P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz PAKO ŚĆ (399)

Warszawa 2007 Autorzy: Anna Jurczak-Drabek*, Albin Zdanowski*, Krystyna Wojciechowska**, Izabela Bojakowska*, Anna Bli źniuk*, Paweł Kwecko*, Stanisław Wołkowicz*

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Marta Sołomacha*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 4 III. Budowa geologiczna – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 11 1. Wapienie i margle dla przemysłu cementowego...... 11 2. Kruszywo naturalne...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ... 18 VII. Warunki wodne – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby – A. Bli źniuk, P. Kwecko ...... 24 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze – S. Wołkowicz ...... 29 IX. Składowanie odpadów...... 32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 39 XII. Zabytki kultury – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 43 XIII. Podsumowanie – A. Jurczak-Drabek, A. Zdanowski ...... 45 XIV. Literatura ...... 46

I. Wst ęp

Arkusz Pako ść Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wyko- nany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2007 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Pako ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wyko- nanym w 2002 r. w SEGI-AT sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2002). Niniej- sze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja…., 2005). Informacje niezb ędne do opracowania mapy uzyskano m.in. w: Centralnym Archiwum Geologicznym i Rejestrze Obszarów Górniczych w Warszawie, archiwum Urz ędu Marszał- kowskiego w Bydgoszczy, Wydziale Środowiska i Rolnictwa województwa Kujawsko- Pomorskiego w Bydgoszczy, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Bydgosz- czy, Delegaturze Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Bydgoszczy, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Starostwie Powiatowym w Inowrocławiu i Mogilnie w urz ę- dach gminnych, nadle śnictwach oraz u uŜytkowników złó Ŝ. W celu ustalenia klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ przeprowadzono konsultacje z geologiem wojewódzkim. Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stano- wi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochro- ny środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studial- nych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospo- darowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy realizacji wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych. Zwiad terenowy przeprowadzono w kwietniu 2007 r.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Pako ść znajduje si ę mi ędzy 52 040’ a 52 050’ szeroko ści geograficznej północnej i mi ędzy 18°00’ a 18°15’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie nale Ŝy do województwa kujawsko-pomorskiego, do powiatów Ŝni ńskiego (gmina Barcin), inowrocławskiego (miasta: Inowrocław, Janikowo i Pako ść ; gminy: Inowrocław, Janikowo, Złotniki Kujawskie, Pako ść i Kruszwica) oraz mogile ńskiego (gminy D ąbrowa, Mogilno i Strzelno). Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza poło- Ŝony jest na granicy dwóch mezoregionów: Równiny Inowrocławskiej i Pojezierza Gnie ź- nie ńskiego (nale Ŝą cych do makroregionu – Pojezierza Wielkopolskie). Granica mi ędzy tymi jednostkami przebiega przez północn ą cz ęść rynny Jeziora Pakoskiego oraz dolin ę Noteci (fig. 1). Obszar Pojezierza Gnie źnie ńskiego jest falist ą i płask ą wysoczyzn ą morenow ą o wyso- ko ściach od 95 do 118 m n.p.m. Powierzchnia terenu charakteryzuje si ę urozmaicon ą rze źbą oraz skupieniem du Ŝych jezior rynnowych. Wyst ępuj ą tu dwie strefy pagórków moren czoło- wych, pojedyncze wzgórza moren i pola równin wodnolodowcowych. Wysoko ści pagórków wynosz ą od 5 do 7 m, a wzgórz morenowych od 10 do 15 m. W okolicach Kołodziejewa wy- st ępuj ą skupienia kemów i form kemopodobnych. Wysoczyzn ę rozcinaj ą dwie rynny subgla- cjalne przekształcone w doliny rynnowe. Wi ększ ą z nich, o rozci ągło ści północ – południe, zajmuj ą: Jezioro Pakoskie, Jezioro Mielno oraz rzeka Note ć ł ącz ąca oba jeziora. Drug ą rynn ę o rozci ągło ści NNS-SSW zajmuj ą jeziora: W ęgiereckie, Piotrowskie i Ludziskie poł ączone ze sob ą Noteci ą Wschodni ą (Stara Note ć). Niewielki północno-wschodni fragment opisywanego obszaru wchodzi w skład Równi- ny Inowrocławskiej wznosz ącej si ę na wysoko ści od 86 do 95 m n.p.m., a jej stref ą graniczn ą od wschodu jest szeroka dolina Noteci o przebiegu równole Ŝnikowym. Równina jest wyso- czyzn ą polodowcow ą uformowan ą w czasie zlodowace ń północnopolskich i holocenu. Doli- nie towarzysz ą rozległe powierzchnie tarasowe pochodzenia erozyjnego, erozyjno- akumulacyjnego oraz dwóch tarasów nadzalewowych (Kondracki, 2001). W dolinie Noteci roczna suma opadów jest jedn ą z najni Ŝszych w kraju i wynosi około 500 mm. Średnie roczne sumy opadów w okresie 1974-94, dla posterunku opadowego w Pa- ko ści wynosz ą 502,9 mm, najni Ŝsze roczne sumy opadów (292 mm) odnotowano w roku 1982 i 1989. Około 60% rocznej sumy opadów przypada na półrocze letnie; maksymalne opady maj ą miejsce w lipcu. Średnie zachmurzenie jest tak Ŝe jednym z najni Ŝszych w Polsce,

4 pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę od 60 do 80 dni. Średnia temperatura roczna wynosi od 7,5 do 8,0°C, najchłodniejszym miesi ącem jest stycze ń i wówczas średnia temperatura wynosi -2°C, natomiast najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą wynosz ącą 18°C (Ra- port ..., 2006).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Pako ść na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (red.) (2001) 1 – granica makroregionów, 2 – granica mezoregionów

Mezoregion Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.35 – Kotlina Toru ńska Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie, 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.56 – Równina Wrzesi ńska, 315.57 – Pojezierze Kujawskie

Opisywany teren obejmuje zachodni ą cz ęść Inowrocławia. Miasto jest znanym uzdro- wiskiem nizinnym z licznymi zakładami przyrodoleczniczymi, szpitalami uzdrowiskowymi, sanatoriami, w których leczy si ę choroby narz ądów ruchu, dolegliwo ści reumatyczne, układu kr ąŜ enia i pokarmowego. W Inowrocławiu zlokalizowanych jest wiele zakładów przemysłu: chemicznego (Inowrocławskie Zakłady Chemiczne w M ątwach), szklarskiego, maszynowego,

5 poligraficznego, odzie Ŝowego. Dynamicznie rozwija si ę handel i usługi, gdzie znajduje za- trudnienie wielu mieszka ńców miasta i okolic. Pako ść le Ŝy w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza, a jego bliskie i sprawne poł ączenie komunikacyjne z Inowrocławiem przyczynia si ę do aktywnego funkcjonowania i rozwoju gospodarczego miasta, które jest lokalnym o środkiem usługowo-przemysłowym, przemysłu odzie Ŝowego i materiałów budowlanych. Na terenie miasta, licz ącego około 6 tys. mieszka ń- ców, zarejestrowanych jest wiele podmiotów gospodarczych w wielu bran Ŝach. Najwi ększe z nich to: „Promax” Zakłady Produkcji Budowlanej, Hurtownia Farmaceutyczna „Prosper”, Przedsi ębiorstwo Budowlano-Monta Ŝowe „Kamal”, Zakłady Stolarki PCV „ATIS” oraz Przedsi ębiorstwo Handlowo-Usługowe „Hermes”. Na południe od Pako ści znajduje si ę miasto Janikowo, licz ące około 8 tys. mieszka ń- ców, poło Ŝone nad Jeziorami Pakoskim i Janikowskim. W 1875 roku w mie ście zbudowano, funkcjonuj ącą do dzi ś, cukrowni ę. W 1950 roku powstały Janikowskie Zakłady Sodowe, któ- re do produkcji u Ŝywaj ą solanki z kopalni soli w Górze oraz wapienia z kopalni „Barcin- Piechcin-Pako ść ”. Najwi ększym zakładem przemysłowym w tym rejonie jest Lafarge Cement Polska- Zakłady Kujawy w Bielawach. Jest to najwi ększy w północnej cz ęś ci Polski producent ce- mentu, wapnia i kruszywa. Tak zwane „Kujawskie Białe Zagł ębie” ma bardzo dług ą histori ę, produkcja kruszywa rozpocz ęła si ę tutaj pod koniec XIX wieku. Do 1945 roku istniały dwa konkurencyjne zakłady, w Piechcinie i w Wapiennie (miejscowo ść połoŜona na północny- zachód od obszaru arkusza), po 1945 roku utworzone zostały „Zakłady Przemysłu Wapienni- czego Piechcin-Wapienno”. W 1959 roku oddany został do eksploatacji zmodernizowany kamieniołom w Wapiennie, nast ępnie powstała Kopalnia „Bielawy” oraz Cementownia „Ku- jawy”. W 1969 roku utworzono Kombinat Cementowo-Wapienniczy „Kujawy” z siedzib ą w Bielawach (poza obszarem arkusza). W 1995 roku kombinat został sprywatyzowany, wła ści- cielem jest grupa Lafarge (Knyszy ński, i in., 1995). W obszarze arkusza Pako ść zlokalizowanych jest wiele innych zakładów przemysło- wych uznanych za uci ąŜ liwe dla środowiska. W Piechcinie znajduje si ę gorzelnia, magazyn zbó Ŝ i du Ŝa hodowla trzody chlewnej. W miejscowo ściach: Trl ąg, Janikowo, Radłowo, Lud- kowo i Pako ść s ą du Ŝe spółdzielnie rolnicze, w Kołodziejewie – magazyn w ęgla i nawozów mineralnych oraz du Ŝy zakład mechaniki pojazdowej, a w Pako ści – masarnia i zakład prze- twórstwa owocowo-warzywnego (Raport ..., 2006). Zakłady Sodowe „Janikosoda” w Janikowie zaliczane są do grupy najwi ększych wy- twórców odpadów w Polsce. Na terenie zakładów zlokalizowany jest kompleks stawów osa-

