Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006

Wyniki badañ geologicznych i archeologicznych na stanowisku 1 (Polska po³udniowo-wschodnia)

Marcin ¯arski*, Micha³ PrzeŸdziecki**, Joanna Przasnyska**

The results of geological and archaeological investigation on the Huta Radoryska 1 site (SE ). Prz. Geol., 54: 238–244. Summary. Theflintmaterial found in 2001 on the dune surface at Huta Radoryska in South-Podlasian Lowland near ¯elechów is associated with human activity. The dune is located at Ma³a Bystrzyca depression. This depression, filled with the Wartanian silts, Eemian, Vistulian sands and Holo- cene peats, was formed after dead ice had thawed during deglaciation of the Wartanian ice sheet. The dune is built from eolian sands, mainly accumulated in the Late Vistulian (the Younger Dryas). The palaeosol (podsolic), formed in M. ¯arski M. PrzeŸdziecki J. Przasnyska the Atlantic Period, occurs in the upper part of the dune. There were flints (344) pieces within humus horizon A1 of this palaeosol and above it. Flint cores and tools were recognised among flints. Most of the artefacts were connected with the Mesolithic (the Komornica and Chojnice-Pieñki Culture). Few Late Palaeolithic and Bronze Age flint artefacts were also found. Human activity have lasted for over 10 thousand years on this dune. Key words: Huta Radoryska, dune, archaeological site. stratigraphy, the Dryas, Holocene, Mesolithic, flint artefacts

Wiosn¹ 2001 r., w trakcie kartowania geologicznego na badañ litologicznych: analizy uziarnienia (metod¹ sitow¹ obszarze arkusza Szczegó³owej mapy geologicznej na sucho), obróbki ziarn kwarcu na graniformametrze Kry- Polski1:50000, w miejscowoœci Huta Radoryska, gm. gowskiego (1964) i zawartoœci materii organicznej metod¹ Krzywda, woj. lubelskie, na powierzchni niewielkiej pra¿enia suchej masy w 700oC z analizowanych profili wydmy zosta³a zarejestrowana obecnoœæ zabytków arche- (¯arski i in., 2004). Wykonano tak¿e wiercenia geologicz- ologicznych. Czêœæ zabytków zosta³a zebrana przez. M. ne sond¹ WH (¯arski, 2003) ¯arskiego i wraz z odpowiednim komentarzem na temat ich wystêpowania dostarczona do Instytutu Archeologii Po³o¿enie geograficzne stanowiska i sytuacja UW (¯arski, 2003). Wstêpna analiza materia³u zabytkowe- geomorfologiczno-geologiczna go, poparta uwagami odkrywcy o wystêpowaniu w profilu wydmy poziomu gleby kopalnej sk³oni³a K. Szymczaka Miejscowoœæ Huta Radoryska jest po³o¿ona w oraz M. PrzeŸdzieckiego z Instytutu Archeologii UW do po³udniowo-wschodniej czêœci Wysoczyzny ¯elechow- podjêcia wykopaliskowych prac archeologicznych. Jesie- skiej, bêd¹cej czêœci¹ Niziny Po³udniowopodlaskiej (Kon- ni¹ 2002 r. na stanowisku oznaczonym jako Huta Radory- dracki, 2000). Opisywana wydma znajduje siê we ska 1, przeprowadzono sonda¿owe badania archeologiczne wschodniej czêœci 700-metrowego pó³wyspu po³o¿onego i geologiczne w ramach wspólnej ekspedycji Instytutu w torfiastej niecce doliny Ma³ej Bystrzycy ok. 300 m na Archeologii UW i Pañstwowego Instytutu Geologicznego pó³noc od wsi Huta Radoryska (ryc. 1). Powierzchnia w Warszawie. Wstêpne wyniki z przeprowadzonych prac pó³wyspu jest pokryta piaskami eolicznymi i rzecznymi. zosta³y przedstawione na posiedzeniu Pañstwowego Insty- Od po³udnia nieckowate obni¿enie Ma³ej Bystrzycy ogra- tutu Geologicznego w 2003 r. (¯arski i in., 2004). Niniej- niczone jest krawêdzi¹ rozleg³ego sto¿ka sandrowego z szy artyku³ stanowi próbê ostatecznego podsumowania okresu recesji l¹dolodu warty, od pó³nocy zaœ stokiem badañ archeologicznych i geologicznych przeprowadzo- wysoczyzny pokrytej glinami zwa³owymi, a tak¿e piaska- nych w Hucie Radoryskiej. mi wodnolodowcowymi górnymi zlodowacenia warty G³ównym celem badawczym by³o okreœlenie straty- (¯arski, 2003, fig. 1, 2). Wydma ma kszta³t paraboliczny. grafii osadów buduj¹cych wydmê, jej otoczenia na tle Jej czo³o jest skierowane w kierunku pó³nocnym. Wyso- budowy geologicznej oraz rozpoznanie kontekstu wystê- koœæ wydmy w najwy¿szym miejscu wynosi ok. 4 m, powania i przynale¿noœci kulturowo-chronologicznej d³ugoœæ zaœ ok. 90 m (ryc. 3). Od strony po³udniowej wiêk- zabytków archeologicznych. szoœæ piasku buduj¹cego wydmê zosta³a wybrana przez G³ówne metody badawcze to prace terenowe geolo- okoliczn¹ ludnoœæ dla celów gospodarczych. Obecnie giczne i archeologiczne przy pomocy wykopów sonda- pozosta³a jedynie pó³nocna czêœæ wydmy, której piasek jest ¿owych oraz prospekcji powierzchniowej, w trakcie w dalszym ci¹gu eksploatowany, a tak¿e rozwiewany w których analizowano g³ówne poziomy litologiczne wraz z kierunku po³udniowo-wschodnim. W odleg³oœci kilku- makroskopow¹ obserwacj¹ wykszta³cenia osadów i struk- dziesiêciu metrów na zachód od badanej wydmy wystêpuje tur sedymentacyjnych oraz antropogenicznych. Pobrane kilkumetrowej wysokoœci wa³ wydmowy, poroœniêty zosta³y próbki do badañ wieku 14C (Pazdur, 2002) oraz do m³odym lasem sosnowym. Na wschód od wydmy w odleg³oœci ok. 200 m znajduje siê tak¿e niedu¿a wydma o kolistym kszta³cie i kilkumetrowej wysokoœci bez pokrycia *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, leœnego. Na powierzchni obu tych wydm znaleziono poje- 00-975 Warszawa dyncze zabytki krzemienne. **Instytut Archeologiczny, Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieœcie 26/28, 00-927 Warszawa

