Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OKRZEJA (638)

Warszawa 2011 r.

Autorzy: Adam Szeląg*, Bogusław Bąk*, Izabela Krzak*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Aleksander Cwinarowicz**, Jerzy Król**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław Bąk* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis treści

I. Wstęp – A. Szeląg ...... 3 II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza – A. Szeląg ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Bąk, I. Krzak…...... 6 IV. ZłoŜa kopalin – I. Krzak, B. Bąk, A. Szeląg ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – I. Krzak, B. Bąk, A. Szeląg ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – I. Krzak, B. Bąk, A. Szeląg ...... 14 VII. Warunki wodne – A. Szeląg, I. Krzak...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby – P. Kwecko...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik...... 23 IX. Składowanie odpadów – J. Król...... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego – I. Krzak, B. Bąk, A. Szeląg ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szeląg ...... 34 XII. Zabytki kultury – A. Szeląg ...... 36 XIII. Podsumowanie – A. Szeląg, A. Cwinarowicz, J. Król………...... 38 XIV Literatura …………...... 40

I. Wstęp Arkusz Okrzeja Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Ba- dawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym – Pań- stwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wro- cławiu PROXIMA SA (plansza B). Mapę wykonano zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Okrzeja Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o (Uchnast, Trzepla, 2005). Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski składa się z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktuali- zowane treści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zgrupowane w następujących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych. SłuŜyć moŜe instytucjom, samorządom terytorialnym i administracji państwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowi- skowe mogą stanowić pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa moŜe teŜ być przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczności oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

3 W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Urzędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Lublinie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie, Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, Urzędów Powiatowych w Łukowie i Rykach oraz urzędów gminnych. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Okrzeja w układzie współrzędnych geograficznych zawiera się pomiędzy 22o 00' a 22o 15' długości geograficznej wschodniej oraz 51o 40' a 51o 50' szerokości geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 321 km2. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym jego obszar leŜy na styku dwóch mezore- gionów – Wysoczyzny śelechowskiej i Równiny Łukowskiej. Obie jednostki wchodzą w skład makroregionu Niziny Południowopodlaskiej, naleŜącego do prowincji NiŜu Środko- woeuropejskiego (Kondracki, 2002) (fig. 1). Równina Łukowska zajmuje północno-wschodnią część mapy. Jest to rozległa, płaska i piaszczysta równina denudacyjna w strefie odpływu wód lodowcowo-rzecznych zlodowacenia warty. Jej powierzchnia jest nachylona w kierunku południowo-wschodnim. Obszar równiny, ze względu na mało urodzajne gleby bielicowe, na stosunkowo duŜych obszarach pokryty jest lasami. W obszarze arkusza wysokości bezwzględne wahają się od 160 do 180 m n.p.m. Pozostała część obszaru arkusza zajmuje Wysoczyzna śelechowska. W krajobrazie za- znacza się jako średnio zalesiona, lekko falista równina z lokalnymi wzniesieniami wznoszą- cymi się ponad 200 m n.p.m., rozciętą dolinami rzek: Okrzejki, Wilgi i Małej Bystrzycy. Obszar arkusza Okrzeja znajduje się w obszarze klimatu kształtowanego przez wyraźne wpływy kontynentalne (Woś, 1999). Charakteryzuje się on duŜymi amplitudami temperatury rocznej, przewagą opadów letnich nad zimowymi, a takŜe krótszym w porównaniu z centralną Polską, okresem wegetacyjnym. Średnia roczna temperatura dla omawianego obszaru wynosi 7,0°C, miesiącem najzimniejszym jest styczeń (–4,1°C), a najcieplejszym lipiec (+18,2°C). Okres wegetacyjny trwa średnio 190–200 dni w roku. Roczna suma opadów kształtuje się na poziomie 550–650 mm. Wiatry, podobnie jak w pozostałej części kraju wieją głównie z zachodu i południowego zachodu.

Fig. 1 PołoŜenie arkusza Okrzeja na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1– granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu

Prowincja: NiŜ Środkowoeuropejski, Podprowincja Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Środkowomazowiecka Mezoregiony: 318.75 Dolina Środkowej Wisły, 318.79 Równina Garwolińska Makroregion: Nizina Południowopodlaska Mezoregiony: 318.95 Wysoczyzna śelechowska, 318.96 Równina Łukowska, 318.97 Pradolina Wieprza, 318.98 Wysoczyzna Lubartowska

Pod względem administracyjnym omawiany arkusz leŜy w północno-zachodniej części województwa lubelskiego, na styku powiatów łukowskiego i ryckiego. Do powiatu łukow- skiego naleŜą gminy: Wola Mysłowska, Krzywda, Adamów, Wojcieszków i Serokomla, natomiast gminy: Kłoczew, Ryki i Nowodwór do powiatu ryckiego. Lokalnym ośrodkiem administracyjnym (siedziba gminy), kulturalnym i usługowo- rolniczym jest wieś Krzywda, która liczy około 1400 mieszkańców. Natomiast największą miejscowością na tym terenie jest Okrzeja licząca około 1800 mieszkańców. NajbliŜsze mia- sta – Dęblin i Łuków połoŜone są około 15 km od granic arkusza.

5 Jest to teren rolniczo-przemysłowy. Rolnictwo jest jednym z najwaŜniejszych sektorów gospodarki i źródeł utrzymania czynnych zawodowo mieszkańców. W strukturze uŜytków dominują grunty orne oraz uŜytki zielone. Podstawowym kierunkiem produkcji w gospodarstwach indywidualnych jest produkcja mieszana, przy czym wiodącym kierunkiem jest produkcja zwierzęca, zwłaszcza hodowla bydła mlecznego, której podporządkowana jest produkcja roślinna. Głównym kierunkiem produkcji roślinnej jest uprawa zbóŜ i ziemniaków. Oprócz gospodarstw rolnych funkcjonuje tutaj kilka zakładów przemysłowych. Do najwięk- szych naleŜą: Huta Szkła Gospodarczego „Dąbrowa” w Hucie Dąbrowie, Huta Szkła w Krzywdzie i zakład dziewiarski „Wadima” w Krzywdzie. Spośród kilkuset podmiotów gospodarczych większość prowadzi działalność handlową i usługową. Istotną rolę odgrywa hodowla ryb w stawach załoŜonych w okolicy RadoryŜa oraz Gózda. Lasy są cennym uzupełnieniem wartości przyrodniczej tego terenu. Są to głównie bory sosnowe z niewielkim udziałem świerka i brzozy. Zajmują około 20% powierzchni, a ich większe, zwarte kompleksy występują w rejonie Woli Okrzejskiej i Huty Dąbrowa. Dostępność komunikacyjna, która jest istotnym elementem z punktu widzenia moŜliwo- ści rozwoju regionu, jest atutem obszaru objętego arkuszem Okrzeja. Pokrywa go dobrze roz- winięta sieć dróg powiatowych i gminnych. Ponadto przez obszar arkusza przebiega linia ko- lejowa Łuków-Dęblin. Sprawia to, Ŝe posiada on dogodne połączenie drogowo-kolejowe z resztą kraju.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna arkusza Okrzeja została przedstawiona w oparciu o Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Okrzeja (śarski, 2004, 2007). Omawiany obszar połoŜony jest w obrębie struktury paleozoicznej – niecki nadbuŜańskiej. Najstarsze osady: piaskowce, dolomity i mułowce naleŜące do dewonu, o miąŜszości powyŜej 1370 m, nawiercono w Woli Okrzejskiej. PowyŜej zalegają permomezozoiczne osady węglanowe o łącznej miąŜszości 1027 m. Profil trzeciorzędu – paleocenu rozpoczyna się od margli i gez, które zostały rozpoznane w Woli Okrzejskiej i Hucie Radoryskiej za pomocą wierceń. Na nich zalegają oligoceńskie piaski glaukonitowe, mułki i iły o miąŜszości od 15 m w RadoryŜu do 58 m w Wólce Radoryskiej. LeŜące na nich osady miocenu środkowego iły, piaski kwarcowe i węgle brunatne występują na prawie całej powierzchni arkusza w podłoŜu osadów czwartorzędowych. Ich miąŜszość zmienia się od 25 m na przewaŜającej części arkusza do 56 m w RadoryŜu. Osady miocenu górnego – iły i mułki o miąŜszości około 10 m poznane zostały jedynie w okolicach miejscowości Gózd. Cały omawiany obszar pokryty jest osadami czwartorzędowymi (fig. 2) o średniej miąŜ- szości od 30 do 50 m, maksymalnie do 77 m w okolicach Huty Dąbrowa.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Okrzeja na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: (zlodowacenia północnopolskie): 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; (zlodowacenia środkowopolskie): 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe a – kemy, b – sieć rzeczna, c – zasięg zlodowacenia warty, d – moreny czołowe Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Najstarsze osady czwartorzędu, naleŜące do preglacjału, reprezentowane są przez piaski i Ŝwiry oraz iły i mułki. Ich miąŜszość zmienia się od 4–6 m w Grabowie Ryckim i Kosior- kach do 17-34 m w Anielinie i Laskach. Utwory te rozpoznane zostały wyłącznie za pomocą wierceń. PowyŜej, na całym terenie zalegają osady zlodowaceń południowopolskich, do któ-