6 dowych. Stawy nazwane „Białym morzem”, o całkowitej powierzchni ponad 200 ha, zało Ŝo- ne zostały w 1957 roku. Ponadto Cukrownia Janikowo SA jest u Ŝytkownikiem stawów wód spławikowych i błota defekosaturacyjnego, zało Ŝonych w 1939 roku, zajmuj ących ponad 3 ha. W miejscowo ści Giebnia znajduje si ę składowisko komunalne o powierzchni około 5 ha, wypełnione ju Ŝ w 45% (Raport ..., 2006). Na obszarach wysoczyzny rozwin ęły si ę gleby wysokich klas bonitacyjnych od I do IVa wykształcone jako gleby brunatne, czarnoziemy i szare gleby le śno-łąkowe oraz czarne zie- mie. Gleby te zajmuj ą znaczne obszary, wyst ępuj ą na całym opisywanym terenie. Powierzch- nia u Ŝytkowana rolniczo zajmuje około 80% opisywanego obszaru. Ze wzgl ędu na wyst ępo- wanie tych gleb, podstawowymi kierunkami rozwoju i inwestycji jest obok przemysłu wydo- bywczego i chemicznego – rolnictwo oraz przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze. Dna dolin rzecznych Noteci, Kanału Noteckiego i Starej Noteci pokrywaj ą najcz ęś ciej gleby glejowe, mineralno-murszowe oraz mady. Obszary te zajmuj ą ł ąki pochodzenia orga- nicznego (Raport ..., 2006). Lasy zajmuj ą teren o niewielkiej powierzchni połoŜony w zachodniej cz ęś ci obszaru ar- kusza. W obr ębie kompleksu le śnego, którego cech ą charakterystyczn ą jest do ść jednolita struktura rodzajowa z dominuj ącym gatunkiem – sosn ą, został wyznaczony rezerwat przyrody „Mierucinek”. Na pozostałej cz ęś ci opisywanego obszaru wyst ępuj ą niewielkie kompleksy le śne, cz ęś ciowo wykorzystywane w celach rekreacyjnych, s ą w śród nich: „Las Twierdzy ń- ski” i „Las D ąbrowiecki” w rejonie miejscowości D ąbrówka, „Kobylarz’ zlokalizowany na zachód od Wymysłowic i „Szwedzkie Okopy” koło Kołudy Wielkiej. Obszar arkusza Pako ść pokryty jest g ęst ą sieci ą dróg, przez południowo-wschodni ą cz ę- ści terenu bada ń przebiega droga krajowa nr 25 z Konina do Bydgoszczy. Magistrale kolejo- we zapewniaj ą sprawne poł ączenia komunikacyjne z północy na południe i z zachodu na wschód, zarówno osobowe jak i towarowe (magistrala w ęglowa).

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru bada ń opracowano na podstawie materiałów archiwal- nych: Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Pako ść (Listkowska, 1991) oraz wielu opracowa ń surowcowych. Obszar arkusza Pako ść według podziału geologiczno-strukturalnego jest poło Ŝony w obr ębie trzech jednostek strukturalnych Ni Ŝu Polskiego: wału pomorskiego, wału kujaw- skiego i niecki mogile ńsko-łódzkiej (Dadlez, 1998). Wał pomorski ł ącznie ze struktur ą Zale- sia zajmuje północno-zachodni fragment obszaru arkusza, wał kujawski – północno-wschodni

7 fragment, pozostała cz ęść znajduje si ę w obr ębie niecki mogile ńskiej. Cech ą charakterystycz- ną tych struktur jest ich związek z tektonik ą soln ą, szczególnie silnie rozwini ętą w obr ębie wału kujawskiego. Najbardziej widocznym przejawem tej działalno ści jest wysad solny w Inowrocławiu (Knyszy ński i in., 1995; Knyszy ński, Krogulec, 1999). Najstarszymi skałami poznanymi na obszarze arkusza s ą osady jury dolnej. Zostały one stwierdzone bezpo średnio pod kompleksem osadów czwartorz ędowych na zachodnim skłonie wysadu solnego Inowrocławia. S ą to piaskowce drobnoziarniste oraz iły o mi ąŜ szo ści docho- dz ącej do 300,0 m. Osady te odsłaniaj ą si ę tak Ŝe w podło Ŝu czwartorz ędu w obr ębie struktury Zalesia. Mi ąŜ szo ść ich wynosi około 180,0 m. Osady jury środkowej, wykształcone w postaci wapieni, mułowców, piaskowców i łupków, wyst ępuj ą na południowo-zachodnim skłonie wysadu solnego w Inowrocławiu oraz w obr ębie struktury Zalesia, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść ponad 150,0 m. Wapienie, margle i iły margliste stanowi ące osady jury górnej, o mi ąŜ szo ść docho- dz ącej do 240,0 m wyst ępuj ą jedynie w obr ębie struktury Zalesia. W obr ębie obszaru arkusza wyst ępuj ą osady kredy dolnej i górnej. S ą to: iły i mułowce kredy dolnej, rozpoznane na południowym skłonie struktury Zalesia i w Pako ści, ich maksy- malna mi ąŜ szo ść dochodzi do 75,0 m. W północnej cz ęś ci obszaru bada ń w podło Ŝu czwarto- rz ędu odsłaniaj ą si ę utwory kredy górnej. S ą to margle piaszczyste szare lub iły z wkładkami piaskowców drobnoziarnistych o mi ąŜ szo ści od 25,0 do 42,0 m (Listkowska, 1991). Skały kredy przykryte s ą osadami paleogenu, neogenu i czwartorz ędu. Utwory paleogenu to oligoce ńskie piaski i mułki, które s ą odpowiednikiem warstw czempi ńskich (Ciuk, 1970). Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 22,0 do 34,0 m. Osady miocenu wyst ę- puj ą prawie na całym obszarze badanego arkusza. S ą one reprezentowane przez drobnoziarni- ste piaski z wkładkami mułków i piasków pylastych, a w stropie tej serii wyst ępuj ą warstwy węgla brunatnego. Odpowiadaj ą one tzw. warstwom adamowskim (Ciuk, 1970). Ponad tą seri ą wyst ępuj ą iły i mułki w ęgliste oraz mi ąŜ szy, miejscami dwudzielny pokład w ęgla bru- natnego odpowiadaj ący warstwom środkowopolskim, który na obszarze arkusza Pako ść nie ma znaczenia zło Ŝowego (Piwocki, 1993). Na obszarze arkusza Pako ść osady pliocenu wy- kształcone s ą w postaci iłów szarozielonych i pstrych oraz mułków z przewarstwieniami pia- sków ilastych. Wyst ępuj ą one na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza z wyj ątkiem wypi ętrzonych ju Ŝ w tym okresie struktur Zalesia i wysadu solnego Inowrocławia. Ich mi ąŜ szo ść osi ąga od 8,0 do 50,0 m. Maksymalne mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru bada ń. Osady czwartorz ędowe wyst ępują na całym obszarze arkusza Pako ść (fig. 2), a ich zmienna mi ąŜ szo ść (od 2,0 do 94,5 m), uzale Ŝniona jest od morfologii powierzchni podło Ŝa