238 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006

Budowa geologiczna obni¿enia Ma³ej Bystrzycy lodowcowe oraz mu³ki zastoiskowe. Piaski i ¿wiry wodno- lodowcowe nawiercono od g³êb. 6,8 m do 10,0 (ryc. 2). S¹ W obrêbie wyeksploatowanej czêœci wydmy wykona- one Ÿle wysortowane, zawieraj¹ wêglan wapnia, ziarna no wiercenie sond¹ mechaniczn¹ WH-1 do g³êb. 10 m (ryc. kwarcu s¹ s³abo obtoczne. Powy¿ej utworów wodnolo- 2, 3). Osady zlodowacenia warty to piaski i ¿wiry wodno- dowcowych znajduj¹ siê mu³ki zastoiskowe, piaszczyste,

Stoczek £ukowski Kosiorki Laski £uków Garwolin Stary Patok Ko¿uchówka

¯elechów Krzywda £askarzew Radory¿ Huta Radoryska s Adamów Maciejowice s Krzywda Kock s Ryki

Warszawa Kozienice Dêblin 05km 0 100km Huta Radoryska wysoczyzna polodowcowa moreny czo³owe morainic plateau end moraines równiny wodnolodowcowe zag³êbienia bezodp³ywowe fluvioglacial fields hollows without flow pola piasków przewianych kemy 02km aeolian fields kames

równiny torfowe dna dolin d³ugie stoki ABlinia przekroju geologicznego C14 punkty datowañ radiowêglowych peat plains flood plains long slopes line of geological cross-section radiocarbon datings tarasy rzeczne dolinki stawy s maksymalny zasiêg l¹dolodu warty river terraces little valleys ponds maximum extent of Wartanian ice sheet

Ryc. 1. Po³o¿enie obszaru badañ Fig. 1. Location of the study area m n.p.m m n.p.m m a.s.l Huta Radoryska m a.s.l A B 180 Radory¿ 180 OBNI¯ENIE MA£EJ BYSTRZYCY 175 ANGIELSKI Huta Radoryska 175 W W V H W E H V H 170 O 170 165 165 S2 E S2 160 W 160 W W 155 00,5km155

150 150 gliny zwa³owe mu³ki piaski ¿wiry torfy wiercenia tills silts sands gravels peats boreholes zlodowacenie sanu 2 zlodowacenie odry zlodowacenie warty interglacja³ eemski Holocene S2 – O – W – E – V – Vistulian H – Sanian 2 Glaciation Odranian Glaciation Wartanian Glaciation Eemian Interglacial Vistulian Holocene

Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez obni¿enie Ma³ej Bystrzycy w Hucie Radoryskiej Fig. 2. Geological cross-section across Ma³a Bystrzyca depression at Huta Radoryska

