowacenia Warty. Wystêpuj¹ przewa¿nie w otoczeniu glin zwa³owych. Na badanym terenie wyró¿niono kilkanaœcie moren martwego lodu (tabl. I). Znajduj¹ siê one w rejonie Grabowa Ryckiego w czêœci po³udniowej obszaru arkusza oraz w okolicach Kolonii Czernic i Kokoszki przy jego zachodniej granicy. Jedn¹ morenê martwego lodu wyró¿niono ko³o Gu³owa, na wschodzie terenu opracowania. Wzgórza moren martwego lodu wystêpuj¹ce w okolicy Kokoszki zlokalizowane s¹ w strefie brzegowej sandru. Wody lodowcowe o mniejszej sile erozyjnej nie zniszczy³y tych form. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e te niewielkie wzgórza powsta³y wskutek nierównomiernej dzia³alnoœci erozyjnej wód lodowcowych. Formy wodnolodowcowe, reprezentowane przez równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólnoœci,zajmuj¹ wiêkszoœæ badanego terenu. Rozleg³e pole sandrowe, miejscami o szerokoœci kilkunastu kilometrów, rozci¹ga siê na niemal ca³ym obszarze arkusza, od okolic Kasyldowa na pó³nocnym zachodzie po Konorzatkê na po³udniowym wschodzie (tabl. I). Jego powierzchnia wznosi siê w okolicach Feliksina na wysokoœci oko³o 180–190 m n.p.m., a w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu znajduje siê na poziomie oko³o 165–170 m n.p.m.

11 Równiny wodnolodowcowe zbudowane s¹ z piasków i ¿wirów, w czêœci po³udniowej obszaru opracowania tak¿e z zaglinionych piasków i ¿wirów oraz mu³ków. Utwory te powsta³y w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty. S¹ œwiadectwem odp³ywu wód lodowcowych sprzed czo³a stagnuj¹cego l¹dolodu w kierunku po³udniowo-wschodnim i wschodnim, miejscami po³udniowym. Zaznaczy³o siê wówczas kilka faz postojowych l¹dolodu. Pierwsza, a zarazem najstarsza, znajdowa³a siê w rejonie Okrzei, druga — w pasie Stara Huta–Huta Radoryska, trzecia — w okolicach doliny Wilgi na pó³nocny zachód od obszaru opracowania, a czwarta po³o¿ona by³a kilka kilometrów na pó³noc od badanego terenu, na obszarze arkuszy Stoczek £ukowski i Stanin. Zagliniony materia³ tworz¹cy sandr w okolicach Woli Okrzejskiej zwi¹zany jest prawdopodobnie z faz¹ postojow¹ l¹dolodu w okolicach Okrzei. Przy zachodniej granicy obszaru arkusza — w rejonie Bramki i Gózda w jego œrodkowej czêœci oraz w okolicy Teodorowa na pó³nocnym zachodzie, zidentyfikowano cztery formy akumulacji szczelinowej (tabl. I). S¹ to pod³u¿ne wzniesienia o wysokoœci wzglêdnej do kilkunastu me- trów. D³ugoœæ tych form wynosi oko³o 400 m, szerokoœæ dochodzi do oko³o 150 m. Zbudowane s¹ z piasków ze ¿wirami, g³azami i wk³adkami glin zwa³owych. Formy te powsta³y w szczelinach l¹dolodu. Na badanym obszarze rozpoznano piêæ kemów (tabl. I). Kem zidentyfikowany ko³o Cisow- nika znajduje siê w strefie krawêdziowej obni¿enia dolinnego Ma³ej Bystrzycy. Tworz¹ go piaski i mu³ki. Ma owalny kszta³t, a jego wysokoœæ wzglêdna wynosi ponad 10,0 m. Szczyt wzgórza znajduje siê na wysokoœci oko³o 178 m n.p.m. Kem rozpoznany ko³o Konorzatki równie¿ znajduje siê w strefie kra- wêdziowej doliny, tu: rzeki Czarnej. Jego wysokoœæ wzglêdna wynosi oko³o 10 m, a kulminacja siêga oko³o 166 m n.p.m. Obie opisane formy powsta³y prawdopodobnie w strefie spêkañ l¹dolodu. Kolejne dwa kemy znajduj¹ siê w okolicach Szcza³bu. Kem bli¿szy wschodniej granicy obszaru arkusza jest doœæ wybitnym wzgórzem, o d³ugoœci oko³o 500 m, szerokoœci oko³o 150 m i wysokoœci wzglêdnej dochodz¹cej do 8,0 m. Szczyt pagórka po³o¿ony jest na wysokoœci 170,8 m n.p.m. Drugi kem ma owalny kszta³t i wznosi siê kilka metrów powy¿ej otaczaj¹cego go terenu. Formy te powsta³y prawdopodobnie w przetainach l¹dolodu. Obecnie otoczone s¹ piaskami i mu³kami wodnolodowcowymi marginalnej czêœci sandru. Morfologicznie pierwszy z opisanych kemów przypomina formê szczelinow¹, lecz budowa wewnêtrzna (piaski, mu³ki) zadecydowa³a o zakwalifikowaniu go jako kemu. Kem po³o¿ony na pó³nocny wschód od Woli Okrzejskiej charakteryzuje siê kolistym kszta³tem. Jego wysokoœæ wzglêdna wynosi oko³o 7 m. Zbudowany jest z piasków i mu³ków, miejscami ¿wirów, podobnie jak pozosta³e kemy. Kem ten znajduje siê niedaleko doliny Okrzejki i prawdopodobnie jego geneza zwi¹zana jest z wytapiaj¹c¹ siê w niej bry³¹ martwego lodu. Strefy rozleg³ych pêkniêæ w l¹dolodzie, rozwijaj¹ce siê w trakcie deglacjacji arealnej, sprzyja³y powstawaniu form kemowych. Na stokach obni¿enia dolinnego w pó³nocno-zachodniej czêœci terenu opracowania znajduje siê wschodnia czêœæ tarasu kemowego (tabl. I), kontynuuj¹cego siê na obszarze arkusza ¯elechów. Ca³a forma ma d³ugoœæ ponad 4,0 km i szerokoœæ oko³o 500 m. Taras ten

12 powsta³ pomiêdzy martwym lodem zalegaj¹cym w obni¿eniu a krawêdzi¹ wysoczyzny, w czasie deglacjacji zlodowacenia Warty. Urozmaiceniem rzeŸby terenu s¹ zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie (tabl. I), licznie wystêpuj¹ce na obszarze wysoczyzny, g³ównie w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. S¹ to najczêœciej niedu¿e zag³êbienia bezodp³ywowe, zawodnione lub zabagnione, wype³nione torfami, mu³kami i piaskami. Wiêkszym zag³êbieniem zawodnionym jest staw Kiesz, znajduj¹cy siê ko³o Grabowa Szlacheckiego. Zag³êbienia bezodp³ywowe œwiadcz¹ o stosunkowo m³odej rzeŸbie terenu, ukszta³towanej po deglacjacji zlodowacenia Warty. Formy eoliczne — wydmy i równiny piasków przewianych —wystêpuj¹ doœæ równomiernie na powierzchni ca³ego obszaru arkusza Okrzeja, zarówno na równinach wodnolodowcowych, jak i na wysoczyŸnie polodowcowej (tabl. I). Wydmy najczêœciej reprezentowane s¹ przez typowe wydmy paraboliczne oraz niedu¿e wa³y wydmowe. Najlepiej rozwiniête wydmy paraboliczne znajduj¹ siê ko³o Wielgolasu w pó³nocnej czêœci badanego terenu, ko³o Feliksina przy zachodniej granicy obszaru arkusza oraz na po³udnie od Krzywdy. Ich d³ugoœæ dochodzi do kilku kilometrów, a wysokoœæ wzglêdna — do oko³o 15 m. Czo³a wydm skierowane s¹ w kierunku wschodnim. Dowodzi to przewagi wiatrów zachodnich w czasie ich formowania. Wa³y wydmowe osi¹gaj¹ kilkaset metrów d³ugoœci i wznosz¹ siê kilka metrów nad poziom otoczenia. Wydmom towarzysz¹ pola piasków przewianych. Zajmuj¹ one najczêœciej powierzchnie do kilku kilometrów kwadratowych. Najrozleglejsze pola piasków przewianych wystêpuj¹ w po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu, ko³o Grabowa Szlacheckiego. Materia³em Ÿród³owym tworz¹cym zarówno wydmy, jak i pola piasków przewianych, by³y zapewne osady wodnolodowcowe. Formy rzeczne na obszarze arkusza Okrzeja zwi¹zane s¹ z dolinami rzek: Wilgi, Ma³ej By- strzycy, Okrzejki, Czarnej, Œwinki, Grabówki i ich dop³ywów. Wody topniej¹cego l¹dolodu odprowa- dzone by³y pradolinami, obecnie wykorzystywanymi przez wy¿ej wymienione rzeki. Najszersze d n a dolin rzecznych, oszerokoœci do kilkuset metrów, a nawet 2,0 km, wy- stêpuj¹ w dolinach: Okrzejki, Wilgi i Ma³ej Bystrzycy. Wype³nione s¹ przewa¿nie torfami. Pozosta³e doliny maj¹ szerokoœæ od kilkuset metrów (Czarna, Œwinka i Grabówka) do kilkudziesiêciu metrów (boczne doliny). Wype³nione s¹ g³ównie namu³ami piaszczystymi i torfiastymi, miejscami torfami. Lo- kalnie dna dolin oddzielone s¹ od wysoczyzny kilkumetrowymi krawêdziami. W dolinach rzecznych Okrzejki, Wilgi i Ma³ej Bystrzycy, a tak¿e Œwinki i Czarnej, wystêpuj¹ nieci¹g³e listwy tarasów akumulacyjnych oszerokoœci do kilkuset metrów. Tworz¹ je piaski i ¿wiry rzeczne. Powierzchnia wysoczyzny porozcinana jest licznymi dolinkami, wwiêkszoœci suchymi lub okresowo przep³ywowymi. D³ugoœæ najwiêkszych z nich wynosi kilka kilometrów. Dolinki wciête s¹ na g³êbokoœæ od kilku do kilkunastu metrów, a ich dna maj¹ szerokoœæ kilkudziesiêciu metrów.

13 Formy denudacyjne. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza, w okolicach Bramki, wyró¿niono fragmenty równin denudacyjnych, których powierzchnia zbudowana jest z utworów zlodowacenia Odry. Równiny te rozci¹gaj¹ siê na wysokoœci oko³o 160–165 m n.p.m., tj. oko³o 10–15 m ni¿ej ni¿ otaczaj¹ca je wysoczyzna. Ich powstanie zwi¹zane jest z erozj¹ zachodz¹c¹ w czasie deglacjacji zlodowacenia Warty. D³ugie stoki wyró¿nione zosta³y m.in. w dolinach: Wilgi, Ma³ej Bystrzycy, Okrzejki, Czarnej, Œwinki i ich dop³ywów. Doliny te rozcinaj¹ równiny wodnolodowcowe i wysoczyznê more- now¹. D³ugie stoki osi¹gaj¹ przewa¿nie kilkaset metrów d³ugoœci. Ich powstanie zwi¹zane jest z procesami denudacyjnymi w klimacie peryglacjalnym. Obecnie s¹ kszta³towane g³ównie przez zmywy powierzchniowe, a tak¿e przez dzia³alnoœæ cz³owieka. Formy utworzone przez roœlinnoœæ na obszarze arkusza Okrzeja reprezentowane s¹ przez równiny torfowe,wystêpuj¹ce w jego pó³nocnej czêœci, w dolinach Ma³ej Bystrzycy i Wilgi. Osi¹gaj¹ one szerokoœæ maksymalnie do 1,5 km (w rejonie Huty Radoryskiej i Podosia), a ich powierzchnia po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 155–170 m n.p.m. Rozleg³e równiny torfowe, o szero- koœci do 1,5 km, znajduj¹ siê tak¿e w dolinie Okrzejki w okolicach Okrzei, gdzie wznosz¹ siê od oko³o 158 do oko³o 170 m n.p.m. Równiny torfowe o mniejszych powierzchniach wystêpuj¹ w dolinach Czarnej i Grabówki, a tak¿e w okolicach Szcza³bu. Torfy miejscami s¹ eksploatowane przez okoliczn¹ ludnoœæ w celach gospodarczych. Formy antropogeniczne reprezentowane s¹ na badanym terenie przez d n a stawów zlokalizowanych w dolinach: Ma³ej Bystrzycy w okolicach Radory¿a, Krzywdy i Rudy; Wilgi ko³o No- wego Œwiatu; Okrzejki ko³o Gózda i Okrzei; Czarnej ko³o Woli Gu³owskiej; i Grabówki ko³o Gu³owa (tabl. I). Najwiêksze stawy, o powierzchni prawie 2,0 km2, znajduj¹ siê ko³o Gózda i Radory¿a. Wiêk- sze ¿wirownie i piaskownie zlokalizowane s¹ ko³o Huty Radoryskiej i Szcza³bu. Na obszarze arkusza Okrzeja znajduj¹ siê strefy Ÿródliskowe najwiêkszych rzek tego rejonu: Wilgi, Ma³ej Bystrzycy, Okrzejki, Czarnej, Grabówki i Œwinki. Wiêkszoœæ Ÿróde³ nie wystêpuje w postaci skoncentrowanych wyp³ywów. Jedynie na pó³nocny wschód od miejscowoœci Okrzeja znaleziono dwa skoncentrowane Ÿród³a rzeki Okrzejki. Pozosta³e rzeki bior¹ pocz¹tek z zabagnieñ i wysiêków. Zwi¹zane jest to z budow¹ geologiczn¹ badanego terenu. Ca³¹ jego pó³nocn¹ i œrodkow¹ czêœæ pokrywa rozleg³y sandr, który na pó³nocy po³o¿ony jest na wysokoœci oko³o 180–190 m n.p.m. — wy¿ej ni¿ otaczaj¹ca go wysoczyzna. Tworz¹ce go piaski i ¿wiry stanowi¹ warstwê przepuszczaln¹. W stre- fach brze¿nych sandru, na kontakcie z warstwami nieprzepuszczalnymi, znajduj¹ siê Ÿród³a wymienionych rzek. Wyp³ywaj¹ one z sandru koncentrycznie, we wszystkich kierunkach. Wiêksze zabagnienia wystêpuj¹ w dolinach: Okrzejki, Wilgi, Ma³ej Bystrzycy i Czarnej, a tak¿e w okolicach Szcza³bu. Po- nadto na badanym obszarze znajduje siê wiele kana³ów melioracyjnych i bezimiennych cieków okre- sowych. W pó³nocnej czêœci badanego terenu, w okolicach Fiukówki, w obni¿eniu dolinnym,

14 zachodzi zjawisko bifurkacji. Woda p³ynie tu z tego samego miejsca w dwóch kierunkach: na zachód, daj¹c pocz¹tek Wildze, i na wschód, daj¹c pocz¹tek Ma³ej Bystrzycy. Przez œrodek obszaru arkusza przebiega dzia³ wodny pomiêdzy dorzeczami Wis³y i Wieprza. Okrzejka i Wilga nale¿¹ do dorzecza Wis³y, pozosta³e rzeki — do dorzecza Wieprza. Pod wzglêdem hydrogeologicznym badany obszar znajduje siê w podregionie wschodniomazo- wieckim, nale¿¹cym do regionu mazowieckiego (Biernat, 1981). G³ówny poziom wodonoœny tworz¹ utwory czwartorzêdowe.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Podstaw¹ do opracowania stratygrafii osadów rozpoznanych na obszarze arkusza Okrzeja by³y: wiercenia kartograficzne wykonane specjalnie na potrzeby mapy — Feliksin-1 (otw. 16), Gózd-2 (otw. 29), Grabów Rycki-3 (otw. 44), Kosiorki-4 (otw. 12) i Budziska-5 (otw. 54); sondy mechaniczne i rêczne, a tak¿e ods³oniêcia. Wykorzystano równie¿ profile otworów archiwalnych, przeprowadzaj¹c ich analizê na przekrojach geologicznych. Najg³êbszym wierceniem wykonanym na badanym terenie jest otwór 32, zlokalizowany w Woli Okrzejskiej. Wiercenie to zakoñczone zosta³o w mu³owcach dewonu, na g³êbokoœci 2500,5 m (Wysocka i in., 1974). Osady dewoñskie: wapienie, piaskowce, dolomity i mu³owce nie zosta³y przewiercone, a ich ogólna mi¹¿szoœæ wynosi 1370,5 m. W otworze tym przewiercono ponadto: wapienie permskie o mi¹¿szoœci 82,0 m, wapienie triasu o mi¹¿szoœci 71,0 m, wapienie jurajskie o mi¹¿szoœci 271,0 m, wapienie i margle kredy i paleogenu o mi¹¿szoœci 603,5 m oraz utwory miocenu œrodkowego i czwartorzêdu. Bezpoœrednim pod³o¿em osadów czwartorzêdowych obszaru opracowania s¹ utwory oligocenu, miocenu œrodkowego i miocenu górnego (okreœlanego dawniej jako pliocen). Rozmieszczenie przestrzenne tych osadów prezentowane jest na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. II). Wiek utwo- rów podczwartorzêdowych zosta³ okreœlony na podstawie schematu stratygraficznego Piwockiego (2004) oraz Piwockiego i Ziembiñskiej-Tworzyd³o (1995, 1997).

1. Paleogen

a. Paleocen Paleocen dolny

Morskie utwory paleocenu dolnego reprezentowane s¹ przez gezy i margle. Zosta³y one stwierdzone w siedmiu wierceniach archiwalnych (otw.: 4, 9, 17, 32, 34, 40 i 53). W Woli Okrzejskiej

15 (otw. 32) i Wólce Radoryskiej (otw. 17) osady te zosta³y przewiercone, lecz autorzy kart wiertniczych przedstawili je ³¹cznie z utworami kredowymi. W Radory¿u (otw. 9) i Budziskach (otw. 53) nawiercono paleoceñskie margle o mi¹¿szoœci odpowiednio: 32,0 i 29,0 m. Strop osadów tego wieku na po³udniu obszaru arkusza, w Budziskach (otw. 53), znajduje siê na wysokoœci 72,0 m n.p.m, a na pó³nocy — na wysokoœci 47,7 m n.p.m. Ró¿nice te wynikaj¹ z zapadania osadów paleoceñskich w kierunku pó³nocno-wschodnim, a tak¿e z procesów erozyjnych. Do interpretacji utworów paleocenu, a tak¿e osadów oligocenu i miocenu, wykorzystano infor- macje zawarte w dokumentacji geoelektrycznej (Okrasa, 2000). Opory zwiêz³ych ska³ wêglanowych cechuj¹ siê niskimi wartoœciami, wynosz¹ po kilkanaœcie Wm. Osady paleoceñskie zosta³y dobrze rozpoznane na obszarze s¹siedniego arkusza Dêblin (¯arski, 1991, 1993), a tak¿e na terenie arkusza Pu³awy (¯arski, 1998a, b).

b. Oligocen

Morskie utwory oligocenu reprezentowane s¹ przez piaski glaukonitowe i mu³ki. Stwierdzono je w 11 wierceniach, w tym w jednym otworze kartograficznym — w Budziskach (otw. 54: tabl. III, IV). W szeœciu z nich zosta³y przewiercone (otw. 4 — Huta D¹browa, otw.9—Ra- dory¿, otw. 17 — Wólka Radoryska, otw. 34 — Gu³ów, otw. 40 — Wola Gu³owska i otw. 53 — Budzi- ska). Mi¹¿szoœæ osadów oligoceñskich waha siê od 15,0 m w Radory¿u (otw. 9) do 58,0 m w Wólce Radoryskiej (otw. 17). Strop omawianych utworów znajduje siê w przedziale wysokoœciowym 75,5–118,0 m n.p.m. (odpowiednio: otw. 45 — Dwórzec Zawita³a, otw. 17 — Wólka Radoryska). Ró¿nice w po³o¿eniu stropu wywo³ane s¹ procesami erozyjnymi. Utwory oligoceñskie stanowi¹ pod³o¿e osadów czwartorzêdu jedynie w okolicy Konorzatki (otw. 41). Na pozosta³ym obszarze przykryte s¹ osadami mioceñskimi. W Budziskach (otw. 54) do oligocenu zaliczono oko³o 10-metrow¹ warstwê piasków py³owatych i drobnoziarnistych, w czêœci sp¹gowej z domieszk¹ piasków œrednio- i gruboziarnistych, zielon- kawo-szarych. Ekspertyza palinologiczna próbki z g³êbokoœci 84,9–85,0 m, wykonana przez S³odkowsk¹ (2003), wykaza³a obecnoœæ fitoplanktonu mog¹cego sugerowaæ oligoceñski wiek badanych osadów (Cordosphaeridium inodes (Klumpp) Eisenack, Glaphyrocyst) oraz domieszki ziarn py³ku roœlin wystêpuj¹cych w miocenie (Tricolporopollenites pseudocingulum (Robert Potonié) Thalm et Pflug). S³odkowska wiek tej próbki koreluje z miocenem œrodkowym, a paleogeñski fito- plankton wed³ug niej znajduje siê na wtórnym z³o¿u. Zdaniem autora niniejszego opracowania, obec- noœæ mioceñskich ziarn py³ku mog³a byæ spowodowana wyp³ukaniem materia³u py³kowego z nadleg³ych osadów mioceñskich podczas wiercenia. Badania litologiczno-petrograficzne omawianych osadów wykona³a Jankowska (2002). S¹ to utwory s³abo wysortowane, o znikomej zawartoœci wêglanu wap-

16 nia. Ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone. WskaŸnik obtoczenia R wynosi 0,82. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zwraca uwagê wysoki udzia³ biotytu i chlorytów — 21,5%, wskazuj¹cych na œrodowisko sedymentacji zbiornikowej. Ponadto stwierdzono wysok¹ zawartoœæ amfiboli — 25,8%, które w osadach neogeñskich takie wartoœci osi¹gaj¹ sporadycznie. Udzia³y pozosta³ych minera³ów ciê¿kich wynosz¹: granaty —15,8%, turmaliny — 11,8%, staurolit — 7,3%. Osady oligoceñskie zosta³y dobrze zbadane w rejonie Dêblina i Ryk (¯arski, S³odkowska, 1991).

2. Neogen

a. Miocen Miocen œrodkowy

Utwory miocenu œrodkowego: mu³ki, i³y i piaski kwarcowe z wêglem brunatnym, reprezentuj¹ facjê jeziorno-bagienn¹. Wystêpuj¹ w pod³o¿u osadów czwartorzêdu na prawie ca³ym obszarze arkusza, poza rejonami Gózda i Konorzatki, gdzie wyró¿nione zosta³y utwory miocenu górnego i oligocenu (tabl. II). W œrodkowej czêœci badanego terenu, pomiêdzy Feliksinem, Grabowem Szlacheckim a Hut¹ Radorysk¹, znajduje siê wyniesienie osadów mioceñskich, których strop znajduje siê na wysokoœci oko³o 140–160 m n.p.m. (tabl. II). Na pozosta³ym obszarze strop utworów miocenu œrodkowego po³o¿ony jest na wysokoœci oko³o 110–130 m n.p.m., najni¿ej znajduje siê w okolicach Zawita³y na po³udniu badanego terenu oraz w jego po³udniowo-wschodnim naro¿niku (oko³o 80–100 m n.p.m.). Ró¿nice wysokoœci stropu osadów podczwartorzêdowych spowodowane s¹ g³ównie przez zachodz¹ce w czwartorzêdzie procesy: erozyjne, glacitektoniczne, a prawdopodobnie tak¿e neotektoniczne. Osady miocenu œrodkowego zosta³y stwierdzone w 32 wierceniach archiwalnych i w piêciu wierceniach kartograficznych. W 11 z nich zosta³y przewiercone. Przeciêtne mi¹¿szoœci utworów tego wieku mieszcz¹ siê w przedziale oko³o 25–35 m. Maksymalne mi¹¿szoœci zosta³y stwierdzone w: Ra- dory¿u — 56,0 m (otw. 9), Okrzei — 49,0 m (otw. 31), Gózdzie — 45,0 m (otw. 27), Krzywdzie — 44,0 i 38,0 m (odpowiednio otw. 25 i 24), Hucie D¹browie — 39,8 m (otw. 4). Istnieje jednak mo¿li- woœæ, ¿e do miocenu zosta³y tu zaliczone tak¿e utwory oligoceñskie. Utwory miocenu œrodkowego zosta³y rozpoznane w wierceniach kartograficznych: Feliksin-1 (otw. 16), Gózd-2 (otw. 29), Grabów Rycki-3 (otw. 44), Kosiorki-4 (otw. 12) i Budziska-5 (otw. 54). W Feliksinie oko³o nawiercono oko³o 9-metrowy poziom mu³ków, i³ów i piasków, w Gózdzie — mu³ki i piaski o mi¹¿szoœci 3,8 m, w Grabowie Ryckim — oko³o 14-metrow¹ seriê piasków z przewarstwieniami wêgla brunatnego, w Kosiorkach — 8,2-metrowy poziom piasków z wk³adkami wêgla brunatnego, a w Budziskach — oko³o 28-metrowy kompleks piasków py³owatych i mu³ków z substancj¹ organiczn¹.

17 Ekspertyzy palinologiczne próbek opisywanych osadów wskaza³y na wystêpowanie œrodkowo- mioceñskich zespo³ów py³kowych (S³odkowska, 2003). Stwierdzono tu m.in. taksony: Celtipollenites verus, Engelhardtioipollnites punctatus (Robert Potonié) Robert Potonié, Tricolporopollenites fallax i Tricolporopollenites pseudocingulum, najczêœciej spotykane w miocenie. Wœród ziarn py³ku roœlin nagonasiennych dominuj¹: Pinuspollenites, Sequoiapollenites, Sciadopityspollenites i Inaperturopol- lenites hiatus (Robert Potonié) Thalm et Pflug. Ziarna py³ku roœlin okrytonasiennych reprezentowane s¹ m.in. przez: Alnipollenites verus Robert Potonié, Betulaepollenites betuloides, Reevesiapollenites triangulus i Nyssapollenites. W Feliksinie (otw. 16), w próbce pobranej z g³êbokoœci 31,9–32,0 m, oprócz taksonów charak- terystycznych dla miocenu œrodkowego rozpoznano tak¿e taksony i palinoklasty paleogeñskie. Po- dobne wyniki uzyskano w Budziskach (otw. 54). W piêciu zbadanych próbkach poza taksonami œrodkowomioceñskimi stwierdzono m.in. taksony: paleoceñskie — cf. Chattangiella, Palambages morulosa, cf. Spinidinium; eoceñskie — Areosphaeridium dictyoplocus, Cordosphaeridium funicula- tum, Enneadocysta pectiniformis, Homotryblium tenuispinosum, Microdinium cf. ornatum Cookson et Eisenack, Paucilobimorpha incurvata, Paucilobimorpha triradiata, Paucilobimorpha spinosa; oraz oligoceñskie — Membranophoridium aspinatum, Wetzeliella, Dapsilidinium simplex, Defland- rea phosphoritica Eisenack, Spiniferites ramosus (S³odkowska, 2003). Œwiadczy to o procesach erozyjnych zachodz¹cych w miocenie œrodkowym oraz o bliskoœci strefy brzegowej (¯arski, 2000). Na próbkach pobranych z osadów œrodkowomioceñskich wykonano tak¿e badania litologiczno-petrograficzne (Jankowska, 2002). Utwory te charakteryzuj¹ siê s³abym wysortowaniem, ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone, miejscami œrednio. Osady te s¹ praktycznie bezwapniste. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ minera³y odporne na niszczenie: dysten, staurolit, turmaliny i granaty. Wystêpuj¹ tak¿e ³yszczyki i chloryty. W wierceniach w Feliksinie (otw. 16), Kosiorkach (otw. 12) i Bu- dziskach (otw. 54) odnotowano du¿y udzia³ amfiboli, od oko³o 10 do oko³o 25%. Takie zawartoœci s¹ charakterystyczne dla osadów czwartorzêdowych. Trudno jednoznacznie okreœliæ przyczynê tak wy- sokiego udzia³u amfiboli w sk³adzie minera³ów ciê¿kich badanych utworów. Cechy litologiczne potwierdzaj¹ ich zbiornikowy charakter.