8 czwartorz ędu. Osady czwartorz ędowe o najwi ększej mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w obni Ŝeniach podło Ŝa czwartorz ędowego w okolicach Radłowa, Pako ści, Mimowoli i Popowic. Znacznie mniejsze mi ąŜ szo ści, do kilku metrów, stwierdzone zostały na obszarze struktury Zalesia, wysadu solnego w Inowrocławiu oraz w okolicach Sójkowa. Na pozostałym obszarze mi ąŜ- szo ść osadów czwartorz ędowych wynosi od 30,0 do 62,0 m (Knyszy ński i in., 1995). Osady czwartorz ędu wyst ępuj ące na obszarze arkusza Pako ść pochodz ą z okresu zlo- dowace ń: środkowo- i północnopolskich oraz z holocenu. Zlodowacenia środkowopolskie pozostawiły po sobie osady dwóch okresów glacjal- nych: stadiału maksymalnego i warty. Glin ę zwałow ą ze zlodowacenia maksymalnego stwierdzono na wysoczy źnie w południowej cz ęś ci arkusza oraz w postaci płatów w obni Ŝeniach podło Ŝa w północnej cz ęś ci. Jest to glina piaszczysto-pylasta barwy szarej lub zielono-szarej ze Ŝwirami. Mi ąŜ szo ść gliny zwałowej wynosi od 2 do 17 m. Nasuni ęcie kolej- nego l ądolodu – Warty pozostawiło na badanym obszarze osady zastoiskowe, wodnolodow- cowe i glacjalne. Gliny zwałowe nie tworz ą ci ągłego poziomu, barwa ich jest szara, ciemno- szara lub szarobrunatna, a mi ąŜ szo ść waha si ę od 2,0 do 24,0 m. Do osadów tego zlodowace- nia zaliczono równie Ŝ mułki, piaski i iły zastoiskowe zwi ązane z recesj ą l ądolodu. Mi ąŜ szo ść całego kompleksu zmienia si ę w granicach od kilku do około 35,0 m. Osady zlodowace ń północnopolskich zwi ązane s ą głównie z akumulacyjn ą działalno- ści ą glacjaln ą, wodnolodowcow ą i zastoiskow ą odpowiadaj ącą fazie leszczy ńskiej i pozna ńskiej. Na arkuszu Pako ść z tego okresu pochodz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 30,0 m, które wyst ępuj ą prawie na całym obszarze bada ń (w Jerkowie, Radłowie i Piechcinie), iły i mułki zastoiskowe wyst ępuj ące w niewielkich zbiornikach oraz w kraw ędzi rynny Jeziora Pakoskiego. Mi ąŜ szo ść ich wynosi od 3,0 do 11,0 m. Dwa poziomy glin zwałowych wyst ępuj ą powszechnie na badanym obszarze buduj ąc zasadnicz ą cz ęść jego powierzchni. Maksymalna mi ąŜ szo ść pierwszego poziomu w Kołodziejowie i D ąbrówce do- chodzi do 29,0 m. Mi ąŜ szo ść drugiego poziomu glin zwałowych ro śnie od 2,0 do 10,0 m we wschodniej cz ęś ci obszaru do ponad 20,0 m na zachodzie. Poza tym wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry lodowcowe oraz gliny i piaski ze Ŝwirami moren czołowych i moren martwego lodu, mułki i gliny kemów, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od 0,6 do nawet 10,0 m (Listkowska, 1991). Z ko ńcem okresu plejstocenu i pocz ątkiem holocenu wi ąŜ e si ę powstanie osadów zasto- iskowo-jeziornych, mułków i piasków (rynna Jeziora Pakoskiego, W ęgiereckiego, Piotrkow- skiego i Ludziskiego) oraz piasków eolicznych wyst ępuj ących w płatach w dolinie Noteci, które wznosz ą si ę od 2,0 do 3,0 m ponad powierzchni ę tarasu.

9 Z okresu holocenu pochodz ą torfy, które wyst ępuj ą do ść powszechnie na obszarze ar- kusza Pako ść , głównie w dolinie Noteci oraz w zagł ębieniach wytopiskowych. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 5,0 m. Wyst ępują te Ŝ piaski i namuły torfiaste w dolinie Noteci i dnach dolin do niej uchodz ących i namuły denne o mi ąŜ szo ści od 0,8 do 2,0 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Pako ść na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen:, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; kreda: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy; jura: 57 – wapienie, margle, iłowce i mułowce: 61 – wapienie, margle, mułowce, zlepie ńce, piaskowce, gezy, piaski z wkładkami syderytów. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej w skali 1:500 000

10 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Pako ść udokumentowano jedno zło Ŝe kopaliny podstawowej – wapienie i margle przemysłu cementowego „Barcin-Piechcin-Pako ść ” oraz pi ęć złó Ŝ kopalin pospolitych, kruszyw naturalnych: „Ludkowo”, „Ludkowo I”, „Ludkowo II”, „Ludkowo III” i „Ludkowo IV” (Przeniosło, Malon, 2006). Charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Dwa zło Ŝa wapieni i margli przemysłu cementowego znajduj ą- ce si ę na arkuszu Pako ść wykre ślono z ewidencji zasobów kopalin. Jest to zło Ŝe „Pako ść ” (w 1992 r.) i zło Ŝe wtórne „Barcin-Piechcin (zwał)” (Uberman, Kokesz, 1994) w 2004 roku.

1. Wapienie i margle dla przemysłu cementowego

Zło Ŝe wapieni i margli przemysłu cementowego „Barcin-Piechcin-Pako ść ” zostało udo- kumentowane w kategorii B+C 1+C 2 w 1987 roku (Radwan i in., 1987). Posiada ono po- wierzchni ę 43,97 ha i cz ęś ciowo jest poło Ŝone na terenie arkuszy s ąsiednich: G ąsawa (398) i Łabiszyn (358). Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 5,9 do 120,5 m ( śr. 79,6 m) i wyst ępuje ona pod nadkładem glin piaszczystych oraz piasków kwarcowych o grubo ści średnio 15,8 m, przy warto ściach skrajnych od 4,0 do 34,8 m. W warstwie nadległej i zło Ŝowej nawiercono trzy poziomy wodono śne: czwartorz ędowy (nieci ągły), jurajski młodszy o zwierciadle swobod- nym na rz ędnej +87 m n.p.m. i jurajski starszy o zwierciadle wody typu subartezyjskiego, ustalony na rz ędnej +95,6 m n.p.m. Parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść

CaO waha si ę od 42,7 do 54,9% ( śr. 52,8%), MgO – od 0,16 do 3,9% ( śr. 0,64%), Fe 2O3 od

0,08 do 4,2% ( śr. 0,35%), krzemionki (SiO 2) – od 91,1 do 94,0% ( śr. 92,4%), Al 2O3 – od 1,0 do 2,4% ( śr. 1,7%). Wytrzymało ść wapieni i margli na ściskanie mie ści si ę w przedziale – od 53,5 do 104 MPa ( śr. 78,2 MPa), ścieralno ść na tarczy Boehmego – od 0,41 do 0,87 cm oraz nasi ąkliwo ść – od 0,4 do 8,2% ( śr. 4,2%). Wymienione parametry jako ściowe kopaliny oraz korzystny stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa, który wynosi średnio 0,20, kwali- fikuj ą kopalin ę do bilansowych zasobów wapieni i margli dla przemysłu cementowego, wa- pienniczego, chemicznego (soda), spo Ŝywczego (cukrownictwo), kruszyw budowlanych i drogowych oraz nawozów wapiennych (Szuwarzy ńska, 1999). W zło Ŝu wapieni i margli „Barcin-Piechcin-Pako ść ” wyst ępuj ą piaski kwarcowe, jako kopalina towarzysz ąca. Zostały one rozpoznane jako surowiec do produkcji cegły wapienno- piaskowej. Z braku zapotrzebowania, dokonano zmiany kwalifikacji surowcowej tej kopaliny na surowiec koryguj ący do produkcji cementu (Szuwarzy ńska, 1999). Piaski kwarcowe wy- st ępuj ące w nadkładzie zło Ŝa wapieni jurajskich charakteryzuj ą si ę zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ści ą

11 i gł ęboko ści ą zalegania. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 1,0 do 23,0 m ( śr. 12,0 m). S ą to piaski drobno- i średnioziarniste, z niewielk ą zawarto ści ą zanieczyszcze ń ilastych w stanie rozpro- szonym i brakiem zanieczyszcze ń organicznych. Charakteryzuj ą si ę wysok ą zawarto ści ą krzemionki (SiO 2) wahaj ącą si ę od 81,8 do 94,9% ( śr. 91,5%), zawarto ści ą alkaliów

(Na 2O+K 2O) – od 0,4 do 2,2% ( śr. 0,95%), Fe 2O3 – od 0,28 do 2,32% ( śr. 0,76%). W składzie granulometrycznym najwi ększy udział ma frakcja od 0,125 do 1,0 mm (Szuwarzyńska, 1999). Zło Ŝe wapieni i margli dla przemysłu cementowego „Barcin-Piechcin-Pako ść ” z punktu widzenia jego ochrony zaliczone zostało do złó Ŝ klasy 2, stosuj ąc kryteria zawarte w wytycz- nych dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych (Zasady..., 1999). Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospoda- rowania przestrzennego (Instrukcja..., 2005). Z tego wzgl ędu zło Ŝe „Barcin-Piechcin-Pako ść ” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji po spełnieniu wymo- gów ochrony środowiska okre ślonych na podstawie kompleksowej oceny oddziaływania na środowisko zakładu wydobywczo-przeróbczego. Przyczyną ograniczenia eksploatacji zło Ŝa wapieni i margli dla przemysłu cementowego „Barcin-Piechcin-Pako ść ” jest ogólna uci ąŜ li- wo ść dla środowiska. Dodatkowo konfliktowo ść zło Ŝa wynika z tego wzgl ędu, Ŝe cz ęś ciowo jest poło Ŝone w obr ębie obszarów le śnych i na terenach wyst ępowania gleb chronionych.

2. Kruszywo naturalne

Kruszywo naturalne na obszarze arkusza Pako ść udokumentowano w pi ęciu zło Ŝach. S ą to zło Ŝa piasków i Ŝwirów – „Ludkowo”, „Ludkowo I”, „Ludkowo II”, „Ludkowo III” i „Ludkowo IV” (tabela 1). Kopalin ą towarzysz ącą zło Ŝom kruszywa piaskowo-Ŝwirowego s ą piaski (z wyj ątkiem zło Ŝa „Ludkowo”). Zło Ŝe „Ludkowo” (U ścinowicz, Medy ńska, 1982) o powierzchni 16,68 ha udokumen- towane zostało w kategorii B+C 1 w 1982 r. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 3,0 do 13,32 m przy warto ści średniej wynosz ącej 8,3 m. W nadkładzie o grubo ści od 1,7 do 8,0 m wyst ępuje średnio 4,2 m warstwa gleby, torfu i piasków gliniastych. Stosunek grubo ści nad- kładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,56. ZłoŜe „Ludkowo” wyst ępuje w formie pokładowej, jest zło Ŝem zawodnionym. Ustabilizowane zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,5 do 1,0 m p.p.t.