7 rych zalicza się utwory zlodowaceń nidy, sanu i wilgi oraz rozdzielającego je interglacjału ferdynandowskiego. Zlodowacenie nidy reprezentowane jest przez gliny zwałowe o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów, z cienką warstwą piasków i Ŝwirów oraz mułów zastoiskowych w spągu. PowyŜej występują utwory zlodowacenia sanu o maksymalnej miąŜ- szości dochodzącej do 40 m. Ich profil rozpoczynają piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o miąŜ- szości dochodzącej do 20 m oraz iły mułki i piaski zastoiskowe, o kilkumetrowej miąŜszości, na których zalega jednolita warstwa glin zwałowych o miąŜszości kilkunastu metrów. Wystę- pujące powyŜej osady interglacjału ferdynandowskiego reprezentowane są przez piaski i muł- ki rzeczne o miąŜszości kilkunastu metrów. Zalegające powyŜej utwory zlodowacenia wilgi wykształcone są w postaci piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, o miąŜszości od kilku do kilkunastu metrów i zalegających na nich glinach zwałowych, o miąŜszości od kilkunastu do około 26 m. PowyŜej występują osady interglacjału mazowieckiego, które reprezentowane są przez gytie wapienne, łupki bitumiczne, torf i mułki piaszczyste. MiąŜszość ich zmienia się od kilku do kilkunastu metrów. W zalegających na nich osadach zlodowaceń środkowopolskich wyróŜnia się utwory zlodowaceń odry i warty. Utwory zlodowacenia odry zachowały się na południu oraz w północno-wschodniej części omawianego obszaru, na pozostałym terenie zostały zerodo- wane. Są one reprezentowane przez piaski i Ŝwiry rzecznoperyglacjalne oraz gliny zwałowe z warstwą piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych w spągu. MiąŜszość ich zmienia się od kilku do kilkunastu metrów. Gliny zwałowe tego stadiału odsłaniają się lokalnie w dolinie Świnki, w okolicach Grębówki i Gózka. Zalegające powyŜej osady zlodowacenia warty reprezentowane są przez utwory zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe, a ich miąŜszość zmienia się od kilku do kilkunastu metrów. Osady zastoiskowe tego zlodowacenia o miąŜszo- ści kilku metrów stwierdzone zostały w okolicach Krzywdy, Budzisk i Grabowa. Piaski i Ŝwi- ry wodnolodowcowe odsłaniają się na stokach obniŜenia dolinnego Okrzejki w okolicach Gózda. Gliny zwałowe zlodowacenia warty znajdują się na powierzchni badanego obszaru w jej południowej, zachodniej i północno-wschodniej części. Osiągają one miąŜszość kilku metrów i są często zwietrzałe. Z tego okresu są równieŜ piaski i Ŝwiry szczelinowe, które zo- stały nawiercone w okolicach Teodorowa i Gózda. Piaski i Ŝwiry kemów, o miąŜszości około 2 metrów, znane są z okolic Nowego Świata, Cisownika i Woli Okrzejskiej. W centralnej i południowej części arkusza występują najmłodsze osady stadiału warty – piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o miąŜszości dochodzącej do 25 m. Zalegające powyŜej osady interglacja- łu eemskiego reprezentowane są przez piaski rzeczne oraz torfy, gytie i mułki jeziorne. Wy-

8 róŜniono je w obniŜeniach dolinnych Okrzejki i Małej Bystrzycy, a ich miąŜszość wynosi około 4 m. Cały omawiany obszar pozostał poza zasięgiem zlodowacenia wisły. W tym czasie akumulowane były osady organiczne i mineralne w zagłębieniach terenu. Zaliczono do nich piaski i mułki zwietrzelinowo-eoliczne, które odsłaniają się w okolicach Szczebła, mułki je- ziorno-rzeczne w okolicach Grabówki oraz piaski i Ŝwiry tarasów nadzalewowych Okrzejki, Wilgi, i innych rzek. PowyŜej zalegają osady czwartorzędu nierozdzielonego, do którego zaliczamy mułki i piaski pyłowato-eoliczno-zwietrzelinowe, o miąŜszości około 2 m, które występują w połu- dniowo-wschodniej części badanego terenu. Piaski eoliczne o miąŜszości około 2 m, wystę- pują w małych polach na całej powierzchni arkusza, a ich największe obszary dochodzące do kilku km2, występują w okolicach Grabowa Szlacheckiego, Urszulina i Bramki. Piaski eoliczne w wydmach są rozmieszczone na terenie całego arkusza, a ich miąŜszości wynoszą od kilku do kilkunastu metrów. Najmłodsze osady czwartorzędu – holocenu, reprezentowane są przez mułki rzeczno- jeziorne, namuły piaszczyste i piaski humusowe den dolinnych i namuły. Występują one w dolinach większości rzek. Torfy wypełniają całą dolinę Małej Bystrzycy i Wilgi, górną część doliny Okrzejki oraz częściowo dolinę Grabówki i Czarnej.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Okrzeja udokumentowano 6 złóŜ kopalin okruchowych – piasków i piasków kwarcowych. Stan zasobów wg „Bilansu zasobów kopalin” (Wołkowicz i inni (red.), 2010) przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜe piasków kwarcowych „Krzywda” zostało udokumentowane w 1971 r. w kategorii

C1+B (Manterys, 1971). Warstwę złoŜową stanowią piaski akumulacji wodnolodowcowej z głazami i wkładkami piasków z duŜą zawartością Ŝwiru. Na niewielkim obszarze, w części południowo-wschodniej złoŜa, zalegają piaski wydmowe o miąŜszości do 3 m. Nadkład o średniej grubości 0,3 m stanowi gleba. Powierzchnia złoŜa wynosi 73,50 ha, a jego miąŜ- szość waha się od 2 do 10 m, średnio 5,8 m. Zawartość SiO2 w piaskach wynosi od 86,08 do 94,07% (średnio 90,73%), a zawartość ziaren frakcji od 0,05 do 0,5 mm wynosi 71,5–94,4% (średnio 83,9%). ZłoŜe jest suche, a piasek jest przeznaczony do produkcji cegły wapienno- piaskowej.

Tabela 1

ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne Nr Wiek Kategoria zagospoda- Wydobycie Klasyfikacja bilansowe Przyczyny złoŜa Rodzaj kompleksu rozpoznania rowania (tys. t) Zastosowanie złóŜ Nazwa złoŜa (tys. t, konfliktowości na kopaliny litologiczno- złoŜa kopaliny tys.m3*) złoŜa mapie surowcowego Klasa Klasa wg stanu na 31.12. 2009r. (Wołkowicz i inni, 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Krzywda pki Q 4 612* C1+B N – Sb 4 B L

2 Huta Radoryska p Q 31 C1+C2 N – Sb, Sd 4 A -

3 Huta Radoryska I p, Ŝ Q 1 537 C1 G 26 Sb, Sd 4 A - 10 10

4 DroŜdŜak I p Q 122 C1 G 0 Sb, Sd 4 A -

5 Okrzeja p Q 337 C1 G 0 Sb, Sd 4 A -

6 Gęsia Wólka I p Q 25 C1 G 15 Sb, Sd 4 A - Rubryka 3: p – piaski, Ŝ – Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów

W centralnej części obszaru arkusza, na północ od Woli Okrzejskiej, w 1997 r. udokumentowano w kategorii C1+C2 złoŜe piasku róŜnoziarnistego ze Ŝwirem jako kopaliną współ- występującą „Huta Radoryska” (Szydeł, 1997). W 2004 r. opracowano „Dodatek nr 2 …” (Gałus, 2004a) zmieniający granice poziome i pionowe złoŜa oraz rozliczający jego zasoby. Powstało nowe złoŜe piasku z domieszką Ŝwiru „Huta Radoryska I”, a wydzielony z pierwotnie udokumentowanego złoŜa jego wschodni fragment, nie będący w gestii uŜytkownika ze względu na prawa własnościowe, zachował nazwę „Huta Radoryska”. Jako kopalina występu- je w nim tylko piasek róŜnoziarnisty. Pierwotnie powierzchnia złoŜa „Huta Radoryska” wy- nosiła 7,05 ha. Po zmianie granic „Dodatkiem nr 2…” jego powierzchnia wynosi 0,82 ha, a złoŜa „Huta Radoryska I” 8,44 ha. W roku 2006 i 2008 opracowano dwa kolejne „Dodatki do dokumentacji…” zmieniające granice złoŜa „Huta Radoryska I” (Ptak, Sieroń, 2006; 2008a). Aktualna jego powierzchnia wynosi 9,75 ha. Seria złoŜowa w złoŜu „Huta Radoryska I” to piaski róŜnoziarniste, piaski grubo- śred- nioziarniste, z soczewami i przewarstwieniami Ŝwirów (osady fluwioglacjalne), o zmiennej miąŜszości (0,9–21,6 m). W „Dodatku nr 4 …” złoŜu tym nie wyróŜniono juŜ kopaliny towa- rzyszącej ani współwystępującej (Ptak, Sieroń, 2008a), jakkolwiek zawartość Ŝwiru moŜe dochodzić do około 20%. Spąg złoŜa wyznaczają piaski gliniaste i gliny piaszczyste sedy- mentacji zwałowej. W nadkładzie występuje gleba zapiaszczona o miąŜszości średnio 0,4 m. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. Kopalina ze złóŜ „Huta Radoryska” i „Huta Radoryska I” moŜe znaleźć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Parametry geologiczno-złoŜowe i jakościowe podane zo- stały w tabeli 2

Na wschód od złoŜa „Huta Radoryska I” udokumentowano w kategorii C1 złoŜe „DroŜ- dŜak I” (Gałus, 2004b; Ptak, Sieroń, 2008b). Serią uŜytkową jest pokład piasków średnio- i gruboziarnistych, wodnolodowcowych przykrytych glebą piaszczystą. Powierzchnia złoŜa wynosi 1,67 ha. Jest ono suche. Kopalina moŜe znaleźć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Przy lokalnej drodze gruntowej z Okrzei do Lipin udokumentowane zostało w kategorii

C1 złoŜe „Okrzeja” (Czaja-Jarzmik, 1998; Filipczuk, 2007). Serię złoŜową budują utwory wodnolodowcowe – piaski średnio- i gruboziarniste z domieszką Ŝwirów. Zalegają one pod nadkładem gleby zapiaszczonej, piasków zaglinionych, pyłów piaszczystych i piasków z wkładkami glin. Powierzchnia złoŜa wynosi 5,00 ha. ZłoŜe jest suche. Parametry jakościo- we kopaliny dają moŜliwość jej wykorzystania w budownictwie i drogownictwie.