Ryc. 3. Wydma w Hucie Radoryskiej Fig. 3. The dune at Huta Radoryska

239 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006 reaguj¹ce z HCL, o mi¹¿szoœci 1,8 m. Mu³ki zastoiskowe o œrednicy 0,25 cm. Miejscami wystêpuj¹ nie roz³o¿one o mi¹¿szoœci 6,5 m i 3,5 m zosta³y stwierdzone tak¿e w szcz¹tki drewna, szyszki i wêgielki. W stropie znajduj¹ siê wierceniach znajduj¹cych siê poza piaszczystym zabytki krzemienne. Powierzchnia sp¹gowa jest nieregu- pó³wyspem (ryc. 2). Utwory interglacja³u eemskiego sta- larna. Piaski cechuj¹ siê œrednim wysortowaniem (E = nowi¹ piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste z pojedyn- 0,61) i œrednim stopniem obtoczenia ziaren kwarcu (prze- czymi ¿wirkami o mi¹¿szoœci 2,5 m, znajduj¹ce siê ponad waga ziaren typu $ wed³ug Krygowskiego, 1964). Zawar- osadami zastoiskowymi. Osady te nie reaguj¹ z HCl. W toœæ substancji organicznej wynosi 22,8%. podobnej sytuacji geologicznej w obni¿eniach dolinnych A2 — poziom wymywania: 0,50–0,60 (0,65) m, Okrzejki zosta³y udokumentowane badaniami palinolo- bia³oszary. Zbudowany jest z piasków œrednioziarnistych z gicznymi osady biogeniczne interglacja³u eemskiego domieszk¹ piasków grubszych (Mz = 1,70), eolicznych z (¯arski i in., 2005). Utwory ze zlodowacenia wis³y to pia- pojedynczymi ¿wirkami kwarcowymi i ska³ skandynawskich ski rzeczne (1 m mi¹¿szoœci) oraz piaski eoliczne (1,5 m o œrednicy 0,25 cm. W obrêbie tego poziomu wystêpuj¹ smu- mi¹¿szoœci, ryc. 2). W obni¿eniu Ma³ej Bystrzycy ponad gi humusowe. Powierzchnia sp¹gowa jest nieregularna, piaskami zlodowacenia wis³y wystêpuj¹ holoceñskie torfy, postrzêpiona. Piaski s¹ œrednio wysortowane E = 0,60. których mi¹¿szoœæ rzadko przekracza 2 m. Akumulacja Powierzchnie ziaren kwarcu s¹ matowe, charakterystyczne torfów zaczê³a siê w okresie preboralnym i trwa³a przez dla œrodowiska eolicznego. Cechuj¹ siê œrednim obtoczeniem ca³y holocen. Próbki pobrane z g³êb. 3,3 m (sp¹g torfów) i (przewaga ziarn typu $). Zawartoœæ substancji organicznej 1,6 m w Starym Patoku, w dolinie Ma³ej Bystrzycy ok. 3 wynosi 7,5%. km na pó³noc od badanej wydmy, datowano metod¹ C14 i B1 — poziom wmywania: 0,60–0,70 (0,80) m, otrzymano wyniki 9700 ± 120 BP (Gds-236) i 4830± 90 BP br¹zowo¿ó³ty, miejscami be¿owy. W sk³ad tego poziomu (Gds-237, Pazdur, 2002) — (ryc. 4). W miejscowoœci wchodz¹ niewarstwowane piaski œrednioziarniste i drob- Cisownik (ryc. 1), w pó³nocnej czêœci obni¿enia Ma³ej noziarniste z domieszk¹ gruboziarnistych (Mz = 1,68). Bystrzycy, datowano próbkê torfów pobran¹ z g³êb. 1,7 m i Miejscami wystêpuj¹ smugi piasku szarego. Piaski cechuj¹ otrzymano wynik 415±75 BP (Gd-15416, Pazdur, 2002). siê œrednim i s³abym obtoczeniem (przewaga ziaren typu ( i $) oraz œrednim wysortowaniem E = 0,59. Zawartoœæ sub- Budowa geologiczna wydmy stancji organicznej wynosi 16% B2 — poziom wmywania: 0,70–1,0 m, br¹zoworudy. Najwa¿niejszym poziomem litologicznym w badanej Buduj¹ go piaski œrednioziarniste i drobnoziarniste z wydmie jest poziom próchniczny gleby kopalnej, który domieszk¹ gruboziarnistych (Mz = 1,78). Wystêpuj¹ w tym wystêpuje na g³êb. od 0,4 do 0,8 m (ryc. 3, 5, 6). Po prze- poziomie nieregularne smugi humusowe oraz koliste struk- œledzeniu tego poziomu mo¿emy stwierdziæ, ¿e kopalna tury piasku drobnoziarnistego, miejscami szarego. Ca³oœæ wydma by³a nieco ni¿sza i mniejsza od obecnej (ryc. 3). ma strukturê plamist¹. Podobnie jak wy¿ej le¿¹ce piaski s¹ Wiêkszoœæ zabytków by³a odnajdowana na wtórnym z³o¿u one œrednio wysortowane (E = 0,57), a ziarna kwarcu s¹ z uwagi na eksploatacjê piasku, wymywanie przez deszcz œrednio obtoczone (dominuj¹ ziarna typu $). Zawartoœæ lub zsuwanie siê grawitacyjne po stoku wydmy. Zaledwie substancji organicznej wynosi 13,3%. kilka zabytków uda³o siê zarejestrowaæ w obrêbie poziomu B/C — poziom przejœciowy pomiêdzy poziomem próchnicznego gleby kopalnej. Nie mo¿na jednak wyklu- wmywania, a ska³¹ macierzyst¹ C, be¿owo¿ó³ty — czyæ, ¿e i ta grupa artefaktów znalaz³a siê tam w wyniku 1,0–1,3 m. Podobnie jak w poziomach wy¿szych zbudowa- szeroko rozumianych procesów postdepozycyjnych (bio- ny jest z piasków droboziarnistych i œrednioziarnistych turbacji). E Po analizie ods³oniêtego kopalnego poziomu glebowe- (MZ = 1,74), œrednio wysortowane ( = 0,57). Ziarna go stwierdzono, ¿e w omawianej wydmie wystêpuje gleba kwarcu cechuj¹ siê œrednim i s³abym obtoczeniem (prze- ( $ bielicowa (darniowo-bielicowa) o profilu glebowym waga ziaren typu i ) i matow¹ powierzchni¹. Wystêpuj¹ A1-A2-B-B/C-C (poziomy: A1 — próchniczny, A2 — wtr¹cenia piasku humusowego, miejscami przewarstwie- wymywania (eluwialny), B — wmywania (iluwialny), C nia orsztynu. Zawartoœæ substancji organicznej wynosi — ska³a macierzysta). Gleby bielicowe wg Królikowskie- 9,2%. W sp¹gu piaski s¹ s³abo warstwowane horyzontal- go i in. (1986) tworzy³y siê g³ównie w ch³odnym i wilgot- nie. nym klimacie na utworach piaszczystych ma³o zasobnych C — poziom ska³y macierzystej: poni¿ej 1,3 m, ¿ó³ty i w zwi¹zki zasadowe. Gleby te by³y stale lub okresowo jasno¿ó³ty. Buduj¹ go piaski drobnoziarniste (Mz = 1,82), przemywane. Takie warunki klimatyczne i cechy ska³ œrednio wysortowane (E = 0,53). Ziarna kwarcu cechuj¹ siê macierzystych sprzyja³y rozwojowi borów sosnowych i matowymi powierzchniami i œrednim i s³abym obtoczeniem œwierkowych. Opis g³ównych poziomych glebowych (przewaga ziaren typu ( i $). Piaski te s¹ warstwowane hory- zosta³ dokonany na podstawie profilu pod³u¿nego W–E zontalnie. Zawartoœæ substancji organicznej wynosi 5%. (ryc. 3, 5) oraz 2 profili poprzecznych N–S (ryc. 6) uzyska- Pod wydm¹ znajduj¹ siê piaski rzeczne zlodowacenia nych w trakcie prac archeologicznych. wis³y, które zosta³y rozpoznane w wierceniu wykonanym N — poziom przykrywaj¹cy glebê kopaln¹: 0,0–0,40 sond¹ mechaniczn¹ (ryc. 2). (0,80) m — piaski œrednioziarniste i drobnoziarniste jasno- ¿ó³te z domieszk¹ piasku gruboziarnistego, eoliczne. W Wiek wydmy dolnej czêœci wystêpuje warstwowane horyzontalnie. W stropie znajduje siê wspó³czesny poziom próchniczny. Z poziomu próchnicznego (A1), z g³êbokoœci 0,5–0,6 m Powierzchnie ziaren kwarcu s¹ matowe. zosta³y wykonane dwa oznaczenia wieku bezwzglêdnego A1 — poziom próchniczny: 0,40–0,50 m, szarobrunat- metod¹ C-14. Otrzymane wyniki to 5020±70 BP ( no, miejscami z bia³ymi smugami. Dominuje piasek œred- Gd-12443) i 510±40 BP (Gd-12441, Pazdur, 2003) — (ryc. nioziarnisty (Mz = 1,72) z domieszk¹ piasku 5). Pierwsza data wskazuje na okres atlantycki, a druga na drobnoziarnistego i pojedynczymi ¿wirkami kwarcowymi okres wspó³czesny subatlantycki. Wiek poziomu próch-