12 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan zagospo- Wydobycie Zastosowa- Wiek geologiczne bilan- Kategoria Numer darowania (tys. ton, nie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny Nazwa Rodzaj kompleksu sowe rozpoznania zło Ŝa zło Ŝa tys. m 3*) kopaliny konfliktowo ści zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. ton, tys. m 3*) na mapie surowcowego zło Ŝa Klasy wg stanu na 31.12.2005 r. (Przeniosło, Malon, red., 2006) Klasy A–C 1–4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Sc, Sw, Ch, Barcin-Piechcin- wme J 1 013 407 B+C +C G 4 446 2 B U, GL, L 1 1 2 Skb, Sd, Sr Pako ść pki Q 2 504* C 15* 4 1 Scb

3 Ludkowo pŜ Q 3 234 B+C 1 N - Skb, Sd 4 A -

4 Ludkowo I pŜ Q 138 C1 G - Skb, Sd 4 A -

5 Ludkowo II pŜ Q 1 249 C1 G 16 Skb, Sd 4 A -

13 13 6 Ludkowo III pŜ Q 553 C1 G 369 Skb, Sd 4 A - 7 Ludkowo IV pŜ Q 237 C1 G 82 Skb, Sd 4 A - Pako ść wme J - - ZWB - - - - - Barcin-Piechcin wme J - - ZWB - - - - - (zwał)

Rubryka 3 – wme – wapienie i margle, wapienie margliste, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (surowiec koryguj ący do produkcji cementu), p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4 – J – jura, Q – czwartorz ęd

Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 – kopaliny: skalne: Sc – cementowe, Sw – wapiennicze, Skb –kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Sr – rolnicze, Scb – ceramiki budowlanej, Ch – kopaliny chemiczne Rubryka 10 – zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: A – zło Ŝa małokonfliktowe, B – zło Ŝa konfliktowe Rubryka 12 – Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska

Zestawienie warto ści parametrów jako ściowych kopalin ze złó Ŝ kruszyw naturalnych zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Parametry jakościowe złó Ŝ kruszyw naturalnych Zawarto ść Wodoprze- Punkt pia- pyłów Wska źnik puszczal- Ci ęŜ ar na- Nr Zawarto ść Zawarto ść skowy* mineral- piaskowy no ść sypowy na Nazwa zanieczysz- cz ęś ci orga- od do nych od do od do od do ma zło Ŝa cze ń obcych nicznych śr. od do śr. śr. śr. pie [%] [%] [%] śr. [Mg/m 3] [%] [m/dob ę] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 barwa ja śniej- 37,4–73,3 0,4–3,0 1,93–2,12 3 Ludkowo - - brak sza od wzor- 56,8 1,4 2,08 cowej 48,3–100 0,3–1,0 88,6–96,8 11,4–19,9 1,72–1,78 barwa wzor- 4 Ludkowo I brak 67,6 0,5 94,75 15,0 1,75 cowa 47,8–64,0 0,2–0,8 1,7–1,77 barwa wzor- 5 Ludkowo II - - brak 55,0 0,4 1,74 cowa 52,1–74,6 0,3–0,7 1,72–1,80 barwa wzor- 6 Ludkowo III - - brak 59,3 0,4 1,76 cowa Ludkowo 57,6–89,0 0,8–1,8 69,0–98,5 9,4–30,0 1,79–1,96 barwa wzor- 7 brak IV 73,1 1,2 92,3 20,4 1,90 cowa Rubryka 3 – * – zawarto ść ziarna o średnicy < 2 mm

Zło Ŝe „Ludkowo I” (Urba ński, 1997) udokumentowane zostało w 1997 r. w kategorii

C1 na powierzchni 4,29 ha. Zło Ŝe ma w form ę pokładow ą. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę w interwale od 4,1 do 11,7 m ( średnio 8,4 m). Nadkład zbudowany jest z warstwy gleby i piasków gliniastych o mi ąŜ szo ści od 0,3 do 2,0 m, średnio 0,6 m. Stosunek grubo ści nadkła- du do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,1. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione, ustabilizowane zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od 1,4 do 3,65 m p.p.t. Nad seri ą piaszczysto- Ŝwirow ą w zło Ŝu „Ludkowo I” zalega warstwa piasku o mi ąŜ szości od 2,4 do 3,6 m, który jest kopalin ą towarzysz ącą w zło Ŝu. Parametry jako ściowe kopaliny towarzysz ącej s ą nast ę- pujące: średni punkt piaskowy – 97,8%, zawarto ść pyłów mineralnych – od 4,7 do 9,5%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym waha si ę w przedziale od 1,68 do 1,70 G/cm 3.

Zło Ŝe „Ludkowa II” (Matuszewski, 1999a) udokumentowane zostało w kategorii C 1 w 1999 r. Jego powierzchnia wynosi 5,46 ha. Średnia miąŜ szo ść udokumentowanego zło Ŝa wynosi 12,8 m, przy warto ściach skrajnych od 5,8 do 17,6 m. W nadkładzie występuje śred- nio 0,9 m gleby i piasku, a miejscami torfu rozło Ŝonego. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szości zło Ŝa wynosi 0,09. Zło Ŝe „Ludkowo II” ma form ę pokładu, którego sp ągowa cz ęść jest zawodniona. Woda gruntowa o swobodnym zwierciadle wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,5 do 4,0 m p.p.t. W wy Ŝej ległej suchej warstwie wyst ępuj ą piaski, zaklasyfikowane jako kopalina towarzysz ąca w zło Ŝu. Piaski charakteryzuj ą si ę zawarto ści ą ziarna o średnicy do

14 2 mm – od 98,8 do 100% ( śr. 99,9%), pyłów mineralnych – od 1,7 do 5,8 ( śr. 4,0%), a zanieczyszcze ń obcych nie stwierdzono.

Zło Ŝe „Ludkowo III” udokumentowane zostało w kategorii C 1 w 1999 roku (Matuszew- ski, 1999b). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 12,86 ha. Grubo ść nadkładu (gleba, torf, piaski gli- niaste, mułki) waha si ę od 0,3 do 2,0 m, średnio 0,7 m. MiąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę w granicach od 2,5 do 17,6 m, przy warto ści średniej wynosz ącej 7,7 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,1. Omawiane zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładowej. Jest zło Ŝem cz ęś ciowo zawodnionym, ustabilizowane zwierciadło wody wyst ępuje na gł ębo- ko ści od 0,5 do 3,8 m p.p.t. W dolnej zawodnionej warstwie wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry (kopali- na główna w zło Ŝu), natomiast w warstwie suchej o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 6,6 m wyst ępuj ą piaski (kopalina towarzysz ąca).Warto ści okre ślaj ące jako ść kopaliny towarzysz ącej s ą nast ę- puj ące: punkt piaskowy waha si ę od 85,9 do 100% ( średnio 98,7%), zawartość pyłów mine- ralnych – od 1,1 do 4,4% ( średnio 2,4%), barwa wzorcowa, zanieczyszcze ń obcych brak.

Zło Ŝe „Ludkowo IV” (Łukasik, 2000) udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 1,55 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 4,5 do 8,5 m ( średnio 6,9 m). W nadkładzie o grubo ści od 0,2 do 1,0 m ( średnio 0,3 m) wyst ępuje gleba i piaski gliniaste. Stosunek grubo- ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,03. Udokumentowane zło Ŝe jest cz ęś ciowo za- wodnione. Ustabilizowane zwierciadło wody zalega na gł ęboko ści od 1,8 do 2,8 m p.p.t. W zło Ŝu „Ludkowo IV” nad kopalin ą główn ą zalega warstwa kopaliny towarzysz ącej o mi ąŜ szo ści średniej 4,4 m. S ą to piaski, które charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parametra- mi: punkt piaskowy waha si ę od 97,8 do 100% ( średnio 99,2%), zawarto ść pyłów mineral- nych – od 1,9 do 26,6% ( średnio 9,3%), wska źnik piaskowy – od 32,6 do 82,1 ( średnio 63,8%) wska źnik wodoprzepuszczalno ści – od 1,5 do 7,1 m/dob ę ( średnio 4,3 m/dob ę), za- nieczyszcze ń obcych brak, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – od 1,46 do 1,75 G/cm 3 (średnio 1,66 G/cm 3). Według klasyfikacji sozologicznej (Zasady ..., 1999) wszystkie zło Ŝa kruszyw natural- nych wyst ępuj ących w obr ębie obszaru arkusza Pako ść zaliczono do powszechnie wyst ępuj ą- cych na terenie całego kraju (klasa 4). Ze wzgl ędu na konfliktowo ść z innymi elementami środowiska przyrodniczego po uzgodnieniu z Geologiem Wojewódzkim zło Ŝa kruszyw natu- ralnych zaliczono do małokonfliktowych (grupa A) (tabela 1).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Pako ść prowadzona jest koncesjonowana eksploatacja wapieni i margli dla przemysłu cementowego ze zło Ŝa „Barcin-Piechcin-Pako ść ” (kopalnia