11 ZłoŜe „Gęsia Wólka I” udokumentowano (w kat. C1) przy zachodniej granicy obszaru arkusza (Gałus, 2007). ZłoŜe stanowi pokład wodnolodowcowych piasków z przewagą pia- sków średnioziarnistych zalegających pod warstwą humusową, piaskami pylastymi, drobnymi i gliniastymi. Jego powierzchnia wynosi 0,78 ha. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. Kopalina ze złoŜa moŜe być przydatna w budownictwie i drogownictwie. Tabela 2

Podstawowe parametry złóŜ kruszywa okruchowego Grubość Punkt piaskowy Zawartość Gęstość nasypowa MiąŜszość nadkładu (φ<2 mm) pyłów w stanie utrzęsionym Nazwa złoŜa od-do; od-do; średnio od-do; średnio od-do, średnio od-do; średnio średnio (m) (m) (%) (%) (t/m3) 1 2 3 4 5 6 Huta Radoryska 4,5–11,0; 7,4 0,0–0,4; 0,3 brak danych 1,9–9,0; 4,7 1,6–1,7; 1,67 1,6–1,7; 1,67 Huta (warstwa sucha); 0,9–21,6 0,4 79,9–99,7; 90,7 1,9–9,0; 4,7 Radoryska I 1,88–1,97; 1,93 (warstwa zawodniona) DroŜdŜak I 2,0–5,3; 4,8 0,3 87,5–94,8 1,0 1,61 Okrzeja 3,7–7,7; 5,4 0,0–1,5; 0,5 74,3–100; 89,27 1,9–13,7;6,13 1,53–1,96; 1,66 Gęsia Wólka I 1,5–6,5; 4,5 0,7–2,5; 1,1 89,0 0,5–0,7; 0,6 1,54–1,55;1,545

Klasyfikacji sozologicznej złóŜ dokonano w oparciu o obowiązujące zasady dokumentowania złóŜ kopalin (Zasady..., 1999) oraz analizę przyrodniczo-krajobrazową. Z punktu widzenia ochrony kopalin, wszystkie złoŜa występujące w obrębie arkusza Okrzeja zaliczono do kategorii 4, tj. złóŜ kopalin pospolitych, występujących powszechnie na terenie całego kraju. Z punktu widzenia konfliktowości eksploatacji złoŜe: „Krzywda” jest złoŜem konflik- towym (kategoria B), z uwagi na występowanie na terenach leśnych. Pozostałe złoŜa są zło- Ŝami małokonfliktowymi, moŜliwym do zagospodarowania bez większych ograniczeń (kategoria A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Przemysł wydobywczy na obszarze arkusza Okrzeja związany jest z występowaniem złóŜ kruszywa okruchowego. Aktualnie eksploatowane są cztery złoŜa: „Gęsia Wólka I”, „Huta Ra- doryska I”, „DroŜdŜak I” i „Okrzeja”. Eksploatacja dwóch ostatnich złóŜ jest okresowa. Na terenie złoŜa „Gęsia Wólka I” eksploatacja była prowadzona przez okoliczną lud- ność jeszcze przed jego udokumentowaniem. W 2007 r. Starosta Rycki wydał koncesję na eksploatację tego złoŜa, której waŜność kończy się w czerwcu 2011 r. UŜytkownik, osoba

12 prywatna, wydobywa kopalinę koparką podsiębierną w wyrobisku wgłębnym, zawodnionym w części dennej. Głębokość wyrobiska waha się od 6 do 10 metrów. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 0,78 ha. Wydobyty piasek wywoŜony jest drogą gruntową łączącą śelechów z Okrzeją. UŜytkownikiem złóŜ „Huta Radoryska I”, „DroŜdŜak I” i „Okrzeja” jest firma „Zme- chanizowane Roboty Ziemne i Eksploatacja Kruszywa”. Wydobycie ze złoŜa „Huta Radory- ska I” odbywa się na podstawie koncesji waŜnej do 2020 roku. Wraz z koncesją wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 9,67 ha i teren górniczy o powierzchni 10,81 ha. Nadkład skła- dowany jest na brzegu wyrobiska i wykorzystany będzie do rekultywacji w kierunku rolnym. Wydobycie odbywa się za pomocą koparki podsiębiernej z wyrobiska wgłębnego, częściowo zawodnionego, systemem ścianowym. Głębokość wyrobiska jest zmienna, wynosi 5–10 me- trów, a jego powierzchnia około 4–5 ha. Na terenie złoŜa prowadzona jest przeróbka kopaliny, polegająca na sortowaniu na mokro na frakcje objęte zapotrzebowaniem. Piasek i Ŝwir odbierany jest transportem samochodowym. ZłoŜe to przed 2004 r. nosiło nazwę „Huta Rado- ryska” i było eksploatowane od 1998 r. Wydobycie kopaliny ze złoŜa „DroŜdŜak I” odbywało się w latach 2005–2006. W roku 2007 złoŜe nie było eksploatowane z uwagi na brak moŜliwości zbytu kopaliny. W tym teŜ roku wygasła koncesja na eksploatację. Rok później Starosta Łukowski, na wniosek przedsię- biorcy, wydał koncesję na eksploatację waŜną do końca roku 2022. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 1,67 ha. Kopalina wydobywana jest z wyrobiska wgłębnego, systemem ścianowym. Głębokość wyrobiska wynosi około 2–3 m. Aktualnie złoŜe jest nieeksploatowane. Eksploatacja złoŜa „Okrzeja” prowadzona była od 1998 r. na podstawie waŜnej koncesji. W 2007 r. w wyniku zmiany uŜytkownika złoŜa, wydano nową koncesję waŜną do 2023 r. Obszar i teren górniczy nie uległ zmianie. Ich powierzchnie wynoszą 4,95 ha. Aktualnie złoŜe jest nieeksploatowane. Część wyrobiska od strony drogi samoczynnie zarasta, a jego głębo- kość wynosi około 6 metrów. W czasie zwiadu terenowego zlokalizowano liczne, w większości nieduŜe punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa okruchowego. Wydobycie kopaliny prowadzone jest na potrzeby miejscowej ludności. W rejonie Gułowa i Koloni Dębowica eksplo- atowany jest piasek zagliniony w kilku punktach. Dla dwóch z nich sporządzono kartę, pozo- stałe dwa są juŜ częściowo zarośnięte. Wydobyty piasek uŜywany jest prawdopodobnie jako masy ziemne lub do napraw i budowy dróg lokalnych. Inne miejsce niekoncesjonowanej eksploatacji, dla której sporządzono kartę, znajduje się między wsiami Gąszcze a Kobylczyk.

13 Występują tu piaski przewarstwione Ŝwirem zalegające pod nadkładem gleby o grubości do 2 metrów. Wyrobisko jest wgłębne i suche, częściowo zasypywane odpadami komunalnymi. Mniejsze punkty niekoncesjonowanej eksploatacji zlokalizowano w okolicy miejscowości: Germanich, Huta Dąbrowa, Sokola, Krzywda (w obrębie udokumentowanego złoŜa „Krzyw- da”), Okrzeja, Grabów Szlachecki, Grabów Rycki, Dąbrówka i Sobiska. Część punktów niekoncesjonowanego pozyskiwania kruszywa naturalnego jest juŜ po- rzucona, zarośnięta, często zamieniana w nielegalne wysypiska śmieci jak to ma miejsce na przykład w okolicy wsi DroŜdŜak.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Okrzeja prowadzono prace poszukiwawcze i rozpoznawcze pod kątem udokumentowania złóŜ węgla brunatnego, kopalin okruchowych i torfu. Po wyłączeniu terenów zabudowanych, wyznaczono cztery obszary prognostyczne i cztery perspektywiczne dla kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego oraz dwa obszary perspektywiczne dla tor- fów. Część prac zakończyła się wynikiem negatywnym. W rejonie złóŜ kopalin okruchowych „Huta Radoryska I”, „DroŜdŜak I” i „Okrzeja” oraz złoŜa piasków kwarcowych „Krzywda” wyznaczono obszary prognostyczne dla udokumentowania złóŜ piasków i piasków ze Ŝwirem (Kulczycka, 1977). Po uwzględnieniu powierzchni złoŜa „Huta Radoryska I”, obszar prognostyczny I został odpowiednio zmniejszo- ny. W obszarach nr I i II występują naprzemianlegle zalegające piaski wodnolodowcowe, o róŜnym uziarnieniu, a w obszarze I takŜe piaski ze Ŝwirem. W obszarze prognostycznym III (w pobliŜu Krzywdy) oraz IV (pomiędzy wsiami Gąsz- cze a Kobylczyk) występują piaski wodnolodowcowe przykryte miejscami piaskami wy- dmowymi. Piaski wodnolodowcowe są drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków róŜno- ziarnistych i gruboziarnistych oraz z niewielkimi wtrąceniami drobnych Ŝwirów. Szczegóło- we informacje o obszarach prognostycznych podano w tabeli 3. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

ść ść

1 red- ś ci ś (m) nie) (ha) Rodzaj Zasoby kopaliny kopaliny (tys. ton) na mapie w kat. D logiczno- nadkładu (m) rednia grubo rednia grubo Powierzchnia Zastosowanie surowcowego ciowe kopaliny Wiek kopaliny (warto Numer obszaru kompleksu lito- Parametry jako- Ś Ś ś 1 2 3 4 5 6 7 8 9 pŜ – pp 59,3% p – pp 89,5% I 77 p, pŜ Q 0,2 9,0 10 740 Sd, Skb pm 2,23% gn* 1,55 (t/m3)

14 1 2 3 4 5 6 7 8 9 pp 96,97% II 125 p Q pm 2,7% 0,2 6,5 12 430 Sd, Skb gn 1,74 (t/m3) pp 98,4% III 22,2 p Q pm 2,8% 0,74 12,05 2 863 Sd, Skb gn 1,74 (t/m3) pp 89,27% IV 32,5 p Q pm 6,13% 0,3 8,0 3 980 Sd, Skb gn 1,66 (t/m3) Rubryki 3, 5: p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 5: pp – punkt piaskowy (zawartość ziaren o średnicy < 2mm), pm – zawartość pyłów mineralnych, gn – gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym, gn* – gęstość nasypowa w stanie luźnym, Rubryka 9: Sd: – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych

Na południe od miejscowości Krzywda, przy obszarze prognostycznym nr III, wyznaczono obszar perspektywiczny dla kruszywa okruchowego drobnego (Kulczycka, 1977). Jego powierzchnia wynosi około 180 ha. Pod nadkładem o grubości około 0,2 m występują piaski wodnolodowcowe róŜnoziarniste z przewagą drobnoziarnistych, z wkładkami Ŝwiru o miąŜ- szości kilkanaście metrów. Na powierzchni miejscami występują tu takŜe piaski wydmowe. W sąsiedztwie złoŜa „Okrzeja” i obszaru prognostycznego (nr IV) prowadzone jest niekonce- sjonowane wydobycie piasków. Na podstawie dokumentacji geologicznej złoŜa (Czaja- Jarzmik, 1998; Filipczuk, 2007), sprawozdania (Andrzejak, 1983) oraz zwiadu terenowego wyznaczono w tym rejonie obszar perspektywiczny dla piasków. Jego powierzchnia wynosi około 200 ha. Pod nakładem około 0,3 m zalegają eoliczne piaski drobnoziarniste i średnio- ziarniste, wodnolodowcowe o miąŜszości od 7 do 9 metrów, z niewielką domieszką drobnego Ŝwiru. Kolejny obszar perspektywiczny piasków występujących w obrębie moreny czołowej wyznaczono na północny-zachód od Okrzei. No powierzchni około 50 ha znajdują się piaski róŜnoziarniste z przewagą piasków drobnoziarnistych, z niewielką domieszką Ŝwiru, o miąŜ- szości około 5-6 m (Andrzejak, 1983). Obszar perspektywiczny piasków wodnolodowcowych, o powierzchni około 100 ha, wyznaczono pobliŜu Huty Dąbrowa (Andrzejak, 1983). Pod nadkładem gleby piaszczystej o grubości 0,3 m zalegają piaski drobno-, średnio- i róŜnoziarniste, lokalnie z wkładkami drobnego Ŝwiru, o miąŜszości około 6,5 metra. Przez analogie do złoŜa „Gęsia Wólka I”, licznych odsłonięć i na podstawie mapy geologicznej (śarski, 2004), w obrębie utworów wodnolodowcowych i eolicznych, wyznaczono kolejny obszar perspektywiczny piasków.