240 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006 m n.p.m m n.p.m m a.s.l m a.s.l nicznego nale¿y wi¹zaæ z okresem atlantyckim. CD 180 Wielgolas 180 Potwierdzaj¹ to wyniki badañ archeologicz- W nych, zgodnie z którymi przynajmniej czêœæ 175 Stary Patok 175 pozyskanego materia³u nale¿y wi¹zaæ z mezoli- W W W tycznymi kulturami komornick¹ i chojnic- 170 W 4830 BP 170 O 9700 BP O ko-pieñkowsk¹ (PrzeŸdziecki, 2003). Z powodu 165 S2 H 165 bliskoœci powierzchni wiek drugiej próbki S2 zosta³ prawdopodobnie zak³ócony procesami 160 W 160 V E V glebowymi. Poziom N — piasków przewia- E W 00,5km 155 ? 155 nych, powsta³ w wyniku procesów eolicznych, gliny zwa³owe mu³ki piaski ¿wiry torfy wiercenia w ostatnich kilkuset lat, prawdopodobnie na tills silts sands gravels peats boreholes skutek dzia³alnoœci cz³owieka (wylesianie). datowania C14 S2 – zlodowacenie sanu 2 O – zlodowacenie odry W – zlodowacenie warty Sanian 2 Glaciation Odranian Glaciation Wartanian Glaciation C14 datings Piaski eoliczne pod poziom próchnicznym by³y interglacja³ eemski Holocene akumulowane u schy³ku zlodowacenia wis³y E – V – Vistulian H – Eemian Interglacial Vistulian Holocene (m³odszy dryas — III). Najbli¿sze opracowane stanowisko wydmowe z glebami kopalnymi Ryc. 4. Przekrój geologiczny CD przez dolinê Ma³ej Bystrzycy Fig. 4. Geological cross-section across Ma³a Bystrzyca river valley znajduje siê w dolinie Wis³y k. Dêblina (¯arski, 1989, 2002) oraz w Ca³owaniu (Schild, 1975, 1982).