Miocen górny

I³y i mu³ki miocenu górnego, opisywane na arkuszach s¹siednich jako plioceñskie, wystê- puj¹ w facji bagienno-jeziorzyskowej (Ró¿ycki, 1972a). Badany obszar znajdowa³ siê wówczas w strefie brzegowej zbiornika œródl¹dowego (¯arski, 2000). Utwory miocenu górnego rozpoznano tu jedynie w okolicach Gózda (otw. 27 i 29; tabl. II). Na terenie s¹siedniego arkusza ¯elechów stwierdzono je na przewa¿aj¹cej jego czêœci (¯arski, 2001).

18 Strop osadów miocenu górnego na obszarze arkusza Okrzeja znajduje siê na wysokoœci oko³o 140–150 m n.p.m. (tabl. II). W Gózdzie w otworze archiwalnym (otw. 27) rozpoznano 14,0-metrowy poziom i³ów, a w otworze kartograficznym (otw. 29) przewiercono 5,7-metrow¹ warstwê niebieskoszarych mu³ków warstwowanych horyzontalnie. W osadach tych nie zachowa³ siê materia³ py³kowy (S³odkowska, 2003). Jest to typowe dla utworów miocenu górnego Polski Œrodkowej. Badane osady charakteryzuj¹ siê s³abym wysortowaniem, ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone. S¹ to utwory bezwapniste. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ minera³y odporne na wietrzenie: turmaliny — 27,9% i staurolit — 18,6%, które w takich iloœciach wystêpuj¹ zazwyczaj w utworach neogeñskich. Zaznacza siê wysoka zawartoœæ biotytu — oko³o 15%, co jest charakterystyczne dla sedymentacji w zbiornikach wodnych. Ponadto zauwa¿alny jest wysoki udzia³ amfiboli — oko³o 14%, wystêpuj¹cych g³ównie w osadach czwartorzêdowych. Osadami miocenu górnego (pliocenu) w po³udniowej czêœci Mazowsza zajmowa³a siê Bara- niecka (1979, 1981, 1991).

3. Czwartorzêd

Na obszarze arkusza Okrzeja wystêpuj¹ utwory plejstoceñskie i holoceñskie. Osady plejstoce- ñskie reprezentowane s¹ przez utwory plejstocenu dolnego (preglacja³u), zlodowaceñ: po³udniowo-, œrodkowo- i pó³nocnopolskich (ekstraglacjalne); oraz dziel¹cych je interglacja³ów: ferdynandowskiego, mazowieckiego i eemskiego. Podzia³u stratygraficznego dokonano na podstawie analizy i korelacji przestrzennej poziomów litostratygraficznych, popartych wynikami badañ laboratoryjnych: palinologicznych, litologiczno-petrograficznych i wieku bezwzglêdnego. Do ustalenia granic litologicznych na przekrojach geologicznych A–B i C–D wykorzystano wyniki badañ elektrooporowych. Mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych wynosi przeciêtnie oko³o 30–50 m. Wiêksze mi¹¿szoœci utworów tego wieku stwierdzono w okolicach Huty D¹browy: 77,0 m (otw. 3) i 74,4 m (otw. 4), gdzie wype³niaj¹ niedu¿e obni¿enie pod³o¿a czwartorzêdu, o charakterze depresji glacitektonicznej (Rusz- czyñska-Szenajch, 1976) (podobn¹ niedu¿¹ depresjê glacitektoniczn¹ zaobserwowano w Krzywdzie — tabl. III). Zwiêkszone mi¹¿szoœci osadów czwartorzêdowych odnotowano tak¿e w Dwórcu Zawitale (77,0 m — otw. 45) oraz w okolicach Gu³owa (68,0 m — otw. 34) i Konorzatki (66,5 m — otw. 41). Nie- co mniejsze mi¹¿szoœci omawianych utworów stwierdzono w œrodkowej czêœci obszaru arkusza: oko³o 30–40 m, gdzie pod³o¿e czwartorzêdu znajduje siê powy¿ej 140,0 i 150,0 m n.p.m. (tabl. II). Cech¹ charakterystyczn¹ budowy geologicznej obszaru arkusza Okrzeja s¹ mi¹¿sze pokrywy piasków i ¿wirów wodnolodowcowych zlodowacenia Warty, znajduj¹ce siê na powierzchni terenu, oraz dobrze zachowane poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich, z dziel¹cymi je osadami piaszczystymi.

19 Na badanym terenie nie zosta³y wyró¿nione osady zlodowaceñ najstarszych (zlodowacenia Na- rwi), a tak¿e interglacja³ów augustowskiego (podlaskiego) i ma³opolskiego. Utwory zlodowacenia Narwi oraz osady interglacja³u podlaskiego rozpoznano w profilu w Ferdynandowie — tu¿ przy po³udniowej granicy obszaru arkusza Okrzeja (Rzechowski, 1990, 1996a, b). Opisane zosta³y tak¿e na terenach arkuszy Stoczek £ukowski (Baraniecka, Gadomska, 2001, 2003) i ¯elechów (¯arski, 2001). Na obszarze arkusza Okrzeja badaniami palinologicznymi udokumentowane zosta³y nowe stanowiska interglacja³ów: ferdynandowskiego w Budziskach (otw. 54) i Kosiorkach (otw. 12); mazowieckiego w Gózdzie (otw. 29), Woli Okrzejskiej (punkt dok. 38) i Kasyldowie (punkt dok. 5); oraz eemskiego w Woli Okrzejskiej (punkt dok. 25) i Szczepañcu (punkt dok. 32).

a. Plejstocen Plejstocen dolny

Utwory preglacjalne stanowi¹ najstarsze ogniwo plejstocenu. S¹ to osady sto¿ków nap³ywowych rzek p³yn¹cych z po³udnia, po³udniowego zachodu i po³udniowego wschodu Polski (Lewiñski, 1929). Profilami reperowymi dla stratygrafii utworów tego wieku s¹ stanowiska w Ponurzycy (Bara- niecka, 1975) i Ró¿cach (Baraniecka, 1991). Omawiane osady zosta³y przedstawione na arkuszach s¹siednich (¯arski, 1991, 1993, 1996a, b, 2000, 2001; Sarnacka, 1988, 1990; Baraniecka, Gadomska, 2001, 2003) oraz w pracy Makowskiej (1976). Nale¿¹ (w nieformalnym podziale preglacja³u) do tzw. poziomu kozienickiego (Kosmowska-Ceranowicz, 1966) i deponowane by³y w po³o¿eniu wysoczy- znowym, w cyklach erozyjno-akumulacyjnych. Na obszarze arkusza Okrzeja utwory preglacjalne reprezentowane s¹ przez osady rzeczne facji korytowej: piaski, ¿wiry; oraz pozakorytowej: mu³ki i i³y. Nawiercono je w dwóch otworach kartograficznych: w Kosiorkach (otw. 12) i Grabowie Ryckim (otw. 44). Rozpoznane zosta³y ponadto w wierceniach archiwalnych w Laskach (otw. 6) i Anielinie (otw. 15), w których przewa¿aj¹ warstwowane szare mu³ki i piaski py³owate facji powodziowej. (Z powodu niedostatecznych opisów utworów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a w kartach otworów archiwalnych, nie zawsze istnieje mo¿liwoœæ rozpoznania osadów preglacjalnych). Mi¹¿szoœæ badanych utworów waha siê od oko³o 5–6 m w Grabowie Ryckim i Kosiorkach do oko³o 17–34 m w Anielinie i Laskach. Pokrywa osadów preglacjalnych jest bardzo nieci¹g³a. Ich strop po³o¿ony jest na wysokoœci oko³o 120–134 m n.p.m., jedynie w Laskach (otw. 6) wznosi siê oko³o 152 m n.p.m. Ró¿nice te spowodowane s¹ procesami erozyjnymi zachodz¹cymi w plejstocenie. W Grabowie Ryckim (otw. 44) rozpoznano oko³o 5-metrowy poziom piasków ze ¿wirami facji korytowej. Wœród ¿wirów przewa¿aj¹ kwarc i ska³y krzemionkowe. W badanej serii wystêpuj¹ tak¿e charakterystyczne porwaki mu³ków ilastych. Opisywane utwory preglacjalne charakteryzuj¹ siê œred-

20 nim wysortowaniem, a ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone. Zawartoœæ wêglanu wapnia jest znikoma i wynosi 1,2–1,6%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ minera³y odporne na wietrzenie: turmaliny — 29,3%, staurolit — oko³o 12%, dysten — oko³o 9%. Uwagê zwraca wysoka zawartoœæ amfiboli — oko³o 10%, które w takiej iloœci nie s¹ spotykane w osadach preglacjalnych. W Kosiorkach (otw. 12) do osadów preglacjalnych zaliczono oko³o 6-metrowy poziom piasków drobnoziarnistych z wk³adkami mu³ków. W stropie i sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste i ¿wiry. Utwory te reprezentuj¹ facje korytowe i miejscami pozakorytowe. Wysortowanie osadów jest s³abe i œrednie. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone (R = 1,34–1,42). Sk³ad minera³ów ciê¿kich jest podobny do oznaczonego w wierceniu w Grabowie Ryckim. Przewa¿aj¹ minera³y odporne na wietrzenie, takie jak: turmaliny, staurolit i dysten.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich s¹ powszechne na badanym terenie. Reprezentuj¹ zlodowacenia: Nidy, Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi); oraz interglacja³ ferdynandowski, rozdzielaj¹cy zlodowace- niaSanu1iWilgi.

Zlodowacenie Nidy

Na obszarze arkusza Okrzeja utwory zlodowacenia Nidy reprezentowane s¹ przez: piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, mu³ki zastoiskowe oraz gliny zwa³owe. Rozpoznano je w wierceniu kartograficznym w Gózdzie (otw. 29) oraz w otworach archiwalnych w: Hucie D¹browie (otw. 4), Podosiu (otw. 1) i Krzywdzie (otw. 26). Strop omawianych osadów kszta³tuje siê na wysokoœci od oko³o 120 m n.p.m. w Krzywdzie (otw. 26) do oko³o 145 m n.p.m. w Gózdzie (otw. 26). Mi¹¿szoœci osadów tego wieku wynosz¹ kilka–kilkanaœcie metrów. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe omi¹¿szoœci 1,2 m zosta³y wyró¿nione w Hucie D¹browie (otw. 4). Ich po³o¿enie przedstawiono na przekroju geologicznym A–B. Mu³ki zastoiskowe o mi¹¿szoœci oko³o 3 m nawiercono w otworze archiwalnym w Krzywdzie (otw. 26). Znajduj¹ siê one pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Nidy. Najwa¿niejszy poziom litostratygraficzny zlodowacenia Nidy na badanym terenie stanowi¹ gliny zwa³owe. Tworz¹ one nieci¹g³y horyzont o mi¹¿szoœci od kilku do kilkunastu metrów. Wystêpuj¹ w obni¿eniu pod³o¿a czwartorzêdu w okolicach Podosia i Huty D¹browy oraz pomiêdzy Gózdem a Grabowem Szlacheckim (przekrój geologiczny A–B). Do interpretacji przestrzennej tego poziomu wykorzystano wyniki badañ elektrooporowych (Okrasa, 2000). W wierceniu kartograficznym w Gózdzie (otw. 29) do zlodowacenia Nidy zaliczono 5,5-metrowy poziom szarych glin zwa³owych silnie reaguj¹cych z HCl (13,3% CaCO3). W sp¹gowej czêœci tego

21 poziomu znajduje siê bruk morenowy z³o¿ony ze ska³ skandynawskich. Poni¿ej glin zwa³owych wy- stêpuj¹ osady miocenu górnego, a powy¿ej utwory zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), na których zalegaj¹ udokumentowane palinologicznie jeziorne utwory interglacja³u mazowieckiego (Krupiñski, 2001). Analizê petrograficzn¹ glin zwa³owych przeprowadzono na czterech próbkach pobranych z g³êbokoœci 26,1–30,3 m (Jankowska, 2002) (Prezentowane wyniki s¹ œredni¹ z trzech próbek. Prób- ka z g³êbokoœci 26,1 m zosta³a odrzucona ze wzglêdu na odmienny sk³ad petrograficzny). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (oko³o 48%) dominuj¹ nad amfibolami (oko³o 26%) z domieszk¹ turmali- nów (oko³o 4%). Najwiêkszy udzia³ wœród ¿wirów maj¹ wapienie paleozoiczne — 43,9%. Ska³y krystaliczne stanowi¹ 31,5%, a dolomity — 9,6%. Ska³y lokalne reprezentowane s¹ przez mu³owce paleogenu (4,2%), wapienie lokalne i mu³owce neogenu (po oko³o 2%). Gliny te charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wspó³czynnikami petrograficznymi1 O/K = 1,57; K/W = 0,66; A/B = 1,45. Wartoœci te s¹ charakterystyczne dla osadów zlodowacenia Nidy badanego rejonu, odpowiadaj¹ litotypowi N wy- ró¿nionemu przez Rzechowskiego (1977) oraz koreluj¹ siê ze wspó³czynnikami otrzymanymi przez Lisickiego (1997, 2003), a tak¿e przez ¯arskiego (2002). Bardzo podobne wartoœci wspó³czynników petrograficznych uzyskano tak¿e dla glin zwa³owych rozpoznanych w profilu otworu kartograficznego w Wylezinie na obszarze arkusza ¯elechów: O/K = 1,60; K/W = 0,70; A/B = 1,24 (¯arski, 2001). Badane gliny charakteryzuj¹ siê wysok¹ wapnistoœci¹ (13,3%). Z g³êbokoœci 28,5–28,6 m pobrano próbkê w celu oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹. Otrzymano wynik: 695 ±188 ka BP (Lub-3837; Kusiak, 2002). Podobny wiek osadów piaszczysto-py³owatych zlodowacenia Nidy uzyskano w profilu Ferdynandów, znajduj¹cym siê na obszarze arkusza Baranów (Rzechowski, 1990, 1996a). Na badanym terenie nie zosta³y wyró¿nione utwory interglacja³u ma³opolskiego. Piaski rzeczne tego wieku rozpoznano na obszarze arkusza ¯elechów (¯arski, 2001) i w profilu Ferdynandów (Rze- chowski, 1990, 1996a).

Zlodowacenie Sanu 1

Stadia³ dolny

Stadia³ dolny zlodowacenia Sanu 1 na terenie arkusza Okrzeja jest reprezentowany przez gliny zwa³owe oraz utwory: wodnolodowcowe, zastoiskowe i rzeczno-peryglacjalne. Mi¹¿szoœæ tego kompleksu dochodzi miejscami do oko³o 45 m (w Hucie D¹browie — otw. 3).

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

22 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) rozpoznano w Podosiu (otw. 1), Hucie D¹browie (otw.3i4)iGrabowie Ryckim (przekrój geologiczny A–B). Przewiercono je w otworze kartograficznym w Budziskach (otw. 54; tabl. III). Wyró¿nione zosta³y tak¿e w wierceniach archiwalnych w: Anielinie (otw. 15), Wielgolasie (otw. 7), Zawitale (otw. 46), Konorzatce (otw. 41) i Krzyw- dzie (otw. 26). Strop omawianych osadów znajduje siê przeciêtnie na wysokoœci oko³o 130–135 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ utworów wodnolodowcowych w okolicach Huty D¹browy przekracza 20,0 m. W pozosta³ych miejscach waha siê od kilku do kilkunastu metrów. Jedynie w Dwórcu Zawitale (otw. 45) wyró¿niono oko³o 31-metrow¹ seriê osadów piaszczysto-¿wirowych tego wieku. W wierceniu kartograficznym w Budziskach (otw. 54) do zlodowacenia Sanu 1 zaliczono 6,4-metrowy poziom piasków drobno- i œrednioziarnistych, zalegaj¹cy na osadach miocenu œrodko- wego. Wysortowanie piasków jest œrednie. Ziarna kwarcu s¹ doœæ dobrze obtoczone (R = 0,45–0,62). Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi oko³o 5%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹: granaty (oko³o 24%), epidot (oko³o 17%) oraz staurolit i amfibole (oko³o 9%) (Jankowska, 2002). Wszystko to wskazuje na doœæ daleki transport omawianych osadów sprzed czo³a l¹dolodu. Nie mo¿na te¿ wyklu- czyæ ich rzeczno-peryglacjalnego pochodzenia. Opornoœæ badanych piasków wynosi 175 Wm. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe, wystêpuj¹ce w Podosiu (otw. 1) oraz w okolicach Gózda i Grabowa Ryckiego (otw. 43), przedstawiono na przekroju geologicznym A–B. Utwory te wyró¿nione zosta³y ponadto w wierceniach archiwalnych w Krzywdzie (otw. 26) i Dwórcu Zawita- le (otw. 45). Tworzy³y siê one w niedu¿ych zastoiskach, nieprzekraczaj¹cych 1,0 km szerokoœci. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów wynosi kilka metrów. Ich strop wznosi siê zwykle ponad 130,0 m n.p.m. Osady te wystêpuj¹ zazwyczaj pod glinami zwa³owymi stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 na obszarze arkusza zosta³y wy- ró¿nione w 18 wierceniach, w tym w czterech otworach kartograficznych (otw.: 12, 16, 44 i 54). Ich przeciêtna mi¹¿szoœæ mieœci siê w przedziale kilku–kilkunastu metrów. Maksymalne mi¹¿szoœci glin zwa³owych tego wieku stwierdzono w wierceniach w Krzywdzie — 22,0 (otw. 22) i 20,0 m (otw. 20), oraz w Hucie D¹browie — oko³o 21 m (otw. 3). Strop omawianych osadów kszta³tuje siê na wysokoœci od oko³o 125–132 m n.p.m. (otw. 45 — Dwórzec Zawita³a) do oko³o 161 m n.p.m. (otw. 16 — Feliksin). W wierceniu kartograficznym w Feliksinie (otw. 16) oko³o 2-metrowy poziom glin zwa³owych, po³o¿ony bezpoœrednio na mu³kach miocenu œrodkowego, zaliczono do stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Powy¿ej niego znajduje siê 50-centymetrowa warstwa mu³ków zastoiskowych. Analizê petrograficzn¹ omawianych glin przeprowadzono na podstawie dwóch próbek. Zawartoœæ ska³ krysta- licznych jest w nich dwukrotnie wiêksza ni¿ wapieni paleozoicznych. Uwagê zwraca tak¿e wysoki udzia³ mu³owców lokalnych — 7,4%. Badane gliny charakteryzuj¹ nastêpuj¹ce wspó³czynniki petrograficzne: O/K = 0,56; K/W = 1,80; A/B = 0,55. S¹ one zgodne ze wspó³czynnikami okreœlaj¹cymi III

23 wyró¿niony przez Rzechowskiego (1977) litotyp glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich Polski Centralnej. Podobne wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 (stadia³ dolny) stwierdzono w stratotypowym profilu w Ferdynandowie: O/K = 0,44; K/W = 2,78; A/B = 0,33 (Rzechowski, 1990). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich badanych osadów zaznacza siê przewaga granatów (44,1%) nad amfibolami (23,5%). Gliny zwa³owe w Feliksinie charakteryzuj¹ siê 6,6-procentow¹ zawartoœci¹ wêglanu wapnia. W wierceniu kartograficznym w Kosiorkach (otw. 12; tabl. III, IV) przewiercono 4,1-metrowy poziom glin zwa³owych, zaliczony do stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1, powy¿ej którego rozpoznano utwory zastoiskowe i rzeczno-peryglacjalne tego samego wieku oraz udokumentowane palinologicznie osady interglacja³u ferdynandowskiego (Krupiñski, 2002a). Wspó³czynniki petrograficzne badanych glin charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wartoœciami: O/K = 0,63; K/W = 2,21; A/B = 0,51. S¹ one podobne do otrzymanych dla glin zwa³owych w profilu Feliksin-1 (otw. 16) i stratotypowym profilu Ferdynandów (Rzechowski, 1996a, b). Wœród ¿wirów uzyskanych z omawianych glin ska³y krystaliczne (54,6%) przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (27,6%), przy niewielkim udziale dolomitów (oko³o 2%). Mu³owce lokalne stanowi¹ oko³o 3%, a wapienie lokalne — oko³o 4%. Za- wartoœæ wêglanu wapnia w opisywanych utworach jest zmienna, waha siê od oko³o 5 do oko³o 12%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich, podobnie jak w profilu w Feliksinie, zaznacza siê przewaga granatów (24,0%) nad amfibolami (16,1%). Uwagê zwraca ponadto wysoka zawartoœæ epidotu — 13,5%, tur- malinów — 10,3% i staurolitu — 7,6%. W wierceniu kartograficznym w Budziskach (otw. 54; tabl. III) stwierdzono 9,3-metrowy poziom glin zwa³owych, który zosta³ zaliczony do stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Powy¿ej niego, podobnie jak w profilu Kosiorki-4, znajduj¹ siê piaski i mu³ki rzeczno-peryglacjalne tego samego wieku oraz udokumentowane badaniami palinologicznymi osady jeziorne interglacja³u ferdynandowskiego. Podobna sytuacja zosta³a stwierdzona w profilu w Ferdynandowie, który znajduje siê oko³o 0,5 km na po³udnie od wiercenia kartograficznego w Budziskach. Analizê petrograficzn¹ ¿wirów frakcji 5–10 mm, wyp³ukanych z opisywanych glin zwa³owych, wykonano na podstawie dziewiêciu próbek (Jankowska, 2002). Próbka pobrana ze stropu glin wykaza³a cechy zwietrzenia. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów, podobnie jak w poprzednich wierceniach, ska³y krystaliczne (41,5%) przewa- ¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (20,5%), przy 10,5-procentowym udziale dolomitów. Ska³y lokalne reprezentowane s¹ g³ównie przez mu³owce (8,4%) i wapienie lokalne (oko³o 4%). Wysoka za- wartoœæ mu³owców lokalnych jest charakterystyczna dla starszych glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych badanych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K = 0,89; K/W = 1,40; A/B = 0,72. Koreluj¹ siê one z wartoœciami uzyskanymi dla glin zwa³owych wystêpuj¹cych w profilach w Feliksinie (otw. 16) i Kosiorkach (otw. 12) oraz w stratotypowym profilu w Ferdynando-

24 wie (Rzechowski, 1996a, b). Zawartoœæ wêglanu wapnia w glinach zwa³owych w profilu Budziska-5 waha siê od oko³o 1 do oko³o 10%, maleje ku stropowi. Podobnie jak w powy¿ej opisanych wierceniach w sk³adzie minera³ów ciê¿kich badanych glin granaty dominuj¹ nad amfibolami, epidotem i turmalinami. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 na obszarze arkusza Okrzeja cechuje jednorodnoœæ petrograficzna. Wystêpuj¹ pod palinologicznie zbadanymi osadami interglacja³u ferdynandowskiego. Jest to jeden z najwa¿niejszych rejonów, w którym gliny tego wieku zosta³y tak dobrze zbadane. Opory glin zwa³owych tego wieku wahaj¹ siê w przedziale 40–70 Wm (Okrasa, 2000). W Grabowie Ryckim (otw. 43; przekrój geologiczny A–B) w glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 wyró¿niono oko³o 2-metrowej mi¹¿szoœci wk³adkê piasków i ¿wirów wodnolodowcowych (œródglinowych). M³odsze osady zastoiskowe stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 zosta³y stwierdzone w wierceniu kartograficznym w Kosiorkach (otw. 12). W oparciu o wyniki badañ elektrooporowych (Okrasa, 2000) wyinterpretowano zasiêg wystêpowania piasków i mu³ków zastoiskowych a¿ do Krzywdy (tabl. III). Mi¹¿szoœæ serii zastoiskowej w otworze w Kosiorkach wynosi 7,6 m, a jej strop znajduje siê na wysokoœci 134,7 m n.p.m. Osady te zosta³y poddane badaniom litologicznym. S¹ one s³abo wysortowane. Zawartoœæ wêglanu wapnia dochodzi do 2,5%. Sk³ad minera³ów ciê¿kich przedstawia siê nastêpuj¹co: granaty — 15,8%, amfibole — 14,9%, epidot — 17,4%, turmaliny — 12,0%, biotyt — 9,7%, chloryty — 6,0%. Sugeruje on œrodowisko zbiornikowe. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne). Do zlodowacenia Sanu 1 (stadia³u dolnego) zaliczono serie piaszczysto-¿wirowe nawiercone w archiwalnych wierceniach w Gu³owie (otw. 34) i Woli Gu³owskiej (otw. 39 i 40) (tabl. III). Tworz¹ one doœæ rozleg³y poziom o szerokoœci kilku kilometrów. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów waha siê od oko³o9mwWoliGu³owskiej (otw. 39) do oko³o 30 m w Gu³owie (otw. 34). Erozyjna dzia³alnoœæ wód wycofuj¹cego siê l¹dolodu przyczyni³a siê do zniszczenia znacznej czêœci glin zwa³owych. Strop utworów wodnolodowcowych wznosi siê na wysokoœci oko³o 135–140 m n.p.m. Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne zosta³y udokumentowane w wierceniach kartograficznych w Kosiorkach (otw. 12) i Budziskach (otw. 54) (tabl. III). Ponadto do utworów tych zaliczono serie piaszczysto-mu³kowe rozpoznane w archiwalnych wierceniach w Bu- dziskach (otw. 50–53; tabl. III) i Konorzatce (otw. 41). Strop osadów rzeczno-peryglacjalnych znajduje siê na wysokoœci od oko³o 116 (otw. 41) do 143,0 m n.p.m. (otw. 12). Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku do oko³o 25 m (otw. 53 — Budziska). W wierceniach kartograficznych utwory rzeczno-peryglacjalne wystêpuj¹ pod przykryciem jeziornych osadów interglacja³u ferdynandowskiego, udokumentowanych badaniami palinologicznymi.

25 W Kosiorkach (otw. 12) do zlodowacenia Sanu 1 (stadia³u dolnego) zaliczono oko³o 8-metrow¹ seriê warstwowanych horyzontalnie osadów piaszczysto-¿wirowo-mu³kowych. Wystêpuj¹ one w cha- rakterystycznych dla utworów rzecznych cyklach sedymentacyjnych. Cykle te zaczynaj¹ siê osadami ¿wirowymi w sp¹gu, nastêpnie przechodz¹ w piaski ró¿noziarniste i drobnoziarniste w stropie. Koñcz¹ siê mu³kami. Miejscami wystêpuj¹ domieszki piasków humusowych. Badane utwory pozbawione s¹ wêglanu wapnia. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone (wartoœæ wskaŸnika R wynosi ponad 1,00). Wysortowanie osadów jest œrednie i s³abe. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (ponad 30,0%) przewa¿aj¹ nad amfibolami (oko³o 13%). Zauwa¿alna jest doœæ wysoka zawartoœæ epidotu (oko³o 12%), co wskazuje na krótki czas transportu. Udzia³ turmalinów wynosi oko³o 8%. Z mu³ków, z g³êbokoœci 27,7–27,9 m, pobrano próbkê w celu oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹. Otrzymano wynik: 834 ±174 ka BP (Lub-3840; Kusiak, 2002), wskazuj¹cy na wiek osadów starszy ni¿ przyjmuje siê powszechnie dla stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. W wierceniu w Budziskach stwierdzono oko³o 6-metrow¹ seriê rzeczno-peryglacjalnych osa- dów piaszczystych (piaski drobnoziarniste i py³owate), które zaliczono do stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Utwory te s¹ warstwowane horyzontalnie i skoœnie. Piaski py³owate laminowane s¹ cienkimi warstewkami mu³ków. Na g³êbokoœci oko³o 32 i 35 m osady te s¹ zaburzone, byæ mo¿e wskutek kompakcji. W stropie serii wystêpuj¹ smugi humusowe. Badane osady charakteryzuj¹ siê œrednim wysortowaniem i znikom¹ zawartoœci¹ wêglanu wapnia (0,7–0,9%). Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone (R = 0,85–1,44), co wskazuje na krótki transport. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zaznacza siê przewaga granatów (oko³o 23–30%) nad amfibolami (oko³o 13–16%). Epidot stanowi oko³o 12%, a turmaliny –– oko³o 11%. Udzia³ minera³ów ³yszczykowych w mu³kach wynosi 18,9%. Taki sk³ad minera³ów ciê¿kich wskazuje na œrodowisko akumulowanych osadów — rzeczne, w warunkach pery- lacjalnych, z krótk¹ drog¹ transportu.