15 „Bielawy I”) oraz kruszywa piaskowo-Ŝwirowego ze złó Ŝ: „Ludkowo I”, „Ludkowo II”, „Ludkowo III” i „Ludkowo IV”. Zło Ŝe wapieni i margli przemysłu cementowego ze zło Ŝa „Barcin-Piechcin-Pako ść ” jest eksploatowane od 1960 r. w sposób ci ągły, obecnie przez Lafarge Cement Polska Spółka Ak- cyjna w Piechcinie. Koncesja na wydobywanie kopaliny została udzielona przez Ministra OŚZNiL w 1999 r. i jest wa Ŝna do 2014 roku. Powierzchnia obszaru obj ętego koncesj ą wyno- si 439,7 ha. Powierzchnia obszaru górniczego „Bielawy I” wynosi 1 081,9 ha, a terenu górni- czego 2 058,99 ha. Zło Ŝe „Barcin-Piechcin-Pako ść ” jest eksploatowane w sposób ci ągły sys- temem odkrywkowym w dwóch kamieniołomach: Wapienno i Bielawy dwoma frontami eks- ploatacyjnymi w ka Ŝdym. Aktualnie eksploatacja prowadzona jest na czterech poziomach o wysoko ści ścian 20 m i k ącie nachylenia około 70 o. Surowiec pozyskany po wykonaniu prac strzałowych jest załadowywany przy pomocy ładowarek (jedna ły Ŝka mie ści 20 ton) na samochody i przewo Ŝony na bocznic ę kolejow ą lub bezpo średnio do odbiorców. Odbiorcami kopaliny s ą: Zakłady Sodowe w Janikowie, Cementownia i Zakłady Wapiennicze „Kujawy” w Bielawach. Nadkład i kras s ą składowane na zwałowiskach zewn ętrznych. Wydobycie wa- pieni i margli przemysłu cementowego ze zło Ŝa „Barcin-Piechcin-Pako ść ” wynosi od 4,7 do 5,2 mln ton w ci ągu roku, natomiast piaski kwarcowe s ą pozyskiwane w ilo ści około 1,5 mln ton rocznie. Wydobywane kruszywa naturalne (piaski i Ŝwiry) wykorzystywane s ą na potrzeby lo- kalnej ludno ści, a wielko ść wydobycia zale Ŝna jest od zapotrzebowania. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Ludkowo I” eksploatowane jest w sposób ci ągły od 1998 r. Koncesjonorbiorc ą i u Ŝytkownikiem zło Ŝa jest KKN „Ludkowo” SC. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wydana w 1998 r. jest wa Ŝna do 2028 r. Powierzchnia obszaru górni- czego wynosi 4,3 ha, a powierzchnia terenu górniczego 6,2 ha. Wydobycie piasku i Ŝwiru prowadzone jest systemem odkrywkowym dwoma poziomami przy zastosowaniu dwóch ko- parek podsi ębiernych, 9 do 10 miesi ęcy w roku (od marca do grudnia). Surowiec bezpo śred- nio ładowany jest na środki transportowe odbiorców. Kopalina wykorzystywana jest w drogownictwie i budownictwie. W wyniku eksploatacji kruszywa powstaje wyrobisko wgł ębne (maksymalna gł ęboko ść 12,0 m), które jest wypełnione wod ą, po zako ńczeniu eks- ploatacji kopaliny powstanie staw rybny. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Ludkowo II” jest eksploatowane od 2001 roku. Koncesj ę na eksploatacj ę piasków i Ŝwirów przeznaczonych do wykorzystania w budownictwie i dro- gownictwie uzyskał w 1999 r. prywatny u Ŝytkownik. Koncesja jest wa Ŝna do 2014 r. Dla zło- Ŝa ustanowiono dwa obszary górnicze, rozdzielone drog ą lokaln ą, dla której wyznaczono filar

16 ochronny i wynosz ą one odpowiednio 4,6 ha (Pole A) i 1,1 ha (Pole B). Powierzchnia terenu górniczego wynosi 7,18 ha i jest wspólna dla obydwu pól. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ci ągły (sezonowo) systemem odkrywkowym spod wody, podsi ębiernie kopark ą ły Ŝkow ą. Nadkład wyst ępuj ący nad zło Ŝem usuwany jest na tymczasowe zwałowiska ze- wn ętrzne usytuowane na obrze Ŝach granic zło Ŝa. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych będzie prowadzona w kierunku wodnym, powstanie staw rybny. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Ludkowo III” jest eksploatowane od 1999 r. w sposób ci ągły przez prywatnego u Ŝytkownika na podstawie koncesji na eksploatacj ę kopaliny z 1999 roku, wa Ŝnej do 2024 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 13,44 ha, a terenu gór- niczego 15,6 ha. Prowadzona jest eksploatacja spod wody, na skutek której powstaje wyrobi- sko wgł ębne. Surowiec jest ods ączany, przesiewany i sortowany w obr ębie terenu górniczego, a nast ępnie przekazywany do odbiorców. Nadkład składowany jest na tymczasowym zwało- wisku zewn ętrznym usytuowanym poza granicami zło Ŝa. Rekultywacja terenu przewidziana jest w kierunku wodnym. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Ludkowo IV” jest eksploatowane od 2002 r. w sposób ci ągły przez prywatnego u Ŝytkownika na podstawie wa Ŝnej koncesji na eksploatacj ę kopaliny wyda- nej w 2000 roku, wa Ŝną do 2021 roku. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego jest taka sama i wynosi 1,96 ha. Na zło Ŝu prowadzona jest eksploatacja spod wody, na skutek której powstaje wyrobisko wgł ębne. Surowiec jest ods ączany, przesiewany i sortowany w obr ębie terenu górniczego, a nast ępnie przekazywany do odbiorców. Nadkład składowany jest na tymczasowym zwałowisku zewn ętrznym usytuowanym poza granicami zło Ŝa. Rekultywacja terenu przewidziana jest w kierunku wodnym, powstanie staw rybny. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę dwa zło Ŝa wapieni i margli przemysłu wapienni- czego, które zostały skre ślone z Bilansu zasobów … (Przeniosło, Malon, 2006): „Barcin- Piechcin (zwał)” w 1992 r. i „Pako ść ” w 1999 r. W czasie zwiadu terenowego ustalono, Ŝe na obszarze arkusza Pako ść w gminach: D ą- browa (okolice miejscowo ści Krzekotowo), Pako ść (rejon Mikołajkowa) oraz Janikowo (re- jon miejscowo ści Wierzejewice) istnieje kilka niekoncesjonowanych miejsc eksploatacji kru- szywa naturalnego, piasków i Ŝwirów. S ą to niewielkie wyrobiska wgł ębne. Surowiec pozy- skiwany z tych miejsc wykorzystywany jest w budownictwie lokalnym, do napraw i budowy dróg oraz na ró Ŝnorodne potrzeby gospodarskie. Brak danych odno śnie parametrów zalegania kruszywa i jego jako ści spowodował, Ŝe nie sporz ądzono dla nich kart informacyjnych.

17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Pako ść został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem budowy geologicznej (Listkowska, 1991, Parecka, 1992) oraz wyst ępowania kopalin. Uwzgl ędniaj ąc warunki śro- dowiska naturalnego i morfologi ę terenu na badanym obszarze wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych i prognostycznych wyst ępowania wapieni i margli przemysłu cemento- wego. Zaznaczono równie Ŝ obszary rozpoznane jako negatywne dla mo Ŝliwo ści udokumen- towania złó Ŝ: węgli brunatnych, surowców ilastych oraz piasków i Ŝwirów. Obszar perspektywiczny wyst ępowania wapieni i margli dla przemysłu cementowego wyznaczono wokół udokumentowanego zło Ŝa „Barcin-Piechcin-Pako ść ”, do izolinii nadkładu równej 50 m. W jego obr ębie wyznaczono dwa obszary prognostyczne: jeden o powierzchni około 300 ha na południe i południowy wschód od kopalni „Bielawy” i drugi o powierzchni około 450 ha na północ od Piechcina i Ludkowa (w większo ści poło Ŝony w obr ębie s ąsied- niego arkusza Złotniki Kujawskie (tabela 3). Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Po- Średnia Grubo ść kom- Zasoby Numer wierzch- Wiek kom- grubo ść pleksu litolo- w kategorii Rodzaj Zasto- obszaru nia pleksu litolo- Parametry jako- nadkładu giczno- D kopa- 1 sowanie na ma- giczno- ściowe surowcowego liny kopaliny pie surowcowego od – do [ha] [m] [m] [tys. t] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 CaO: śr. 51%; MgO: śr. 0,7%; Sc, Sw, I 300 wme J wytrzymało ść na 34,0 95,0** 770 000 Skb, Sd, ściskanie: od 55 Sr do 104 MPa CaO: śr. 52%; MgO: śr. 0,6%; Sc, Sw, II 450* wme J wytrzymało ść na 40,0 90,0 1 095 000 Skb, Sd, ściskanie: od 55 Ch do 105 MPa

Rubryka 2: * – powierzchnia całkowita na arkuszu Pako ść i Złotniki Kujawskie Rubryka 3: wme – wapienie i margle, wapienie margliste Rubryka 4: J – jura Rubryka 7: ** – liczone do izolinii nadkładu 50 m oraz do gł ęboko ści 50 m npm Rubryka 8: zasoby niezatwierdzone, zaliczone generalnie do pozabilansowych Rubryka 9: kopaliny: skalne: Sc – cementowe, Sw – wapiennicze, Skb –kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Sr – rolnicze, Ch – kopaliny chemiczne

Wapienie i margle oraz wapienie margliste maj ą średni ą mi ąŜ szo ść 95,0 m w obszarze pierwszym i 90 m w obszarze drugim. Wyst ępuj ą one pod nadkładem piasków kwarcowych, glin zwałowych i iłów o średniej grubo ści odpowiednio 34 m i 40 m. Kompleks w ęglanowy