15 Badania geologiczno-poszukiwawcze w celu udokumentowania złóŜ kopalin okruchowych prowadzono równieŜ na południowy-zachód od złoŜa „Okrzeja”. Stwierdzono tu wy- stępowanie naprzemianległych warstw piasków i glin (Andrzejak, 1983). W związku z po- wyŜszym obszar ten uznano jako negatywny. Perspektywy dla udokumentowania piasków nie wyznaczono równieŜ w rejonie Gułowa – Koloni Dębowica, mimo licznej niekoncesjonowanej tu eksploatacji. Seria złoŜowa jest tutaj mocno zapylona i przewarstwiona glinami. Obszar negatywny dla występowania piasków ze Ŝwirem, który kontynuuje się na są- siedni arkusz Baranów, stwierdzono teŜ na wschód od Karczmisk (Kulczycka, 1980). Wystę- pują tutaj przewarstwienia glin zwałowych z piaskiem i Ŝwirem oraz namuły torfiaste. Zgodnie z opracowaniem dotyczącym lokalizacji i charakterystyki złóŜ torfowych w Polsce, spełniających kryteria z uwzględnieniem środowiska (OstrzyŜek, Dembek, 1997), na terenie arkusza Okrzeja wyznaczono 2 obszary perspektywiczne torfów. Występują one w dolinach rzek Mała Bystrzyca (w północno-wschodniej części omawianego obszaru) i Okrzejka (na zachód od Okrzei). Pierwszy z nich o powierzchni całkowitej 500 ha (w tym prawie 400 ha na omawianym arkuszu), kontynuuje się na sąsiedni arkusz Stanin. Jest to niskie torfowisko turzycowiskowe, którego średnia miąŜszość wynosi 1,6 m. Popielność torfu wynosi 14%, a stopień rozkładu 30%. Torfom towarzyszą gytie. Jego zasoby oszacowano na około 8 mln m3. Drugie torfowisko – niskie, szuwarowe zajmuje powierzchnię 46 ha. Torf ma tutaj 1,5 m miąŜszości, a jego zasoby wynoszą 627 tys. m3. Popielność torfu wynosi 15,1%, a stopień rozkładu 31%. Podobnie, jak w przypadku pierwszego obszaru perspektywicznego, torfom towarzyszą gytie. Z uwagi na niewielką miąŜszość kopaliny dla obu obszarów nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Zalecane kryteria bilansowości dla torfów przyjmują minimalnie 1 m miąŜszości, ale realnie torfowisko o średniej miąŜszości poniŜej 2 m nie wzbudza zainteresowania potencjalnych inwestorów. W latach pięćdziesiątych w południowo-wschodniej części arkusza Okrzeja prowadzone były prace poszukiwawcze za węglem brunatnym (Marzec, 1960). Prace zakończyły się nie- powodzeniem. W czasie wierceń natrafiono na drobnoziarniste piaski kwarcowe oraz sporadycznie na mułki szare pylasto-piaszczyste, natomiast nie natrafiono na węgle brunatne. Ob- szar uznano za negatywny. Obszar omawianego arkusza jest objęty koncesją na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych zalegających na głębokości około 1200-2570 m. Koncesję posia- dają spółki Cuadrilla Polska, Exxon Mobil i Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo.

16 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod względem hydrograficznym obszar arkusza Okrzeja leŜy w obrębie zlewni Morza Bałtyckiego, w dorzeczu Wisły. Odwadniają go, poprzez swoje dopływy, zlewnie dwóch rzek – Wisły i Wieprza. Oddziela je od siebie dział wodny II rzędu. Sieć rzeczną tworzą tutaj gór- ne odcinki kilku rzek, wypływających z terenu mapy. Dwa prawobrzeŜne dopływy Wisły – Okrzejka i Wilga, odwadniają cały zachodni obszar arkusza. Pozostały obszar odwadniany jest w kierunku południowo-wschodnim przez prawobrzeŜne dopływy Wieprza – Małą By- strzycę, Czarną i Świnkę. Sieć hydrograficzną uzupełniają sztucznie załoŜone stawy hodowlane. Największe z nich znajdują się na rzece Okrzejce, w rejonie miejscowości Jagodne (ok. 160 ha) oraz w rejonie miejscowości RadoryŜ Smolany (ok. 125 ha) na rzece Małej Bystrzycy. Stan czystości wód powierzchniowych kontroluje na tym terenie Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z rozporządzeniami wykonawczymi do ustawy Prawo Wodne. Ma on na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osiągania celów środowiskowych. W 2009 r. wykonano cząstkową ocenę stanu/potencjału ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych” (Rozpo- rządzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasadę generalną, ocenę stanu/potencjału ekologicznego wód, która jest wypadkową stanu biologicznego, hydromorfologicznego i fizyko- chemicznego. Elementy hydromorfologiczne i fizyko-chemiczne spełniają rolę elementów wspierających. W ramach monitoringu ocenie poddano wody Małej Bystrzycy dla odcinka od źródeł rzeki aŜ do punktu pomiarowego w Woli Osowińskiej (poza arkuszem) (Raport…, 2010). Z przeprowadzonej oceny wynika, Ŝe stan ekologiczny jednolitych części wód jest umiarko- wany, a wskaźnikiem decydującym o stanie poniŜej dobrego był fitobentos.

2. Wody podziemne W podziale wg. jednostek hydrogeologicznych arkusz Okrzeja połoŜony jest w połu- dniowo-wschodniej części Regionu warszawskiego (środkowomazowieckiego) (I), natomiast w podziale wg jednostek jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) jest to Region środ- kowej Wisły, subregion wyŜynny (Paczyński, Sadurski (red.), 2007).

17 Rozpoznanie hydrogeologiczne pozwala wydzielić na tym obszarze trzy uŜytkowe poziomy wodonośne w osadach czwartorzędu (przypowierzchniowy, międzymorenowy i spągowy) oraz jeden poziom w trzeciorzędzie (Madejska, Madejski, 2002). W rejonie Budzisk wydzielono niewielki obszar (ok. 0,5 km2), który pozbawiony jest poziomów uŜytkowych. Wodonośne utwory czwartorzędowe cechuje na tym obszarze duŜa zmienność i zróŜnicowanie przestrzenne. Sprawia to, Ŝe czwartorzędowy uŜytkowy poziom wodonośny nie występuje na całym obszarze mapy. Czwartorzędowy, przypowierzchniowy poziom wodonośny występuje we wschodniej i południowo-wschodniej części mapy. Warstwę wodonośną budują piaszczyste osady dolin rzecznych Małej Bystrzycy, Grabówki i Czarnej oraz równiny sandrowej z tarasami kemo- wymi zlodowaceń środkowopolskich. MiąŜszość osadów wodonośnych wynosi na ogół 20– 40 m (lokalnie do 80 m), a potencjalne wydajności studni wierconych wahają się od 50 do ponad 70 m3/h. W południowo-wschodniej części arkusza tworzy on jeden wspólny poziom wodonośny z poziomem trzeciorzędowym. Czwartorzędowy poziom międzymorenowy cechuje nieciągłe rozprzestrzenienie ograni- czone do kilku rejonów w północno-zachodniej, północnej i południowej części arkusza. Warstwa wodonośna o miąŜszości od kilku do ponad 20 m (lokalnie), występuje na głęboko- ści poniŜej 20-30 m. Budują ją fluwioglacjalne i fluwialne, śródglinowe osady piaszczyste z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Czwartorzędowy (spągowy) poziom wodonośny występuje sporadycznie, zazwyczaj na głębokości 40–50 m, w obniŜeniach morfologicznych podłoŜa podczwartorzędowego. Budują go fluwioglacjalne osady interglacjału mazowieckiego o miąŜszości około 10 m. W rejonie Podosi i Huty Dąbrowa oraz Krzywdy i Anielina pozostaje on w bezpośrednim kontakcie hydraulicznym z poziomem trzeciorzędowym, tworząc jeden wspólny poziom czwartorzędo- wo-trzeciorzędowy. Potencjalne wydajności pojedynczych studni ujmujące wody podziemne wynoszą od 30–50 m3/h w rejonie Podosia i Huty Dąbrowa do ponad 70 m3/h w rejonie Krzywdy. Trzeciorzędowy poziom wodonośny uznano jako główny w centralnej i północno- zachodniej części mapy. Jest on związany z występowaniem oligoceńskich i mioceńskich piasków o miąŜszości od 20 do ponad 40 m. Warstwa wodonośna zalega na głębokości 40– 60 m pod miąŜszym (40–60 m) kompleksem glin zwałowych. Na przewaŜającej części obszaru potencjalna wydajać studni przekracza 70 m3/h, a w części północno-zachodniej przybiera wartości z przedziałów 10–30 i 30–50 m3/h.