Interglacja³ ferdynandowski

Interglacja³ ferdynandowski na obszarze arkusza Okrzeja reprezentowany jest przez piaski i mu³ki rzeczne oraz torfy, gytie, ³upki bitumiczne, mu³ki i piaski jeziorne. Piaski i mu³ki rzeczne zosta³y wyró¿nione w oœmiu wierceniach archiwalnych w: Woli Gu³owskiej (otw. 39 i 40; tabl. III), Budziskach (otw. 50–53; tabl. III), ¯urawcu (otw. 48) i W³adys³awowie (otw. 55). Zwykle wystêpuj¹ nad osadami zlodowacenia Sanu 1, a pod utworami zlodowacenia Sanu 2. W Budziskach kontaktuj¹ siê z osadami jeziornymi tego samego wieku, zdeponowanymi prawdopodobnie w odciêtym starorzeczu. Utwory rzeczne interglacja³u ferdynandowskiego wykszta³cone s¹ przewa¿nie w postaci warstwowanych poziomo piasków drobnoziarnistych, z przewarstwieniami mu³ków. Mi¹¿szoœæ rzecznych serii piaszczysto-mu³kowych wynosi przewa¿nie kilkanaœcie metrów, a ich strop po³o¿ony jest na wysokoœci oko³o 150 m n.p.m.

26 Torfy, gytie, ³upki bitumiczne, mu³ki i piaski jeziorne. Jeziorne osady interglacja³u ferdynandowskiego zosta³y udokumentowane w wierceniach kartograficznych w Kosior- kach (otw. 12) i Budziskach (otw. 54). Wiercenie w Kosiorkach (otw. 12) zosta³o zlokalizowane w miejscu gospodarskiego otworu studziennego, w którym natrafiono na osady organiczne (Krupiñski, 1993). Na podstawie analizy py³kowej jednej próbki Krupiñski zasugerowa³ ferdynandowski wiek omawianych utworów. Badania palinologiczne wykonane na 33 próbkach pobranych z wiercenia kartograficznego Kosiorki-4 jednoznacznie okreœli³y ferdynandowsk¹ sukcesjê roœlinn¹ analizowanych utworów (Krupiñski, 2002a). Seria jeziorna w Kosiorkach osi¹ga blisko 5,0 m mi¹¿szoœci, a jej strop po³o¿ony jest na wyso- koœci oko³o 147 m n.p.m. Omawiane utwory zosta³y nawiercone na g³êbokoœci 22,8–27,3 m. Ponad nimi znajduje siê poziom glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), poni¿ej wystêpuj¹ osady rzeczno-peryglacjalne zlodowacenia Sanu 1. Seriê jeziorn¹ rozpoczynaj¹ szare mu³ki i piaski, przechodz¹ce w gytie i ³upki bitumiczne, nad którymi znajduj¹ siê torfy. W czêœci stropowej torfów wystê- puj¹ przewarstwienia mu³ków i piasków humusowych. W badanych osadach zosta³o wyró¿nionych 11 zespo³ów py³kowych (Krupiñski, 2002a). Dwa dolne zespo³y charakteryzuj¹ zbiorowiska roœlinne o charakterze tundrowo-zielnym i tundrowo-leœnym, reprezentowane przez takie gatunki drzew jak: modrzew, brzoza i sosna. Mo¿na je ³¹czyæ z póŸnym glacja³em. W trzecim zespole py³kowym, Pinus–Betula, pojawi³y siê ziarna py³ku œwiadcz¹ce o dominacji lasów sosnowych z brzoz¹. Rozpoznano tak¿e ziarna py³ku dêbu, wi¹zu i olszy. Czwarty poziom, Pinus–(Quercus–Ulmus), charakteryzuje dominuj¹ce lasy sosnowe z mniejszym udzia³em brzozy. Wzros³o wówczas znaczenie dêbu, wi¹zu i olszy. Pojawi³ siê jesion. Ziarna py³ku wystêpuj¹ce w poziomie pi¹tym, Pinus–Betula i Pinus–(Quercus–Ulmus), odzwierciedlaj¹ zwarte lasy sosnowe z brzoz¹, przechodz¹ce w lasy mieszane z sosn¹, dêbem, wi¹zem i olsz¹. Pojawi³y siê leszczyna i lipa. W poziomach szóstym i siódmym, Quercus–Ulmus–(Corylus–Alnus) i Corylus (Quercus–Ulmus), udokumentowano lasy mieszane z du¿ym udzia³em dêbu, wi¹zu, olszy, a tak¿e leszczyny. Poziomy te reprezentuj¹ optimum klimatyczne interglacja³u. W poziomie ósmym, Abies–Picea–Alnus, oznaczono ziarna py³ku œwiadcz¹ce o dominacji lasów jod³owo-œwierkowych i sosnowych z olsz¹, leszczyn¹ i lip¹. Poziomy od dziewi¹tego do 11 charakteryzuj¹ dominuj¹ce lasy sosnowe i luŸne zbiorowiska sosny i brzozy. Uwagê zwraca wzrost znaczenia roœlin zielnych. Œwiadczy to o du¿ym och³odzeniu klimatu. W sukcesji roœlinnej z Kosiorek nie wystêpuje tzw. drugie optimum klimatyczne, w którym grab i olsza osi¹gaj¹ swoje maksima. Podobn¹ sytuacjê zobserwowano w profilu Stanis³awice (Jan- czyk-Kopikowa, ¯arski, 1995) na obszarze arkusza Kozienice. Na piêciu próbkach biogenicznych utworów jeziornych rozpoznanych w Kosiorkach wykonano oznaczenia zawartoœci czêœci organicznych, metod¹ pra¿enia osadu w temperaturze 700ºC (Jankow-

27 ska, 2002). Zawartoœæ czêœci organicznych w badanych próbkach zawiera siê w przedziale oko³o 15–92%, co wskazuje na ró¿ny stopieñ organicznego przetworzenia omawianych osadów. Mi¹¿szoœæ serii jeziornej rozpoznanej w Budziskach (otw. 54) wynosi 5,0 m. Omawiane utwory wystêpuj¹ na g³êbokoœci 25,0–30,0 m, a ich strop po³o¿ony jest na wysokoœci 142,0 m n.p.m. Seriê rozpoczynaj¹ piaski humusowe o mi¹¿szoœci 3,0 m, przechodz¹ce w mu³ki i torfy. S¹ one bezwapniste. Poni¿ej badanych osadów wystêpuj¹ piaski i mu³ki rzeczno-peryglacjalne zaliczone do zlodowacenia Sanu 1, a powy¿ej — piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Odry (tabl. III). Utwory zlodowacenia Sanu 2 zosta³y zerodowane. Badania palinologiczne 24 próbek pobranych w Budziskach wykona³ Krupiñski (2002b). Anali- zy py³kowe zosta³y rozszerzone o osady piaszczyste le¿¹ce poni¿ej piasków humusowych. Niestety nie ukoñczono ich jeszcze. Nie mo¿na w zwi¹zku z tym wykluczyæ przesuniêcia dolnej granicy wystê- powania osadów interglacjalnych. Wykonane badania pozwoli³y wyró¿niæ dwie jednostki palino- stratygraficzne ciep³e, o charakterze interglacjalnym, i rozdzielaj¹c¹ je jednostkê zimn¹. Taka sukcesja jest charakterystyczna dla interglacja³u ferdynandowskego. Najni¿szy poziom py³kowy, Cory- lus–Quercus–Ulmus, obejmuje osady wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 28,6–30,0 m. Na obszarze opracowania panowa³y w tym czasie mieszane lasy liœciaste — leszczynowo-dêbowo-wi¹zowe z ma³ym udzia³em sosny, jesionu, a tak¿e lipy. Na terenach podmok³ych dominowa³a olsza. By³ to okres optimum klimatycznego. Nastêpne dwa poziomy py³kowe, Abies–Quercus–Corylus i Abies–Picea (Taxus), dokumentuj¹ panowanie lasów mieszanych — jod³owych z udzia³em dêbu, cisa i leszczyny, a póŸniej jod³owo-œwierkowych z dêbem, leszczyn¹, lip¹, cisem i sosn¹. Sk³ad gatunkowy lasów odzwierciedla w dalszym ci¹gu klimat ciep³y, nieco jednak wilgotniejszy. Kolejne dwa poziomy py³kowe, Pinus (Pi- cea–Betula) i Pinus (g³êbokoœæ 26,6–27,4 m), charakteryzuj¹ zwarte bory sosnowe z brzoz¹ i domieszk¹ drzew ciep³olubnych: cisa, dêbu, wi¹zu i leszczyny; sugeruj¹c znaczne och³odzenie. Poziom py³kowy Pinus–Betula–(NAP) reprezentuje luŸne zbiorowiska sosnowo-brzozowe. Panowa³ w tym czasie klimat ch³odny. Podobne warunki klimatyczne mia³y miejsce w czasie depozycji osadów reprezentuj¹cych dwa nastêpne poziomy py³kowe: Betula–Pinus i Pinus–Betula–(NAP–Artemisia). Kolej- ny poziom py³kowy Pinus–(Quercus) odzwierciedla wystêpowanie zwartych borów mieszanych — sosnowych z udzia³em dêbu, brzozy, leszczyny i grabu. Pojawi³y siê lipa i olsza. Taki sk³ad gatunkowy lasu wskazuje na ciep³y klimat charakterystyczny dla okresów interglacjalnych. Poziom Pinus–(Car- pinus–NAP) (g³êbokoœæ 25,5–25,6 m) reprezentuje lasy mieszane — sosnowe z grabem, leszczyn¹, dêbem, wi¹zem i olsz¹; odzwierciedla tak¿e panuj¹cy w tym czasie ciep³y klimat. Oziêbienie, prawdopodobnie o charakterze glacjalnym, znalaz³o odbicie w sk³adzie gatunkowym roœlin, których ziarna py³ku udokumentowano w najwy¿szym poziomie py³kowym: Pinus–Betula–NAP (g³êbokoœæ 25,1–25,3 m). Badany teren porasta³y w tym czasie luŸne zbiorowiska sosnowo-brzozowe.

28 Osady biogeniczne wystêpuj¹ce w Budziskach (otw. 54) zosta³y poddane analizom litologicznym (Jankowska, 2002). Piaski humusowe charakteryzuj¹ siê s³abym obtoczeniem ziarn kwarcu (R = 1,39–1,53). W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej granaty (27,6%) dominuj¹ nad epidotem (17,3%), amfibolami (13,5%) i turmalinami (11,4 %). Udzia³ ³yszczyków wynosi 13,5%. Taki sk³ad minera³ów ciê¿kich potwierdza zbiornikowo-rzeczn¹ genezê osadów. Na próbce pobranej z g³êbokoœci 25,6–25,7 m wykonano oznaczenie zawartoœci czêœci organicznych. Wynosi ona 83,4% i wskazuje na bardzo du¿y stopieñ przetworzenia materii organicznej. Utwory jeziorne interglacja³u ferdynandowskiego zosta³y odkryte i zbadane w wierceniach w Ferdynandowie (Janczyk-Kopikowa, 1975, 1991; Rzechowski, 1996a) i £ukowie (Rühle, 1969) na obszarach s¹siednich arkuszy Baranów i £uków.

Zlodowacenie Sanu 2

Na terenie arkusza Okrzeja osady zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), reprezentowane przez piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, i³y, mu³ki i piaski zastoiskowe oraz gliny zwa³owe, s¹ szeroko rozpo- wszechnione (przekrój geologiczny A–B, tabl. III). Zosta³y stwierdzone w wiêkszoœci wierceñ archiwalnych, a tak¿e w otworach kartograficznych: Kosiorki-4 (otw. 12), Gózd-2 (otw. 29) i Grabów Rycki-3 (otw. 44). Miêdzy Podosiem a Gózdem utwory tego wieku wystêpuj¹ bezpoœrednio pod piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi zlodowacenia Warty. Osady wodnolodowcowe i zastoiskowe zosta³y zakwalifikowane jako dolne, gdy wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi, oraz jako œródglinowe, kiedy tworz¹ wk³adki w obrêbie poziomu gliniastego. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) zosta³y stwierdzone w kilku archiwalnych otworach. Wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B rozpoznano je w wierceniu w Podosiu (otw. 1) oraz w okolicach Gózda. Mi¹¿szoœæ badanych osadów w Podosiu wynosi oko³o 9 m, znajduj¹ siê one pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Wilgi. Wystêpowanie utworów zastoiskowych ko³o Gózda stwierdzono interpretuj¹c przekrój geoelektryczny. Opornoœæ mu³ków wynosi oko³o 30 Wm i jest znacznie ni¿sza od opornoœci otaczaj¹cych je osadów. Na linii przekroju geologicznego C–D (tabl. III) do zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zaliczono oko³o 3-metrowy poziom mu³ków zastoiskowych przewiercony w Gu³owie (otw. 34). Na obszarze opracowania osady zastoiskowe, o kilkumetrowej mi¹¿szoœci, zosta³y ponadto stwierdzone w Krzywdzie (otw. 18 i 19), Horodzie¿ce (otw. 28) i Anielinie (otw. 15). Mi¹¿szoœæ anaglacjalnych piasków i ¿wirów wodnolodowcowych wynosi naj- czêœciej od kilku do kilkunastu metrów, a ich strop po³o¿ony jest przewa¿nie powy¿ej 150,0 m n.p.m. We wschodniej czêœci badanego obszaru, pomiêdzy Krzywd¹ a Wol¹ Gu³owsk¹ (tabl. III), tworz¹ one zwarty poziom wystêpuj¹cy pod glinami zwa³owymi. W zachodniej czêœci terenu arkusza (przekrój geologiczny A–B) piaski i ¿wiry wodnolodowcowe tego wieku wype³niaj¹ niedu¿e wciêcia erozyjne.

29 Ich wystêpowanie okreœlone zosta³o na podstawie badañ elektrooporowych (Okrasa, 2000) wykonanych wzd³u¿ linii g³ównego przekroju geologicznego. W wierceniu w Gózdzie (otw. 29) do zlodowacenia Wilgi zaliczono 1,7-metrow¹ warstwê pia- sków wodnolodowcowych nawiercon¹ na g³êbokoœci 24,4–26,1 m. Utwory te znajduj¹ siê pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Nidy a glinami zwa³owymi zlodowacenia Wilgi. Cechuj¹ siê s³abym wysortowaniem i zawartoœci¹ wêglanu wapnia rzêdu 6,6%. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone (R = 0,90). Z g³êbokoœci oko³o 25 m pobrano próbkê do analizy minera³ów ciê¿kich. W ich sk³adzie dominuj¹ granaty — oko³o 66%, przy du¿ym udziale amfiboli — 17,3%. Taki sk³ad minera³ów ciê¿kich sugeruje daleki transport akumulowanych osadów. W Grabowie Ryckim (otw. 44) piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zaliczone do zlodowacenia Sanu 2 znajduj¹ siê na g³êbokoœci oko³o 32–34 m. Le¿¹ na rezyduach glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1, pod osadami piaszczystymi zlodowacenia Odry. Wœród minera³ów ciê¿kich zdecydowanie dominuj¹ amfibole — oko³o 57%. Udzia³ granatów wynosi oko³o 18%. Taki sk³ad minera³ów ciê¿kich sugeruje œrodowisko wód lodowcowych i bliski transport osadów. Ziarna kwarcu s¹ praktycznie nie- obtoczone. Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi oko³o 11%, a wysortowanie osadów jest s³abe. Najwa¿niejszy poziom litostratygraficzny zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi), s³u¿¹cy do korelacji, tworz¹ gliny zwa³owe. Nabadanym terenie, dziêki licznym udokumentowanym stanowiskom interglacja³ów ferdynandowskiego i mazowieckiego, pozycja stratygraficzna utworów zlodowacenia Wilgi, w tym glin zwa³owych, jest okreœlona jednoznacznie. Osady te wystêpuj¹ nad palinologicznie udokumentowanymi utworami interglacja³u ferdynandowskiego (Kosiorki — otw. 12), a pod jeziornymi osadami interglacja³u mazowieckiego (Gózd — otw. 29, Kasyldów — punkt dok. 5, Wola Okrzejska — punkt dok. 38). Gliny zwa³owe zlodowacenia Wilgi na obszarze arkusza Okrzeja tworz¹ jednolity poziom glacjalny. Ich strop wystêpuje zwykle kilkanaœcie metrów poni¿ej powierzchni terenu, miejscami na g³êbokoœci ponad 20,0 m, i po³o¿ony jest na wysokoœci od oko³o 140 do oko³o 178 m n.p.m. (otw. 3 — Huta D¹browa). Maksymalne mi¹¿szoœci glin zwa³owych, przekraczaj¹ce 20,0 m, zosta³y stwierdzone w Radory¿u (otw. 9 — oko³o 26 m), Krzywdzie (otw. 20 i 24 — oko³o 21 i 20 m; tabl. III) i Hucie D¹browie (otw. 3 — oko³o 20 m; przekrój geologiczny A–B). Mi¹¿szoœci omawianych osadów najczêœciej wynosz¹ od kilku do kilkanastu metrów. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 zosta³y udokumentowane w trzech wierceniach kartograficznych: Kosiorki-4 (otw. 12), Felik- sin-1 (otw. 16) i Gózd-2 (otw. 29). W Kosiorkach do zlodowacenia Sanu 2 zaliczono 1,6-metrowy poziom szarych glin zwa³owych nawiercony na g³êbokoœci 21,2 m. Jego strop znajduje siê na wysokoœci 149,1 m n.p.m. Gliny te po³o¿one s¹ na jeziornych utworach interglacja³u ferdynandowskiego. Ponad nimi znajduj¹ siê osady zastoiskowe zlodowacenia Odry. Sytuacja geologiczna osadów zlodowacenia Sanu 2 rozpoznanych

30 w Kosiorkach jest bardzo podobna do opisanej w stratotypowym profilu w Ferdynandowie (Rzechow- ski, 1996a, b). W sk³adzie petrograficznym ¿wirów frakcji 5–10 mm, wyp³ukanych z glin zwa³owych w Kosiorkach, wapienie paleozoiczne (36,4%) nieznacznie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (32,4%), przy udziale dolomitów paleozoicznych rzêdu 6,4% i du¿ej iloœci mu³owców lokalnych (6,9%). Wspó³czynniki petrograficzne tych glin osi¹gaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K = 1,31; K/W = 0,82; A/B = 1,10. Koreluj¹ siê one wartoœciami wspó³czynników uzyskanymi w profilu Ferdynandów: O/K = 1,44; K/W = 0,82; A/B = 1,05 (Rzechowski, 1990) oraz na obszarze po³udniowego Mazowsza: O/K = 1,31; K/W = 0,86; A/B = 1,03 (¯arski, 2002). Zawartoœæ wêglanu wapnia w badanych osadach wynosi 6,4%. W sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej granaty (30,2%) dominuj¹ nad amfibolami (22,0) i turmalinami (9,8%). W Feliksinie (otw. 16) do zlodowacenia Sanu 2 zaliczono blisko 11-metrowy poziom ciemnoszarych glin zwa³owych nawiercony na g³êbokoœci 17,7–28,6 m. Poni¿ej sp¹gu glin znajduje siê 50-centymetrowa wk³adka osadów zastoiskowych, po³o¿ona na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 (stadia³u dolnego). Powy¿ej omawianych glin zwa³owych wystêpuj¹ osady zastoiskowe zlodowacenia Wilgi oraz oko³o 16-metrowy kompleks utworów wodnolodowcowych zlodowacenia Warty. Poniewa¿ w Woli Okrzejskiej (punkt dok. 38) i Kasyldowie (punkt dok. 5) poni¿ej osadów wodnolodowcowych zlodowacenia Warty stwierdzono palinologicznie udokumentowane utwory interglacja³u mazowieckiego, przyjêto, ¿e gliny zwa³owe w Feliksinie s¹ starsze od interglacja³u mazowieckiego. Wynika to tak¿e z analizy litostratygraficznej przeprowadzonej na przekroju geologicznym A–B. Jankowska (2002) na podstawie analizy sk³adu petrograficznego wyró¿ni³a w badanych glinach zwa³owych z Feliksina dwa poziomy: dolny, znajduj¹cy siê na g³êbokoœci 23,5–28,6 m, i górny — na g³êbokoœci 17,7–23,5 m. Dolny poziom cechuje siê doœæ znaczn¹ przewag¹ wapieni paleozoicznych (43,9%) nad ska³ami krystalicznymi (32,8%), przy udziale dolomitów rzêdu 9,6% i doœæ wysokiej zawartoœci mu³owców lokalnych (5,7%). Wspó³czynniki petrograficzne omawianych glin osi¹gaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K = 1,68; K/W = 0,63; A/B = 1,54; nieco odbiegaj¹ce od uzyskanych w Kosiorkach. Poziom wy¿szy charakteryzuje siê mniejsz¹ przewag¹ wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi, a tak¿e znacznie mniejszym udzia³em mu³owców lokalnych. Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla tego poziomu osi¹gaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K = 1,30; K/W = 0,81; A/B = 1,20; koreluj¹ce siê z uzyskanymi w Kosiorkach i Ferdynandowie. Ró¿nice petrograficzne stwierdzone miêdzy dolnymi i górnymi glinami zwa³owymi mog¹ wynikaæ z dwóch nasuniêæ l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2. Mo¿liwe, ¿e dolna i górna czêœæ l¹dolodu ró¿ni³a siê sk³adem petrograficznym ¿wirów, który znalaz³ odzwierciedlenie w odk³adanych glinach. Na przekroju geologicznym A–B oba poziomy zosta³y zakwalifikowane do jednego, nierozdzielonego. Lisicki (wiadomoœæ ustna) dolny poziom korelowa³ ze zlodowaceniem Wilgi, a górny — ze zlodowaceniem Warty. Zawartoœæ wêglanu wapnia w poziomie

31 dolnym i górnym wynosi nieco ponad 10,0%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich glin dolnych granaty (oko³o 50%) dominuj¹ nad amfibolami (22,5%) i turmalinami (4,7%). Sk³ad minera³ów ciê¿kich w poziomie górnym przedstawia siê podobnie. Mo¿e to œwiadczyæ o tym samym wieku obu poziomów glin. Z g³êbokoœci 22,5–22,6 m, z poziomu górnego glin zwa³owych, pobrano próbkê, na której wykonano oznaczenie wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹, otrzymuj¹c wynik: 540 ±173 ka BP (Lub-3848; Kusiak, 2001). Data ta jest zgodna z wiekiem powszechnie przyjmowanym dla osadów zlodowacenia Sanu 2. Do zlodowacenia Wilgi zaliczono oko³o 5-metrowy poziom glin zwa³owych oraz bruk morenowy o mi¹¿szoœci oko³o 0,7 m, nawiercone w otworze kartograficznym w Gózdzie (otw. 29; przekrój geologiczny A–B). Gliny zwa³owe oddzielone s¹ od bruku 3,5-metrow¹ warstw¹ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Strop glin znajduje siê na g³êbokoœci 19,0 m (152,5 m n.p.m.), a bruku — na g³êbokoœci 14,8 m (156,7 m n.p.m). Na g³êbokoœci 20,0 m w omawianych glinach stwierdzono wk³adkê mu³ków ilastych zastoiskowych i torfów, dziel¹c¹ gliny na dwa poziomy: dolny i górny. Gliny zwa³owe zlodowacenia Wilgi w wierceniu w Gózdzie znajduj¹ siê pod palinologicznie udokumentowanymi osadami interglacja³u mazowieckiego. Badania petrograficzne dolnego poziomu wykonano na podstawie czterech próbek. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów wapienie paleozoiczne (37,9%) dominuj¹ nieznacznie nad ska³ami krystalicznymi (36,7%), przy udziale dolomitów (10,6%) i mu³owców lokalnych (4,8%). Wspó³czynniki petrograficzne osi¹gaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K = 1,35; K/W = 0,79; A/B = 1,25; koreluj¹ce siê z uzyskanymi dla glin tego wieku rozpoznanych w Kosiorkach, Feliksinie i Ferdynandowie. Z górnego poziomu glin zwa³owych (g³êbokoœæ 19,0–20,0 m) do badañ petrograficznych pobrana zosta³a jedna próbka. W sk³adzie petrograficznym ska³y krystaliczne (40,9%) dominuj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (33,3%), przy udziale dolomitów (6,8%). Ska³y lokalne reprezentowane s¹ g³ównie przez wapienie (9,1%) i mu³owce (2,3%). Wspó³czynniki petrograficzne osi¹gaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K = 0,90; K/W = 1,11; A/B = 0,90; odbiegaj¹ce od uzyskanych w Kosiorkach i Feliksinie. Ze wzglêdu na procesy dynamiczne zachodz¹ce na powierzchni osadów (erozja, sp³ywy), próbki pobierane ze stropu warstwy maj¹ czêsto nieco inny sk³ad petrograficzny ni¿ próbki z czêœci œrodkowej. Wapnistoœæ glin, zarówno poziomu dolnego, jak i górnego, przekracza 10,0%. Sk³ad minera³ów ciê¿kich w obu poziomach jest podobny — granaty dominuj¹ nad amfibolami, przy udziale turmalinów. Na próbce glin zwa³owych pobranej z g³êbokoœci 19,6–19,8 m, z poziomu górnego glin, wykonano oznaczenie wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano wynik >900 ka BP (Lub-3836; Kusiak, 2002). Data ta zupe³nie odbiega od wieku powszechnie przyjmowanego dla osa- dów zlodowacenia Wilgi.

32 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œródglinowe), omi¹¿szoœci 3,5 m, rozpoznano w wierceniu Gózd-2 (otw. 29) na g³êbokoœci 15,5–19,0 m. Wystêpuj¹ one w postaci wk³adki w glinach zwa³owych i mog¹ œwiadczyæ o oscylacji czo³a l¹dolodu. Piaski i ¿wiry cechuj¹ siê s³abym i bardzo s³abym wysortowaniem, obtoczenie ziarn kwarcu jest bardzo s³abe (R = 1,46–1,82). Zawar- toœæ wêglanu wapnia wynosi od oko³o 28 do oko³o 42% i jest charakterystyczna dla osadów wodnolodowcowych. Sk³ad minera³ów ciê¿kich nie by³ badany. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (œródglinowe) zosta³y wyró¿nione w Góz- dzie (otw. 27 i 29, punkt dok. 30), gdzie wystêpuj¹ w obrêbie glin zwa³owych zlodowacenia Wilgi. W otworze kartograficznym Gózd-2 (otw. 29; tabl. IV) stwierdzono 0,5-metrow¹ warstwê mu³ków i torfów. Osady te s¹ s³abo wysortowane. Zawartoœæ wêglanu wapnia waha siê od 0,3 do 8,9% w stropie. Na torfach zosta³a wykonana analiza palinologiczna (Krupiñski, 2003). W badanej próbce stwierdzono wystêpowanie ziarn py³ku roœlin trzecio- i czwartorzêdowych, m.in.: sosny, dêbu, wierzby, leszczyny i roœlin zielnych. Takie przemieszanie ziarn py³ku roœlin trzecio- i czwartorzêdowych œwiad- czy o redepozycji materia³u py³kowego, która jest charakterystyczna dla zbiorników zastoiskowych. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (górne), wystêpuj¹ce w stropie glin zwa³owych, powsta³y w niedu¿ych zbiornikach wodnych. Zosta³y udokumentowane w otworach archiwalnych w Hucie D¹browie (otw.4i5)iwwierceniu kartograficznym Feliksin-1 (otw. 16). Ponadto osady zastoiskowe prawdopodobnie wystêpuj¹ ko³o Gózda, gdzie ich obecnoœæ wyinterpretowano na podstawie badañ elektrooporowych (przekrój geologiczny A–B). Maksymalna mi¹¿szoœæ utworów zastoiskowych wynosi oko³o 19 m (otw. 5). Osady te s¹ prawdopodobnie zaburzone glacitektonicznie. W Feliksinie (otw. 16) na g³êbokoœci 16,1–17,7 m nawiercono laminowane mu³ki i piaski zastoiskowe, które zaliczono do zlodowacenia Wilgi. Ponad osadami zastoiskowymi znajduje siê oko³o 16-metrowy kompleks piasków i ¿wirów wodnolodowcowych zlodowacenia Warty. Z g³êbokoœci 16,5–16,7 m pobrano próbkê do oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹. Otrzymana data — 490 ±108 ka BP (Lub-3847; Kusiak 2001) — jest zgodna z wiekiem powszechnie przyjmowanym dla osadów zlodowacenia Wilgi. Wapnistoœæ mu³ków zastoiskowych wynosi 4,6%. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone (R = 1,00).