Rozwój rzeŸby terenu

Omawiany teren znajdowa³ siê w zasiêgu zlodowacenia warty (fig. 1, ¯arski, 2004). Doli- na Ma³ej Bystrzycy powsta³a w miejscu odp³ywu wód lodowcowych sprzed czo³a l¹dolodu. Zag³êbienie Ma³ej Bystrzycy w okoli- cy Huty Radoryskiej powsta³o po wytopieniu siê bry³y martwego lodu. Procesy erozyjne zwi¹zane z odp³ywem wód wodnolodowco- wych pradolin¹ Ma³ej Bystrzycy przyczyni³y siê do pog³êbienia obni¿enia. Po ustaniu przep³ywów, w obni¿eniu powstaje jezioro zastoiskowe, w którym by³y akumulowane mu³ki (ryc. 2, 4). Ryc. 5. Profil (1) kopalnej gleby bielicowej:N—piaskieoliczne,A1—poziom W interglacjale eemskim w obni¿eniu Huty próchniczny, A2 — poziom wymywania, B1–B2 — poziomy wmywania, B/C — Radoryskiej i dolinie Ma³ej Bystrzycy by³y aku- poziomprzejœciowy,C—ska³amacierzysta(piaskieoliczne) mulowane osady piaszczyste, w warunkach Fig. 5. Profile 1 of palaeosol (podsolic): N — aeolian sands, A1 — humus hori- wolnego przep³ywu rzecznego (ryc. 2). W staro- zon, A2 — elluvial horizon, B1–B2 — iluvial horizons, B/C — transitional rzeczach nastêpowa³a akumulacja osadów bio- horizon, parent rock (aeolian sands), C —parent rock (aeolian sands) genicznych. W okresie zlodowacenia wis³y S (vistulu), nastêpowa³a kontynuacja niskoenergetycznych 0,0 N przep³ywów rzecznych — by³y akumulowane osady drob- nopiaszczyste (ryc. 2). W okolicy Huty Radoryskiej powsta³a ³acha odsypowa, w kszta³cie d³ugiego pó³wyspu. 0,5 W koñcu zlodowacenia wis³y, w m³odszym dryasie (III), nast¹pi³ rozwój procesów eolicznych. Uformowana zosta³a wydma w Hucie Radoryskiej. Usta³y przep³ywy rzeczne. Powsta³o rozleg³e jeziorzysko, które przetrwa³o przez pra- 1,0 wie ca³y okres holocenu. Na pocz¹tku holocenu zaczê³a siê sedymentacja torfów, która trwa³a a¿ po czasy wspó³czene

depth (m) (ryc. 2, 4). Obecnie w izolowanych zag³êbieniach nadal gêbokoœæ (m) 1,5 trwa depozycja torfów.

Badania archeologiczne

2,0 Zabytki archeologiczne, których przewa¿aj¹ca czêœæ to wytwory krzemienne, pozyskane zosta³y g³ównie z powierzchni wydmy w trakcie kartowania geologicznego w latach 2001–2003. Niezbyt licznego, lecz interesuj¹cego 2,5 inwentarza dostarczy³y równie¿ sonda¿owe badania wyko- Ryc. 6. Profil 2 kopalnej gleby bielicowej; objaœnienia jak na ryc. 5 paliskowe, które przeprowadzono na jesieni 2002 r. (ryc. Fig. 6. Profile 2 of palaeosol (podsolic); explanation as Fig. 5 7). £¹cznie w wyniku prospekcji powierzchniowej i sonda-

241 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006

C

A

wykop archeologiczny S archaeological trench

E reper mark W B N

010m5

Ryc. 6. Plan stanowiska Huta Radoryska 1 Fig. 6. Plan of the site Huta Radoryska 1