18 Zasilanie wgłębnych, uŜytkowych poziomów wodonośnych następuje w drodze infiltracji opadów atmosferycznych, a takŜe przez dopływ wody z przyległych obszarów i infiltrację wód powierzchniowych. Wody tych poziomów mają charakter napięty. Swobodny charakter mają wody poziomu przypowierzchniowego, a jego zasilanie następuje w drodze infiltracji opadów atmosferycznych. Pod względem hydrochemicznym wody podziemne poziomów czwartorzędowych naleŜą 3 do typu HCO3–Ca o niskiej suchej pozostałości nieprzekraczającej 287 mg/dm . Generalnie są one dobrej (klasa II a) i średniej (klasa II b) jakości, wymagające prostego uzdatniania z uwagi na przekroczenia zawartości Ŝelaza i manganu. Wody poziomu trzeciorzędowego są takŜe 3 wodami słodkimi typu HCO3–Ca o suchej pozostałości 190 mg/dm , dobrej i średniej jakości. Głębokość występowania głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, typ naturalnej izolacji, sposób zagospodarowania terenu, rodzaj ognisk zanieczyszczeń i intensywność ich oddziaływania są najwaŜniejszymi czynnikami wpływającymi na ocenę zagroŜenia wód podziemnych. Na obszarze arkusza główny poziom wodonośny – trzeciorzędowy zalega pod miąŜszym (40–60 m), ciągłym kompleksem nieprzepuszczalnych glin zwałowych. Obszar ten cechuje się niskim bardzo niskim stopniem zagroŜenia. Niekorzystne warunki, ze względu na brak izolacji, występują jedynie lokalnie w dolinie rzeki Świnki. Obszarowi temu przypisano wysoki stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Na pozostałym obszarze, gdzie główny uŜytkowy poziom wodonośny stanowi wgłębna czwartorzędowa warstwa wodonośna i lokalnie czwartorzędowo-trzeciorzędowa, które przykryte są utworami słaboprzepuszczalnymi, stopień zagroŜenia oceniono jako średni. Głów- nymi, potencjalnie uciąŜliwymi dla środowiska obiektami są na terenie arkusza Okrzeja: Huta Szkła Gospodarczego w Hucie Dąbrowskiej, składowisko odpadów i oczyszczalnia ścieków w Krzywdzie, stacje paliw płynnych. Wody podziemne na obszarze arkusza Okrzeja wykorzystywane są do celów komunalnych i przemysłowych. NajwaŜniejsze ujęcia komunalne dla wodociągów wiejskich znajdują się w: Krzywdzie (145 m3/h), Helenowie (100 m3/h), Podosiu (26 m3/h) i HordzieŜkach (25 m3/h). Największe ujęcie przemysłowe (50 m3/h) dla huty szkła zlokalizowane jest w Hu- cie Dąbrowie. Ponadto na mapie umieszczono otwory studzienne o wydajności jednostkowej >25 m3/h. Cały obszar arkusza znajduje się w obrębie trzeciorzędowego, głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 215 – Subniecka Warszawska (Kleczkowski, 1990) (Fig. 3). Zbior- nik ten nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Okrzeja na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1− granica GZWP w ośrodku porowym, 2 − granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo−porowym, 3 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO); 4 − obszary wysokiej ochrony (OWO) Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr); 215A – Subniecka Warszawska część centralna, trzeciorzęd (Tr); 222 – Dolina rzeki środkowa Wisła, czwartorzęd (Q); 405 – Niecka Radomska, kreda górna (K2); 406 – Niecka Lubelska (Lublin), kreda górna (K2); 407 – Niecka Lubelska (Chełm, Zamość), kreda górna (K2).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych

20 grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Okrze- ja, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej za- wartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej za- nieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

21 Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyŜszała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Okrzeja bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu Okrzeja

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–7 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–180 27 27 Cr Chrom 50 150 500 2–12 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 18–97 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–1,3 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–7 2 2 Cu Miedź 30 150 600 1–15 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–15 3 3 Pb Ołów 50 100 600 6–38 11 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Okrzeja w po- 1) grupa A szczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład ob- As Arsen 7 – – szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 – – ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 – – o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 1 – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 – – groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Miedź 7 – – obszarów tych stęŜenia zachowują standardy wyni- Ni Nikiel 7 – – kające ze stanu faktycznego, Pb Ołów 7 – – 2) grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych Hg Rtęć 7 – – z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione sza Okrzeja do poszczególnych grup uŜytkowania (ilość i zakrzewione, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudo- próbek) wane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, – 6 1 – tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

22 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Pod względem zawartości metali 6 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbkę gleby z punktu 2, ze względu na zawartość kadmu (1,3 ppm). Koncentracja wskazanego pierwiastka występuje w glebach wykształconych na utworach aluwialnych, w sąsiedztwie obszaru zurbanizowanego i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny, którego źródłem jest działalność gospodarczo-przemysłowa. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

638W PROFIL ZACHODNI 638E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5744433 5743624 5742897 5736786 5739837 m5732668 m 5736712 5731619 5734619 5727618 5727096

0 5 10 15 20 25 30 35 0 5 10 15 20 25 30 35 40

nGy/h nGy/h

24 24 StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5743624 5688750 5736786 5686299 m5732668 m

5731619 5678608

5727618 5674522

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 0 1 2 3 4 5 6 7

2 2 kBq/m kBq/m

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na obszarze arkusza Okrzeja (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano takŜe informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości promieniowania gamma wahają się w granicach 9–38 nGy/h, przy czym przewaŜają wartości poniŜej 30 nGy/h, które odpowiadają osadom aluwialnym, torfom i elu- wiom glin zwałowych. WyŜsze wartości promieniowania są związane z glinami zwałowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego jest bardzo niskie, w granicach 0,9– 4,1 kBq/m2. IX. Składowanie odpadów Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie …, 2009). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projekto- wania składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów MiąŜszość Współczynnik filtracji Rodzaj [m] k [m/s] gruntów N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 5; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Okrzeja Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Madejska, Madejski, 2002). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności po-

ziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Okrzeja około 55% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: − tereny występowania osadów holoceńskich wykształconych w postaci: torfów, namułów torfiastych, piasków humusowych i namułów piaszczystych den dolinnych oraz zagłębień bezodpływowych i okresowo przepływowych, mułków rzeczno-jeziornych. Utwory te występują przede wszystkim w dnach dolin: Małej Bystrzycy, Czarnej, Okrzejki, Wilgi i Grabówki, a takŜe w obrębie nisko połoŜonych obszarów zajętych przez system drobnych cieków i rowów; − tereny występowania osadów deluwialnych (piasków, mułków i glin), występujących u odnóŜy stoków krawędzi wysoczyzny; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary łąk na glebach pochodzenia organicznego, występujące wzdłuŜ doliny Małej Bystrzycy, Czarnej, Okrzemki, Wilgi i Grabówki, wzdłuŜ kanałów i rowów oraz w zagłębieniach bezodpływowych, wyłączone bezwzględ- nie wraz ze strefą o szerokości 250 m; − otoczenie źródeł (strefa 250 m), połoŜonych na północ od miejscowości Okrzeja, w środ- kowej części arkusza; − otoczenie zbiorników wód stojących – stawów hodowlanych, zlokalizowanych w rejonie RadoryŜa, oraz na zachód od Gózda; − obszary zwartej zabudowy miejscowości gminnej Krzywda oraz większych wsi: Okrzeja, Huta Dąbrowa, Grabów Szlachecki, Gózd, Wola Okrzejska, Turzystwo, Wola Gułowska; − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha, zajmujące około 20% powierzchni arkusza; − obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) obejmujące strefy znacznych spadków terenu (>10°).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około 45% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) przed- stawionymi w tabeli 5. W obrębie omawianego obszaru rolę słabo przepuszczalnej warstwy izolacyjnej spełnia- ją róŜnowiekowe plejstoceńskie gliny zwałowe oraz osady zastoiskowe (iły, mułki). Zasięg ich występowania oraz zróŜnicowanie stratygraficzne określono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski – arkusz Okrzeja (śarski, 2004, 2007). Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wyznaczono w obrębie przypowierzchniowego występowania glin zwałowych zlodowaceń środkowopol- skich (odry i warty). Zgrupowane są one głównie w południowej, zachodniej i północno- wschodniej części arkusza. W zachodniej (okolice Gózda), wschodniej (na południe od Gułowa) i południowej (rejon Grabowa Ryckiego) części arkusza na powierzchni terenu odsłaniają się gliny zwałowe zlodowacenia odry. Występują one na niewielkich (do kilku ha) powierzchniach. Ich miąŜ- szość jest zróŜnicowana od 5–6 m w okolicy Gózda do około 10 m w rejonie Grabowa Ryc- kiego. W okolicy Gózda gliny zwałowe zlodowacenia odry zalegają bezpośrednio na starszych glinach zlodowaceń południowopolskich oraz iłach i mułkach miocenu górnego. Pakiet gruntów słabo przepuszczalnych osiąga tu miąŜszość około 35 m. Gliny zwałowe zlodowacenia warty leŜą przewaŜnie na starszych glinach zlodowacenia odry i zlodowaceń południowopolskich (sanu). Gliny te są barwy od beŜowej poprzez rdzawą, brązową do szarej. W partii stropowej są z reguły zwietrzałe. Ich miąŜszość w strefach wy- chodni waha się od 2 m w rejonach Podosia i KoŜuchówka (północna część arkusza) do 11 m w okolicach Grabowa Ryckiego (południowa część). Analiza przekrojów geologicznych za- mieszczonych na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (śarski, 2004, 2007) oraz otworów Banku Danych Hydro wykazuje, Ŝe łączna miąŜszość pakietu utworów słaboprzepuszczal- nych waha się od kilku do około 45 m. W rejonach Krzywdy i KoŜuchówka (północno wschodnia część arkusza) wynosi od kilku do 10 m. W południowej (rejon Grabów Szlachec- ki-Grabów Rycki-Zawitała) i południowo wschodniej części arkusza (okolice miejscowości: Zawitała, śurawiec, Wola Gułowska, Władysławów) miąŜszość pakietu izolacyjnego mieści się w przedziale 10–25 m. Maksymalną wartość – do około 45 m – osiąga w rejonie Gózda, gdzie gliny zlodowaceń środkowopolskich i południowopolskich zalegają bezpośrednio na iłach i mułkach miocenu górnego.