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Interglacja³ mazowiecki na obszarze arkusza Okrzeja jest reprezentowany przez torfy, gytie, ³upki bitumiczne i mu³ki jeziorne. Ponadto rozpoznan¹ w wierceniu archiwalnym w Gu³owie (otw. 35) oko³o 19-metrow¹ seriê osadów piaszczystych, znajduj¹c¹ siê pod glinami zwa³owymi, mo¿na zaliczyæ do rzecznych utworów interglacja³u mazowieckiego. W opisywanej serii, na g³êbokoœci 15,5 m, znaleziono kopalne drzewo.

33 Jeziorne utwory interglacja³u mazowieckiego zosta³y stwierdzone w Gózdzie (otw. 29 i 30), Woli Okrzejskiej (punkt dok. 38) i Kasyldowie (punkt dok. 5). Wiercenie kartograficzne Gózd-2 (otw. 29) zlokalizowano w miejscu otworu studziennego, w opisie którego na g³êbokoœci 9,5–17,5 m znajdowa³y siê torfy przedzielone osadami piaszczystymi. Wiercenie archiwalne nie osi¹gnê³o pod³o¿a czwartorzêdu. W otworze kartograficznym mi¹¿szoœæ serii jeziornej wynosi 10,2 m. Osady jeziorne nawiercono na g³êbokoœci 4,6–14,8 m (156,7–166,9 m n.p.m.). Poni¿ej nich znajduj¹ siê utwory zlodowacenia Sanu 2, a powy¿ej gliny zwa³owe zlodowacenia Odry. W sp¹gu serii jeziornej zalegaj¹ gytie wapienne, przechodz¹ce w ³upki bitumiczne i torfy br¹zowo-czarne. Ponad torfami znajduj¹ siê gytie bezwapienne. Seriê koñcz¹ mu³ki piaszczyste. Badania py³kowe na 61 próbkach pobranych w Gózdzie wykona³ Krupiñski (2001). Opisana na ich podstawie sukcesja roœlinna odpowiada mazowieckiej sukcesji roœlinnej. Krupiñski wyró¿ni³ 12 lokalnych poziomów py³kowych. Pierwsze dwa poziomy: Pinus–Juniperus–(NAP) i Betula–Pinus, reprezentuj¹ luŸne, a potem bardziej zwarte zbiorowiska sosnowo-brzozowe, charakterystyczne dla ch³odnego klimatu. Ocieplenie klimatu zauwa¿a siê w sk³adzie ziarn py³ku w poziomie Betula–Pinus (Alnus–Picea), w którym oprócz sosny i brzozy pojawiaj¹ siê: jesion, wi¹z, olsza i leszczyna. Ocieple- nie klimatu znajduje potwierdzenie w poziomie Alnus–Picea–(Taxus). Na badanym obszarze, obok borów sosnowych i podmok³ych ³êgów z olsz¹, wystêpowa³y wówczas liœciaste lasy mieszane z jesio- nem, wi¹zem i dêbem. Pojawiaj¹ siê ziarna py³ku cisa, który osi¹ga najwiêksze wartoœci w nastêpnym poziomie: Taxus–(Alnus–Picea). Zaznacza siê du¿y udzia³ ziarn py³ku œwierka i olszy, odzwierciedlaj¹cych klimat ciep³y i wilgotny. Kontynentalizacja klimatu znajduje odbicie w sk³adzie ziarn py³ku drzew w poziomie Pinus–Alnus–Picea. Dominowa³y wówczas lasy sosnowe i mieszane (sosnowe z udzia³em œwierka i leszczyny). Nastêpny poziom Alnus–Abies–Carpinus–(Corylus–Quercus) charakteryzuje zwarte, wielosk³adnikowe lasy mieszane, z wyraŸn¹ przewag¹ lasów liœciastych. Klimat by³ wtedy ³agodny i doœæ wilgotny. Och³odzenie klimatu odzwierciedla sk³ad ziarn py³ku w poziomie Pinus–(NAP). Obszar opracowania porasta³y w tym czasie bory sosnowe z brzoz¹, modrzewiem, dêbem, grabem i leszczyn¹. Ponowne ocieplenie klimatu znajduje odbicie w sk³adzie ziarn py³ku kolejnych dwóch poziomów py³kowych: Abies–Carpinus (Quercus–Picea) oraz Alnus–Abies–Carpi- nus–(Corylus–Quercus). Panowa³y w tym czasie wielosk³adnikowe lasy mieszane z jod³¹, grabem, œwierkiem, olsz¹ i sosn¹. O och³odzeniu klimatu w poziomie Pinus–(Abies–Picea–Pterocarya) œwiadczy wzrost zawartoœci ziarn py³ku roœlinnoœci zielnej do oko³o 10%. Na badanym obszarze dominowa³y wówczas zwarte bory sosnowe z udzia³em: jod³y, œwierka, cisa, graba, dêbu i innych drzew liœciastych. Kolejne dwa poziomy py³kowe: Pinus–NAP i Pinus–NAP–(Artemisia), reprezentuj¹ zwarte, a póŸniej luŸne lasy sosnowe, œwiadcz¹ce o dalszym och³odzeniu klimatu.

34 Na opisywanych utworach jeziornych wykonano piêæ analiz zawartoœci czêœci organicznych (Jankowska, 2002). Potwierdzi³y one zmiennoœæ organicznego stopnia przetworzenia badanych osadów. Utwory interglacja³u mazowieckiego zosta³y nawiercone sond¹ mechaniczn¹ w Woli Okrzej- skiej (punkt dok. 38) na g³êbokoœci oko³o 9–12,9 m (tabl. V). Ponad seri¹ jeziorn¹ znajduj¹ siê piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Warty, o mi¹¿szoœci oko³o 9 m. Poni¿ej osadów jeziornych zalegaj¹ mu³ki zastoiskowe i nieprzewiercone piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Sanu 2. Seria jeziorna zaczyna siê mu³kami, nad którymi znajduje siê cienka wk³adka piasków humusowych. Powy¿ej zalegaj¹ gytie i torfy. Badania py³kowe opisywanych osadów wykona³a Win- ter (2001). Wyró¿ni³a ona szeœæ lokalnych poziomów py³kowych. Najni¿szy poziom py³kowy, Picea–Alnus–Betula, odzwierciedla panowanie lasów mieszanych z sosn¹, œwierkiem i brzoz¹, z domieszk¹ jod³y i modrzewia. Obszary podmok³e zajmowa³a olsza. Poziom Betula charakteryzuje domi- nacjê lasów g³ównie z udzia³em brzozy. Poziom Picea–Alnus–Betula odzwierciedla panowanie lasów œwierkowych i bagiennych lasów olszowych. Ros³y wówczas drzewa ciep³olubne, w tym tak¿e cis. Wystêpowanie borów œwierkowych i olsów znajduje odbicie w poziomie py³kowym Picea–Alnus. Poziom py³kowy Carpinus–Alnus–Corylus œwiadczy o panowaniu lasów gr¹dowych z przewag¹ grabu, domieszk¹ leszczyny, dêbu i lipy. Na siedliskach wilgotnych dominowa³y œwierk i olsza. Poziom py³kowy Picea–Alnus–Abies odzwierciedla wystêpowanie lasów iglastych — œwierkowo-sosnowo-jod³owych, z domieszk¹ grabu, dêbu, lipy i leszczyny. Diagram py³kowy uzyskany w Woli Okrzejskiej prezentuje tylko fragment interglacjalnej sukcesji roœlinnej (Winter, 2001), której dolna czêœæ mo¿e odpowiadaæ tzw. sukcesji mr¹gowskiej (Lisicki, Winter, 1999), a górna — mazowieckiej. Strop serii jeziornej w Kasyldowie (punkt dok. 5) znajduje siê na g³êbokoœci 9,4 m, a sp¹g — na g³êbokoœci 10,5 m. Ponad osadami jeziornymi znajduje siê oko³o 2-metrowy poziom mu³ków zastoiskowych, na których zalega oko³o 7-metrowa warstwa piasków i ¿wirów wodnolodowcowych zlodowacenia Warty. Poni¿ej serii jeziornej znajduje siê cienka wk³adka osadów wodnolodowcowych i nieprzewiercone gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2. Osady jeziorne reprezentowane s¹ przez organiczne, br¹zowo-czarne mu³ki. Wykonana na nich ekspertyza py³kowa wskazuje na ma- zowieck¹ sukcesjê roœlinn¹ (Winter, 2001). W badanych próbkach wystêpuje wysoka frekwencja ziarn py³ku: jod³y, graba, olszy, dêbu i leszczyny. Stwierdzono tak¿e wystêpowanie ziarn py³ku: cisa, jesionu i lipy. Takie spektrum py³kowe wskazuje na panowanie lasów jod³owo-grabowych na obszarach suchych oraz lasów olszowych na terenach bagiennych.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Osady zlodowaceñ œrodkowopolskich na obszarze arkusza Okrzeja s¹ bardzo powszechne. Ods³aniaj¹ siê na powierzchni wysoczyzny oraz tworz¹ jej przypowierzchniow¹ strefê. Reprezentuj¹ je utwory zlodowaceñ Odry i Warty. W trakcie recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty wody lodowcowe

35 przyczyni³y siê do zniszczenia wiêkszoœci osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich w pó³nocno-zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza Okrzeja. Œwiadectwem tego s¹ rozleg³e pola piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Gliny zwa³owe zlodowaceñ Odry i Warty bardzo czêsto po³o¿one s¹ bezpoœrednio na sobie, rzadziej rozdzielone utworami wodnolodowcowymi. Bardzo prawdopodob- na jest hipoteza zaliczaj¹ca zlodowacenia Odry i Warty do jednego wspólnego zlodowacenia z bardzo krótkim i zimnym okresem interstadialnym. Wiek bezwzglêdny osadów zlodowacenia Odry okreœlony w badanym rejonie zawiera siê w przedziale 212–280 ka BP, a zlodowacenia Warty — 146–203 ka BP (¯arski, 2002).

Zlodowacenie Odry

W pó³nocno-zachodniej i œrodkowej czêœci badanego terenu osady zlodowacenia Odry zosta³y niemal ca³kowicie zniszczone. Najlepiej zachowane utwory tego wieku wystêpuj¹ poza terenami sandrowymi — na po³udniu obszaru arkusza oraz w jego pó³nocno-wschodniej czêœci. Na powierzchni terenu ods³aniaj¹ siê one m.in. w dolinach Œwinki i Grabówki oraz w okolicy Gózda. Na obszarze opracowania osady zlodowacenia Odry reprezentowane s¹ przez: piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, piaski i mu³ki zastoiskowe oraz gliny zwa³owe. Mi¹¿szoœæ kompleksu wymienionych utworów waha siê przeciêtnie od kilku do kilkunastu metrów. Jedynie w okolicach Grabowa Ryckiego opisywane osady osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ ponad 20,0 m (przekrój geologiczny A–B). Utwory zlodowacenia Odry zosta³y nawiercone w ponad 30 otworach archiwalnych oraz w czterech wierceniach kartograficznych: Kosiorki-4 (otw. 12), Gózd-2 (otw. 29), Grabów Rycki-3 (otw. 44) i Budziska-5 (otw. 54). Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne wype³niaj¹ kopalne obni¿enie doliny Œwinki w okolicach Grabowa Ryckiego. Zosta³y stwierdzone w otworze kartograficznym (otw. 44), w wierceniu archiwalnym (otw. 43) i w sondzie mechanicznej (punkt dok. 50) (przekrój geologiczny A–B). Mi¹¿szoœæ badanych osadów dochodzi do oko³o 20 m (otw. 44). Utwory rzeczno-peryglacjalne w wierceniu kartograficznym Grabów Rycki-3 (otw. 44) wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry. Poni¿ej omawianej serii znajduj¹ siê osady wodnolodowcowe zlodowacenia Sanu 2. W pozosta³ych dwóch wierceniach utwory rzeczno-peryglacjalne przykryte s¹ przez piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) zlodowacenia Warty. Seria rzeczno-peryglacjalna rozpoznana w wierceniu kartograficznym (otw. 44) sk³ada siê z warstwowanych horyzontalnie piasków drobnoziarnistych, py³owatych i ró¿noziarnistych oraz ¿wi- rów, akumulowanych w œrodowisku rzecznym o zmieniaj¹cym siê re¿imie hydrologicznym. Osady gruboziarniste œwiadcz¹ o szybkim przep³ywie korytowym, a drobnoziarniste, w tym piaski py³owate i mu³ki, o sedymentacji pozakorytowej. Ca³oœæ badanych utworów jest laminowana piaskami humu-

36 sowymi, miejscami wystêpuje fauna (pokruszone skorupki). Osady te cechuj¹ siê œrednim wysortowaniem, ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone (R = 0,77). Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi oko³o 3–7% (Jankowska, 2002). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty, ich udzia³ wynosi oko³o 40–70%. Zawartoœæ amfiboli waha siê od oko³o 8% w dolnej i œrodkowej czêœci profilu do oko³o 37% w jego górnym odcinku. Wystêpuj¹ tak¿e chloryty i ³yszczyki (po kilka procent). Wszystkie wymienione cechy litologiczne wskazuj¹ na rzeczno-peryglacjaln¹ genezê badanych osadów. Z g³êbokoœci 11,4–11,6 m, z osadów py³owatych, pobrano próbkê do oznaczenia wieku bez- wzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano ma³o wiarygodny wynik: 880 ±229 ka BP (Lub-3846; Kusiak, 2001). Wszystkie daty uzyskane w tym profilu wydaj¹ siê byæ obarczone du¿ym b³êdem. Mo¿e to wynikaæ z faktu, ¿e próbki do badañ nie zosta³y pobrane bezpoœrednio po wierceniu, lecz z magazynu rdzeni, po ich d³u¿szym sk³adowaniu. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Odry tworz¹ jednolity poziom jedynie pomiêdzy Szczepañcem a Grabowem Szlacheckim (otw. 37 i 38; przekrój geologiczny A–B). Na pozosta³ym terenie wystêpuj¹ fragmentarycznie. Udokumentowano je w: Fiukówce (otw. 8), Krzywdzie (otw. 14 i 18), Czernicu (otw. 36), Dwórcu Zawitale (otw. 45) oraz Budziskach (otw. 54). Do przedstawienia osadów wodnolodowcowych na przekrojach geologicznych, w miejscach pozba- wionych wierceñ, wykorzystano wyniki badañ elektrooporowych (Okrasa, 2000). Opory piasków i ¿wi- rów wahaj¹ siê od 100 do 400 Wm i s¹ wy¿sze od uzyskiwanych dla glin zwa³owych (40–60 Wm). Opisywane utwory wystêpuj¹ zwykle pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry. Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ od kilku do kilkunastu metrów. W otworze kartograficznym Budziska-5 (otw. 54) do osadów wodnolodowcowych zlodowacenia Odry zaliczono oko³o 3-metrowy poziom piasków i ¿wirów, rozpoznany na g³êbokoœci 21,8–25,0 m. Osady te silnie reaguj¹ z HCl. Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi ponad 7,0%. Wysortowanie utwo- rów jest œrednie. Mo¿e to sugerowaæ dalszy transport. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich amfibole (oko³o 25%) dominuj¹ nad granatami (oko³o 18%). Piaski i mu³ki zastoiskowe. Nabadanym terenie osady zastoiskowe zlodowacenia Odry stwierdzono w otworach archiwalnych w: Fiukówce (otw. 8), Grabowie Szlacheckim (otw. 37) i W³adys³awowie (otw. 55); oraz w wierceniach kartograficznych w Kosiorkach (otw. 12) i Budzi- skach (otw. 54). Spodziewaæ siê ich mo¿na tak¿e w okolicy Grabowa (przekrój geologiczny A–B — na podstawie wyników badañ geoelektrycznych, Okrasa, 2000). Omawiane utwory powsta³y w kilku zbiornikach zastoiskowych (o d³ugoœci 0,5–3,0 km). Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku do kilkunastu metrów. W Kosiorkach (otw. 12) stwierdzono oko³o 7-metrowy poziom piasków py³owatych, szarych, z przewarstwieniami mu³ków. Ich strop znajduje siê na g³êbokoœci 14,0 m (156,3 m n.p.m.). Seria zastoiskowa po³o¿ona jest pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowaceñ Sanu 2 i Odry. Osady te bardzo sil-

37 nie reaguj¹ z HCl. Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi przeciêtnie od 2,5 do 4,3%. W badanych utworach dominuj¹ frakcje piaskowa i py³owa. Wysortowanie osadów jest s³abe i œrednie. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ amfibole (oko³o 27%), przy udziale granatów (oko³o 13%) i turmalinów (oko³o 8%) oraz doœæ wysokiej zawartoœci biotytu, chlorytów i epidotu (po oko³o 10%). Taki sk³ad minera³ów ciê¿kich sugeruje zbiornikow¹ sedymentacjê badanych utworów. Z g³êbokoœci 17,1–17,2 m, z osadów piaszczystych, pobrano próbkê do oznaczenia wieku bez- wzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano wynik dyskusyjny, niezgodny z pozycj¹ stratygraficzn¹ tych utworów: 1217 ±329 ka BP (Lub-3839; Kusiak, 2002). W Budziskach (otw. 54) do osadów zastoiskowych zaliczono oko³o 10-metrow¹ seriê piasków drobnoziarnistych i py³owatych, warstwowanych poziomo, z niedu¿ymi wtr¹ceniami piasków humusowych. Utwory te znajduj¹ siê pod glinami zwa³owymi i przykrywaj¹ osady wodnolodowcowe zlodowacenia Odry, poni¿ej których zalegaj¹ jeziorne utwory interglacja³u ferdynandowskiego. Piaski zastoiskowe cechuj¹ siê œrednim wysortowaniem. Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi od oko³o 7 do oko³o 10%. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone. Sk³ad minera³ów ciê¿kich jest podobny do oznaczonego w utworach zastoiskowych rozpoznanych w Kosiorkach. Dominuj¹ amfibole (oko³o 28%), przy du¿ym udziale biotytu i chlorytów (po oko³o 10%). Cechy litologiczne badanych osadów wskazuj¹ na ich zbiornikow¹ genezê. Z g³êbokoœci 14,5–14,6 m, z osadów piaszczystych, pobrano próbkê do oznaczenia wieku bez- wzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano ma³o wiarygodny wynik: 871 ±340 ka BP (Lub-3842; Kusiak 2002). Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocno-wschodniej, po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu. Tworz¹ najczêœciej kilkumetrowy poziom po³o¿ony horyzontalnie. Osady te nawiercone zosta³y w ponad 30 otworach, a tak¿e w sondach mechanicznych. Wystêpuj¹ zwykle pod glinami zwa³owymi lub bezpoœrednio pod piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi (górnymi) zlodowacenia Warty. Ich sytuacja geologiczna zosta³a przedstawiona na przekrojach geologicznych A–B i C–D (tabl. III). W okolicach Gózda i Grabowa Ryckiego gliny zwa³owe zlodowacenia Odry wystêpuj¹ na powierzchni obszaru arkusza (zakwalifikowanie tych glin do zlodowacenia Odry wynika z interpretacji geologicznej przeprowadzonej w nawi¹zaniu do profili wierceñ kartograficznych Gózd-2 — otw. 29 i Grabów Rycki-3 — otw. 44, w których zosta³y wyró¿- nione gliny zwa³owe tego wieku. Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry zosta³y udokumentowane tak¿e w otworach kartograficznych Kosiorki-4 — otw. 12 i Budziska-5 — otw. 54). W Kosiorkach (otw. 12) do zlodowacenia Odry zaliczono 11,4-metrowy poziom glin zwa³owych nawiercony na g³êbokoœci 2,6 m, przykryty glinami zwa³owymi zlodowacenia Warty. Poni¿ej glin zlodowacenia Odry po³o¿one s¹ osady zastoiskowe tego samego wieku, pod którymi znajduj¹ siê gliny

38 zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 oraz jeziorne utwory interglacja³u ferdynandowskiego. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów wyp³ukanych z omawianych glin zwa³owych wapienie paleozoiczne (41,9%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (31,8%), przy udziale dolomitów paleozoicznych (8,7%). Mu³owce lokalne reprezentowane s¹ w iloœci 5,7% (wiêksza zawartoœæ mu³owców czêsto jest charakterystyczna dla glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich). Wspó³czynniki petrograficzne tego poziomu osi¹gaj¹ wartoœci: O/K = 1,60; K/W = 0,68; A/B = 1,43; odbiegaj¹ce nieco od wartoœci uzyskanych z 11 profili zlokalizowanych na po³udniowym Mazowszu: O/K = 1,33; K/W = 0,87; A/B = 1,05 (¯arski, 2000). Lisicki (wiadomoœæ ustna), analizuj¹c jedynie sk³ad petrograficzny, zaliczy³ ten poziom do m³odszego stadia³u zlodowacenia Sanu 2. Zawartoœæ wêglanu wapnia w badanych glinach zwa³owych waha siê w przedziale 7,0–18,8%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (oko³o 30%) dominuj¹ nad amfibolami (oko³o 18%) i epidotem (oko³o 9%). Z g³êbokoœci 3,1–3,2 m, z glin zwa³owych, pobrano próbkê do oznaczenia wieku bezwzglêd- nego metod¹ termoluminescencyjn¹. Otrzymano ma³o wiarygodny wynik: 604 ±163 ka BP (Lub-3838; Kusiak, 2002). W wierceniu kartograficznym Gózd-2 (otw. 29), nad jeziornymi osadami interglacja³u mazowieckiego, wystêpuje 3,0-metrowy poziom br¹zowych glin zwa³owych (jego strop nawiercono na g³êbokoœci 1,6 m). Gliny te zaliczono do zlodowacenia Odry. Zawartoœæ wêglanu wapnia w ich sp¹gu wynosi 6,5%. Powy¿ej badane osady s¹ odwapnione, co wyra¿a siê w sk³adzie petrograficznym wy- stêpuj¹cych w nich ¿wirów (frakcja 5–10 mm), wœród których ponad 80,0% stanowi¹ ska³y krystaliczne, przy ca³kowitym braku ska³ wêglanowych. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (oko³o 44%) dominuj¹ nad amfibolami (oko³o 30%) i turmalinami (oko³o 6%). Z g³êbokoœci 3,1–3,2 m, z glin zwa³owych, pobrano próbkê do oznaczenia wieku bezwzglêdne- go metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano wynik: 279 ±50 ka BP (Lub-3835; Kusiak, 2002), który powszechnie przyjmuje siê dla okresu zlodowacenia Odry. W wierceniu kartograficznym Grabów Rycki-3 (otw. 44) do zlodowacenia Odry zaliczono ponad 8,0-metrowy poziom glin zwa³owych. Jego strop nawiercono na g³êbokoœci 2,7 m. Ponad glinami zwa³owymi znajduj¹ siê utwory zlodowacenia Warty: 40-centymetrowa wk³adka osadów zastoiskowych oraz gliny zwa³owe. Poni¿ej glin zwa³owych zlodowacenia Odry rozpoznano osady rzeczno-peryglacjalne tego samego wieku. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów pozyskanych z omawianych glin zwa³owych zaznacza siê przewaga wapieni paleozoicznych (43,2%) nad ska³ami krystalicznymi (35,7%), przy udziale dolomi- tów (10,3%). Ska³y lokalne reprezentowane s¹ przez wapienie (oko³o 2%) i mu³owce (oko³o 1%). Wspó³czynniki petrograficzne badanych glin osi¹gaj¹ wartoœci: O/K = 1,36; K/W = 0,77; A/B = 1,26, które koreluj¹ siê z wynikami uzyskanymi dla tego rejonu (¯arski, 2002) (przy obliczaniu wspó³czyn-

39 ników petrograficznych pominiêto dwie próbki pobrane ze stropowych partii glin — by³y zwietrza³e). Lisicki (wiadomoœæ ustna) zaliczy³ opisywany poziom do m³odszego stadia³u zlodowacenia Warty. Zawartoœæ wêglanu wapnia w badanych glinach wynosi oko³o 10%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zaznacza siê przewaga granatów (oko³o 45%) nad amfibolami (32,2%). Z g³êbokoœci 9,1–9,2 oraz 3,8–4,0 m, z omawianych glin zwa³owych, pobrano próbki do oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano wyniki: 772 ±193 ka BP (Lub-3844) i 741 ±193 ka BP (Lub-3845) (Kusiak, 2001), które pozostaj¹ w sprzecznoœci z przedsta- wion¹ interpretacj¹ stratygraficzn¹. W otworze kartograficznym Budziska-5 (otw. 54) do zlodowacenia Odry zaliczono oko³o 7-metrowy poziom glin zwa³owych nawiercony na g³êbokoœci 4,8 m. Bezpoœrednio na nim zalegaj¹ gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Poni¿ej znajduj¹ siê osady zastoiskowe. Charakterystykê petrograficzn¹ badanych glin wykonano na podstawie szeœciu próbek (pierwsza z nich by³a zwietrza³a). W sk³adzie petrograficznym ¿wirów wyp³ukanych z badanych glin zwa³owych zaznacza siê doœæ du¿a przewaga wapieni paleozoicznych (47,8%) nad ska³ami krystalicznymi (32,7%), przy udziale dolomitów (8,6%). Ska³y lokalne reprezentowane s¹ przez wapienie (5,0%) i mu³owce (0,5%). Wspó³czynniki petrograficzne charakteryzuj¹ siê nastêpuj¹cymi wartoœciami: O/K = 1,77; K/W = 0,60; A/B = 1,53. S¹ one bardzo podobne do otrzymanych dla glin zwa³owych zlodowacenia Odry w wierceniu Kosiorki-4 (otw. 12), nieco odbiegaj¹ od wartoœci uzyskanych dla tego poziomu w Grabowie Ryckim (otw. 44). Wapni- stoœæ opisywanych glin wynosi oko³o 7–17%, z wyj¹tkiem partii stropowej, gdzie osady te pozbawione s¹ wêglanu wapnia. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (oko³o 37%) dominuj¹ nad amfibolami (22,8%), przy udziale epidotu (oko³o 10%) i turmalinów (oko³o 9%).

Zlodowacenie Warty

Ca³y obszar arkusza Okrzeja zosta³ przykryty przez l¹doloód zlodowacenia Warty. Maksymalny zasiêg tego l¹dolodu siêga³ co najmniej pradoliny Wieprza (¯arski, 2004), któr¹ odprowadzane by³y wody lodowcowe (¯arski, 2002). Zlodowacenie Warty zawarte jest w przedziale czasowym 140–200 ka BP (¯arski, 2002). Na terenie opracowania jest ono reprezentowane s¹ przez utwory: zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe. Osady te stwierdzono w wiêkszoœci wierceñ, sond mechanicznych i rêcz- nych oraz odkrywek. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku do kilkunastu metrów. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) zlodowacenia Warty akumulowane by³y w niewielkich zastoiskach. Stwierdzono je w okolicach Krzywdy (otw. 20), Budzisk (otw. 53) i Grabo- wa Ryckiego (otw. 44 — tabl. IV). Wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi tego samego wieku, a ich mi¹¿szoœæ wynosi kilka metrów. W wierceniu kartograficznym Grabów Rycki-3 (otw. 44) wyró¿niono 40-centymetrowy poziom mu³ków ilastych, rozdzielaj¹cych gliny zwa³owe zlodowaceñ Odry i Warty.