¿y, pozyskano 344 wytwory krzemienne oraz kilkanaœcie czêto metodyczn¹ eksploracjê. Pionowo materia³ archeolo- fragmentów ceramiki. giczny by³ lokalizowany w obrêbie 10 cm warstw mecha- Materia³ archeologiczny tworzy³ na powierzchni nicznych, poziomo zaœ w ramach metrów kwadratowych wydmy trzy oddzielne, choæ niezbyt wyraŸne strefy (A, B, dodatkowo podzielonych na cztery æwiartki (ryc. 7). Ca³a C), o dekoncentrycznym uk³adzie i raczej s³abym nasyce- zawartoœæ osadów zosta³a przesiana. Równolegle do badañ niu zabytkami (ryc. 7). Strefa: A — 304 sztuk,B—27 wykopaliskowych by³ prowadzony zbiór powierzchniowy sztuk,C—13sztuk (tab. 1) w obrêbie pozosta³ych koncentracji. Niestety, w oparciu o posiadane dane trudno jedno- Materia³ archeologiczny szczególnie intensywnie znacznie okreœliæ, czy skupiska s¹ sztuczne, wywo³ane wystêpowa³ na granicy sp¹gu glebowego poziomu A1 i teraŸniejsz¹ dzia³alnoœci¹ cz³owieka, czy mo¿e odzwier- stropu poziomu A2, w ni¿szych warstwach A2-B1 by³ ciedlaj¹ jakieœ pierwotne uk³ady przestrzenne. rejestrowany ju¿ sporadycznie. Wykop sonda¿owy o powierzchni 6 m2 zosta³ za³o¿ony w niezniszczonej czêœci wydmy, w obrêbie strefy okreœlo- Prezentacja materia³u nej jako strefa A. Prace rozpoczêto od usuniêcia warstwy ok. 70 cm wspó³czeœnie nawianego piasku a¿ do poziomu Na stanowisku wystêpuj¹ trzy rodzaje surowca krzemien- próchnicznego kopalnej gleby. Od tego momentu rozpo- nego (tab. 2, ryc. 8). W zdecydowanej przewadze iloœciowej Tab. 1. Rodzaj i iloœæ zabytków w poszczególnych koncentracjach wystêpuje krzemieñ kredowy Table 1. Kind and quantity of flint artefacts in particular concentrations ba³tycki, nastêpnie krzemieñ Koncentracja Narzêdzia Okruchy œwieciechowski (szary — bia³o- Rdzenie Wióry/FRG Od³upki/FRG Razem Concentration Retouched Crushed nakrapiany) oraz reprezentowany Cores Blades/FRG Flakes/FRG Total of artefacts tools pices tylko przez dwa okazy krzemieñ A 5 12 72 57 158 304 czekoladowy. B21641427 Ze wzglêdu na niewielk¹ C––5–813liczb¹ artefaktów zarejestro- Razem total 7 13 83 61 180 344 wanych w toku prac wykopalisko- wych (22 sztuki), zostan¹ one omówione ³¹cznie z materia³ami Tab. 2. Rodzaj i udzia³ iloœciowy surowca krzemiennego w poszczególnych koncentra- zebranymi z powierzchni. Pozyska- cjach Table 2. Kind and quantity of flint material in particular concentrations ny zbiór sk³ada siê niemal wy³¹cznie z zabytków krzemien- Koncentracja Krzemieñ Krzemieñ Krzemieñ Krzemieñ nych, w przewa¿aj¹cej wiêkszoœci Concentration œwieciechowski czekoladowy kredowy ba³tycki przepalony of artefacts Œwieciechów flint Chocolate flint Erratic flint Burned flint od³upków, choæ wyst¹pi³y i wióry oraz trudne do interpretacji ³uski i A 25 12 184 83 okruchy (tab. 1), a tak¿e formy B 6 1 16 4 wydzielone (³¹cznie 15 sztuk), z C – – 11 2 czego 7 sztuk to rdzenie, a 8 sztuk Razem total 31 13 211 89 narzêdzia.

242 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006

W trakcie badañ natrafiono równie¿ na kilka drobnych ‘ regularny drapacz ³ukowy na od³upku (ryc. 10 pozy- fragmentów ceramiki o bli¿ej nieokreœlonej chronologii. cja 1), Krzemienne formy wydzielone to: ‘ nieregularny, du¿y drapacz równie¿ wykonany z ‘ 2 rdzenie klockowate ze zmienion¹ orientacj¹, wió- od³upka o nieudanym lub silnie wyzyskanym drapisku rowo-od³upkowe, bez œladów zaprawy, jeden z nich silnie (ryc.109 pozycja 2), przepalony (ryc. 9 pozycja: 1, 2), ‘ przepalony fragment skrobacza na fragmencie wióra ‘ 2 rdzenie sto¿kowate, jednopiêtowe, wiórowe, z (ryc. 10 pozycja 3), zapraw¹ piêty i ty³u (ryc. 9 pozycja: 3, 4), ‘ przek³uwacz wykonany na jednopiêtowym niewielkim ‘ rdzeñ na okruchu termicznym, ze œladami eksploata- wiórze z krzemienia czekoladowego (ryc. 10 pozycja 4), cji ³uszczniowej (ryc. 9 pozycja 5), ‘ przepalony, niewielki fragment liœciaka z retuszem ‘ rdzeñ dwupiêtowy, od³upkowy z szerok¹, p³ask¹ trzonka na stronê górn¹ (ryc. 10 pozycja 5); wykonany by³ on z od³upni¹, przypominaj¹c¹ nieco rdzenie ³uszczniowe (ryc. krzemienia czekoladowego, w przypadku tej formy nie 9 pozycja 6), mo¿emy wykluczyæ ¿e mamy do czynienia nie z trzonkiem ‘ rdzeñ beczu³kowaty, dwupiêtowy, wiórowy, z ostrza, a ¿¹d³em przek³uwacza, zapraw¹ piêt i ty³u (ryc. 9 pozycja 7), ‘ 2 od³upki ze œladami retuszu (ryc. 10 pozycja: 6, 7), ‘ bifacjalny grocik trzoneczkowaty (ryc. 11). Po jed- nej stronie pokryty retuszem lameralnym na ca³ej powierzchni po drugiej zaœ zaretuszowany tylko w czêœci przykrawêdnej.