W skład kompleksu róŜnowiekowych glin zwałowych, lokalnie wchodzą równieŜ utwory zastoiskowe (głównie mułki i iły) o miąŜszości kilku metrów, które istotnie poprawiają właściwości izolacyjne NBG. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych, stanowiących naturalną barierę geolo- giczną, występują osady przepuszczalne o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m. Najczęściej tworzą je powszechnie występujące piaski i piaski pylaste, miejscami ze Ŝwirami oraz mułki. Utwory te, powstałe w okresie peryglacjalnym są pochodzenia zwietrzelinowo-eolicznego. W mniejszym stopniu osady te reprezentują piaski, piaski pylaste, mułki i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia warty. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania badań geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia występowania glin zwałowych i określenia ich właściwości jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono w rejonach występo- wania utworów piaszczysto-Ŝwirowych (przewaŜnie o genezie wodnolodowcowej), akumu- lowanych podczas zlodowacenia warty oraz osadów zwietrzelinowo-eolicznych przykrywają- cych gliny zwałowe, o miąŜszości przekraczającej 2,5 m. Tworzą one stosunkowo rozległe powierzchnie zarówno w granicach równiny wodnolodowcowej jak i wysoczyzny morenowej płaskiej. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie moŜliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. Wydzielone na podstawie mapy i przekrojów geologicznych (śarski, 2004) oraz prze- krojów hydrogeologicznych (Madejska, Madejski, 2002) i zgodnie z przyjętymi kryteriami, wystąpienia glin zwałowych stanowią obszary preferowane dla lokalizowania jedynie skła- dowisk odpadów obojętnych. Według mapy hydrogeologicznej (Madejska, Madejski, 2002) na obszarach preferowanych do składowania odpadów obojętnych główne znaczenie uŜytkowe posiadają przede wszystkim dwa poziomy wgłębne (międzymorenowy i spągowy) czwartorzędowego piętra wodonośnego oraz piętro trzeciorzędowe. Główne uŜytkowe poziomy wodonośne (GPU) pię- tra czwartorzędowego związane są z rzecznymi i wodnolodowcowymi utworami piaszczystymi zlodowaceń środkowopolskich oraz interglacjału mazowieckiego. Poziom międzymo- renowy występuje zazwyczaj na głębokości od 20 do 30 m p.p.t., odizolowany jest kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych o miąŜszości około 20 m. Spągowy poziom wodonośny zalega na głębokości od 40 do 50 m, a oddzielony jest od powierzchni terenu kompleksem utworów słabo przepuszczalnych o miąŜszości od 20 do 40 m. Poziom trzeciorzędowy budują piaski miocenu i oligocenu. Z reguły zalega on na głębokości od 40 do 60 m p.p.t. i przykryty

jest kompleksem glin zwałowych, a miejscami równieŜ osadów zastoiskowych, o miąŜszości od 40 do 60 m. W północno-wschodniej (rejon Stary Patok-Stara Wróblina-Ruda) oraz we wschodniej (okolice Gułowa, Woli Gułowskiej i Władysławowa) części arkusza utwory wo- donośne czwartorzędu i trzeciorzędu znajdują się w bezpośrednim kontakcie tworząc wspólny (czwartorzędowo-trzeciorzędowy) uŜytkowy poziom wodonośny. W obrębie części obszarów POLS połoŜonych w południowo-wschodniej części analizowanego obszaru (okolice Woli Gułowskiej, Sobisk, Władysławowa) wody GPU charakteryzują się wysokim stopniem za- groŜenia. Stopień wysoki określono równieŜ dla rejonu Grabowa Ryckiego w południowej części arkusza. Są to tereny, na których miąŜszość utworów słaboprzepuszczalnych występu- jących w stropie GPU jest mniejsza niŜ 15 metrów (Madejska, Madejski, 2002). Obszary o średnim stopniu zagroŜenia i średniej odporności GPU zajmują północno-zachodnią (rejon Podosie – Gołe Łazy), północno-wschodnią (okolice Starego Patoku, Starej Wróbliny i Starej Wsi) i południową (w rejonach: Czernic, Grabowa Szlacheckiego, Lipin, śurawca i Niedź- wiedzia) część arkusza. W tych miejscach pakiet izolacyjny osiąga większą miąŜszość od 10 do 25 metrów. W centralnej, północnej i północno-wschodniej części omawianego obszaru (w rejonie Krzywdy, RadoryŜa Kościelnego, Wielgolasu, Cisownika, Feliksina i Gózda) GPU stanowią wody podziemne występujące na głębokości 40–60 m p.p.t., w utworach wodono- śnych miocenu i oligocenu. Obszary POLS wyznaczone w zasięgu tej jednostki hydrogeologicznej połoŜone są na terenach o niskim i bardzo niskim stopniu zagroŜenia. Istniejąca na obszarze arkusza bariera izolacyjna nie wszędzie jest dobrze wykształcona, a charakterystyka litologiczna utworów stanowiących naturalną barierę geologiczną, przedstawiona w objaśnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą więc nastą- pić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zba- danie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. W obrębie wyznaczonych POLS wskazano obszary ograniczeń warunkowych z uwagi na bliskość zwartej zabudowy i infrastrukturę. W promieniu 1 km od miejscowości gminnej Krzywda oraz 8 km od punktów referencyjnych lotnisk w Podlodowie i Dęblinie-UłęŜ wpro- wadzono ograniczenie typu „b”. Nie mają one charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalne- go składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczal- ności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. Ze względu na wykształcenie litologiczne istniejącej w strefie przypowierzchniowej warstwy izolującej, wytypowane obszary potencjalnie spełniają wymagania jedynie dla skła- dowisk odpadów obojętnych. Na północ od miejscowości DroŜdŜak zlokalizowano otwór dokumentujący płytkie wy- stępowanie plejstoceńskich osadów ilastych (na głębokości 7 m). W związku z tym moŜna tu poszukiwać terenów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych). W przypadku konieczności budowy składowiska odpadów komunalnych na omawianym terenie, naleŜy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne umoŜliwiające określe- nie cech izolacyjnych, miąŜszości i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska tego typu odpadów na tym terenie będzie się wiązać równieŜ z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna znajdować się w bezpiecznej odległości od stref obniŜeń tworzących system odwodnienia powierzchniowego. Na obszarze arkusza, na południe od Krzywdy, zlokalizowane jest czynne składowisko odpadów komunalnych. Jego zamknięcie planowane jest po 2012 roku (najpóźniej do 2023 r.). Obiekt znajduje się na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów

Na powierzchni arkusza występują utwory spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania jedynie składowisk odpadów obo- jętnych. Wskazanie obszarów najkorzystniejszych dla lokalizowania składowisk poprzedziła analiza litologiczna osadów podłoŜa (glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich oraz sanu 2), a takŜe ich zasięg powierzchniowy i głębokościowy. Są to elementy wpływające na stopień zagroŜenia, występującego w ich spągu głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów obojętnych wskazać naleŜy w miejscach, gdzie występują skonsolidowane gliny zwałowe obu zlodowaceń. Warunki takie występują w okolicach Gózda, gdzie miąŜszość kompleksu glin zwałowych dochodzi do 30 m.

Gliny te zalegają bezpośrednio na iłach i mułkach miocenu górnego tworząc pakiet izolacyjny o miąŜszości około 45 m. Występujący tu główny uŜytkowy poziom wodonośny charakteryzuje niski i bardzo niski stopień zagroŜenia. Korzystne warunki występują równieŜ w rejonach Cisownika i RadoryŜa Kościelnego (północna część arkusza), gdzie w strefie przypowierzchniowej występują gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich o miąŜszości od oko- ło 10 do kilkunastu metrów, a stopień zagroŜenia GPU określono równieŜ jako niski i bardzo niski. Wskazane obszary nie posiadają ograniczeń warunkowych. Mniej korzystne warunki dla składowania odpadów występują w południowej części arkusza. Związane jest to z wyŜ- szym stopniem zagroŜenia występującego tu GPU, oraz ograniczeniami warunkowymi, zwią- zanymi z infrastrukturą (strefa 8 km od centrum lotnisk Podlodów i Dęblin-UłęŜ zlokalizowanych na sąsiednim arkuszu Baranów). Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk znajduje się osiem wyrobisk, które po odpowiednim przystosowaniu mogą stanowić nisze umoŜliwiające składowanie odpadów. Trzy z nich połoŜone są w granicach udokumentowanych i eksploato- wanych złóŜ kruszywa naturalnego (piasków) „DroŜdŜak I”, „Okrzeja” i „Huta Radoryska I”. Oba posiadają punktowe ograniczenia warunkowe wynikające z konieczności ochrony zaso- bów kopaliny, a wyrobisko na złoŜu „Okrzeja” – z bliskości zabudowy wiejskiej oraz obiektu dziedzictwa kulturowego. Na mapie zaznaczono równieŜ pięć wyrobisk po niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów (w rejonie Okrzei, Gułowa i Sobisk i Huty Radoryskiej). Większość z nich posiada punktowe ograniczenia warunkowe, wyznaczone z uwagi na bli- skość zabudowy wiejskiej oraz sąsiedztwo obiektu dziedzictwa kulturowego (w rejonie Okrzei), a połoŜone w zasięgu obszarów prognostycznych – ograniczenia powierzchniowe „z”. Wszystkie wyrobiska są suche i występują w obrębie obszarów nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Waloryzacji warunków podłoŜa budowlanego w obrębie arkusza Okrzeja dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski (śarski, 2004, 2007), w nawiąza- niu do rzeźby terenu (wg. map topograficznych i wizji terenowej) oraz szacunkowych danych dotyczących przypowierzchniowego poziomu wodonośnego (Madejska, Madejski, 2002). Z waloryzacji wyłączono tereny złóŜ „Krzywda”, „Huta Radoryska I” i „Okrzeja”, a takŜe zwarte kompleksy leśne, grunty orne wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa) i łąki na podłoŜu organicznym, zgodnie z kryteriami zawartymi w ustawach o ochronie gruntów rolnych i le- śnych. Rejony wyłączone z waloryzacji stanowią około 50% omawianego obszaru arkusza.