40 Zawartoœæ frakcji i³owej w badanych osadach wynosi oko³o 35%. Ich wysortowanie jest s³abe. Mu³ki te charakteryzuj¹ siê niedu¿¹ wapnistoœci¹ — 0,8%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (53,1%) dominuj¹ nad amfibolami (31,3%), przy udziale turmalinów (4,7%) i epidotu (3,4%). Wystêpuje tak¿e muskowit, który wskazuje na spokojniejsze œrodowisko sedymentacji. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) ods³aniaj¹ siê m.in. na stokach doliny Okrzejki w okolicach Okrzei. Wystêpuj¹ pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Warty, le¿¹c na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry. Osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ kilku metrów. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe tego wieku zosta³y ponadto udokumentowane sondami mechanicznymi w Germanisze (punkt dok. 2), Sokoli (punkt dok. 21) i Woli Gu³owskiej (punkt dok. 49), a tak¿e w wierceniu archiwalnym w Dwórcu Zawitale (otw. 45). W sk³adzie granulometrycznym omawianych osadów przewa¿aj¹ piaski drobnoziarniste, miejscami ró¿noziarniste ze ¿wirami. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty znajduj¹ siê na powierzchni obszaru arkusza g³ów- nie w jego po³udniowej, zachodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci. W pozosta³ych rejonach zosta³y wyerodowane przez wody lodowcowe wycofuj¹cego siê l¹dolodu zlodowacenia Warty. Gliny te rozpoznano w otworach, sondach mechanicznych i licznych sondach rêcznych. Ich mi¹¿szoœci z regu³y nie przekraczaj¹ 10,0 m, najczêœciej wynosz¹ kilka metrów. Gliny wystêpuj¹ce na powierzchni terenu s¹ zwietrza³e, do g³êbokoœci oko³o 2–3 m, i czêsto pokryte utworami zwietrzelinowymi. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty wyró¿niono w wierceniach kartograficznych: Kosiorki-4 (otw. 12), Grabów Rycki-3 (otw. 44) i Budziska-5 (otw. 54). W Kosiorkach (otw. 12) gliny zwa³owe zaliczone do zlodowacenia Warty zosta³y nawiercone na g³êbokoœci 1,5 m i osi¹gaj¹ oko³o 1 m mi¹¿szoœci. Gliny te maj¹ barwê be¿owo-rud¹, s¹ smugowane i odwapnione. W sk³adzie petrogaficzym ¿wirów frakcji 5–10 mm ska³y krystaliczne stanowi¹ 89,0%, a wapienie paleozoiczne — 1,1%. W zwi¹zku z tym badane gliny nie nadaj¹ siê do porównañ petrograficznych z innymi glinami. W sk³adzie granulometrycznym tych osadów frakcja piaskowa przewa- ¿a nad py³ow¹. Wœród minera³ów ciê¿kich granaty (32,3%) dominuj¹ nad amfibolami (19,3%), przy udziale epidotu (11,4%) i turmalinów (10,1%). Zaliczenie tego poziomu glacjalnego do zlodowacenia Warty wynika z analizy litostratygraficznej przeprowadzonej wzd³u¿ linii przekrojów geologicznych obejmuj¹cych zarówno badany teren, jak i obszary s¹siednie. W Grabowie Ryckim (otw. 44) do zlodowacenia Warty zaliczono prawie 2-metrowy poziom rdza- wych glin zwa³owych. Ich strop znajduje siê na g³êbokoœci 0,6 m. Gliny te oddzielone s¹ osadami zastoiskowymi od le¿¹cych poni¿ej glin zwa³owych zlodowacenia Odry. Podobnie jak w opisanym powy¿ej wierceniu, omawiane gliny wykazuj¹ cechy silnego zwietrzenia. Zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi w nich 1,2%. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów dominuj¹ ska³y krystaliczne (oko³o 77%). Resztê stanowi¹ kwarc i piaskowce skandynawskie oraz mu³owce lokalne (3,8%). Procesy wietrzeniowe spowo-

41 dowa³y zmianê pierwotnego sk³adu petrograficznego ¿wirów. Wyniki przeprowadzonych badañ okaza³y siê nieprzydatne do obliczenia wspó³czynników petrograficznych i wykonania analiz porów- nawczych. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty zosta³y wyró¿nione na powierzchni terenu nie opodal omawianego wiercenia, ju¿ na obszarze arkusza Dêblin, gdzie zosta³y dobrze scharakteryzowane petro- graficznie. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich glin zwa³owych przewierconych w Grabowie Ryckim granaty (44,2%) przewa¿aj¹ nad amfibolami (32,8%) z du¿¹ zawartoœci¹ epidotu (6,9%) i domieszk¹ turmalinów (3,6%). W sk³adzie granulometrycznym tych glin frakcje i³owa i py³owa przewa¿aj¹ nad piaskow¹. W Budziskach (otw. 54) do zlodowacenia Warty zaliczono 2,9-metrowy poziom br¹zowych i szarych glin, przykryty piaskami zwietrzelinowymi. W jego sp¹gu wystêpuje s³abo wykszta³cony bruk z domieszk¹ piasków gliniastych. Poni¿ej bruku znajduj¹ siê gliny zwa³owe zlodowacenia Odry. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty s¹ odwapnione. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów wyp³ukanych z tych glin wystêpuj¹ jedynie ska³y krystaliczne, co uniemo¿liwia obliczenie wspó³czynników petrograficznych, podobnie jak w przypadku glin rozpoznanych w powy¿ej opisanych wierceniach. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich granaty (oko³o 42%) przewa¿aj¹ nad amfibolami (oko³o 15%), turmalinami i staurolitem (po oko³o 6%). Z glin zwa³owych, z g³êbokoœci 2,5–2,6 m, pobrano próbkê w celu okreœlenia wieku bez- wzglêdnego metod¹ termoluminescencyjn¹ i otrzymano wynik: 289 ±38 ka BP (Lub-3841; Kusiak, 2002), który powszechnie przyjmuje siê dla osadów zlodowacenia Odry, a nie zlodowacenia Warty. Piaski lodowcowe zosta³y wyró¿nione na pó³nocy obszaru arkusza, w okolicach Kosio- rek (tabl. III). S¹ to nie przemyte, bezstrukturalne piaski z du¿¹ zawartoœci¹ ziarn frakcji py³owej i i³owej, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych. Mi¹¿szoœci tych osadów dochodz¹ do 3,0 m. Na g³êbokoœci 1,5 m badane utwory reaguj¹ z HCl. Piaski lodowcowe zosta³y udokumentowane sondami rêcznymi i mechanicznymi. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ na powierzchni terenu punkto- wo. Ods³aniaj¹ siê na niewielkich obszarach w okolicach: Sokoli — przy zachodniej granicy obszaru badanego arkusza, G¹ski i Krzywdy — na pó³nocy omawianego obszaru, oraz Gu³owa i Lipin — w jego po³udniowo-wschodniej czêœci. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi kilka metrów. Utwory zastoiskowe najczêœciej po³o¿one s¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Tworzy³y siê w lokalnych obni¿eniach w fazie kataglacjalnej tego zlodowacenia. Wype³niaj¹ tak¿e obni¿enia dolinne Okrzejki (punkty dok. 25 i 39 — tabl. V, punkty dok. 31 i 32 — przekrój geologiczny A–B) i Ma³ej Bystrzycy (punkty dok.: 6, 7 i 17). Osady zastoiskowe rozpoznane w Woli Okrzejskiej (punkt dok. 25) i Szczepañcu (punkt dok. 32) znajduj¹ siê pod utworami interglacja³u eemskiego, udokumentowanymi badaniami py³kowymi. Œwiadczy to o zaniku przep³ywu wód lodowcowych i powstaniu lokalnych zbiorników wodnych, funkcjonuj¹cych równie¿ w interglacjale eemskim. Piaski, ¿wiry i g³azy akumulacji szczelinowej rozpoznano w rejonie Bramki i Gózda na zachodzie obszaru arkusza oraz w Teodorowie na pó³nocy badanego terenu.

42 W okolicy Bramki i Gózda formy akumulacji szczelinowej zosta³y udokumentowane sondami do g³êbo- koœci 2,0 m. Tworz¹ je piaski i ¿wiry, w sp¹gu zaglinione, reaguj¹ce z HCl. W rejonie Gózda osady te otoczone s¹ przez gliny zwa³owe i utwory zwietrzelinowo-eoliczne. Ko³o Bramki i Teodorowa s¹siaduj¹ z piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi (górnymi). W zwi¹zku z tym nie mo¿na wykluczyæ, ¿e utworzone przez nie formy powsta³y w wyniku erozji pokrywy wodnolodowcowej. W Teodorowie mi¹¿szoœæ osadów tworz¹cych formê szczelinow¹ wynosi 5,6 m. Poni¿ej znajduj¹ siê gliny zwa³owe. Piaski, miejscami mu³ki, tarasów kemowych wyró¿niono na stokach obni¿enia dolinnego w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru badanego arkusza, ko³o miejscowoœci Nowy Œwiat. S¹ to piaski drobnoziarniste, doœæ dobrze wysortowane, warstwowane poziomo. Ich mi¹¿szoœæ wynosi kilka metrów. Utwory te zosta³y udokumentowane sondami. Taras kemowy powsta³ prawdopodobnie na styku bry³y martwego lodu, zalegaj¹cej w lokalnym obni¿eniu, i krawêdzi wysoczyzny. Kontynuuje siê on na obszarze s¹siedniego arkusza ¯elechów (¯arski, 2001). Piaski, mu³ki i ¿wiry kemów wyró¿niono w okolicach Cisownika, Konorzatki i Szcza³bu oraz na pó³nocny wschód od Woli Okrzejskiej. Kem w Cisowniku po³o¿ony jest na stoku doliny Ma³ej Bystrzycy. Tworz¹ go piaski py³owate z przewarstwieniami mu³ków, warstwowane horyzontalnie. Mi¹¿szoœæ tych osadów przekracza 4,0 m. Utwory piaszczysto-py³owate przykryte s¹ poziomem ¿wirowo-g³azowym. Kem w Konorzatce znajduje siê na stoku doliny Czarnej. Jego budowê wewnêtrzn¹ rozpoznano w kilku ods³oniêciach. Powierzchniê kemu, podobnie jak w Cisowniku, tworz¹ osady ¿wirowo-piaszczyste. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 0,4 do oko³o 1 m. Poni¿ej znajduj¹ siê warstwowane horyzontalnie mu³ki i piaski py³owate o mi¹¿szoœci ponad 2,0 m, pod którymi zalegaj¹ piaski drobno- i œrednioziar- niste. Utwory kemu kontaktuj¹ siê z glinami zwa³owymi i utworami wodnolodowcowymi (górnymi). Kem w Szcza³bie jest wybitn¹ form¹ o pod³u¿nym kszta³cie. Wokó³ niego wystêpuj¹ osady piaszczysto-mu³kowe, zakwalifikowane jako wodnolodowcowe. W kemie znajduje siê rozleg³a od- krywka. Podobnie, jak w przypadku wy¿ej opisanych kemów, strefê przypowierzchniow¹ omawianej formy, miejscami do g³êbokoœci 2,0 m, tworz¹ warstwowane przek¹tnie piaski i ¿wiry. Poni¿ej znajduj¹ siê warstwowane horyzontalnie piaski drobnoziarniste i mu³ki o mi¹¿szoœci ponad 2,0 m, pod którymi miejscami wystêpuj¹ piaski i ¿wiry. Osady te s¹ odwapnione (nie reaguj¹ z HCl). Niewielkie wzgórze wystêpuj¹ce na pó³nocny wschód od Woli Okrzejskiej zaliczono do form kemowych. W niedu¿ej odkrywce stwierdzono, ¿e na powierzchni badanego kemu znajduje siê poziom ¿wirowo-g³azowy. Poni¿ej wystêpuj¹ warstwowane horyzontalnie piaski drobnoziarniste i py³owate o mi¹¿szoœci oko³o 1 m, w sp¹gu których stwierdzono bruk. Analizowana forma otoczona jest osadami wodnolodowcowymi. ¯wiry, piaski i g³azy moren martwego lodu wyró¿niono g³ównie w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, w okolicach Grabowa Ryckiego i Kolonii Czernic. Wystêpuj¹ one na wy-

43 soczyŸnie polodowcowej zbudowanej z glin zwa³owych. Do moren martwego lodu zakwalifikowano tak¿e kilka wzgórz ko³o Kokoszki. Znajduj¹ siê one w marginalnej czêœci sandru i, podobnie jak w przypadku kemu ko³o Woli Okrzejskiej, powstanie ich mo¿e byæ zwi¹zane z nierównomiernie zachodz¹cymi procesami erozyjnymi, bez udzia³u l¹dolodu (czyli nie s¹ morenami). Osady moren martwego lodu zajmuj¹ niewielkie powierzchnie, od kilkudziesiêciu do kilkuset metrów kwadratowych. W kulminacjach tych wypuk³ych form przewa¿nie znajduj¹ siê niedu¿e odkrywki, do g³êbokoœci oko³o 2–3 m. W górnych partiach profili przewa¿aj¹ g³azy, g³aziki, ¿wiry, miejscami z domieszk¹ mu³ków i glin zwa³owych. Osady te nie s¹ warstwowane. W dolnych czêœciach profili przewa¿aj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami. Miejscami piaski i ¿wiry wykazuj¹ warstwowanie. Utwory te powsta³y prawdopodobnie z wytapiaj¹cych siê bry³ martwego lodu. ¯wiry, g³azy i piaski moren czo³owych zosta³y wyró¿nione w okolicach Huty Radoryskiej i Okrzei oraz na zachód od Feliksina. Moreny czo³owe s¹ œwiadectwem postoju l¹dolodu zlodowacenia Warty. W okolicach Okrzei zaliczono do nich dwa wybitne wzgórza. W kulminacjach tych form wykonane zosta³y sondy mechaniczne (punkty dok. 36 i 37) do g³êbokoœci oko³o 10 m. Ba- dane moreny zbudowane s¹ z piasków i ¿wirów. W morenie rozpoznanej na pó³nocny wschód od Okrzei, w czêœci stropowej wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, a w czêœci sp¹gowej — wk³adki glin zwa³owych. W budowie wewnêtrznej moreny wystêpuj¹cej na zachód od Okrzei (punkt dok. 36) przewa¿aj¹ osady grubookruchowe: ¿wiry i piaski ze ¿wirami. Na powierzchni znajduj¹ siê ¿wiry, g³aziki i pojedyncze g³azy. Obie moreny czo³owe usytuowane s¹ przy dolinie Okrzejki. Moreny czo³owe rozpoznane ko³o Huty Radoryskiej tworz¹ jeden ci¹g i s¹ po³o¿one wœród pia- sków i ¿wirów wodnolodowcowych (górnych). Najwybitniejsz¹ i najwiêksz¹ z nich jest morena po³o¿ona na po³udnie od Huty Radoryskiej. Jej budowê wewnêtrzn¹ mo¿na by³o poznaæ dziêki du¿ej i czynnej odkrywce (punkt dok. 26; œciany odkrywki przekraczaj¹ 10,0 m wysokoœci). Wzgórze to tworz¹ pakiety ¿wirów, piasków ze ¿wirami i g³azów. Osady te s¹ przewa¿nie warstwowane skoœnie, miejscami horyzontalnie. Wystêpuj¹ tak¿e utwory piaszczysto-¿wirowe niewykazuj¹ce warstwowa- nia. W pó³nocnej czêœci formy znajdowane by³y kilkumetrowe porwaki glin zwa³owych. Powszechne s¹ zaburzenia osadów, spowodowane prawdopodobnie spiêtrzeniem. We wschodniej czêœci moreny warstwy ¿wirowo-piaszczyste zapadaj¹ na pó³nocny wschód pod k¹tem 30–40º. Kierunki upadów warstw piaszczystych s¹ ró¿ne, odnotowano tak¿e upady w kierunku po³udniowym i wschodnim. Po- zosta³e wzgórza zakwalifikowane do moren czo³owych nie posiadaj¹ tak dobrego udokumentowania. Zosta³y wyró¿nione w czasie kartowania. Na ich powierzchniach stwierdzono ¿wiry, g³aziki i g³azy, podobnie jak na powierzchni otaczaj¹cej je równiny wodnolodowcowej. Formy morenowe wystêpuj¹ce na zachód od Feliksina kontynuuj¹ siê na obszarze arkusza ¯ele- chów, gdzie znajduj¹ siê w nich liczne odkrywki. Moreny te zbudowane s¹ ze ¿wirów i piasków.

44 Najm³odsze osady wodnolodowcowe, powsta³e w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty, zajmuj¹ wiêksz¹ czêœæ obszaru arkusza Okrzeja. W ich obrêbie wyró¿niono trzy wydzielenia piasków i ¿wirów: przemyte, ze sp³ywami glin zwa³owych oraz z osadami mu³kowymi w czêœci stropowej. Omawiane utwory akumulowane by³y prawdopodobnie w kilku seriach zwi¹zanych z postojami l¹dolodu, m.in. w okolicach Okrzei i Huty Radoryskiej oraz na pó³noc od badanego terenu. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) tworz¹ zwart¹ pokrywê w pó³nocnej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza. Wystêpuj¹ tak¿e w jego po³udniowej czêœci, miêdzy Grabowem a Konorzatk¹. Wype³niaj¹ równie¿ górn¹ czêœæ doliny Œwinki, ko³o Grabowa Ryckiego, któr¹ odprowadzane by³y wody roztopowe. Opisywane piaski i ¿wiry wodnolodowcowe przewiercono w ponad 20 otworach archiwalnych, a tak¿e w wierceniu kartograficznym (otw. 16). Osady te zosta³y ponadto udokumentowane w licznych sondach mechanicznych i rêcznych oraz w ods³oniêciach. W ods³oniê- ciach okreœlono dominuj¹cy kierunek zapadania omawianych utworów — po³udniowo-wschodni. Najwiêksze mi¹¿szoœci piasków i ¿wirów wodnolodowcowych obserwowane s¹ w pó³nocnej czêœci sandru: w Wólce Radoryskiej — oko³o 25 m (otw. 17), Feliksinie — 16,1 m (otw. 16) i Hucie D¹browie — oko³o 14 m (otw. 2). W po³udniowej czêœci sandru mi¹¿szoœæ utworów wodnolodowcowych wynosi kilka metrów. Jedynie w Konorzatce (otw. 41) stwierdzono oko³o 18-metrow¹ seriê piasków i ¿wirów. Omawiane osady le¿¹ przewa¿nie na utworach zlodowaceñ Sanu 2 i Odry, miejscami na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. W Kasyldowie (punkt dok. 5) i Woli Okrzejskiej (punkt dok. 38) piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zalegaj¹ na udokumentowanych badaniami py³kowymi jeziornych osadach interglacja³u mazowieckiego. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe o mi¹¿szoœci 16,1 m wyró¿nione zosta³y w wierceniu kartograficznym Feliksin-1 (otw. 16). Na g³êbokoœci 8,5–9,0 m wystêpuje poziom ¿wirowo-g³azowy o charakterze bruku morenowego. Pod wzglêdem granulometrycznym w serii wodnolodowcowej w Feliksinie przewa¿aj¹ piaski ró¿no- i œrednioziarniste z domieszk¹ drobnoziarnistych. Wysortowanie osadów jest œrednie, miejscami s³abe. Do g³êbokoœci oko³o4ms¹oneodwapnione. W czêœci sp¹gowej zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi 7,7%. Obtoczenie ziarn kwarcu jest s³abe, miejscami œrednie (R = 0,89–1,06). Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej jest zmienny. Dominuj¹ granaty (26,6–64,3%), nastêpnie amfibole (7,8–32,1%). Zawartoœæ dystenu i staurolitu siêga oko³o 6–7%. Chloryty i biotyt stanowi¹ oko³o 4%. Wyniki te potwierdzaj¹ wodnolodowcow¹ genezê badanych utworów. W Teodorowie, na pó³nocy obszaru arkusza, z sondy mechanicznej (z g³êbokoœci oko³o 5 m) pobrano próbkê do badañ litologicznych (Jankowska, 2002). Stwierdzono piaski ró¿noziarniste, œrednio wysortowane. Ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone (R = 0,87). Osady te pozbawione s¹ wêglanu wapnia. Piaski i ¿wiry z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, wodnolodowcowe wystêpuj¹ na powierzchni obszaru arkusza w po³udniowej czêœci sandru, pomiêdzy

45 Wol¹ Okrzejsk¹ a Wol¹ Gu³owsk¹. Zalegaj¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (górnych), miejscami na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Ich mi¹¿szoœæ czêsto nie przekracza 2,0 m. S¹ to zaglinione piaski ze ¿wirami, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych. Najwiêksze zaglinienia ob- serwuje siê w stropowych partiach opisywanych utworów. Du¿a iloœæ materia³u py³owato-ilastego wystêpuj¹ca w tych osadach zwi¹zana jest prawdopodobnie z krótk¹ drog¹ ich transportu. Potwier- dzenie tej hipotezy stanowi¹ ci¹gi moren czo³owych ko³o Okrzei i Huty Radoryskiej. Piaski py³owate, mu³ki i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ na powierzchni obszaru arkusza w po³udniowej czêœci sandru, tworz¹c izolowane pola. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do oko³o 2 m. Osady te le¿¹ zwykle na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (górnych) zlodowacenia Warty. Jedynie ko³o Konorzatki zalegaj¹ na glinach zwa³owych tego wieku. Piaski py³owate i mu³ki, zwykle ods³aniaj¹ce siê na powierzchni terenu, wystêpuj¹ do g³êbokoœci oko³o 1 m. Zawieraj¹ tak¿e pojedyncze ¿wiry i wk³adki piasków ró¿noziarnistych. Poni¿ej przewa¿aj¹ piaski ze ¿wirami. Utwory te deponowane by³y prawdopodobnie w obni¿eniach terenu przez wody o ma³ej dy- namice. Ich najwiêksze skupiska znajduj¹ siê w brze¿nych czêœciach sandru. Omawiane osady udokumentowane s¹ licznymi sondami rêcznymi, a tak¿e mechanicznymi. Piaski i mu³ki wytopiskowe stwierdzono ko³o Gózda, w rozleg³ym obni¿eniu dolinnym Okrzejki, oraz na po³udnie od Urszulina i na pó³noc od Lipin, w mniejszych zag³êbieniach. S¹ to piaski drobnoziarniste, miejscami z wk³adkami mu³ków. W partich sp¹gowych wystêpuj¹ tak¿e wk³adki piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Piaski te czêsto s¹ odwapnione w ca³ym profilu. Ziarna kwarcu (na podstawie obserwacji makroskopowych) cechuj¹ siê dobrym obtoczeniem. Osady te s¹ udokumentowane sondami rêcznymi i mechanicznymi (przekrój geologiczny A–B — punkty dok. 30 i 33). Ich maksymalne mi¹¿szoœci, odnotowane ko³o Gózda, wynosz¹ oko³o 8 m. Piaski wytopiskowe le¿¹ przewa¿nie na glinach zwa³owych. Powsta³y prawdopodobnie na skutek wytapiania siê bry³ martwego lodu.

Interglacja³ eemski

Interglacja³ eemski jest reprezentowany przez piaski rzeczne i mu³ki jeziorne oraz gytie i torfy. Utwory te wyró¿niono w obni¿eniach dolinnych Okrzejki, Wilgi i Ma³ej By- strzycy, którymi odprowadzane by³y wody wycofuj¹cego siê l¹dolodu zlodowacenia Warty. W interglacjale eemskim w obni¿eniach tych funkcjonowa³y rzeki. Pozostawi³y one po sobie osady facji korytowej i pozakorytowej. Piaski rzeczne zosta³y udokumentowane sondami mechanicznymi w Woli Okrzejskiej (punkt dok. 39; tabl. V), Hucie Radoryskiej (punkt dok. 17) i Kasyldowie (punkt dok. 6). S¹ to piaski drobnoziarniste, miejscami z domieszk¹ œrednioziarnistych z pojedynczymi ¿wirami. Ziarna kwarcu s¹ dobrze obtoczone. Osady te pozbawione s¹ wêglanu wapnia. Ich mi¹¿szoœæ wynosi najczêœciej kilka metrów. Piaski interglacja³u eemskiego po³o¿one s¹ najczêœciej na utworach zastoiskowych zlodowacenia Warty, rzadziej na osadach wodnolodowcowych tego wieku. Powy¿ej eem-

46 skich osadów piaszczystych znajduj¹ siê piaski z okresu zlodowacenia Wis³y, którego maksymalny zasiêg l¹dolodu odnotowano na pó³nocy Polski. Jeziorne osady interglacja³u emskiego, udokumentowane badaniami py³kowymi, zosta³y rozpoznane w obni¿eniu dolinnym Okrzejki w Woli Okrzejskiej (punkt dok. 25; tabl. V) i Szczepañcu (punkt dok. 32). W Woli Okrzejskiej seria jeziorna zosta³a nawiercona na g³êbokoœci oko³o2miosi¹ga 3,7 m mi¹¿szoœci. Tworz¹ j¹, zaczynaj¹c od sp¹gu, szare, smugowane mu³ki ze szcz¹tkami roœlinnymi, przechodz¹ce w gytie wapienne. Badania py³kowe, na siedmiu próbkach pobranych z g³êbokoœci 2,7–5,5 m, wykona³a Winter (2001). W próbce z g³êbokoœci 5,5 m stwierdzono wysoki udzia³ roœlin zielnych (NAP = 37,8%). Rozpoznano ziarna py³ku krzewów œwiat³olubnych oraz liczne ziarna py³ku drzew ciep³olubnych: grabu, dêbu, lipy, wi¹zu i leszczyny. Próbki z g³êbokoœci 4,1–5,0 m obrazuj¹ zanik roœlin zielnych i dominacjê drzew, spoœród których najwy¿sze wartoœci notuj¹ sosna i brzoza. Stwier- dzono wystêpowanie dêbu i leszczyny, wysoki jest równie¿ udzia³ grabu (15,3%). W próbkach z g³êbo- koœci 3,1–3,5 m udzia³ ziarn py³ku grabu wzrasta do 42,2%, leszczyny — do oko³o 50% i lipy — do 13,3%, co jest cech¹ diagnostyczn¹ dla interglacja³u eemskiego. Jeziorne osady interglacja³u eemskiego rozpoznane zosta³y tak¿e w niecce dolinnej w Szczepa- ñcu ko³o Gózda (punkt dok. 32). Utwory te nawiercono sond¹ mechaniczn¹ na g³êbokoœci 3,0–7,5 m. S¹ to szare mu³ki silnie reaguj¹ce z HCl. Poni¿ej nich znajduj¹ siê osady zastoiskowe zlodowacenia Warty, powy¿ej zalegaj¹ piaski zaliczone do zlodowacenia Wis³y. Ekspertyzowe badania py³kowe szeœciu próbek omawianych utworów jeziornych wykona³a Nita (2002). W próbce z g³êbokoœci 5,7 m udzia³ ziarn py³ku grabu przekracza 40,0%, a leszczyny i olszy osi¹ga po oko³o 20%. Ponadto stwierdzono ziarna py³ku: dêbu, wi¹zu, jesiona i sosny. Ich obecnoœæ jest charakterystyczna dla optimum interglacja³u eemskiego. W próbce z g³êbokoœci 5,0 m udzia³ grabu maleje do 30,0%, a leszczyny do 2,3%. Wzrasta, do blisko 20,0%, udzia³ ziarn py³ku œwierka, a tak¿e jod³y. Zawartoœæ ziarn py³ku olszy i sosny wynosi po oko³o 12%. W pozosta³ych próbkach, z g³êbokoœci 3,4–4,3 m, dominuj¹ ziarna py³ku sosny, z udzia³em brzozy i œladowymi wartoœciami olszy, grabu i œwierka. W dolinie Wilgi, w miejscowoœci Kasyldów (punkt dok. 6), pod holoceñskimi torfami i piaskami zlodowacenia Wis³y, na g³êbokoœci 4,2–4,7 m nawiercono br¹zowe, organiczne mu³ki, których wiek autor niniejszego opracowania koreluje z interglacja³em eemskim. Poni¿ej nich stwierdzono piaski rzeczne tego samego wieku, zalegaj¹ce na mu³kach, piaskach i ¿wirach zlodowacenia Warty. Próbkê mu³ków pobran¹ z g³êbokoœci 4,5 m poddano oznaczeniu wieku bezwzglêdnego metod¹ ra- diowêglow¹, otrzymano wynik: >34 700 lat BP (Gds-247; Pazdur, 2002). Mu³ki te s¹ starsze ni¿ uzyskana data, ich wiek wykracza poza zakres metody 14C. Do interglacja³u eemskiego zaliczono oko³o 2-metrow¹ (nieprzewiercon¹) warstwê mu³ków organicznych, zalegaj¹cych pod przykryciem namu³ów piaszczystych, w okolicach Karczmisk. Osady