18 tak w jednym jak i w drugim rejonie nie został przewiercony. Wapienie i margle dla przemysłu cementowego w obszarach prognostycznych charakteryzuj ą si ę średni ą zawarto ści ą: CaO – na poziomie 51%, MgO – 0,7% i wytrzymało ści ą na ściskanie – od 50 do 105 MPa. Razem za- soby prognostyczne wapieni i margli w kat. D 1 oszacowano na 1 865 000 tys. ton. Mog ą one w przyszło ści by ć baz ą surowcow ą dla przemysłu cementowego, wapienniczego, chemiczne- go (sodowego), kruszyw budowlanych i drogowych oraz nawozów wapiennych (Radwan i in., 1990). Wieloletnie prace poszukiwawcze za w ęglem brunatnym na obszarze Wielkopolski i Kujaw doprowadziły do udokumentowania złó Ŝ, które stanowi ą baz ę surowcow ą dla kraju. Wyznaczono równie Ŝ wiele obszarów perspektywicznych (Ciuk, Piwocki, 1990). Na obszarze arkusza Pako ść znajduje si ę fragment obszaru negatywnego rozpoznania dla w ęgla brunatne- go (Piwocki, 1989) w rejonie miejscowo ści: Radłowo, Ludwiniec, Kołodziejowo. Na obszarze arkusza Pako ść prowadzone były prace zwiadowcze za zło Ŝami kopalin ilastych ceramiki budowlanej – rejon miejscowo ści Radłówek i kopalin ilastych do produkcji kruszyw lekkich – Sójkowo-Rycerzewko (Doma ńska, 1971; Gradys, Rybak, 1979; Marciniak, 1978). Na podstawie wymienionych opracowa ń w tych rejonach wyznaczono dwa obszary o negatywnych wynikach rozpoznania. W rejonie Sójkowo-Rycerzewko do gł ęboko ści 10 m nawiercono iły wyst ępuj ące pod zbyt grubym nadkładem piaszczystych glin zwałowych oraz piasków wodnolodowcowych o bardzo zró Ŝnicowanej ziarnisto ści. Natomiast w rejonie Ra- dłówka pod piaszczystym nadkładem wyst ępuj ą gliny zwałowe oraz iły i mułki zastoiskowe o du Ŝym zamargleniu, które nie maj ą cech surowca mineralnego. Potencjalny surowiec (iły pozna ńskie) zalega na omawianym obszarze pod grubym nadkładem. Obszar arkusza Pako ść jest stosunkowo ubogi w kruszywo naturalne. Obszarów per- spektywicznych w sąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ piasków i Ŝwirów „Ludkowo”, „Ludkowo I”, „Ludkowo II”, „Ludkowo III” i „Ludkowo IV” nie wyznaczono ze wzgl ędu na konfliktowo ść z zabudow ą i infrastruktur ą techniczn ą miejscowo ści Pako ść . Na podstawie przeprowadzonych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesi ątych ubie- głego wieku zwiadów geologicznych za zło Ŝami kruszywa naturalnego (Doma ńska, 1974; Solarski, Marciniak, 1978), wyznaczono osiem obszarów z negatywnymi wynikami rozpo- znania: Ludkowo − Rybitwy, Sław ęcin i Cie ślin, Radłowo, Janikowo − Lechowo, Piotrowice − Batkowo, Mierucin, Krusza i Skalmierowice. W wymienionych obszarach sondami do gł ę- boko ści kilkunastu metrów rozpoznano w przewadze piaski gliniaste lub piaski pylaste. Osa- dy piaszczysto-Ŝwirowe wyst ępuj ą tu tylko w formie niewielkich gniazd o średniej mi ąŜ szo- ści kilkudziesi ęciu centymetrów (Muszy ńska, Strzelczyk, 1983). Na wi ększo ści obszarów

19 w sp ągu nawiercono gliny zwałowe. Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje tych rejo- nów jako perspektywicznych dla wyst ępowania kruszywa naturalnego. Dokumentowane na obszarze arkusza Pako ść wyst ąpienia torfów, ze wzgl ędu na nie- wielk ą mi ąŜ szo ść nie spełniaj ą warunków bilansowo ści. Uwzgl ędniaj ąc kryteria hydrogeolo- giczne, prawne oraz rolniczo-gospodarskie (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) nie wyznaczono ob- szarów perspektywicznych. Torfy na omawianym obszarze wyst ępuj ą w dolinie Starej Noteci i Kanału Noteckiego. Mi ąŜ szo ść ich tylko lokalnie przekracza 1 m (maksymalnie 5,9 m). Wy- st ąpienia te zawieraj ą przewarstwienia mułków, mad i piasków pylastych, zakwalifikowano je do rejonów negatywnych, nie zaznaczono na mapie.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym (Podział ..., 1980) obszar arkusza Pako ść nale Ŝy do do- rzecza Odry. Głównym elementem hydrograficznym dorzecza Odry w granicach obszaru bada ń jest rzeka Note ć i Kanał Notecki, który ł ączy Note ć z jeziorami: Mielno i Pakoskie. Jezioro Pako- skie jest najwi ększym zbiornikiem wodnym na omawianym obszarze. Jest to jezioro rynno- we, które dzieli si ę na cz ęść północn ą zwan ą Jeziorem Janikowskim oraz południow ą – Trl ąg. Liczne tamy, podpi ętrzaj ące wod ę na jeziorze, zbudowane w latach od 1970 do 1974, zwi ęk- szyły jego powierzchni ę z 754 ha do 835 ha w okresie niskich stanów i do 1302 ha w okresie wysokich stanów wody. Poziom lustra wody w jeziorze zmienia si ę od 75,5 m n.p.m. do 79,4 m n.p.m., w zale Ŝności od stopnia spi ętrzenia wody w jeziorze. W najw ęŜ szym miejscu brzegi jeziora łączy most drogowy i kolejowy trasy Toru ń – Pozna ń. Według informacji Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Bydgoszczy (Raport ..., 2006) na obszarze arkusza Pako ść prowadzone s ą badania stanu czysto ści wód powierzchniowych w dwóch punktach kontrolno-pomiarowych na rzece i w trzech punktach w jeziorach. Punkty kontrolno-pomiarowe na rzece w 2005 roku zlokalizowane były na Note- ci na 281,4 km jej biegu w miejscowo ści Leszczyce i na 271 km jej biegu poni Ŝej Pako ści. W obydwu punktach zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 04.02.2004 r., wody zaliczono do V klasy (wody złej jako ści) (Raport…, 2006). Zadecydowały o tym nast ę- pujące wska źniki: niska zawarto ść tlenu, nadmierne obci ąŜ enie materi ą organiczn ą oraz sub- stancjami biogennymi. Zły był równie Ŝ stan sanitarny wód. Głównym źródłem zanieczysz- cze ń wód powierzchniowych na tym obszarze s ą ścieki gospodarczo-bytowe z gospodarstw

20 domowych i spływy deszczowe z terenów zaj ętych pod upraw ę. Ponadto rzeka jest odbiorni- kiem zanieczyszcze ń emitowanych z zakładów przemysłu chemicznego (Soda-Mątwy, Jani- kosoda) jak równie Ŝ wydobywczego (Lafarge). Stan czysto ści jezior oceniany był w 2005 r. zgodnie z „Systemem Oceny Jako ści Je- zior” opracowanym w Instytucie Ochrony Środowiska. Na omawianym obszarze jeden punkt kontrolno-pomiarowy zlokalizowany jest na jeziorze Mielno i dwa na jeziorze Pako ść w cz ęś ci północnej i południowej. We wszystkich punktach stwierdzono pozaklasow ą jako ść wód, na co decyduj ący wpływ miały podwy Ŝszone zawarto ści azotu azotynowego, fosforu oraz fenoli lotnych.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Pako ść , wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą w osadach czwartorz ędowych, trzeciorz ędowych, jurajskich i kredowych (Knyszy ński, i in., 1995; Knyszy ński, Krogulec, 1999; Szelewicka, 2000). Czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje w osadach piaszczystych, lokalnie Ŝwi- rowych, o mi ąŜ szo ści od 6 do 54 m. Poziom wodono śny przykryty jest, z wyj ątkiem obsza- rów dolinnych, osadami słabo przepuszczalnymi (glinami) o mi ąŜ szo ści średnio 20 m, stano- wi ącymi dobr ą naturaln ą izolacj ę od antropogenicznych zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Wydajno ści studzien s ą ró Ŝne, mieszcz ą si ę w zakresie od 10 do 120 m 3/h, warto ść przewod- no ści wodnej wynosi od 100 do 500 m 2/d. Zwierciadło wody podziemnej kształtuje się na wysoko ści od 80 do 90 m n.p.m. (Szelewicka, 2000). Wody czwartorz ędowego poziomu wo- donośnego s ą dobrej jako ści, zawieraj ą typowe dla tych wód podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu. Opisywany poziom wodono śny zasilany jest głównie wskutek infiltracji opadów atmos- ferycznych. Drena Ŝ odbywa si ę poprzez rzeki, eksploatacj ę wód oraz odwodnienie kopalni wapienia „Bielawy” (Knyszy ński, i in., 1995; Knyszy ński, Krogulec, 1999). Na obszarach, gdzie nie wyst ępuje czwartorz ędowy poziom wodono śny, powszechnie ujmowane s ą wody z piaszczystych osadów mioce ńskich. Poziom ten wyst ępuje na całym obszarze arkusza z wyj ątkiem rejonu struktury Zalesia oraz wysadu solnego Inowrocławia. Mi ąŜ szo ść opisywanego poziomu wodono śnego wynosi od 10 do ponad 40 m. Studnie o wydajnościach od 50 do 120 m 3/h eksploatuj ące mioce ński poziom wodono śny zlokalizo- wane s ą głównie w rejonie pomi ędzy Pako ści ą, a Inowrocławiem (Szelewicka, 2000). Wody podziemne trzeciorz ędowego poziomu wodono śnego charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą i sta- bilnym składem chemicznym.