Analiza kulturowo-chronologiczna

Przy zastosowaniu metody archeologicznej datowanie Huta Warszawa badanego inwentarza, wykonane mo¿e zostaæ jedynie w kon- Radoryska tekœcie przynale¿noœci kulturowej. Nie jest to jednak zadanie proste, bior¹c pod uwagê, ¿e jest to inwentarz ubogi w formy charakterystyczne. Tak wiêc powi¹zanie omawianego zespo³u z konkretn¹ jednostk¹ archeologiczn¹ mo¿liwe jest wy³¹cznie na podstawie obserwacji pewnych szczegó³ów sty- listycznych oraz technologicznych, skonfrontowanych z 0 100km zestawem typologicznym rdzeni oraz narzêdzi. Wielkoœæ rdzeni, sposób ich eksploatacji, jak i rodzaj krzemieñ œwieciechowski Œwieciechów flint uzyskiwanego pó³surowca, wskazuje na technologiê mezo- krzemieñ czekoladowy krzemieñ kredowy ba³tycki chocolate flint erratic flint lityczn¹. Materia³ ten wydaje siê najbli¿szy kulturze komor- nickiej (rdzenie ze zmienion¹ orientacj¹) oraz Ryc. 8. Wystêpowanie krzemieni znalezionych na stanowisku chojnicko-pieñkowskiej (rdzenie jednopiêtowe, sto¿kowa- Fig. 8. Distribution of flints which found in the site te) (Koz³owski, 1972, 1975; Koz³owski & Koz³owski, 1975; Wiêckowska, 1975). Nie- wykluczone jest jednak, zw³asz- cza w przypadku rdzeni ³uszczniowych, ¿e mog¹ mieæ one wiek znacznie póŸniejszy. Analogiczna sytuacja dotyczy drapaczy i od³upków retuszowa- nych, które powi¹zane mog¹ byæ 123 4 z wieloma jednostkami kulturo- wymi. Jedyne formy, które mo¿emy 0 123 4 5cm spróbowaæ nieco dok³adniej umiej- scowiæ w czasie to fragment liœcia- ka (ryc. 10 pozycja 5), pod wzglêdem cech formalnych ahrens- burskiego (retusz na stronê górn¹), co pozwala³a datowaæ to ostrze na okres paleolitu schy³kowego. Druga 5 6 7 forma to grocik trzoneczkowaty (ryc. 11), który z du¿¹ ostro¿noœci¹ wi¹zaæ mo¿emy z kultur¹ ³u¿yck¹ i Ryc. 9. Rdzenie krzemienne: 1, 2 — rdzenie ze zmienion¹ orientacj¹, 3–5 — rdzenie jednopiê- datowaæ na epokê br¹zu (Borkow- towe, 6–7 — rdzenie dwupiêtowe ski & Kowalewski, 1997). Niestety, Fig. 9. Flint cores: 1, 2 —multiple striking platform cores, 3–5 single striking platform cores, w trakcie prowadzonych prac nie 6–7 — double striking platform cores uda³o siê w sposób jednoznaczny

243 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 3, 2006

¬ Ryc. 10. Narzêdzia krzemienne: 1–3 drapacze, 4 — przek³uwacz, 5 — fragment liœciaka trzoneczkowatego, 6–7 — od³upki retuszowane Fig. 10. Retouched tools: 1–3 — scrapers, 4 — perforator, 5 — frag- 123 4 5 6 7ment of tangent point, 6, 7 — reto- uched blades 0 123 4 5cm

7. Œlady ludzkiego pobytu na wydmie w Hucie Radory- 3cm skiej datuj¹ siê od schy³ku zlodowacenia wis³y, a¿ po czasy wspó³czesne, tj. na okres ponad 10 000 lat.

2 Literatura

BORKOWSKI W. & KOWALEWSKI M. 1997 — Krzemienne groty 1 strza³ z epoki br¹zu z terenów Mazowsza i Podlasia, [W:] Lech J., Piotrkowska D. (red.), Z badañ nad krzemieniarstwem epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza. PWN: 205–215.