47 te wystêpuj¹ w lokalnych obni¿eniach terenu. Tak¿e w rejonie Budzisk, w obrêbie wysoczyzny, br¹zowe mu³ki o mi¹¿szoœci oko³o 0,5 m, wystêpuj¹ce pod przykryciem namu³ów piaszczystych, zaliczono do interglacja³u eemskiego.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Obszar arkusza Okrzeja pozostawa³ poza zasiêgiem l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. W tym czasie w dolinach rzecznych i zag³êbieniach terenu akumulowane by³y osady mineralne i organiczne. U podstaw stoków powstawa³y osady deluwialne. W warunkach klimatu peryglacjalnego nastêpowa³o wietrzenie osadów, które u schy³ku zlodowacenia Wis³y by³y przewiewane. Piaski i mu³ki zwietrzelinowo-eoliczne wyró¿niono w okolicach Szcza³bu przy wschodniej granicy obszaru arkusza. Osady te znajduj¹ siê na ³agodnych sk³onach szerokiego obni¿enia dolinnego, które na terenie arkusza Adamów ³¹czy siê z dolin¹ Ma³ej Bystrzycy. Na zachód od Szcza³bu opisywane utwory nie osi¹gaj¹ 2,0 m mi¹¿szoœci. Le¿¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych. Mi¹¿szoœæ ponad 2,0 m osi¹gaj¹ na pó³noc od Szcza³bu. Omawiane utwory udokumentowane zosta³y sondami rêcznymi i odkrywkami. S¹ to najczêœciej piaski drobnoziarniste, warstwowane horyzontalnie, z przewarstwieniami mu³ków, doœæ dobrze wysortowane. Wiêkszoœæ ziarn wykazuje cechy zmatowienia, na skutek przewiania. Mu³ki powstawa³y prawdopodobnie w warunkach klimatu peryglacjalnego. Materia³ tworz¹cy opisywane osady pochodzi³ g³ównie z pokryw wodnolodowcowych. Mu³ki jeziorno-rzeczne wyró¿nione zosta³y w dwóch obni¿eniach: na pó³noc od doliny Grabówki oraz ko³o Szcza³bu. S¹ to be¿owo-br¹zowe mu³ki o mi¹¿szoœci zwykle nieco przekraczaj¹cej 2,0 m. Ko³o doliny Grabówki le¿¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych. Osady te s¹ odwapnione. Mu³ki jeziorno-rzeczne wystêpuj¹ tak¿e w dolinach Okrzejki, Wilgi i Ma³ej Bystrzycy, pod przykryciem torfów, w obrêbie piaszczystych serii zlodowacenia Wis³y. Opisywane osady tworzy³y siê w zag³êbieniach terenu oraz w dolinach rzek w warunkach ograniczonego przep³ywu. Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 1,0–3,0 m n.p. rzeki wystêpuj¹ na powierzchni terenu wzd³u¿ dolin: Okrzejki, Wilgi, Ma³ej Bystrzycy, Czarnej i Œwinki. Osady te tworz¹ przewa¿nie nieci¹g³e listwy tarasów o szerokoœci kilkudziesiêciu, miejscami do kilkuset metrów. Najlepiej wykszta³cone tarasy wystêpuj¹ w dolinach: Wilgi ko³o Podosia i Teodorowa, Okrzejki ko³o Woli Okrzejskiej oraz Czarnej ko³o Woli Gu³owskiej. Mi¹¿szoœæ piasków tworz¹cych tarasy wynosi kilka metrów. W korytach rzek osady te s¹ rozciête przez utwory holo- ceñskie: torfy, namu³y torfiaste i piaszczyste. W Starym Patoku (punkt dok. 7) sp¹g torfów datowany by³ metod¹ radiowêglow¹ — otrzymano wynik: 9700 ±120 lat BP (Gds-236; Pazdur, 2002). Piaski wystêpuj¹ce pod torfami s¹ od nich starsze i reprezentuj¹ zlodowacenie Wis³y. W Woli Okrzejskiej

48 (punkt dok. 25; tabl. V) oraz w Szczepañcu (punkt dok. 32; przekrój geologiczny A–B) piaski zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ nad palinologicznie udokumentowanymi osadami interglacja³u eemskiego, a pod holoceñskimi torfami i namu³ami. Omawiane utwory najczêœciej reprezentowane s¹ przez piaski drobnoziarniste, kwarcowe, dobrze wysortowane. Na podstawie obserwacji makroskopowej stwierdzono dobre obtoczenie ziarn kwarcu. Osady te s¹ odwapnione. W stropowych partiach serii miejscami wystêpuj¹ wk³adki humusowe. W Laskach, w dolinie Ma³ej Bystrzycy, z poeksploatacyjnego wykopu pobrano próbkê do badañ litologicznych (Jankowska, 2002). Rozpoznano piaski œrednioziarniste z domieszk¹ drobnoziarnistych, bez frakcji py³owo-i³owej. Ich wysortowanie jest œrednie. Ziarna kwarcu s¹ bardzo dobrze obtoczone (R = 0,27). Maj¹ one czêsto zmatowia³¹ powierzchniê, co œwiadczy o przewianiu materia³u przed akumulacj¹ w œrodowisku wodnym.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Do czwartorzêdu nierozdzielonego zaliczono utwory: rezydualne, deluwialne, zwietrzelinowe i eoliczne. Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne wystêpuj¹ na powierzchni terenu w okolicach Zimnej Wody (na pó³nocnym wschodzie badanego obszaru). Znajduje siê tam du¿e skupisko g³azów narzutowych, bêd¹cych pozosta³oœci¹ po glinach zwa³owych. Mi¹¿szoœæ osadów rezydualnych wynosi oko³o 2 m. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azikami, miejscami gliniaste. Wystêpuj¹ tak¿e piaski drobnoziarniste. Osady te s¹ odwapnione i Ÿle wysortowane. Udokumentowano je kilkoma sondami rêcznymi. Piaski, mu³ki i gliny deluwialne wystêpuj¹ u podnó¿y stoków g³ównie w bocznych dolinkach. Wyró¿niono je m.in. u podstawy stoków w dolinach: Czarnej ko³o Lipin, Ma³ej By- strzycy ko³o Radory¿a i Kolonii Burzca, Okrzejki ko³o Okrzei i Gózda oraz Œwinki ko³o Grabowa Ryckiego. Mi¹¿szoœæ tych osadów rzadko przekracza 2,0 m. Najczêœciej s¹ to warstwowane horyzontalnie piaski i mu³ki, miejscami z laminami piasków humusowych. Utwory te s¹ odwapnione, a ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone. Mu³ki i piaski py³owate zwietrzelinowo-eoliczne wystêpuj¹ w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu, miêdzy ¯urawcem a Budziskami. Osady te stwierdzono ponadto w okolicach Szcza³bu. Ich mi¹¿szoœci przewa¿nie nie przekraczaj¹ 2,0 m. Le¿¹ one na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty, miejscami Odry. Mu³ki i piaski py³owate powsta³y prawdopodobnie w wyniku procesów wietrzenia glin zwa³owych w niedu¿ych zag³êbieniach terenu. Materia³ by³ akumulowany przez wody powierzchniowe, a tak¿e przez wiatr. Utwory te pozbawione s¹ wêglanu wapnia.

49 Piaski i piaski py³owate, miejscami ze ¿wirami, zwietrzelinowo-eoliczne wystêpuj¹ powszechnie na powierzchni wysoczyzny zbudowanej z glin zwa³owych w po³udniowej, pó³nocno-wschodniej i pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Ich mi¹¿szoœci przewa¿nie nie przekraczaj¹ 2,0 m, wiêksze mi¹¿szoœci stwierdzono m.in. w okolicach Anielina, Bu- dzisk i Go³ych £azów. Osady te tworz¹ rozleg³e pokrywy na powierzchni glin zwa³owych. Na obszarach, gdzie ich mi¹¿szoœæ przekracza 2,0 m czêsto tworz¹ niedu¿e kulminacje, w których dominuj¹ piaski drobnoziarniste. Ziarna kwarcu maj¹ czêsto zmatowia³¹ powierzchniê, co œwiadczy o redepozycji osadów na bliskie odleg³oœci wskutek procesów eolicznych. Piaski te s¹ efektem wietrzenia glin zwa³owych. S¹ one przewa¿nie bezstrukturalne, miejscami wykazuj¹ warstwowanie horyzontalne. W niektórych profilach w stropie badanych utworów znajduj¹ siê ¿wiry ska³ skandynawskich. Oma- wiane osady udokumentowano licznymi sondami rêcznymi i mechanicznymi oraz opisanymi ods³oniê- ciami. Piaski i piaski py³owate zosta³y tak¿e przewiercone w otworach kartograficznych w: Kosiorkach (otw. 12), Gózdzie (otw. 29) i Budziskach (otw. 54). W Kosiorkach (otw. 12) stwierdzono 1,5-metrow¹ warstwê piasków œrednio- i drobnoziarnistych z domieszk¹ piasków py³owatych. Osady te s¹ œrednio wysortowane. Ziarna kwarcu s¹ dobrze obtoczone (R = 0,46). Badane utwory s¹ prawie bezwapniste (0,2% CaCO3). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (39,8%), przy udziale amfiboli (14,5%), epidotu (14,2%) oraz turmalinów (10,0%). W Gózdzie (otw. 29) przewiercono 1,6-metrow¹ warstwê piasków drobno- i œrednioziarnistych z ma³¹ domieszk¹ piasków gruboziarnistych i py³owatych. Wysortowanie osadów jest œrednie. Ziarna kwarcu s¹ dobrze obtoczone (R = 0,39), czêœæ z nich jest okr¹g³a i ma powierzchniê matow¹, co œwiad- czy o genezie eolicznej. Badane piaski pozbawione s¹ wêglanu wapnia. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (65,3%), wystêpuj¹ równie¿: turmaliny (9,7%), staurolit (4,7%) i amfibole (5,8%). W Budziskach (otw. 54) wyró¿niono 1,9-metrowy poziom piasków drobnoziarnistych z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych i py³owatych. Wysortowanie osadów jest œrednie. Ziarna kwarcu s¹ dobrze obtoczone (R = 0,41), niektóre z nich maj¹ matow¹ powierzchniê. Zawartoœæ wêglanu wapnia jest znikoma, wynosi 0,7%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich, podobnie jak w osadach rozpoznanych w poprzednich wierceniach, dominuj¹ granaty (oko³o 41%), przy udziale turmalinów (oko³o 12%), staurolitu (10,5%) oraz amfiboli (8,2%). Charakterystyka litologiczna osadów rozpoznanych w trzech wierceniach kartograficznych jest podobna. Wskazuje na genezê osadów, w powstaniu których decyduj¹ce znaczenie odgrywa³y procesy wietrzeniowe, przy udziale procesów eolicznych. Piaski eoliczne wystêpuj¹ na powierzchni ca³ego obszaru arkusza. Ich najwiêksze pola, dochodz¹ce do kilku kilometrów kwadratowych, rozpoznano w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu opracowania, ko³o Grabowa Szlacheckiego, Urszulina i Bramki. S¹ to miejsca kontaktu sandru i wy-

50 soczyzny polodowcowej. Wiêksze skupiska piasków eolicznych wystêpuj¹ ponadto w okolicach Dro- ¿d¿aka i Kolonii D¹browy, na sandrze. Przeciêtna mi¹¿szoœæ omawianych piasków nieco przekracza 2,0 m. Na obszarze arkusza piaski eoliczne po³o¿one s¹ na glinach zwa³owych, piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (górnych) oraz piaskach, mu³kach i ¿wirach wodnolodowcowych zlodowacenia Warty. Powierzchnie ziarn kwarcu piasków eolicznych wykazuj¹ zmatowienie, ziarna te s¹ dobrze obtoczone. Pod wzglêdem granulometrycznym przewa¿aj¹ piaski drobnoziarniste, z domieszk¹ œrednio- ziarnistych. Piaski eoliczne udokumentowane zosta³y sondami rêcznymi i mechanicznymi, a tak¿e opisanymi odkrywkami. Piaski eoliczne w wydmach wystêpuj¹ zwykle w obrêbie pól piasków przewianych. Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ od kilku do oko³o 15 m. Najczêœciej s¹ to piaski drobno- i œrednioziarni- ste. Spotyka siê te¿ wk³adki piasków gruboziarnistych. W piaskach wydmowych zaobserwowano warstwowanie skoœne i horyzontalne. Najlepiej rozwiniête wydmy wystêpuj¹ w obrêbie utworów wodnolodowcowych ko³o: Lasek, Feliksina, Huty D¹browy i Dro¿d¿aka. W Hucie Radoryskiej (punkt dok. 17) na niewielkiej wydmie o kilkumetrowej wysokoœci w trakcie prac kartograficznych stwierdzono wystêpowanie materia³u krzemiennego, który by³ œwiadectwem dzia³alnoœci cz³owieka. Opisywana wydma znajduje siê w koñcowej czêœci 700-metrowego pó³wyspu po³o¿onego w torfiastej niecce doliny Ma³ej Bystrzycy. Powierzchnia pó³wyspu pokryta jest piaskami eolicznymi i piaskami rzecznymi z okresu zlodowacenia Wis³y, zalegaj¹cymi tak¿e pod wydm¹. W stropowej czêœci wydmy rozwiniêta jest kopalna gleba bielicowa o mi¹¿szoœci 1,3 m, z wyraŸnie zaznaczo- nymi poziomami: próchnicznym, wymywania i wmywania, oraz ska³¹ macierzyst¹. Ponad poziomem próchnicznym znajduje siê pokrywa piasków przewianych o mi¹¿szoœci 0,5–0,8 m, zdeponowana prawdopodobnie w czasach historycznych. Z poziomu próchnicznego, z g³êbokoœci 0,5–0,6 m, pobrano próbki, na których wykonane zosta³y dwa oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ radiowêglow¹. Otrzymano wyniki: 5020 ±70 lat BP (Gd-12443) i 510 ±40 lat BP (Gd-12441) (Pazdur, 2003). Pierwsza data wskazuje na okres atlantycki, a druga — na okres wspó³czesny, subatlantycki. Wiek poziomu próchnicznego nale¿y wi¹zaæ z okresem atlantyckim. Wiek drugiej próbki zosta³ zak³ócony procesami glebowymi. Po³udniowa czêœæ wydmy jest eksploatowana. Jesieni¹ 2002 r., pod opiek¹ prof. Szymczaka z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, zosta³y przeprowadzone kilkudniowe prace wy- kopaliskowe, którymi kierowa³ M. PrzeŸdziecki (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). Zabytki krzemienne znajdowa³y siê w obrêbie poziomu próchnicznego i bezpoœrednio nad nim. Opraco- wanie archeologiczne wykona³ PrzeŸdziecki (2003). Zebrano 344 krzemieni, w tym rdzenie, narzêdzia krzemienne i od³upki. Wiêkszoœæ pozyskanego materia³u nale¿y wi¹zaæ z mezolityczn¹ kultur¹ komornick¹ (PrzeŸdziecki, 2003). Znajdowane by³y tak¿e zabytki póŸnopaleolityczne oraz z epoki br¹zu. Badania archeologiczne potwierdzi³y atlantycki wiek poziomu próchnicznego, a znalezione zabytki œwiadcz¹ o pobycie cz³owieka w tym miejscu od póŸnego paleolitu po czasy wspó³czesne.

51 c. Holocen

W holocenie zachodzi³a i zachodzi akumulacja osadów rzecznych, deluwialnych i organicznych w dnach dolin g³ównych rzek i ich bocznych dop³ywów, a tak¿e w okresowo przep³ywowych i bezodp³ywowych zag³êbieniach terenu. Mu³ki rzeczno-jeziorne wystêpuj¹ w dnie doliny Okrzejki w okolicach Woli Okrzej- skiej, w dolinie Grabówki oraz w dolinie Ma³ej Bystrzycy ko³o Starego Patoku. W dolinie Grabówki utwory te rozpoznano tak¿e pod przykryciem torfów. Mu³ki rzeczno-jeziorne powsta³y w odciêtych korytach rzek, w wyniku procesów mu³otwórczych. Maj¹ niebiesk¹ barwê, zawieraj¹ makroszcz¹tki roœlinne, a ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 3,0 m. Le¿¹ zwykle na piaskach rzecznych zlodowacenia Wis³y. Piaski humusowe i namu³y piaszczyste den dolinnych oraz zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych wype³niaj¹ czêœcio- wo dna dolin Okrzejki, Ma³ej Bystrzycy, Wilgi, Grabówki, Czarnej i Œwinki oraz wiêkszoœci dolinek wystêpuj¹cych na obszarze arkusza. Osady te wystêpuj¹ ponadto w niedu¿ych zag³êbieniach bezodp³ywowych na wysoczyŸnie. S¹ to utwory piaszczysto-mu³kowe, warstwowane, z warstewkami organicznymi. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 2,0 m. W okolicach Gózda, w dolinie Okrzejki, namu³y piaszczyste le¿¹ na piaskach i ¿wirach rzecznych zlodowacenia Wis³y. Ko³o Karczmisk w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza oraz ko³o Budzisk w jego po³udniowo-wschodniej czêœci, w obni¿eniach terenu, namu³y przykrywaj¹ eemskie osady jeziorne. W okolicach Gózda pod namu³ami piaszczystymi znajduj¹ siê osady wytopiskowe. W bocznych czêœciach dolin Czarnej i Gra- bówki, a tak¿e w dolince na po³udnie od Budek namu³y piaszczyste wystêpuj¹ na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (górnych) zlodowacenia Warty. Na po³udniu terenu opracowania, w okolicach NiedŸwiedzia i Karczmisk, namu³y piaszczyste przykrywaj¹ i³y i mu³ki zastoiskowe (górne) zlodowacenia Warty. W po- bli¿u Cisownika i Go³ych £azów, w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, namu³y le¿¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty, a w okolicy Bramki — na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry. Namu³y torfiaste naobszarze arkusza Okrzeja zajmuj¹ niewielkie powierzchnie. Wy- stêpuj¹ ko³o Radory¿a i Huty Radoryskiej w dnach dolinek bêd¹cymi dop³ywami Ma³ej Bystrzycy oraz ko³o Rudy w dolinie Ma³ej Bystrzycy. Stwierdzono je ponadto w bocznej dolince Okrzejki ko³o Szcze- pañca. S¹ to utwory torfiaste, z przewarstwieniami piaszczystymi i mu³kowymi, koloru czarnego. Osady te sk³adaj¹ siê z substancji organicznej i mineralnej. Ich mi¹¿szoœæ nieznacznie przekracza 2,0 m. W okolicach Rudy i Huty Radoryskiej omawiane utwory nie osi¹gaj¹ 2,0 m mi¹¿szoœci i le¿¹ odpowiednio na: piaskach i ¿wirach zlodowacenia Wis³y oraz piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (górnych) zlodowacenia Warty. Torfy wype³niaj¹ niemal ca³e doliny Ma³ej Bystrzycy i Wilgi, górn¹ czêœæ doliny Okrzejki oraz czêœciowo doliny Grabówki i Czarnej. Tworz¹ torfowiska niskie, charakterystyczne dla dolin

52 rzecznych. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza, w obrêbie wysoczyzny, wystêpuj¹ zag³êbienia bezodp³ywowe wype³nione torfami. Mi¹¿szoœci torfów dochodz¹ do 3,5 m. W dolinach: Wilgi, Ma³ej Bystrzycy, a tak¿e Okrzejki, torfy le¿¹ na piaskach i ¿wirach rzecznych zlodowacenia Wis³y, miejscami na mu³kach. Próbka omawianych osadów pobrana z g³êbokoœci 3,3 m (sp¹g torfów) w Starym Patoku (punkt dok. 7), w dolinie Ma³ej Bystrzycy, datowana by³a metod¹ radiowêglow¹; otrzymano wynik: 9700 ±120 lat BP (Gds-236; Pazdur, 2002). Data ta odpowiada pocz¹tkowi okresu preborealnego. Po- dobny wynik (9550 ±70 lat BP) otrzymano dla sp¹gu torfów rozpoznanych w stanowisku Sokolniki na obszarze arkusza ¯elechów (¯arski, 2001). W tym samym profilu w Starym Patoku (punkt dok. 7) metod¹ radiowêglow¹ oznaczono wiek bezwzglêdny próbki torfów z g³êbokoœci 1,6 m i otrzymano wynik: 4830 ±90 lat BP (Gds-237; Pazdur, 2002). Wiek tej próbki nale¿y wi¹zaæ z pocz¹tkiem okresu subborealnego, ewentualnie z koñcem okresu atlantyckiego. Podobny wynik uzyskano dla próbki tor- fów pobranej sond¹ mechaniczn¹, z g³êbokoœci 2,8–3,0 m, w miejscowoœci Jasnosz (punkt dok. 11) w dolinie Ma³ej Bystrzycy: 5675 ±75 lat BP (Gd-12455; Pazdur, 2003); uzyskana data koreluje siê z okresem atlantyckim. W miejscowoœci Cisownik (punkt dok. 16), w nieckowatym zag³êbieniu doliny Ma³ej Bystrzycy, z g³êbokoœci 1,7 m pobrano próbkê torfów, której wiek bezwzglêdny oznaczono na: 415 ±75 lat BP(Gd-15416; Pazdur, 2003). Wiek tej próbki jest prawdopodobnie zak³ócony przez wspó³czesne procesy glebotwórcze. Nie mo¿na te¿ wykluczyæ, ¿e stropowe partie torfów tworzy³y siê w ostatnim tysi¹cleciu. Z przeprowadzonych datowañ wynika, ¿e proces akumulacji torfów na obszarze arkusza Okrzeja zacz¹³ siê w okresie preborealnym, a zakoñczy³ w okresie atlantyckim.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza Okrzeja jest po³o¿ony w obrêbie struktury paleozoicznej okreœlanej jako niecka nadbu¿añska (Stupnicka, 1997), utworzonej ze ska³ wieku karboñskiego. Przez zachodni¹ czêœæ terenu opracowania przebiega uskok Kocka (¯elichowski, 1974), dziel¹cy nieckê na dwie czêœci: rów mazowiecko-lubelski, po zachodniej stronie uskoku, oraz podniesienie ³ukowskie (zr¹b £ukowa), po jego wschodniej stronie (¯elichowski, 1974; ¯elichowski, Koz³owski, red., 1983). Uskok Kocka przebiega w kierunku NW–SE. Towarzyszy mu szereg uskoków pod³u¿nych i poprzecznych. Mo¿na tu mówiæ o strefie uskokowej. W rowie mazowiecko-lubelskim pod³o¿e krystaliczne znajduje siê na g³êbokoœci oko³o 9000 m, 1000–1500 m ni¿ej ni¿ w podniesieniu ³ukowskim. ¯elichowski (1974) t³umaczy powstanie rowu lubelskiego naciskiem platformy staropaleozoicznej na platformê prekam- bryjsk¹, której brze¿na czêœæ uleg³a zapadniêciu. W wyniku ruchów tektonicznych fazy bretoñskiej na opisywanym terenie powsta³y silne dyslo- kacje. Z okresem tym nale¿y wi¹zaæ strukturê synklinaln¹ Dorohucza–Stoczek £ukowski, po³o¿on¹

53 na obszarze arkusza ¯elechów, oraz antyklinê Kocka (zr¹b Kocka), rozwiniêt¹ wzd³u¿ uskoku Kocka po jego zachodniej stronie (na terenie arkusza Okrzeja). Strukturê synklinaln¹ Dorohucza–Stoczek £ukowski dokumentuje otwór badawczy w Czernicu na obszarze arkusza ¯elechów (¯arski, 2001), zakoñczony w utworach wieku dewoñskiego. Mi¹¿szoœæ osadów karbonu wynosi tam 1065,0 m. Struktura zrêbowa Kocka ma amplitudê wynosz¹c¹ kilkaset metrów. Na powierzchni podjuraj- skiej, w strefie szerokoœci oko³o 2 km, wystêpuj¹ tu osady dewonu (¯elichowski, 1974). Utwory karbonu zosta³y wyerodowane. Antyklinê Kocka dokumentuje wiercenie w Woli Okrzejskiej (otw. 32; Wysocka i in., 1974), zlokalizowane na obszarze arkusza Okrzeja. Ponad ska³ami dewonu, o nawier- conej mi¹¿szoœci 1370,5 m, wystêpuje cienka pokrywa osadów permskich (82,0 m) i triasowych (71,0 m), nad którymi zalegaj¹ ska³y jury o mi¹¿szoœci 271,0 m. Brak jest tu utworów karboñskich. Obszar arkusza Okrzeja znajduje siê ju¿ prawdopodobnie na p³ycie permsko-mezozoicznej, tu¿ za wschodni¹ granic¹ niecki brze¿nej, powsta³ej w epoce tektonicznej alpejskiej (Stupnicka, 1997), wype³nionej osadami permsko-mezozoicznymi i paleoceñskimi (Po¿aryski, 1974). Granica ta przechodzi w okolicach ¯elechowa i jest ma³o czytelna (¯elichowski, 1974). £¹czna mi¹¿szoœæ osadów permsko-mezozoicznych w Woli Okrzejskiej (otw. 32), na terenie arkusza Okrzeja, wynosi 1062,0 m. Na podstawie analizy Mapy fotogeologicznej Polski (Ba¿yñski i in., 1984) oraz arkuszy Mapy liniowych elementów strukturalnych Polski (Graniczny i in., 1995) na badanym terenie wyró¿niono szereg fotolineamentów, które mog¹ pokrywaæ siê z prawdopodobnymi uskokami. S¹ to fotolineamenty o kierunku zachód–wschód, przechodz¹ce przez Budki, Gózd i Okrzejê, wzd³u¿ których przebiega dolina Okrzejki. Fotolineament o kierunku WNW–ESE przechodzi od okolic Radory¿a do Krzywdy, drugi, równoleg³y do niego, przebiega od Starego Patoku do Zimnej Wody. Dolina Ma³ej Bystrzycy na tym odcinku ma czêœciowo taki sam kierunek. Na omawianym terenie wyró¿niono dwa fotolineamenty o kierunku WSW–ENE. Pierwszy z nich zaczyna siê w okolicy Grabowa Ryckiego, a nastêpnie przechodzi przez Lipiny i Gu³ów. Drugi tak¿e bierze swój pocz¹tek w rejonie Grabowa Ryckiego, ale kontynuuje siê w kierunku Woli Gu³owskiej. Wzd³u¿ wschodniej czêœci pierwszego fo- tolineamentu rozwiniêta jest dolina Grabówki, a wzd³u¿ drugiego — dolina Czarnej. W po³udniowej czêœci obszaru arkusza przebiega ponadto fotolineament Sosnówka–NiedŸwiedŸ, o kierunku SW–NE, wzd³u¿ którego tak¿e rozwiniêta jest niedu¿a dolinka. Na podstawie tych przyk³adów mo¿na przy- puszczaæ, ¿e wiêksze formy morfologiczne czêsto nawi¹zuj¹ do struktur linijnych rozwiniêtych w g³êbszym pod³o¿u czwartorzêdu. Wyniki badañ przeprowadzonych na terenach s¹siednich potwierdzaj¹ tê tezê (¯arski, 2002). Pod³o¿e utworów czwartorzêdowych omawianego arkusza stanowi¹ osady miocenu œrodkowe- go, rozpoznane na prawie ca³ym jego obszarze (tabl. II). Jedynie w okolicach Gózda wyró¿niono

54 utwory miocenu górnego, we wczeœniejszych opracowaniach korelowanego z pliocenem, oraz w okolicach Gu³owa — utwory oligocenu. Na badanym terenie prawdopodobnie przebiega³a po³udniowo-wschodnia granica jeziorzyska plioceñskiego (Ró¿ycki, 1972a). Strop pod³o¿a czwartorzêdu wykazuje doœæ du¿e urozmaicenie (tabl. II), bêd¹ce g³ównie wyni- kiem procesów zachodz¹cych w czwartorzêdzie: erozyjnych, glacitektonicznych, a tak¿e prawdopodobnie neotektonicznych. Deniwelacje stropu osadów paleogeñskich i neogeñskich, tworz¹cych pod³o¿e czwartorzêdu, wynosz¹ oko³o 80mis¹wiêksze, o blisko 30,0 m, od deniwelacji wspó³cze- snej powierzchni terenu. Do analizy stropu utworów podczwartorzêdowych wzd³u¿ linii przekrojów geologicznych pomiê- dzy wierceniami wykorzystano badania geofizyczne (Okrasa, 2000). Centraln¹ czêœæ obszaru arkusza Okrzeja, pomiêdzy Feliksinem, Hut¹ Radorysk¹ a Grabowem Szlacheckim, zajmuje wyniesienie pod³o¿a czwartorzêdu, wznosz¹ce siê od oko³o 130 do 159,1 m n.p.m. (Feliksin — otw. 16). Zbudowane jest ono z osadów miocenu œrodkowego, jedynie w okolicach Gózda (otw. 27 i 29) — z utworów miocenu górnego. Od tego wyniesienia pod³o¿e czwartorzêdu opada we wszystkich kierunkach; w kierunku wschodnim i zachodnim stokami bardzo ³agodnymi (do wysokoœci poni¿ej 110,0 m n.p.m. na wschodzie obszaru badanego arkusza), w kierunku pó³nocnym i po³udniowym — znacznie stromszy- mi. W okolicy Huty D¹browy znajduje siê depresja, w obrêbie której osady pod³o¿a czwartorzêdu znajduj¹ siê poni¿ej 120,0 m n.p.m. Wype³niona jest ona bardzo mi¹¿szymi pok³adami glin zwa³owych i osadami piaszczysto-¿wirowymi, miejscami zaburzonymi glacitektonicznie. Depresja ta ma prawdopodobnie glacitektoniczne za³o¿enie. Osady pod³o¿a w rejonie Krzywdy (tabl. III) s¹ prawdopodobnie tak¿e zaburzone glacitektonicznie. Generalnie pod³o¿e czwartorzêdu znajduje siê tam poni¿ej 120,0 m n.p.m., lecz w wierceniu 23 podnosi siê do 139,2 m n.p.m. Du¿e mi¹¿szoœci glin zwa³owych stwierdzone w tym rejonie spowodowane s¹ prawdopodobnie tak¿e glacitektonik¹. W okolicach Gu³owa (otw. 34 — tabl. III) pod³o¿e czwartorzêdu nieznacznie siê obni¿a, zosta³o rozciête wskutek erozyjnej dzia³alnoœci wód lodowcowych. Na obszarze arkusza Okrzeja strop osadów pod³o¿a podczwartorzêdowego najni¿ej (poni¿ej 80,0 m n.p.m.) znajduje siê w jego po³udniowo-wschodniej czêœci. Zwi¹zane jest to ze struktur¹ depresyjn¹ o kierunku zbli¿onym do SW–NE, której oœ znajduje siê na terenie arkusza Baranów. Struktura ta, udokumentowana wierceniami badawczymi w Ferdynandowie (Rzechowski, 1996a, b), mo¿e mieæ za³o¿enie neotektoniczne. Na obszarze arkusza Okrzeja wype³niaj¹ j¹ czêœciowo osady rzeczno-peryglacjalne. Powstanie obni¿enia rozpoznanego w pod³o¿u czwartorzêdu w okolicy Dwórca Zawita³y (otw. 45 — 99,0 m n.p.m.) mog³o byæ zwi¹zane z procesami erozyjnymi zachodz¹cymi w interglacjale ma³opolskim lub augustowskim (podlaskim).