O warunkach geologiczno-inŜynierskich decyduje kilka czynników – rodzaj i stan grun- tów, morfologia terenu, głębokość połoŜenia zwierciadła wód podziemnych, występowanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporządzenia mapy geośrodowisko- wej, zgodnie z „Instrukcją…, (2005), stosuje się dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających je. Warunki korzystne dla budownictwa obejmują w większości powierzchnie sandrowe z okresu zlodowacenia warty. Skupiają się one generalnie w centralnej i północno-zachodniej części omawianego obszaru i w duŜym stopniu zajęte są przez zwarte kompleksy leśne. Lito- logicznie są to przewaŜnie piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej. Stanowią one grunty niespoiste: średnio zagęszczone i zagęszczone. Grunty spoiste korzystne jako podłoŜe budowlane występują lokalnie, w pojedynczych płatach, w południowej i zachodniej oraz północno- wschodniej części obszaru arkusza. Są to małoskonsolidowane, zwarte i półzwarte gliny zwa- łowe zlodowacenia warty. Zwierciadło wód gruntowych na tych terenach występuje głębiej niŜ 2 m p.p.t. Obszary o warunkach geologiczno-inŜynierskich utrudniających budownictwo związane są z terenami, na których zwierciadło wód gruntowych występuje płycej niŜ 2 m od powierzchni terenu. Warunki takie występują w dolinach rzecznych Wilgi, Małej Bystrzycy, Okrzejki i Czarnej oraz mniejszych cieków i obszarów zmeliorowanych. Pod względem lito- logicznym są to grunty organiczne, słabonośne, nieskonsolidowane, takie jak holoceńskie torfy na piaskach humusowych i mułach oraz piaski humusowe, namuły den dolinnych i za- głębień, okresowo przepływowych. Wody gruntowe występujące w obrębie tych utworów mogą być agresywne względem betonu i stali. Osady zastoiskowe są zaliczane do gruntów spoistych, nieskonsolidowanych i mają obniŜone wartości parametrów geotechnicznych. Zabu- dowa terenów dolinnych moŜe być realizowana tylko po przeprowadzeniu szczegółowych badań geologiczno-inŜynierskich i jest ograniczona do niskogabarytowych i lekkich obiektów. Utrudnienia budowlane występują takŜe na gruntach niespoistych w stanie luźnym, w obrębie piasków eolicznych. Na terenie arkusza występują one lokalnie, głównie w północnej i południowej jego części. Lokalizowanie obiektów na takich terenach wymaga starannej ochrony zadrzewień, tak by nie uruchomić procesu wywiewania piasków i przekształcenia obszarów wydmowych. Na obszarze arkusza Okrzeja wyznaczono niewielkie, niemieszczące się w skali mapy, obszary predysponowane do występowania ruchów masowych. Znajdują się one w okolicy stref krawędziowych dolin rzek Małej Bystrzycy i Okrzejki (Grabowski (red.), 2007). W rejonie ich występowania naleŜy spodziewać się niekorzystnych warunków budowlanych.

W przypadku planów zagospodarowania tych terenów niezbędne jest sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie arkusza Okrzeja nie występują obszary, które objęto przyrodniczą ochroną prawną. Występuje tutaj jedynie ochrona indywidualna w formie pomników przyrody. Są to pojedyncze twory przyrody Ŝywej i nieoŜywionej lub ich skupiska, o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi, cechami, które wy- róŜniają je spośród otoczenia (tabela 6). W większości są to drzewa pomnikowe. W okolicach RadoryŜa Smolan ochroną objęto dwa granitowe głazy narzutowe, a w Gułowie aleję drzew pomnikowych, składającą się z osiemnastu grabów, siedmiu wiązów i jednego kasztanowca białego. W okolicach Bramki, Woli Okrzejskiej i Dąbrówki projektuje się utworzenie uŜytków ekologicznych. Są to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka, które nie mogą być uŜytkowane gospodarczo. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe są formą ochrony indywidualnej, których celem jest ochrona wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla za- chowania jego wartości estetycznych. W południowej części arkusza, w rejonie Grabowa Ryckiego, sięga niewielki fragment projektowanego Zespołu Przyrodniczo Krajobrazowego Las Jakubówka−Stawy Nowodwór−Grabowce (tabela 6). Jego zasadnicza część znajduje się na sąsiednim arkuszu (Baranów). Tabela 6 Wykaz pomników przyrody, uŜytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Krzywda 1 P Podosie 1977 PŜ – dąb szypułkowy łukowski Krzywda 2 P Wielgolas 1976 PŜ – dwa jałowce pospolite łukowski Krzywda 3 P Anielin 1980 PŜ – dwie sosny czarne łukowski Krzywda 4 P Anielin 1980 PŜ – 4 jałowce pospolite łukowski Krzywda 5 P Anielin 1980 PŜ – lipa drobnolistna łukowski Krzywda 6 P Anielin 1980 PŜ – klon tatarski łukowski Krzywda 7 P Gołe Łazy 1980 PŜ – dąb szypułkowy łukowski

1 2 3 4 5 6 Krzywda 8 P RadoryŜ Smolany 1987 PŜ – lipa drobnolistna łukowski Krzywda 9 P RadoryŜ Smolany 1980 PŜ – sosna wejmutka łukowski Krzywda 10 P RadoryŜ Smolany 1993 PŜ – 3 świerki pospolite łukowski Krzywda 11 P RadoryŜ Smolany 1987 Pn, G – granitognejs łukowski Krzywda 12 P RadoryŜ Smolany 1987 Pn, G – gnejs łukowski Krzywda 13 P Krzywda 1989 PŜ – lipa drobnolistna łukowski Krzywda 14 P Krzywda 1989 PŜ – lipa drobnolistna łukowski Adamów 15 P HordzieŜka 1989 PŜ – dąb szypułkowy łukowski Adamów PŜ – aleja drzew pomnikowych: 16 P Gułów 1995 18 grabów, 7 wiązów, łukowski 1 kasztanowiec Kłoczew 17 P Rzyczyna 1987 PŜ – dąb szypułkowy rycki Ryki 18 P Karczmiska 1987 PŜ – dąb szypułkowy rycki Adamów 19 P Budziska 1995 PŜ – dąb szypułkowy łukowski Adamów Bagno Gułów 20 U Leśnictwo Gułów * łukowski (ok. 0,6) Krzywda Łąka śródleśna Kozi Rynek 21 U Okrzeja * łukowski (0,61) Adamów Dąbrówka 22 U Dąbrówka * łukowski (ok. 0,5) Nowodwór Las Jakubówka – 23 Z Nowodwór * Stawy Nowodwór – Grabowiec rycki (430) Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słuŜby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Cennym składnikiem wartości przyrodniczej tego terenu są lasy. Są to głównie bory sosnowe z niewielkim udziałem świerka i brzozy. Zajmują one około 20% powierzchni, a ich większe, zwarte kompleksy występują w rejonie Woli Okrzejskiej i Huty Dąbrowa. Na terenie arkusza Okrzeja przewaŜają mało urodzajne gleby bielicowe i pseudobieli- cowe (Dobrzański i inni, 1973). Nieliczne gleby chronione wysokich (I–IVa) klas bonitacyjnych występują w postaci nieduŜych, nieregularnych płatów w południowej i zachodniej czę- ści arkusza oraz lokalnie w okolicach Krzywdy. UŜytki zielone na glebach pochodzenia organicznego pokrywają doliny rzeczne Małej Bystrzycy i Okrzejki w rejonie Okrzei.

W obrębie arkusza nie znajdują się Ŝadne obiekty wchodzące w skład Krajowej Sieci Ekologicznej (ECONET-Polska) (Liro, 1998) (fig. 5). Nie wyznaczono takŜe obszarów uję- tych w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Okrzeja na tle systemów ECONET (Liro (red.), 1998)

1− obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 23M – Obszar Doliny Środko- wej Wisły, 27M – Obszar Poleski, 2 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13K – Obszar Siedlecki; 3 − korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 46k – Dolnego Wieprza, 47k – Krzny, 65k – Wieprza

XII. Zabytki kultury

Badania archeologiczne prowadzone na obszarze arkusza Okrzeja i terenach przyległych dowodzą, Ŝe ślady bytności człowieka na terenach cechują się duŜą rozpiętością czasową, od epoki kamienia po średniowiecze. Są to ślady osadnictwa, bądź tylko krótkotrwałe epizody działalności osadniczej. Najstarsze, sięgające epoki kamienia znaleziono w pobliŜu Gułowa

i Sokoli. W pobliŜu Huty Radoryskiej odkryto obozowisko kultury komorowskiej, na ślady epoki Ŝelaza natrafiono w Gułowie, a na osadę łuŜycką w Okrzei. W czasach rzymskich osadnictwo rozwijało się w okolicach Krzywdy, natomiast w okolicach miejscowości Gózd, Bramka i Okrzeja – osadnictwo średniowieczne. Stanowiska te nie zostały wpisane do rejestru zabytków, zwiększają jednak wiedzę o chronologii osad i punktów osadniczych na tym terenie. Ich zagroŜenie zniszczeniem, które moŜe wystąpić przez działanie sił przyrody lub wskutek przekształcania środowiska przez człowieka jest na tym terenie niewielkie. Najstarsze miejscowości na tym terenie pochodzą z przełomu XV i XVI wieku. Okrzeja była wzmiankowana jako miasto w XV w., a nazwa miejscowości Krzywda pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z roku 1598. Jej pierwszym właścicielem i ziem okolicznych był ziemianin Jan Czyszkowski. Nie zachowały się z tamtego okresu Ŝadne zabytki. Do rejestru zabytków wpisano obiekty sakralne, do których naleŜy późnobarokowy ze- spół klasztorny Karmelitów Trzewiczkowych (II poł. XVIII-XIX w.) w Woli Gułowskiej, na który składają się: kościół p.w. Nawiedzenie NMP, klasztor, dzwonnica, kostnica i cmentarz przykościelny. W jego wnętrzu znajdują się dwa cenne obrazy – w głównym ołtarzu XV wiecz- ny wizerunek Matki Boskiej Gułowskiej, patronki Ŝołnierzy, a w prawej nawie obraz Matki Bo- skiej Szkaplerznej, patronki karmelitów, którzy od 1640 r. są obecni w Woli Gułowskiej. W Okrzei zachował się kościół parafialny pw. śś. Piotra i Pawła z końca XVIII w., a w miejsco- wości Szczałb drewniany kościół filialny pw. Jezusa UkrzyŜowanego z I poł. XIX w. O przeszłości historycznej świadczą takŜe nieliczne zespoły dworsko-parkowe. W Ra- doryŜu-Smolanach jest to XVIII w. dwór wraz z budynkami gospodarczymi, w Krzywdzie dwór z XIX w. (obecnie urząd gminy), a w Anielinie dwór z początków XX wieku. W czasie kampanii wrześniowej dwór w Anielinie udzielał wszelkiej pomocy Ŝołnierzom Wojska Pol- skiego, a szczególnie ze zgrupowania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. F. Kle- eberga, a w czasie okupacji hitlerowskiej majątek Anielin stał się środkiem konspiracji (SZP, ZWZ, AK). W dworku w Woli Okrzejskiej, miejscu urodzin Henryka Sienkiewicza, mieści się muzeum jego imienia. Pamięci pisarza poświęcony jest takŜe kopiec w Woli Okrzejskiej, usypany w 1938 r. Do ciekawych budowli, które nie zostały dotychczas wpisane do rejestru zabytków na- leŜą: dworzec kolejowy w Krzywdzie (połowa XIX w.), pochodzące z lat dwudziestych XX w. zabudowania huty szkła w Hucie Radoryskiej, neogotycki zespół sakralny (kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, plebania, dzwonnica) z początku XX w. w RadoryŜu Kościelnym oraz drewniane domy mieszkalne z XIX w. w Podosiu, Cisowniku i Budkach.