21 Kredowy poziom wodono śny, wyst ępuj ący w sp ękanych marglach (mi ąŜ szo ść tych osadów osi ąga około 50 m) eksploatowany jest przez pojedyncze studnie zlokalizowane w miejscowo ści Ciechrz i w Bielawach. Wydajno ści studzien wynosz ą odpowiednio 47 i po- ni Ŝej 25 m 3/h (Knyszy ński, i in., 1995). Utwory jurajskie eksploatowane s ą w centralnym wyniesieniu utworów mezozoicznych, w rejonie struktury Zalesia, w miejscowo ściach: Bielawy i Piechcin. Wydajno ści studzien ujmuj ących piaskowce, mieszcz ą si ę w zakresie od 50 do 70 m 3/h (Knyszy ński, i in., 1995). Wody z jurajskiego poziomu wodono śnego charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą, według danych z ponad 150 analiz chemicznych wykonanych i przeanalizowanych dla potrzeb dokumentacji hydrogeologicznej rejonu Wapienna i Bielaw (Knyszy ński, i in., 1995), zawarto ść suchej po- zostało ści w wodzie wynosi od 322 do 490 mg/dm 3, średnie st ęŜ enie chlorków ma warto ść 16 mg/dm 3, siarczanów – poni Ŝej 40 mg/dm 3, twardo ść ogólna mie ści si ę w zakresie od 4,1 do 8,1 mval/dm 3, natomiast ph – od 7 do 7,5. Dla uj ęcia miejskiego w Pako ści o zasobach eksploatacyjnych 220 m 3/h została wyzna- czona strefa ochrony po średniej (Knyszy ński, Krogulec, 1999). Zgodnie z „Dokumentacj ą hydrogeologiczn ą zło Ŝa wapieni i margli jurajskich Barcin- Piechcin-Pako ść ” (Knyszy ński, i in., 1995) zasi ęg oddziaływania odwodnienia kopalni jest stosunkowo niewielki i wynosi około 300 m od kraw ędzi wyrobiska. Obszar zdepresjonowa- ny mo Ŝe ulega ć zmianom w przypadku rozszerzenia frontu robót w wyrobisku. Poło Ŝenie arkusza na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkow- ski, red.,1990) przedstawia figura 3. Zachodnia i północna cz ęść obszaru nale Ŝy do udoku- mentowanego czwartorz ędowego zbiornika wód podziemnych o charakterze porowym – Ino- wrocław-Dąbrowa (GZWP 142), (Bentkowski i in., 1998). Jego granice ró Ŝni ą si ę od wyzna- czonych wcze śniej w opracowaniu A. S. Kleczkowskiego, red., (1990). Zbiornik ten wraz ze stref ą ochronn ą wyznaczon ą wokół jego granic (43, 0 km 2) posia- da powierzchni ę 294,8 km 2. Sumaryczna wartość zasobów wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych dla całego zbiornika obliczonych w wyniku prac modelowych wynosi: zasoby odnawialne – 43 872 m 3/24h, zasoby dyspozycyjne – 26 184 m 3/24h. Eksploatacja aktualna stanowi 13% zasobów dyspozycyjnych. Zbiornik GZWP nr 142 obejmuje warstw ę wodono śną o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 20 m (lokalnie do 60 m), przy- kryt ą glinami zwałowymi o mi ąŜ szo ści od kilku do 30 m. Zwierciadło wody w obr ębie zbior- nika ma charakter napi ęty, poło Ŝone jest na rz ędnych od 74 do 85 m n.p.m., spadki hydrau- liczne s ą małe rz ędu od 0,004 do 0,0008. Lej depresji wywołany odwadnianiem zło Ŝa „Bar- cin-Piechcin-Pako ść ” nie si ęga granic opisywanego zbiornika. Niewielki, południowo-

22 wschodni fragment obszaru arkusza poło Ŝony jest w obrębie trzeciorz ędowego zbiornika wód podziemnych typu porowego – Subzbiornik Inowrocław-Gniezno (GZWP 143) (Kleczkow- ski, red.,1990). Dla zbiornika tego nie sporz ądzono dotychczas dokumentacji hydrogeolo- gicznej.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Pako ść na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 138 – Pradolina Toru ń – Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 141 – Zbiornik (QPM) rzeki dolna Wisła, czwartorz ęd (Q); 142 – Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław – D ąbro- wa, czwartorz ęd (Q); 143 – Subzbiornik Inowrocław – Gniezno, trzeciorz ęd (Tr); 144 – Dolina Kopalna Wielkopol- ska, czwartorz ęd (Q)

W obszarze arkusza Pako ść znajduje si ę du Ŝa cz ęść miasta Inowrocław, które ma rang ę uzdrowiska. W jego granicach administracyjnych na podstawie uchwały Rada Miejska Ino- wrocławiu z dnia 12 kwietnia 2007 r. (Dz. Urz. Woj. Kuj.-Pom. z dnia 02.05.2007 r., Nr 54, poz. 851) ustanowiona została strefa ochronna „C” dla Uzdrowiska Inowrocław o powierzch- ni około 2 718 ha. Solanka do uzdrowiska jest dostarczana ruroci ągiem z Kopalni Soli „Soli-

23 no” w Górze, gdzie s ą zlokalizowane uj ęcia wód leczniczych. S ą to solanki chlorkowo- sodowe, bromkowe i magnezowe.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 399 – Pako ść , umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze- ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej za- nieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbu- dzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wy- konano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

24 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 399- dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Pako ść bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 399- Metale Pako ść N=14 N=14 N=6522 Grupa B 2 Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0–0,3 0–2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20–108 34 25 Cr Chrom 50 150 500 3–9 7 5 Zn Cynk 100 300 1000 14–211 27 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 2–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–26 5 3 Ni Nikiel 35 100 300 3–9 6 3 Pb Ołów 50 100 600 8–78 11 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 399-Pako ść 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 14 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 14 wy Prawo wodne, Cr Chrom 14 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 13 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 14 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 14 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 14 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 14 2) Pb Ołów 13 1 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 14 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 399-Pako ść do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 14 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

25 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści arsenu, cynku, kadmu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą bar, chrom, kobalt, mied ź, ni- kiel, ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 13 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfi- kacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 5 z uwagi na wzbogacenie w ołów i cynk. Podwy Ŝszenie zawarto ści wskazanych pierwiastków wyst ępuje na terenie zurbanizo- wanym (Inowrocław), prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny, a źródłem tych pier- wiastków jest działalno ść gospodarczo-przemysłowa. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych iorganicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osa- dzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest zatrzy- mywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjal- nym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w o- sadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicz-

26 nych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo pod- czas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

27 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod po- wierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów jeziornych po- bierane s ą z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kad- mu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznacze- nia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zasto- sowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś, co trzy lata pobierane są osady z Noteci w Pako ści. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Pakoskiego Północnego i Południowego. Osady Noteci pobierane w Pako ści charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. Zawarto ść tych pierwiastków w osadach jeziora Pakowskiego jest zbli Ŝona do warto ści ich tła geochemicznego. Osady jeziora Pakowskiego Północnego charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą przede wszystkim zawarto ści ą ołowiu, kadmu i rt ęci, ale s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich do- puszczalnych st ęŜeń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , za wyj ątkiem kadmu. Osady tego jeziora ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie kadmu mogą szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 6).

28 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 . Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Note ć Pakoskie Pakoskie Południowe Pierwiastek Pako ść Północne 2000 r. 2004 r. 2000 r. Arsen (As) <5 6 7 Chrom (Cr) 5 18 14 Cynk (Zn) 33 104 68 Kadm (Cd) 0,1 4,8 0,9 Mied ź (Cu) 7 21 12 Nikiel (Ni) 2 15 10 Ołów (Pb) 14 68 23 Rt ęć (Hg) 0,031 0,282 0,071

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝ- ne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzy-

29 stywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od około 18 do ponad 45 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego dawki te s ą wy Ŝsze i wahaj ą si ę w przedziale od 30 do ponad 60 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 45 nGy/h i jest istotnie wy Ŝsza od średniej dla Polski, wynosz ącej 34,2 nGy/h. Ogólnie wysokie warto ści dawki promieniowania gamma zmierzone na obszarze tego arkusza zwi ązane s ą z tym, Ŝe prawie cał ą jego powierzchni ę terenu buduj ą gliny zwałowe fazy po- zna ńsko-dobrzy ńskiej zlodowacenia północnopolskiego. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilo ści minerałów ilastych, które zawieraj ą podwyŜszone koncentracje pierwiastków promie- niotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝszonych warto ści dawki promieniowania gamma. Te dawki promieniowania nie stanowi ą Ŝadnego zagro Ŝenia zdrowotnego, mog ą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych st ęŜ eń promieniotwórczego gazu – radonu. Nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma zwi ązane są z osadami rzecznymi wyst ępuj ącymi w dolinie Noteci, od Pako ści do miejscowo ści Tupa- dły. Z uwagi na to, Ŝe obszarem alimentacyjnym dla tych utworów s ą wy Ŝej opisane gliny zwałowe, st ąd te Ŝ wartości dawki osadów Noteci niewiele odbiegaj ą swym poziomem od warto ści charakterystycznych dla glin. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od około 0,4 do niespełna 2 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą podobnego rz ędu i wahaj ą si ę od 0,7 do ponad 3 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych (figura 4).