55 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W paleocenie dolnym obszar arkusza Okrzeja znajdowa³ siê w obrêbie zbiornika morskiego (tab. 2). Panowa³ ciep³y klimat, dogodny dla rozwoju licznej fauny. Bliskoœæ strefy brzegowej sprzyja³a dostawie do morza materia³u terygenicznego. Akumulowane by³y w tym czasie gezy i margle. W oligocenie (prawdopodobnie oligocenie dolnym) klimat nieco siê och³odzi³, lecz w dalszym ci¹gu na obszarze badanego terenu panowa³o morze. Tak¿e wówczas strefa brzegowa znajdowa³a siê niedaleko i do zbiornika dostarczane by³y du¿e iloœci materia³u terygenicznego. Rozmywane by³y ska³y paleogeñskie, co znajduje potwierdzenie w badaniach py³kowych. W tym czasie deponowane by³y g³ównie piaski glaukonitowe i mu³ki. W miocenie œrodkowym obszar arkusza znajdowa³ siê w obrêbie zbiornika œródl¹dowego, w którym osadza³ siê materia³ detrytyczny i organiczny. Ciep³y klimat sprzyja³ bujnemu rozwojowi roœlinnoœci, która obumiera³a i przekszta³ca³a siê w procesach diagenezy w wêgiel brunatny. Depono- wane by³y tak¿e mu³ki, i³y i piaski kwarcowe. Nastêpowa³o niszczenie osadów starszych ogniw paleogenu, a denudowany materia³ dostarczany by³ przez rzeki do istniej¹cego zbiornika. W utworach mioceñskich znajduje siê spora domieszka paleogeñskich ziarn py³ku. W miocenie górnym (dawniej okreœlanym jako pliocen) oziêbienie klimatu spowodowa³o zmianê charakteru zbiornika, który wed³ug Ró¿yckiego (1972a) by³ jeziorzyskiem okresowo wysychaj¹cym. Materia³ zwietrzelinowy osadza³ siê w nim w postaci ró¿nobarwnych i³ów, mu³ków i piasków. Utwory te nie zawieraj¹ materia³u py³kowego. U schy³ku miocenu górnego nast¹pi³o znaczne och³odzenie klimatu, które spowodowa³o zmianê charakteru deponowanych osadów. Najstarszym ogniwem plejstocenu jest preglacja³, w czasie którego zaznacza³y siê czêste waha- nia klimatu, charakterystyczne dla ca³ego czwartorzêdu. W okresie preglacjalnym rzeki p³yn¹ce generalnie z kierunku po³udniowego akumulowa³y utwory w formie sto¿ków nap³ywowych. Osady te s¹ reprezentowane w dwóch facjach: korytowej (piaski i ¿wiry) i pozakorytowej (mu³ki i i³y). Ich cech¹ charakterystyczn¹ jest cyklicznoœæ œwiadcz¹ca o zmianach klimatycznych. W preglacjale zachodzi³y tak¿e procesy erozyjne. W okresie tym na badanym terenie panowa³y zwarte kompleksy leœne. Pierwsze znane w Polsce glacjalne och³odzenie klimatu spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlo- dowaceñ najstarszych (zlodowacenia Narwi), którego obecnoœæ nie zosta³a udokumentowana na badanym obszarze. Utwory tego wieku rozpoznano na terenach arkuszy Baranów i Stoczek £ukowski. Po zlodowaceniu Narwi nast¹pi³o ocieplenie klimatu zwi¹zane z interglacja³em augustowskim (podlaskim). Tak¿e osady interglacja³u podlaskiego nie zosta³y rozpoznane na obszarze arkusza Okrzeja. Ponowne wielkie oziêbienie klimatu spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Nidy, najstarszego zlodowacenia po³udniowopolskiego. Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Nidy znajdowa³ siê

56 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q Akumulacja organiczna w dnach dolin, th zag³êbieniach bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych Akumulacja organiczno-mineralna w dnach Namu³y torfiaste — Q nht dolin, zag³êbieniach bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych Piaski humusowe i namu³y piaszczyste den dolinnych oraz zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywo- Akumulacja mineralno-organiczna w dnach dolin,

Holocen zag³êbieniach bezodp³ywowych i okresowo wych — Q przep³ywowych, erozja w dolinach phh

Mu³ki rzeczno-jeziorne — f-li Q Akumulacja organiczno-mineralna m h w starorzeczach i jeziorach Piaski eoliczne w wydmach — e w p Q Akumulacja eoliczna Piaski eoliczne — e Q p

Piaski i piaski py³owate, miejscami ze ¿wirami, zwietrzeli- Wietrzenie mechaniczne (w klimacie nowo-eoliczne — z-e pppy Q peryglacjalnym), przewiewanie osadów Mu³ki i piaski py³owate zwietrzelinowo-eoliczne — z-eQ Wietrzenie mechaniczne, przewiewanie, aku- mppy mulacja w zag³êbieniach terenu Piaski, mu³ki i gliny deluwialne — d Spe³zywanie i zmywanie osadów ze zboczy pm Q Piaski, ¿wiry i g³azy rezydualne — r Q Rozmywanie osadów przez wody, p¿g³ wietrzenie mechaniczne Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych 1,0–3,0 m n.p. rzeki — f QBt Akumulacja i erozja rzeczna p¿ p4 Mu³ki jeziorno-rzeczne —li - f QB Akumulacja jeziorna i rzeczna m p4 Wis³y (pozakorytowa) z-e B Zlodowacenie Zlodowacenia Piaski i mu³ki zwietrzelinowo-eoliczne — Q Wietrzenie mechaniczne, przewiewanie, pó³nocnopolskie pm p4 akumulacja w zag³êbieniach terenu li Mu³ki jeziorne oraz gytie i torfy — Q 34– Akumulacja jeziorna Interglacja³ mgy p eemski Piaski rzeczne — f Q Akumulacja i erozja rzeczna p p34–

Piaski i mu³ki wytopiskowe — b Q W Akumulacja po wytopieniu siê bry³ pm p3 martwego lodu Piaski py³owate, mu³ki i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W Akumulacja i erozja wód roztopowych ppy p3 Piaski i ¿wiry z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach, Akumulacja i erozja wód roztopowych, wodnolodowcowe — fg Q W sp³ywy b³otne p¿gzw p3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W Akumulacja i erozja wód roztopowych p¿2 p3 gc W ¯wiry, g³azy i piaski moren czo³owych — Q 3 Akumulacja wodnolodowcowa i lodowco- ¿g³ p wa u czo³a stagnuj¹cego l¹dolodu ¯wiry, piaski i g³azy moren martwego lodu — gm Q W ¿p p3 Akumulacja w obrêbie bry³ martwego lodu k W Piaski, mu³ki i ¿wiry kemów — Q Akumulacja w przetainach martwego lodu pm p3 tk W Piaski, miejscami mu³ki, tarasów kemowych — Q Akumulacja wód roztopowych wokó³ kemów p p3 gs W Akumulacja wodnolodowcowa Piaski, ¿wiry i g³azy akumulacji szczelinowej — Q 3 p¿ p w szczelinach l¹dolodu b W Akumulacja zastoiskowa przed czo³em Zlodowacenie Warty I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — Q 3

Czwartorzêd im2 p wycofuj¹cego siê l¹dolodu Piaski lodowcowe — g Q W Akumulacja lodowcowa p p3 Zlodowacenia œrodkowopolskie g W Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 3 Plejstocen gzw p Zaburzenia glacitektoniczne Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q W Akumulacja i erozja wód roztopowych p¿1 p3 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — b Q W Akumulacja zastoiskowa przed czo³em im1 p3 transgreduj¹cego l¹dolodu

57 cd. tabeli 2

Gliny zwa³owe — g QO Akumulacja lodowcowa gzw p3

Piaski i mu³ki zastoiskowe — b QO Akumulacja zastoiskowa przed czo³em pm p3 transgreduj¹cego l¹dolodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg O Akumulacja i erozja wód roztopowych

Odry Q p¿ p3 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne — f-pg QO Akumulacja i erozja rzeczna w fazie ana- pm¿ p3 glacjalnej zlodowacenia Interglacja³ Interglacja³ li M Torfy, gytie, ³upki bitumiczne i mu³ki jeziorne — Q 23– Akumulacja jeziorna wielki mazowiecki tgy p I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — b QG Akumulacja zastoiskowa przed czo³em im2 p2 wycofuj¹cego siê l¹dolodu b G I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (œródglinowe) — Q Akumulacja zastoiskowa im p2

fg G Akumulacja i erozja wód roztopowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œródglinowe) — Q 2 p¿ p

Gliny zwa³owe — g QG Akumulacja lodowcowa gzw p2

fg G Akumulacja i erozja wód lodowcowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 p¿ p przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 2 I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — b QG Akumulacja zastoiskowa przed czo³em im1 p2 transgreduj¹cego l¹dolodu Torfy, gytie, ³upki bitumiczne, mu³ki i piaski jeziorne — li QF Akumulacja jeziorna tgy p2

f F Piaski i mu³ki rzeczne — Q 2 Akumulacja i erozja rzeczna

Interglacja³ pm p ferdynandowski

Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne — f-pg Q S1 Akumulacja i erozja rzeczna w fazie ka- pm¿ p2 taglacjalnej zlodowacenia

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q S1 Akumulacja i erozja wód roztopowych p¿2 p2 przed czo³em wycofuj¹cego siê l¹dolodu b S1 Akumulacja w zastoiskach przed czo³em Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q 2 pm p wycofuj¹cego siê l¹dolodu fg S1 Akumulacja i erozja wód roztopowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œródglinowe) — Q 2 p¿ p

Gliny zwa³owe — g QS1 Akumulacja lodowcowa gzw p2 Zaburzenia glacitektoniczne Stadia³ dolny b S1 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em Zlodowacenie Sanu 1 I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — Q im p2 transgreduj¹cego l¹dolodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q S1 Akumulacja i erozja wód lodowcowych p¿1 p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Interglacja³ Denudacja i erozja rzeczna ma³opolski Zlodowacenia po³udniowopolskie Gliny zwa³owe — g QN Akumulacja lodowcowa gzw p2 Zaburzenia glacitektoniczne Czwartorzêd Plejstocen Zlodowacenie Nidy fg N Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja i erozja wód lodowcowych p¿ p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu f Akumulacja i erozja rzeczna (facje kory- Plejstocen dolny Piaski, ¿wiry, mu³ki i i³y rzeczne — Q 0 p¿ p towa i pozakorytowa)

Miocen górny I³y i mu³ki — imM 3 Akumulacja bagienno-jeziorzyskowa Mu³ki, i³y i piaski kwarcowe z wêglem brunatnym — Miocen œrodkowy Akumulacja jeziorna i bagienna Miocen M Neogen mi 2

Regresja morska Piaski glaukonitowe i mu³ki — pGk Ol Akumulacja morska Transgresja morska Oligocen

Regresja morska Paleocen dolny Gezy i margle — Pc Akumulacja morska Paleogen geme 1 Transgresja morska Paleocen

58 poza po³udniow¹ granic¹ obszaru arkusza Okrzeja. Przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu powstawa³y pola piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, a po wycofaniu siê l¹dolodu — gliny zwa³owe. Utwory tego wieku nie tworz¹ jednolitych poziomów, gdy¿ by³y erodowane w m³odszych piêtrach plejstocenu. W kolejnym okresie ciep³ym, interglacjale ma³opolskim, zachodzi³y procesy erozyjne, niszcz¹ce zdeponowane wczeœniej osady. Utworów tego wieku nie rozpoznano na badanym terenie, lecz wyró¿nione zosta³y na obszarach s¹siednich arkuszy. Och³odzenie klimatu spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1. Zasiêg tego l¹dolodu znajdowa³ siê poza po³udniow¹ granic¹ obszaru arkusza (Lindner, Marks, 1995). Przed jego czo³em tworzy³y siê pola sandrowe oraz zastoiska, w których osadza³y siê i³y, mu³ki i piaski o mi¹¿szo- œci od kilku do kilkunastu metrów. Pod naciskiem l¹dolodu w okolicach Huty D¹browy i Krzywdy powsta³y depresje glacitektoniczne, w których obserwujemy zwiêkszone mi¹¿szoœci glin zwa³owych, bêd¹cych bezpoœrednim œwiadectwem pobytu l¹dolodu. Przed czo³em wycofuj¹cego siê l¹dolodu tworzy³y siê rozleg³e pola sandrowe i zbiorniki zastoiskowe. Osady jednego z takich pól wodnolodowcowych rozpoznano we wschodniej czêœci badanego terenu, pomiêdzy Orlim Gniazdem a Wol¹ Gu³owsk¹. Kilkukilometrowe zastoisko znajdowa³o siê pomiêdzy Kosiorkami a Krzywd¹. Po wycofaniu siê l¹dolodu z badanego terenu, w warunkach klimatu peryglacjalnego zaczê³a siê rozwijaæ sieæ rzeczna. Œwiadectwem tego s¹ piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne rozpoznane w okolicach Budzisk i Kosiorek. Rzeki rozwiniête u schy³ku zlodowacenia Sanu 1 funkcjonowa³y w interglacjale ferdynandowskim. Panowa³ wówczas ciep³y klimat. W starorzeczach odbywa³a siê akumulacja osadów organicznych (stwierdzono je w Kosiorkach i Budziskach). Ocieplenie klimatu sprzyja³o rozwojowi lasów liœciastych. Oziêbienie klimatu spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). W tym czasie na badanym terenie zachodzi³y procesy akumulacyjne i erozyjne. Przed czo³em l¹dolodu akumulowane by³y i³y, mu³ki i piaski zastoiskowe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. W czasie niedu¿ych oscylacji czo³a l¹dolodu powstawa³y lokalne zastoiska, w osadach których znajdowane s¹ wk³adki starszych rozmytych utworów. L¹dolód pozostawi³ po sobie mi¹¿szy poziom glin zwa³owych. Przed czo³em wycofuj¹cego siê l¹dolodu funkcjonowa³y niedu¿e zastoiska, w których deponowane by³y i³y, mu³ki i piaski. W interglacjale mazowieckim panowa³ klimat ciep³y. W optimum klimatycznym badany obszar pokryty by³ zwartymi lasami mieszanymi. Na wysoczyŸnie, w zbiornikach wodnych w Gózdzie, Woli Okrzejskiej i Kasyldowie, mia³a miejsce akumulacja osadów jeziornych: torfów, gytii, ³upków bitu- micznych, mu³ków i piasków. Kolejne och³odzenie klimatu spowodowa³o transgresjê l¹dolodów zlodowaceñ œrodkowopol- skich (zlodowaceñ Odry i Warty). W fazie anaglacjalnej zlodowacenia Odry na badanym terenie,

59 w zwi¹zku z podniesieniem bazy erozyjnej, nastêpowa³a akumulacja piasków, mu³ków i ¿wirów rzeczno-peryglacjalnych, które zosta³y stwierdzone w okolicach Grabowa Ryckiego. Przed czo³em l¹dolodu tworzy³y siê pola piasków i ¿wirów wodnolodowcowych oraz zastoiska, w których akumulowane by³y piaski i mu³ki. L¹dolód tego wieku pozostawi³ po sobie kilkumetrowej mi¹¿szoœci poziom glin zwa³owych. Ocieplenie klimatu miêdzy zlodowaceniami Odry i Warty by³o prawdopodobnie nieznaczne. W tym czasie l¹dolód wycofa³ siê na pó³noc od badanego terenu. Ponowne och³odzenie spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Warty, który wywar³ najwiêkszy wp³yw na rzeŸbê badanego terenu. Przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu tworzy³y siê niedu¿e zastoiska i pola sandrowe. L¹dolód w swym maksymalnym zasiêgu dotar³ do pradoliny Wieprza. Deglacjacja mia³a g³ównie charakter frontalny i miejscami arealny. W szczelinach l¹dolodu nastêpowa³a akumulacja materia³u piaszczysto-¿wirowego i gliniastego, w efekcie której powsta³y formy szczelinowe. Z bry³ martwego lodu wytapia³ siê i sp³ywa³ materia³ ¿wirowo-piaszczysto-gliniasty, tworz¹c moreny martwego lodu. W przetainach powstawa³y kemy, a na zboczach obni¿eñ wype³nionych lodem — tarasy kemowe. W obni¿eniach terenu, powsta³ych w wyniku dzia³alnoœci l¹dolodu, a tak¿e na skutek wytapiania siê bry³ martwego lodu, akumulowane by³y utwory wytopiskowe. W miejscach kolejnych postojów czo³a l¹dolodu powsta³y ci¹gi moren czo³owych zbudowanych z osadów ¿wirowo-piaszczystych. Moreny czo³owe znajduj¹ siê ko³o Okrzei, Huty Radoryskiej i Feliksina oraz na pó³noc od badanego terenu. Wody topniej¹cego l¹dolodu utworzy³y rozleg³y sandr zbudowany z piasków i ¿wirów. W czasie kolejnych faz postojowych nastêpowa³a akumulacja nowych poziomów piasków i ¿wirów. W pierwszej fazie powstawania sandrów zachodzi³y intensywne prosesy erozyjne, które doprowadzi³y do znacznego zniszczenia osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich. Wœród piasków i ¿wirów akumulowane by³y gliny sp³ywowe (g³ównie na powierzchni terenu), a miejscami mu³ki i piaski py³owate (w zag³êbieniach). W koñcowym etapie deglacjacji zlodowacenia Warty uformowa³y siê pradoliny Okrzejki, Wilgi, Ma³ej Bystrzycy i Czarnej, którymi odprowadzane by³y wody roztopowe. W interglacjale eemskim panowa³ ciep³y klimat, który sprzyja³ rozwojowi zwartych lasów mieszanych. W dolinach Okrzejki, Wilgi i Ma³ej Bystrzycy akumulowane by³y piaski rzeczne, a w starorzeczach — mu³ki jeziorne, gytie i torfy. W okresie tym zachodzi³y procesy erozyjne i akumulacyjne. L¹dolód zlodowacenia Wis³y nie dotar³ w swym maksymalnym zasiêgu na badany teren. W tym czasie w dolinach rzek zachodzi³y procesy erozji i akumulacji. Wzd³u¿ wiêkszych rzek powsta³y tarasy zbudowane z piasków i ¿wirów. W zbiornikach wodnych akumulowane by³y utwory mineralne i organiczne. Na powierzchni terenu w wyniku procesów wietrzeniowych i eolicznych deponowane by³y piaski i mu³ki. W wyniku intensywnego niszczenia glin zwa³owych powstawa³y osady rezydualne: piaski, ¿wiry i g³azy. Procesy te mog³y mieæ miejsce u schy³ku zlodowacenia Warty, w okresie zlodowacenia Wis³y i w holocenie. W czasie zlodowacenia Wis³y zachodzi³y procesy soliflukcyjne, które

60 doprowadzi³y do nagromadzenia siê osadów deluwialnych u podnó¿a stoków. Do powstania delu- wiów przyczyni³y siê tak¿e sp³ywy powierzchniowe wody, zachodz¹ce równie¿ w holocenie. Procesy denudacyjne intensywnie niszcz¹ce powierzchniê wysoczyzny trwa³y, w mniejszej skali, w holocenie. Na powierzchni wysoczyzny powstawa³y pokrywy zwietrzelinowe: piaski, piaski py³owate, ¿wiry i mu³ki. W klimacie peryglacjalnym zachodzi³y intensywne procesy eoliczne, które tak¿e kontynuowane by³y w holocenie. Powsta³y liczne pola piasków przewianych i wydmy. W holocenie klimat siê ociepli³. W okresie preborealnym zaczê³y tworzyæ siê torfowiska w dolinach rzek, a tak¿e w zarastaj¹cych obni¿eniach bezodp³ywowych na powierzchni wysoczyzny. Torfo- wiska tworzy³y siê przez ca³y okres holocenu. W zag³êbieniach bezodp³ywowych, a tak¿e w korytach rzek akumulowane by³y namu³y piaszczyste i torfiaste. W dolinach rzek zachodzi³y i zachodz¹ procesy erozji i akumulacji.

IV. PODSUMOWANIE

W niniejszym opracowaniu przedstawiono ogólnie budowê geologiczn¹ paleogenu i neogenu oraz szczegó³owo czwartorzêdu. Wykonano powierzchniow¹ mapê geologiczn¹ badanego terenu wraz z przekrojami geologicznymi. Podstawowych materia³ów do rozpoznania budowy geologicznej dostar- czy³o piêæ wierceñ kartograficznych, a tak¿e profile sond mechanicznych. Na próbkach osadów pobranych z wierceñ i ods³oniêæ wykonane zosta³y badania litologiczno-petrograficzne, analizy py³kowe, oznaczenia wieku bezwzglêdnego metodami termoluminescencyjn¹ (TL) i radiowêglow¹ (14C). Pozwo- li³y one na okreœlenie wieku i genezy badanych utworów. Do interpretacji pod³o¿a czwartorzêdu, a tak¿e do przeœledzenia g³ównych poziomów litostratygraficznych wykorzystano badania geoelektryczne. Pod³o¿e osadów czwartorzêdowych stanowi¹ utwory: miocenu œrodkowego oraz lokalnie oligocenu i miocenu górnego. Rozpoznano jego ukszta³towanie. Centraln¹ czêœæ obszaru arkusza Okrzeja zajmuje wyniesienie siêgaj¹ce ponad 159,0 m n.p.m. W po³udniowej czêœci badanego terenu w sp¹gu czwartorzêdu znajduje siê obni¿enie, którego dno po³o¿one jest poni¿ej 80,0 m n.p.m. Na badanym terenie rozpoznano rzeczne osady preglacja³u, reprezentuj¹ce najstarsze ogniwo plejstocenu, oraz lodowcowe utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich: Nidy, Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi); a tak¿e œrodkowopolskich: Odry i Warty. Okreœlony zosta³ sk³ad petrograficzny glin zwa³owych rozpoznanych w wierceniach kartograficznych, dziêki czemu mo¿liwa by³a korelacja poziomów glin zwa³owych na przekrojach geologicznych. Na podstawie badañ litologicznych osadów piaszczysto-mu³kowych okreœlono genezê badanych utworów. Rozpoznano osady: wodnolodowcowe, zastoiskowe, rzeczno-peryglacjalne, rzeczne i jeziorne; oraz utwory powsta³e w klimacie peryglacjalnym — eoliczne, deluwialne i zwietrzelinowe.

61 Na badanym obszarze udokumentowano badaniami py³kowymi dwa stanowiska interglacja³u ferdynandowskiego (w Kosiorkach — otw. 12 i Budziskach — otw. 54), trzy stanowiska interglacja³u mazowieckiego (w Gózdzie — otw. 29, Woli Okrzejskiej — punkt dok. 38 i Kasyldowie — punkt dok. 5) oraz dwa stanowiska interglacja³u eemskiego (w Woli Okrzejskiej — punkt dok. 25 i Szczepañcu — punkt dok. 32). Stanowiska te odegra³y kluczow¹ rolê w rozpoznaniu budowy geologicznej obszaru arkusza. Utwory interglacja³u ferdynandowskiego na badanym terenie rozdzielaj¹ osady zlodowaceñ Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi). Jeziorne osady interglacja³u mazowieckiego rozdzielaj¹ utwory zlodowaceñ Sanu 2 i Odry. W stropie osadów zlodowacenia Warty znajduj¹ siê utwory interglacja³u eemskiego. Poza osadami jeziornymi, miejscami rzecznymi lub rzeczno-peryglacjalnymi, gliny zwa³owe poszczególnych zlodowaceñ oddzielaj¹ utwory wodnolodowcowe oraz zastoiskowe. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty le¿¹ czêsto na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry, a mi¹¿szoœæ dziel¹cych je piasków i ¿wirów wodnolodowcowych jest niewielka. Wydaje siê prawdopodobne, ¿e ocieplenie klimatu miêdzy zlodowaceniami Odry i Warty mia³o rangê interstadia³u, a nie interglacja³u. Osady zlodowacenia Warty tworz¹ w wiêkszoœci powierzchniê wysoczyzny. Fazy postojowe l¹dolodu tego wieku na obszarze arkusza Okrzeja zaznaczy³y siê morenami czo³owymi i bardzo rozleg³ym sandrem, pokrywaj¹cym prawie dwie trzecie jego powierzchni. W tym czasie uformowa³y siê tak¿e pradoliny Okrzejki, Wilgi i Ma³ej Bystrzycy. Na powierzchni terenu arkusza Okrzeja rozpoznano moreny martwego lodu, formy akumulacji szczelinowej, kemy i tarasy kemowe. Œwiadectwem m³odoœci rzeŸby badanego terenu s¹ obecnie liczne zag³êbienia bezodp³ywowe, niektóre zawodnione. Czêœæ z nich wype³niona jest osadami interglacja³u eemskiego. Powsta³y po okresie deglacjacji zlodowacenia Warty. W czasie zlodowacenia Wis³y na badanym terenie kszta³towa³y siê doliny rzek: Wilgi, Ma³ej Bystrzycy, Okrzejki, Czarnej, Grabów- ki i Œwinki. Szczególnie rozleg³e doliny uformowa³y: Wilga, Ma³a Bystrzyca i Okrzejka. Na prze³omie plejstocenu i holocenu przep³yw w dolinach zanik³, w ich obrêbie utworzy³y siê rozleg³e torfowiska, których wiek udokumentowany zosta³ badaniami radiowêglowymi. Datowania te potwierdzaj¹, ¿e torfy akumulowane by³y tak¿e w okresach atlantyckim i subatlantyckim. W miejscowo- œci Huta Radoryska (punkt dok. 17) odkryto stanowisko archeologiczne znajduj¹ce siê na wydmie poœród torfowiska Ma³ej Bystrzycy. Na podstawie oznaczenia wieku bezwzglêdnego gleby kopalnej metod¹ radiowêglow¹, ustalono, ¿e utworzy³a siê ona w okresie atlantyckim. Badania te potwierdzi³y, ¿e wiêkszoœæ znalezionych zabytków nale¿y wi¹zaæ z mezolityczn¹ kultur¹ komornick¹. Problemem dyskusyjnym na omawianym terenie jest maksymalny zasiêg l¹dolodu zlodowaceñ najstarszych (zlodowacenia Narwi), a tak¿e ranga ocieplenia miêdzy zlodowaceniami Odry i Warty. Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich i œrodkowopolskich by³y datowane metod¹ termolumine-

62 scencyjn¹, lecz otrzymane wyniki s¹ w wiêkszoœci kontrowersyjne. Niewiele z nich jest zgodnych z przyjêt¹ interpretacj¹ geologiczn¹, opart¹ g³ównie na metodach biostratygraficznych. Reasumuj¹c, badania wykonane na obszarze arkusza Okrzeja wnios³y istotny wk³ad w ropozna- nie stratygrafii czwartorzêdu Polski.