0 KONDRACKI J. 2001 — Geografia fizyczna Polski. PWN. KOZ£OWSKI J.K. & KOZ£OWSKI S.K. 1975 — Pradzieje Europy Ryc. 11. Grocik bifacjalny od XL do IV tysi¹clecia p.n.e. PWN, Warszawa: 309–310, 316–318. Fig. 11. Bifacial arrowhead KOZ£OWSKI S.K. 1972 — Pradzieje ziem polskich od IX do V tysi¹clecia p.n.e. PWN: 56–90, 172–205. okreœliæ poziomu zalegania artefaktów tak z paleolitu KOZ£OWSKI S.K. 1975 — Zró¿nicowanie kulturowe Europy w X–V tysi¹cleciach p.n.e. Warsaw Uniwersity Press, Warszawa: 119–120, schy³kowego (?), jak i z epoki br¹zu. Spowodowane jest to 124–125. tym, ¿e akurat te elementy by³y znajdowane bez kontekstu KRYGOWSKI B. 1964 — Graniformanetria mechaniczna — zastoso- stratygraficznego, w zniszczonej czêœci wydmy. wanie, teoria. Pr. Kom. Geograf.-Geol., Pozn. Tow. Przyj. Nauk., 4. KRÓLIKOWSKI L. (red.) 1986 — Album gleb Polski. PTG PWN, Warszawa. Wnioski PAZDUR A. 2002 — Sprawozdanie nr 1/2002 wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C-14 w laboratorium C-14. Inst. Fizyki Politech. 1. Zag³êbienie Ma³ej Bystrzycy ko³o Huty Radoryskiej Œl¹skiej w Gliwicach. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003. powsta³o po wytopieniu siê bry³y martwego lodu na szlaku PAZDUR A. 2003 — Sprawozdanie nr 4/2003 wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C14 w laboratorium C-14. Inst. Fizyki Politech. Œl¹skiej odp³ywu wód wodnolodowcowych w czasie l¹dolodu war- w Gliwicach. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003. ty zlodowacenia œrodkowopolskiego. SCHILD R. 1969 — Uwagi o stratygrafii archeologicznej wydm 2. W czasie interglacja³u eemskiego i w okresie zlodo- œródl¹dowych. Pr. Geogr. PAN, 75: 145–162. wacenia wis³y w obni¿eniu Ma³ej Bystrzycy deponowane SCHILD R. 1975 — PóŸny paleolit, [W:] Chmielewski W., Hensel W. (red.), Prahistoria ziem polskich. T. 1, Paleolit i mezolit. Ossolineum, by³y drobnopiaszczyste osady rzeczne. W holocenie istnia³o Warszawa. tu rozleg³e jeziorzysko w którym akumulowane by³y torfy. SCHILD R. 1982 — Stratygrafia archeologiczna wydm œródl¹dowych 3. Wydma w Hucie Radoryskiej powsta³a w m³odszym widziana z Mazowsza. Rocz. Glebozn., 33: 3–4, 59–79. WIÊCKOWSKA H. 1975 — Spo³ecznoœci ³owiecko-zbierackie wcze- dryasie (III) na wczeœniej uformowanym pó³kolistym snego holocenu, [W:] Chmielewski W., Hensel W. (red.), Prahistoria odsypie rzecznym. ziem polskich. T. 1, Paleolit i mezolit. Ossolineum, Warszawa: 4. W okresie atlantyckim wykszta³ci³a siê gleba bielicowa, 352–378. która w okresie subatlantyckim zosta³a przysypana piaskami ¯ARSKI M. 1990 — Nowe stanowisko gleb kopalnych w Stê¿ycy na tle budowy geologicznej. Kwart. Geol., 34: 503–510. eolicznymi. W obrêbie kopalnej gleby (poziom A1) zosta³a ¯ARSKI M. 2002 — Pleistocene river valleys and ice sheet limits znaleziona wiêkszoœæ zabytków krzemiennych. in the Southern Mazovian Lowland, Central Poland. Geol. Quart., 46: 5. Na stanowisku archeologicznym w Hucie Radoryskiej 147–163. znaleziono trzy rodzaje surowca krzemiennego: narzutowy ¯ARSKI M. 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski,1:50000, ark. Okrzeja wraz z objaœnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr ba³tycki, œwieciechowski, oraz czekoladowy. 74/2003. 6. Na powierzchni czêœciowo wyeksploatowanej ¯ARSKI M. 2004 — Strefa marginalna l¹dolodu zlodowacenia warty wydmy udokumentowane zosta³y zabytki krzemienne z na WysoczyŸnie ¯elechowskiej, [W:] Zlodowacenie Warty w Polsce, okresu póŸnego paleolitu, mezolitu (kultura komornicka M. Harasimiuk (red.), S. Terpi³owski. UMCS, : 113–123. ¯ARSKI M., PRZEDZIECKI M. & PRZASNYSKA J. 2004 — lub chojnicko-pieñkowska), neolitu, epoki br¹zu (kultura Stanowisko archeologiczne w Hucie Radoryskiej: wyniki badañ geolo- ³u¿ycka) oraz artefakty z czasów nowo¿ytnych. gicznych i archeologicznych. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 60: 16–17.

Praca wp³ynê³a do redakcji 15.03.2005 r. Akceptacja do druku 25.05.2005 r.

244