W czasie kampanii wrześniowej działała na tych terenach Samodzielna Grupa Opera- cyjna „Polesie” pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga. W dniach 4 i 5 października 1939 r. stoczyła ona w okolicach Kocka i Woli Gułowskiej zacięty bój – jeden z ostatnich w wojnie obronnej 1939 r. Pamięci tych wydarzeń poświęcony jest wybudowany w Woli Gu- łowskiej Dom Kultury – Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków, który jest takŜe muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Okrzeja obejmuje tereny na styku dwóch makroregionów – Wysoczy- zny śelechowskiej i Równiny Łukowskiej. Zagospodarowanie tego obszaru ma charakter rolniczo-przemysłowy. W indywidualnych gospodarstwach rolnych dominuje produkcja mieszana, przy czym wiodącym kierunkiem jest produkcja zwierzęca, zwłaszcza hodowla bydła mlecznego, której podporządkowana jest produkcja roślinna. Głównym kierunkiem produkcji roślinnej jest uprawa zbóŜ i ziemniaków. Oprócz gospodarstw rolnych funkcjonuje tutaj kilka niewielkich zakładów przemysłowych branŜy szklarskiej i dziewiarskiej. Nie występuje na tym terenie wielkoobszarowa ochrona przyrody, a jedynie punktowa w postaci pomników przyrody. W planach jest utworzenie 3. uŜytków ekologicznych. Nie ustanowiono takŜe obszarów wchodzących w skład Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET i Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Obszar arkusza jest stosunkowo zasobny w surowce mineralne. Udokumentowano tutaj 5 złóŜ piasków oraz jedno piasków kwarcowych, z czego 4 złoŜa są w eksploatacji ciągłej lub okresowej. Na skalę lokalną pozyskuje się takŜe piaski z niewielkich, licznych punktów eks- ploatacyjnych. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej dotyczą piasków, piasków ze Ŝwi- rem oraz torfów. Dla kruszyw okruchowych wyznaczono 4 obszary prognostyczne i 6 obsza- rów perspektywicznych, a dla torfu 2 obszary perspektywiczne. Obszar arkusza jest objęty takŜe koncesją na poszukiwanie gazu łupkowego w osadach paleozoicznych. Wykorzystanie bogactw mineralnych powinno uwzględniać ograniczenia związane z ochroną walorów przyrodniczych tego obszaru. Wydziela się na tym obszarze 3 piętra wodonośne o znaczeniu uŜytkowym w utworach czwartorzędowych oraz jedno piętro trzeciorzędowe, które jest głównym uŜytecznym poziomem wodonośnym. Są on powszechnie ujmowane do celów komunalnych i przemysłowych. Cały obszar arkusza znajduje się w obrębie trzeciorzędowego, głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 215 – Subniecka Warszawska. Wody są dobrej i średniej jakości, ale słaba izolacja od powierzchni, zwłaszcza poziomu czwartorzędowego powoduje jego stałe

zagroŜenie zanieczyszczeniami z powierzchni. Dlatego duŜe znaczenie naleŜy przywiązywać do jego ochrony, dąŜąc do uregulowania gospodarki wodno-ściekowej oraz właściwego sto- sowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Na omawianym obszarze przewaŜają warunki korzystne dla budownictwa. Występują one generalnie na całej powierzchni terenu arkusza i obejmują w większości równiny sandrowe. Warunki niekorzystne dla zabudowy związane są z terenami występowania gruntów sła- bonośnych przede wszystkim w obrębie dolin rzecznych i obszarów zmeliorowanych oraz lokalnie, w obrębie piasków eolicznych. Zagospodarowanie budowlane takich terenów wymaga dokumentowania geologiczno-inŜynierskiego. W granicach arkusza wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Wymagania przewidziane dla posadowienia składowisk dla tego typu odpadów spełniają gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, występujące bez- pośrednio na powierzchni obszarów wysoczyznowych, względnie pod cienką (<2,5 m) po- krywą piaszczysto-Ŝwirowych utworów przepuszczalnych. PrzewaŜnie leŜą one bezpośrednio na starszych glinach zlodowacenia odry (miejscami równieŜ na glinach zlodowaceń połu- dniowopolskich), tworząc warstwę o miąŜszości od kilkunastu do około 30 m. Najkorzyst- niejsze warunki lokalizacyjne występują w rejonie Gózda, gdzie gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich i południowopolskich zalegają bezpośrednio na iłach i mułkach górnego miocenu tworząc kompleks izolacyjny o miąŜszości dochodzącej do 45 m. Korzystne warunki występują takŜe w okolicy RadoryŜa Kościelnego i Cisownika. Gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich osiągają tu miąŜszość od 10 do kilkunastu metrów. Na tych obszarach brak jest ograniczeń warunkowych, a stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodono- śnego określono jako niski i bardzo niski. Ograniczenia warunkowe ze względu na zwartą zabudowę i infrastrukturę wskazano w obrębie POLS, w południowej części arkusza (strefa 8 km od centrum lotnisk zlokalizowa- nego na arkuszu Baranów) oraz w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości gminnej Krzywda. Na mapie zlokalizowano osiem wyrobisk poeksploatacyjnych (w tym trzy na obszarach udokumentowanych złóŜ), które mogłyby być w przyszłości rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Wskazane wyrobiska posiadają punktowe ograniczenia warunkowe – ze względu na sąsiedztwo zabudowy (w rejonie Okrzei, Sobisk, Gułowa, Huty Radoryskiej), obiektów dziedzictwa kulturowego (w okolicy Okrzei), a w przypadku złóŜ – wymaganiom ochrony kopaliny.

Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwało- wych i osadów ilasto-mułkowych oraz ich miąŜszość i rozprzestrzenienie. Charakter terenów objętych arkuszem Okrzeja determinuje kierunki rozwoju tych tere- nów. W ostatnich latach zauwaŜa się powolne oŜywienie gospodarcze oraz rozwój drobnego przemysłu, rzemiosła i wytwórczości. Wpływ na tę sytuację wywiera korzystne połoŜenie przy linii kolejowej Łuków-Dęblin oraz dostępna komunikacja drogowa. Intensywnie rozwija się rolnictwo – głównie produkcja mleczna.

XIV. Literatura

ANDRZEJAK Z., 1983 – Sprawozdanie z prac geologicznych wykonanych dla określenia moŜliwości występowania kruszywa naturalnego grubego na terenie gmin: Wierzbno, SuchoŜebry, Wiśniew, Krzywda – województwo siedleckie. Archiwum Delegatury Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego, Siedlce.

CZAJA-JARZMIK B., 1998 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kategorii C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Okrzeja”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-inŜynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. FILIPCZUK I., 2007 – Dodatek numer 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa natu-

ralnego „Okrzeja” w kategorii C1, Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. DOBRZAŃSKI B., SIUTA J., STRZEMSKI M., WITEK T., ZAWADZKI S., 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. GAŁUS S., 2004a – Dodatek numer 2 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa naturalne-

go w kategorii C1 „Huta Radoryska I”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warsza- wa.

GAŁUS S., 2004b – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego w kategorii C1 „DroŜdŜak I”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GAŁUS S., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków „Gęsia Wólka I” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. InŜ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KULCZYCKA J., 1977 – Sprawozdanie z badań geologiczno zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Stoczek – Łuków. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., War- szawa. KULCZYCKA J., 1980 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym z podaniem zasobów perspektywicznych kruszywa drobnego w rejonie Ryki – Nowodwór – Przytoczno. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdraŜania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MADEJSKA E., MADEJSKI C., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Okrzeja. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MANTERYS A., 1971 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków czwartorzędowych do

produkcji cegły wapienno-piaskowej „Krzywda” C1+B, Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARZEC M., 1960 – Sprawozdanie z prac geologiczno poszukiwawczych za węglem brunatnym wykonanym w latach 1959 – 1960 w rejonie Adamowa, Krępy, UłęŜa w po- wiecie łukowskim i garwolińskim, województwo lubelskie i mazowieckie. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnie- niem wymogów związanych z ochroną ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falen- ty. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Państ. Inst. Geol., Warszawa.

PTAK E., SIEROŃ G., 2006 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa

naturalnego „Huta Radoryska I” w kategorii C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PTAK E., SIEROŃ G., 2008a – Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa

naturalnego „Huta Radoryska I” w kategorii C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PTAK E., SIEROŃ G., 2008b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa

naturalnego w kategorii C1 „DroŜdŜak I”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009 r., 2010 – Biblioteka Monito- ringu Środowiska. Lublin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr. 61, poz. 546). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych” (DzU nr 162, poz. 1008). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów . DzU nr 39 poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państ. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państ. Inst. Geol., Warszawa.

SZYDEŁ R., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1+C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Huta Radoryska” z elementami planu zagospodarowania, Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. UCHNAST Z., TRZEPLA M., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Okrzeja. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., (red), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (wg stanu na 31. XII. 2009 r.). Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN. Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa. śARSKI M., 2004 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Okrzeja. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. śARSKI M., 2007 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Okrzeja. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.