Zak³ad Kartografii Geologicznej Pañstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa, 2004 r.

LITERATURA

Albrycht A., Biñka K., Brzezina R., Dyjor K., Nitychoruk J., Paw³owskaja I., 1997 — Uwagi o nowych stanowiskach osadów interglacjalnych na tle stratygrafii m³odszego czwartorzêdu po³udniowego Podlasia. Prz. Geol., 45,6. Areñ B., 1956 — Schematyczna mapa utworów trzeciorzêdowych w skali 1:100 000, ark. Kock i Dêblin. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Baraniecka M. D., 1975 — Znaczenie profilu z Ponurzycy dla badañ genezy i wieku preglacja³u Mazowsza. Kwart. Geol., 19,3. Baraniecka M. D., 1976 — Charakterystyka geologiczna osadów trzeciorzêdowych wybranych obszarów Mazow- sza. Pr. Muz. Ziemi, 25. Baraniecka M. D., 1979 — Osady plioceñskie Mazowsza jako pod³o¿e czwartorzêdu. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW., 23. Baraniecka M. D., 1981 — Osady trzeciorzêdowe SW czêœci niecki warszawskiej na przyk³adzie profilu z Kaczo- rówka. Kwart. Geol., 25,2. Baraniecka M. D., 1991 — Profil Ró¿ce na tle podstawowych profili osadów preglacjalnych na po³udniowym Ma- zowszu. Prz. Geol., 39, 5–6. Baraniecka M. D., Gadomska S., 2001 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Stoczek £ukowski (600). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Baraniecka M. D., Gadomska S., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Stoczek £ukowski (600). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Baraniecka M. D., Makowska A., Mojski J. E., Nowak J., Sarnacka Z., Skompski S., 1978 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Niziny Mazowieckiej oraz jej po³udniowo-zachodniego obrze¿enia. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce. 21. Biul. Inst. Geol., 306. Ba¿yñski J., Doktór S., Graniczny M., 1984 — Mapa fotogeologiczna Polski 1:1 000 000. Wyd. Geol., Warszawa. Biernat S., 1981 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, ark. £uków (51). Inst. Geol., Warszawa. Brzezina R., 2000 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Krzesk (566). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Gadomska S., 1966a — Czwartorzêd okolic Stoczka £ukowskiego. Prz. Geol., 14,6. Gadomska S., 1966b — Wstêpne uwagi o utworach czwartorzêdowych okolic Stoczka £ukowskiego. Prz. Geol., 14,6.

63 Gadomska S., 1968 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Garwolin (599). Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1937 — Sprawozdanie z badañ nad stratygrafi¹ dyluwium wzd³u¿ Wis³y pomiêdzy Warszaw¹ a Dêblinem. Spraw. Pozn. TPN, 30. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elemen- tów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska B., 1972 — Przebieg sedymentacji w zbiorniku Ferdynandowa podczas interglacja³u mazowieckiego. Kwart. Geol., 16,1. Janczyk-Kopikowa Z., 1975 — Flora interglacja³u mazowieckiego w Ferdynandowie. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce (J.E. Mojski, red.). 17. Biul. Inst. Geol., 290. Janczyk-Kopikowa Z., 1980 — Podstawy paleobotaniczne stratygrafii dolnego i œrodkowego plejstocenu Polski SE. W: Stratygrafia i chronologia lessów i utworów glacjalnych dolnego i œrodkowego plejstocenu w Polsce SE. Przewodnik seminarium terenowego, Lublin, 23–29 wrzeœnia 1980 r. Lublin. Janczyk-Kopikowa Z., 1987 — Uwagi o palinostratygrafii czwartorzêdu. Kwart. Geol., 31,1. Janczyk-Kopikowa Z., 1991 — Interglacja³ ferdynandowski w Polsce. Kwart. Geol., 35, 1. Janczyk-Kopikowa Z., Mojski J.E., Rzechowski J., 1981 — Position of the Ferdynandów Intergla- cjal, Middle Poland, in the Quaternary Stratigraphy of the Eurpean Plain. Biul. Inst. Geol., 4, 335. Janczyk-Kopikowa Z., ¯arski M., 1995 — The Ferdynandów Interglacial at Stanis³awice near Kozienice (Central Poland). Acta Palaeobot., 35,1. Jankowska B., 2002 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. SMGP w skali 1: 50 000, ark. Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jesionkiewicz P., 1982 — Nowe stanowisko interglacja³u mazowieckiego w Krêpie ko³o Kocka. Kwart. Geol., 26,2. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kosmowska-Ceranowicz B., 1966 — Osady preglacjalne dorzecza œrodkowej Wis³y. Pr. Muz. Ziemi,9. Krassowska A., 1965 — Kreda na przekroju sejsmicznym Pu³awy–Radzyñ. Kwart. Geol., 9,2. Krupiñski K. M., 1993 — Stanowisko interglacjalnych osadów organogenicznych w Kosiorkach ko³o Krzywdy (Po³udniowe Podlasie). Prz. Geol., 41, 12. Krupiñski K. M., 1995 — Stratygrafia py³kowa i sukcesja roœlinnoœci interglacja³u mazowieckiego w œwietle badañ osadów z Podlasia. Acta Geogr. Lodz., 70. Krupiñski K. M., 1996a — Historia i aktualny stan poznania flory interglacja³u mazowieckiego po³udniowego Pod- lasia. W: „Stratygrafia Plejstocenu Polski”. Materia³y II Konferencji. Grabanów, 18–20 wrzeœnia 1995 r. Warszawa. Krupiñski K. M., 1996b — Terenowe warsztaty paleobotaniczne. „Roœlinnoœæ interglacja³u mazowieckiego na Podlasiu”. Warszawa, 3–5 czerwca 1996 r., Warszawa. Krupiñski K. M., 2000 — Korelacja palinostratygraficzna osadów interglacja³u mazowieckiego z obszaru Polski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 169. Krupiñski K. M., 2001 — Opracowanie paleobotaniczne osadów biogenicznych z otworu wiertniczego Gózd, ark. Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K. M., 2002a — Opracowanie zawartoœci paleobotanicznej wybranych próbek osadów biogenicznych z otworu wiertniczego Kosiorki, ark. Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

64 Krupiñski K. M., 2002b — Opracowanie zawartoœci paleobotanicznej wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Budziska, ark. Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Krupiñski K. M., 2003—Opinia paleobotaniczna dotycz¹ca próbki osadu z otworu wiertniczego Gózd z g³êbokoœci 20,40–0,45 m. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kupryjanowicz M., ¯arski M., Drzymulska D., 2003 — Kontrowers — a new locality of the Eemian In- terglacial and the Early Vistulian at ¯elechów Upland (eastern Poland). Acta Palaeobot., 43,1. Kusiak J., 2001 — Wyniki oznaczeñ wieku osadów wykonanych metod¹ termoluminescencyjn¹ (TL). Arkusz Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kusiak J., 2002 — Wyniki oznaczeñ wieku osadów wykonanych metod¹ termoluminescencyjn¹ (TL). Arkusz Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lencewicz S., 1922 — Wêze³ wodny ka³uszyñski (morfologia i hydrografia). Kosmos, 46. Lencewicz S., 1927 — Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2,2. Lewiñski J., 1929 — Dyluwium Polski i Danii. (Uwaga z powodu Miêdzynarodowego Zjazdu w Kopenhadze w czerwcu i lipcu 1928). Rocz. Pol. Tow. Geol., 6. Lewiñski J., Samsonowicz J., 1918 — Ukszta³towanie powierzchni, sk³ad i struktura pod³o¿a dyluwium wschodniej czêœci Ni¿u Pó³nocno-Europejskiego. Pr. TNW, 31. Lindner L., Lamparski Z., D¹browski S., 1982 — River valleys of the Mazowian Interglacial in eastern Central Europe. Acta. Geol. Pol., 32, 3–4. Lindner L., Maruszczak H., Wojtanowicz J., 1985 — Zasiêgi i chronologia starszych nasuniêæ stadial- nych l¹dolodu œrodkowopolskiego (saalian) miêdzy górn¹ Wart¹ i Bugiem. Prz. Geol., 33,2. Lindner L., Marks L., 1995 — Zarys paleogemorfologii obszaru Polski podczas zlodowaceñ skandynawskich. Prz. Geol., 43,7. Lindner L., Marciniak B., Sañko A. F., Khursevich G. K., 2001 — The age of the oldest Scandi- navian glaciations in mid-eastern Poland and southwestern Belarus. Kwart. Geol., 45,4. Lisicki S., 1997 — Pleistocene of the Mr¹gowo Lakeland. Kwart. Geol., 41,3. Lisicki S., 2003—Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. Lisicki S., Winter H., 1999 — Mrongovian and Brokian, new stratigraphic units of the middle Pleistocene in nor- theastern Poland. Kwart. Geol., 43,1. £yczewska J., 1977a — Ocena interglacja³u z Ferdynandowa na tle ewolucji facjalnej osadów plejstoceñskich przedpola Wy¿yny Lubelskiej. Kwart. Geol., 21,1. £yczewska J., 1977b — Szczegó³owa mapa geologiczna Poski 1:50 000, ark. Baranów (675) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1976 — Staroplejstoceñskie osady organogeniczne w Ceteniu oraz ich zwi¹zek z seri¹ preglacjaln¹ po³udniowego Mazowsza. Kwart. Geol., 20,3. Ma³ek M., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Poski 1:50 000, ark. Siedlce Po³udnie (565) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ma³ek M., Buczek K.,2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Poski 1:50 000, ark. Stanin (601) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J. E., 1964 — Osady najstarszego plejstocenu w dolinie Wieprza ko³o Krasnegostawu. Kwart. Geol., 8,2. Mojski J. E., 1971 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. £uków (51). Inst. Geol., Warszawa.

65 Mojski J. E., 1972a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. £uków (51), wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J. E., 1972b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. £uków (51), wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Mojski J. E., 1984 — Mezoplejstocen. Ni¿ Polski i niziny œrodkowopolskie. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stra- tygrafia. 3b. Kenozoik. Czwartorzêd. Wyd. Geol., Warszawa. Nita M., 2002 — Wstêpne wyniki analizy py³kowej z profilu Szczepaniec, ark. Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Nitychoruk J., 1993 — Stratygrafia plejstocenu i paleomorfologia po³udniowego Podlasia. Praca doktorska. Arch. Wydz. Geol. UW, Warszawa. Okrasa T., 2000 — Dokumentacja badañ elektrooporowych dla arkusza Okrzeja (638) SMGP w skali 1: 50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pazdur A., 2002 — Sprawozdanie nr 1/2002 z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C-14 w Laboratorium C-14 Instytu- tu Fizyki Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pazdur A., 2003 — Sprawozdanie nr 4/2003 z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C-14 w Laboratorium C-14 Instytutu Fizyki Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pidek I. A., 2000 — Interpretacja palinostratygraficzna zimnej jednostki pomiêdzy dwiema ciep³ymi w ferdynandow- skiej sukcesji ze Zdan (Polska E). Prz. Geol., 48, 11. Piwocki M., 2004— Korelacyjny schemat wydzieleñ litostratygraficznych neogenu Polski ni¿owej i krajów s¹siednich. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia 3a. Kenozoik. Paleogen. Neogen. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11. Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1997 — Neogene of Polish Lowlands — lithostratigraphy and pollen-spore zones. Kwart. Geol., 41,1. Po¿aryski W., 1962—Mapa zasiêgów facjalnych dano-paleogenu w Polsce. 1:300 000. W: Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 10. Kreda. Inst. Geol., Warszawa Po¿aryski W., 1974 — Tektonika. 1. Ni¿ Polski. W: Budowa geologiczna Polski. 4. Wyd. Geol., Warszawa. Po¿aryski W., Maruszczak H., Lindner L., 1994 — Chronostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y œrodkowej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny po³udniowopolskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147. PrzeŸdziecki M., 2003 — Sprawozdanie z badañ wykopaliskowych na stanowisku 1 w Hucie Radoryskiej, gm. Krzywda, woj. lubelskie. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1972a — Plejstocen Polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN, Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1972b — Nizina Mazowiecka. W: Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski (R. Galon, red.). PWN. Warszawa Rühle E., 1947—Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Radom, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rühle E., 1949 — Materia³y archiwum wierceñ. 1. Arkusz Radom. WG PIG, Warszawa. Rühle E., 1969 — Przekrój geologiczny utworów czwartorzêdowych w £ukowie na Podlasiu. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce (E. Rühle, red.). 12. Biul. Inst. Geol., 220. Ruszczyñska-Szenajch H., 1976 — Glacitektoniczne depresje i kry lodowcowe na tle budowy geologicznej po³udniowo-wschodniego Mazowsza i po³udniowego Podlasia. Stud. Geol. Pol., 50. Ruszczyñska-Szenajch H., 1978 — Serie glacigeniczne i kopalne doliny rzeczne œrodkowego plejstocenu w rejonie Kocka. Kwart. Geol., 22,2.

66 Rzechowski J., 1967 — Sedymentogeneza i stratygrafia plejstocenu w przekroju Ferdynandowa na obszarze po³udniowo-wschodniego Mazowsza. Kwart. Geol., 11,4. Rzechowski J., 1977 — Main Lithotypes of Tills in the Central Polish Area. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce. 20. Biul. Inst. Geol., 305. Rzechowski J., 1987 — Problemy formalnej litostratygrafii czwartorzêdu w Polsce. Kwart. Geol., 31,1. Rzechowski J., 1990 — Interglacja³ ferdynandowski w profilu stratotypowym. W: Regionalne profile reperowe osa- dów interglacjalnych i glacjalnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rzechowski J., 1996a — The early middle pleistocene in Europe. The Ferdynandowian Interglacial and its stratigra- phical position in the Middle Pleistocene of Europe. Balkena, Rotterdam. Rzechowski J., 1996b — Interglacja³ ferdynandowski w profilu stratotypowym w Ferdynandowie (po³udniowo-wschodnie Mazowsze). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 373. Rzechowski J., Gronkowska B., Kenig K., 1968 — Petrografia glin zwa³owych Podlasia i Mazowsza. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rzechowski J., Gronkowska B., Leszkiewicz-Biedowa Z., 1966 — Charakterystyka petrograficzno- granulometryczna osadów plejstoceñskich przekroju Ferdynandowa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Samsonowicz J., 1922 — Zastoiska lodowcowe nad górn¹ i œrodkow¹ Wis³¹. Spraw. PIG, 1, 4/6. Sarnacka Z., 1988 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. £askarzew (636). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sarnacka Z., 1990 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. £askarzew (636). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sawicki L., 1922 — Wiadomoœæ o œrodkowopolskiej morenie czo³owej. Rozpr. PAU A., 61. S³odkowska B., 2003 — Wyniki badañ palinologicznych próbek osadów trzeciorzêdowych z arkusza Okrzeja (638). Profile: Feliksin, Grabów Rycki, Kosiorki, Gózd i Budziska. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sobolewska M., 1969 — Osady interglacjalne w £ukowie na Podlasiu w œwietle analizy py³kowej. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce (E. Rühle, red.). 12. Biul. Inst. Geol., 220. Stupnicka E., 1997 — Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Winter H., 1991 — Wyniki analizy py³kowej w profilu wiercenia Poznañ 1 ko³o Kocka. Kwart. Geol., 35,1. Winter H., 2001—Opracowanie dotycz¹ce wyników analizy py³kowej 11 próbek z sondy Wola Okrzejska 48, 7 próbek z sondy Wola Okrzejska 49 i 2 próbek z sondy Kasyldów. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wojtanowicz J., 1985 — Klimatyczne cykle rozwoju rzeŸby Wy¿yny Lubelskiej i jej pó³nocnego przedpola w dolnym i œrodkowym plejstocenie. Przewodnik PTG, Lublin. Wysocka H., Rutke J., Œliwiñski J., Jage³³o N., 1974 — Karta otworu wiertniczego nr 27, Wola Okrzejska. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zaborski B., 1925 — O dyluwium zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. Prz. Geol., 16. Zaborski B., 1927 — Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich. Pr. Zak³. Geogr. UW,9. ¯akowa H., 1968 — Karbon dolny. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 1. Prekambr i Paleozoik. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 1989 — Nowe stanowisko interglacja³u eemskiego w okolicach Dêblina. Kwart. Geol.,. 33,2 ¯arski M., 1990a — Wyniki badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL osadów l¹dolodu stadia³u Warty w okolicach Dêblina. Prz. Geol., 38, 11.

67 ¯arski M., 1990b — Nowe stanowisko gleb kopalnych w Stê¿ycy na tle budowy geologicznej. Kwart. Geol., 34,3. ¯arski M., 1991 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dêblin (674). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 1993 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Dêblin (674). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 1994 — Zasiêg zlodowacenia Liwca (Wieprza) w œwietle wynikiów badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL w dolinie œrodkowej Wis³y. Prz. Geol., 42,4. ¯arski M., 1996a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Kozienice (673). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 1996b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kozienice (673). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 1998a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Pu³awy (710). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 1998b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Pu³awy (710). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 2000 — Czwartorzêd okolic Kozienic, Dêblina i Pu³aw. Praca doktorska. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 2001 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. ¯elechów (637) (wraz z objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯arski M., 2002 — Pleistocene river valleys and ice sheet limits in the Southern Mazovian Lowland, central Poland. Geol. Quart., 46,2. ¯arski M., 2004—Strefa marginalna l¹dolodu zlodowacenia warty na WysoczyŸnie ¯elechowskiej. W: Zlodowacenie warty w Polsce (M. Harasimiuk, E. Mycielska-Dowgia³³o, J. Rutkowski, S. Terpi³owski, red.). UMCS, Lublin. ¯arski M., S³odkowska B., 1991 — Pod³o¿e czwartorzêdu w okolicach Ryk i Dêblina. Prz. Geol., 39, 11–12. ¯elichowski A. M., 1974—Obszar radomsko-lubelski. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol., Warszawa. ¯elichowski A. M., Koz³owski S. (red.), 1983 — Atlas geologiczno-surowcowy obszaru lubelskiego. Wyd. Geol, Warszawa.

68 Tablica I Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Kosiorki Ark. Okrzeja (638) Laski Kożuchówka s SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Ruda Podosie Skala 1:100 000 Radoryż s Huta Dąbrowa Formy lodowcowe Formy rzeczne s s Krzywda Wysoczyzna morenowa płaska O Dna dolin rzecznych (wysokości względne do 2 m, nachylenie do 2 )

Feliksin Moreny czołowe akumulacyjne Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych

Huta Krawędzie i stoki Radoryska Zagłębienia wytopiskowe

Formy utworzone w strefie martwego lodu Dolinki w ogólności, nierozdzielone

Kokoszka Szczałb Moreny martwego lodu Formy denudacyjne

Formy wodnolodowcowe Równiny denudacyjne

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe Długie stoki Gózd w ogólności Wola Okrzejska Gułów Formy akumulacji szczelinowej Formy utworzone przez roślinność s s Kemy Równiny torfowe OKRZEJA Tarasy kemowe Formy antropogeniczne

Zagłębienia powstałe po martwym lodzie s Dna stawów

Formy eoliczne

Wydmy Opracował: M. ŻARSKI Lipiny

Wola Gułowska Równiny piasków przewianych

Grabów Szlachecki Kolonia Czernic

Żurawiec

Grabów Rycki Karczmiska Budziska s

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 22o 00’ 22o 15’ Tablica II 51o 51o A 8 C Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 50’ 120 M 138,5 50’ Laski 2 Ark. Okrzeja (638) 120 Kosiorki 6 12 M 117,5 110 1 M2 118,0 2 Q121,0 15 Q107,8 Ruda SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Podosie

3 120 Kożuchówka

130 9 120 M2 112,2 130 M2 140,2 Skala 1:100 000 4 130 13 M2 115,6 Q134,0 M 22 2 Huta Dąbrowa 5 M 122,5 Q141,9 20 2 Radoryż M 118,0 2 Krzywda M Iły i mułki MIOCEN M 2 14 3 GÓRNY Q137,0 26 Q104,1 23 MIOCEN MIOCEN M2 Mułki, iły i piaski kwarcowe z węglem brunatnym NEOGEN ŚRODKOWY M2 139,2 24 17 M2 130,0 M 145,0 PALEO- OLIGO- Feliksin 2 Ol Piaski glaukonitowe i mułki 16 140 GEN CEN M2 159,1 Huta Radoryska 150 Granice geologiczne

110 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. 27

M 152,0 120 3 23 140 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej M 139,2 (symbol oznacza wiek: M32 — miocen górny, M — miocen środkowy, 110 2 Ol — oligocen; liczba — wysokość stropu utworów starszych od czwartorzędu M 150 3 Wola Okrzejska 130 lub rzędną zakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) Gózd OKRZEJA Gułów B 33 A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej 29 31 M 146,9 M 140,0 M 153,0 2 3 2 D C Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście 130 34 M 103,0 120 2 140 Ol Opracował: M. ŻARSKI M 2 100

37 41 M 142,0 2 Wola Ol 92,5 Grabów Lipiny Szlachecki Gułowska M 39 36 2 Q122,7 Q141,5

130 110

40 120 Kolonia Czernic M 121,0 38 120 2 M 143,5 130 2 110 49 M 125,0 100 Żurawiec 2 55 51 M 114,9 45 M 115,0 2 M 99,0 50 2 2 52 120 48 Q113,0 43 M 119,8 M2 117,5 Q125,5 2 53 Grabów Rycki Budziska Karczmiska M2 117,0 42 44 54 100 51o M 129,7 90 51o Q135,9 2 B M2 115,0 D 40’ 80 40’ 22o 00’ 22o 15’

Copyright by Ministerstwo Środowiska 012345km and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Okrzeja (638)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D C D NNW SSE Kosiorki Krzywda Orle Gniazdo Gułów Wola Gułowska Budziska Otw. 20 Otw. 12 8 Otw. 13 10 Otw. 22 20 27 28 41 Otw. 34 42 48 47 Otw. 39 49 Otw. 50 Otw. 53 Otw. 54 Otw. 14 Otw. 23 43 Otw. 40 55 Otw. 51 m n.p.m. Otw. 24 Otw. 52 m n.p.m.

190 190 5 5 6 27 27 18 30 180 30 30 27 Czarna 180 30 19 27 7 7 8 5 7 6 7 27 25 7 19 18 17 18 3 3 7 6

Mała Bystrzyca 8 26 27 3 6 19 27 28 17 19 11 19 14 7 7 26 7 27 19 3 7 3 1 4 170 1 19 7 3 170 30 19 19 27 30 29 30 160 32 38 32 38 30 30 160 38 28 38 31 32 38 29 150 11 150 32 38 31 41 39 39 42 32 140 43 39 40 41 140 47 44 130 45 130 44 47 47 43 47 47 54 120 52 49 120

54 110 54 54 110 100 100

90 012km 90 55 80 55 80

70 70

60 56 60

50 50

40 40

fg W b O b S1 1— tQh 17 — ppyQp3 31 — pmQp3 45 — pmQp2 ZNAKI PETROGRAFICZNE: fg W fg O g S1 3— phQh 18 — pżgzwQp3 32 — pżQp3 47 — gzwQp2 Żwiry Gliny zwałowe f-li fg W g G fg S1 4— mQh 19 — pż2Qp3 38 — gzw Qp2 49 — pż1Qp2 Piaski Margle e w b W fg G f 5— pQ 25 — im2Qp3 39 — pżQp2 52 — pżQp0 Mułki Torfy e g W b G 6— pQ 26 — pQp3 40 — im1Qp2 54 — miM2 Iły Gytie z-e g W li F 7— pppyQ 27 — gzw Qp3 41 — tgyQp2 55 — pGkOl Gliny Namuły z-e fg W f F 8— mppyQ 28 — pż1Qp3 42 — pmQp2 56 — gemePc1 f Bt b W f-pg S1 11 — pżQp4 29 — im1Qp3 43 — pmżQp2 Uwaga: pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej li g O fg S1 14 — mgyQp3-4 30 — gzw Qp3 44 — pż2Qp2

Opracował: M. ŻARSKI

Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica IV Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Okrzeja (638)

ZESTAWIENIE PROFILI OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH)

Otw. 16 FELIKSIN-1 m n.p.m. 190,0 m n.p.m.

Otw. 29 Otw. 12 GÓZD-2 KOSIORKI-4 171,5 m n.p.m. Otw. 44 GRABÓW RYCKI-3 170,3 m n.p.m. Otw. 54 168,4 m n.p.m. BUDZISKA-5 1,6 167,0 m n.p.m.

4,8

30,6 Q 31,0 Ng 14,8 15,5

40,0

26,1

3 Q Ng

Q 41,0 Ng

Q Ng 53,0 Q Ng

61,0

OZNACZENIA MIEJSC POBRANIA PRÓBEK DO BADAŃ:

litologiczno-petrograficznych

palinologicznych

x wieku bezwzględnego metodą termoluminiscencyjną (TL)

ZNAKI PETROGRAFICZNE:

Głazy Gliny zwałowe

Żwiry Torfy

Piaski Gytie 90,0

Mułki Węgiel brunatny

Iły

Uwaga:liczba oznacza głębokość występowania osadów w metrach, pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej Opracował: M. ŻARSKI

Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2007 Tablica V Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Okrzeja (638)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY E–F E F NNW SSE Kolonia Dąbrowa Wola Okrzejska Gąszcze m n.p.m. 24 25 38 39 40 m n.p.m.

190 190

Okrzejka 18 17 Okrzejka

180 18 180

19 19

38 1 38 170 1 170 11 34 38 38 36 11 38 14 37 39 15

160 25 160 25

0 0,5 1 km ZNAKI PETROGRAFICZNE: fg W b G 1— tQh 18 — pżgzwQp3 37 — im2Qp2 Żwiry Gliny zwałowe f Bt fg W g G 11 — pżQp4 19 — pż2Qp3 38 — gzwQp2 Piaski Torfy li b W fg G 14 — mgyQp3-4 25 — im2Qp3 39 — pżQp2 Mułki Gytie f li M 15 — pQp3-4 34 — tgyQp2-3 Gliny fg W fg G Opracował: M. ŻARSKI 17 — ppyQp3 36 — pżQp2

Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej Copyright by Ministerstwo Środowiska and Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2006 Tablica I Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Kosiorki Ark. Okrzeja (638) Laski Kożuchówka s SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Ruda Podosie Skala 1:100 000 Radoryż s Huta Dąbrowa Formy lodowcowe Formy rzeczne s s Krzywda Wysoczyzna morenowa płaska O Dna dolin rzecznych (wysokości względne do 2 m, nachylenie do 2 )