30 399W PROFIL ZACHODNI 399E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5859919 5844637 5848088

5846030 5843730 m 5844819 m 5844289 5842747 5843028 5841875 5842343

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 31 31

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5859919 5844637

5846030 5843730 m m 5844289 5842747

5841875 5842343

0 0.5 1 1.5 2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Pako ść (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej.

32 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜszo ść współczynnik Składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń doku- mentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do gł ęboko ści 10 m stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej o lepszych wła ściwo ściach ni Ŝ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone tak Ŝe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Pako ść Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Szelewicka, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyzna-

33 czono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści pozio- mu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Pako ść bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zabudowa Inowrocławia b ędącego siedzib ą Starostwa Powiatowego i Urz ędu Miasta i Gminy oraz Pako ści i Janikowa – siedzib Urz ędów Miasta i Gminy, - obszar ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 142 „Inowrocław–Dąbrowa”, - lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - le śny rezerwat przyrody „Mierucinek”, - strefa ochrony uzdrowiska Inowrocław, - strefy ochronne uj ęcia wód podziemnych dla miasta Pako ści, - obszary bagienne, podmokłe oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, - strefy (do 250 m) wokół zbiorników wodnych, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Note ć, Smyrnia i licznych bezimiennych cieków, - tereny o spadkach powy Ŝej 10°.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t.

34 Obszary preferowane pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono w miejscach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych fazy pozna ńskiej zlodowace ń północno- polskich buduj ących rozległe tereny wysoczyzn morenowych płaskich i falistych, glin zwa- łowych moren czołowych fazy pozna ńskiej oraz niewielkich powierzchniowo wychodniach glin deluwialnych czwartorz ędu nierozdzielonego. Gliny zwałowe fazy pozna ńskiej wyst ępuj ą w postaci jednego poziomu glacjalnego. S ą one na ogół piaszczyste, miejscami ilaste, w stropie wapniste, Ŝółto-br ązowe i jasnobr ązowe, rzadziej szare z licznymi Ŝwirami i głazikami skał krystalicznych o średnicy do 10 cm. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 2 do 10 m we wschodniej cz ęś ci terenu i zwi ększa si ę w kierunku za- chodnim do 15 m (lokalnie do kilkudziesi ęciu metrów) (Listkowska, 1991). Obszary preferowane pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Pako ść w rejonie Ł ącko–Gorzany, Rycerzewko–Ziarnowo oraz w okolicach Pako ści, Węgierców i Batkowa; w gminie Barcin w rejonie Piechcina i Bielaw–Szerokiego Kamienia- Aleksandrowa; w gminie Janikowo w rejonie Janikowo–Kołuda Wielka–Kołuda Mała, Ludzi- sko–Ołdrzychowo, Trl ąg–Głogowiec–Huby Pałuczy ńskie i Nerkowo–Dębina; w gminie Mo- gilno w rejonie D ąbrówka–Strzelce; w gminie Strzelno w rejonie Niemojewko–Bo Ŝejewice– Stodólno–Rzadkwin–Górki. Na terenie gminy Inowrocław pod składowanie odpadów wyzna- czono rejony mi ędzy miejscowo ściami Radłówek–Gnojono–Inowrocław–Huby Popowickie oraz Piotrowie–Krusza Dolna; a w gminie Kruszwica w rejonie śerników i Wielkiego Staw- ska. Zmienne warunki izolacyjne maj ą obszary, na których gliny zwałowe przykryte s ą elu- wiami piaszczystymi lub piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Eluwia piaszczyste glin zwałowych maj ą od 0,7 do 2,0 m mi ąŜ szo ści, osady wodnolodowcowe (górne) to w przewa- dze jasno Ŝółte lub szare piaski drobno- lub średnioziarniste, pylaste, z pojedy ńczym Ŝwirem, warstwowanie sko śnie i horyzontalnie oraz piaski gruboziarniste ze Ŝwirem i pojedy ńczymi głazikami o mi ąŜ szo ści do 2,5 m. Równie Ŝ wychodnie glin zwałowych, piasków i Ŝwirów moren czołowych, które w cz ęś ci obszarów wykształcone s ą głównie jako piaski średnio- i ró Ŝnoziarniste z pojedy ńczymi Ŝwirami i głazikami, przewarstwione warstewkami mułków i glin zwałowych o mi ąŜ szo ści około 2,0–2,5 m zakwalifikowano do terenów o zmiennych warunkach izolacyjnych. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w wyznaczonych rejonach jest po- ło Ŝenie w pobli Ŝu zwartej zabudowy Inowrocławia, Janikowa i Pako ści w strefie 8 km od lotniska aeroklubu w Inowrocławiu; obszaru zło Ŝa „Barcin–Piechcin–Pako ść ” i obszaru pro- gnostycznego wyst ępowania złó Ŝ wapieni i margli jurajskich.

35 Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe, równinne powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach do- jazdowych. Istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści.

Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. na obszarach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryte- ria przyjęte dla składowania odpadów komunalnych. W kilku otworach wiertniczych iły neoge ńskie (pliocen) zalegaj ą pod glinami zwało- wymi. W gminie Inowrocław w Rubinku nawiercono 35,0 m iłów plioce ńskich zalegaj ących pod glinami zwałowymi o mi ąŜ szo ści 19,5 m; w Kru śliwcu 16,5 m warstwa glin pod ścielona jest iłami o mi ąŜ szo ści 28,5 m, w Mimowolni pod 19,9 m warstw ą glin zwałowych nawierco- no warstw ę iłów z pojedynczymi, cienkimi przewarstwieniami piasków. Warstwa iłów ma 46,5 m mi ąŜ szo ści. W Rycerzewku w gminie Pako ść pod 22,0 m warstw ą glin wyst ępuj ą iły o mi ąŜ szo ści 31,0 m. Rejony w s ąsiedztwie odwierconych otworów mo Ŝna dodatkowo rozpo- zna ć pod k ątem składowania odpadów komunalnych. Płytkie wyst ępowanie pstrych iłów plioce ńskich stwierdzono w rejonie miejscowo ści Sójkowo w gminie Inowrocław. W odwier- conym tu otworze pod glinami o mi ąŜszo ści 9,6 m wyst ępuj ą iły o mi ąŜ szo ści 49,7 m. Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania pakietu gliniasto-ilastego, tereny w sąsiedz- twie otworu mog ą spełnia ć warunki dla składowania odpadów komunalnych lub nawet nie- bezpiecznych (przy wykonaniu dodatkowej bariery izolacyjnej zabezpieczaj ącej przypo- wierzchniowy poziom wodono śny przed zanieczyszczeniami). Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna równie Ŝ rozpatrywa ć bezpo- średnie s ąsiedztwo otworu wiertniczego wykonanego w Mimowolni, gdzie warstwy glin o mi ąŜszo ści 12,2 m i 50,5 m przewarstwiaj ą iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 12,9 i 50,5 m oraz otworu wykonanego w Ko ścielcu, gdzie gliny o mi ąŜ szo ści 10,5 m pod ścielaj ą czwarto- rz ędowe iły o mi ąŜ szo ści 5,8 m. W wielu odwierconych tu otworach hydrogeologicznych nawiercono gliny zwałowe kilkunasto- kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści (maksymalnie 52,0 m). Z sytuacj ą tak ą ma- my do czynienia w rejonie Cie ślina, Sław ęcinka, R ąbina, Kruszy Zamkowej i Piotrowic w gminie Inowrocław; Bielaw i Piechcina w gminie Barcin; Ludkowa, Wielowsi, Ko ścielna Kujawskiego, Działowa i Rycerzewka w gminie Pako ść ; Jarkowa, Lubieszewa i D ąbrówki w gminie Mogilno; Janikowa, Kołudy Wielkiej, Ludziska i Głogowca w gminie Janikowo oraz Rzadkwina, Ciechrza, Górek i Markowic w gminie Strzelno.

36 Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego pozwalaj ącego na ustalenie rozprzestrzenienia poziomego glin zwałowych o du Ŝej mi ąŜ szo ści tereny w bezpo średnim sąsiedztwie odwierconych otworów mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Składowisko odpadów komunalnych funkcjonuje w Giebni w gminie Pako ść . Jest ono wypełnione w ponad 98%. Składowisko jest przewidziane do rekultywacji w czasie pi ęciu lat po wył ączeniu z eksploatacji, po ustaniu procesów beztlenowych. Składowisko jest monito- rowane, ma wykonany przegl ąd ekologiczny i zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne do lokalizacji składowisk ogólnie s ą korzystne. Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich maj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienie. Wyst ępuj ą na ca- łym terenie obj ętym arkuszem zwartym poziomem. Wykonane otwory wiertnicze potwierdzi- ły wyst ępowanie pakietów gliniastych o kilkunasto- kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści (maksymalnie 52,0 m). W kilku otworach wiertniczych stwierdzono wyst ępowanie pod gli- nami zwałowymi iłów plioce ńskich o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. S ą to rejony R ąbanka, Sójkowa, Kru śliwca i Mimowolni w gminie Inowrocław oraz Rycerzewka w gminie Pako ść . Wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą w osadach czwartorz ędowych na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 15 m, neoge ńskich, kredowych i jurajskich na gł ęboko ści poni Ŝej 50 m p.p.t. i s ą zagro Ŝone w stopniu niskim i bardzo niskim. Bardzo wysoki i wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód neoge ńskiego poziomu u Ŝytkowego maj ą obszary wyznaczone w gminie Janikowo w rejonie Silec–Kałuda Mała. Zwi ązane to jest z istnieniem ognisk zanieczyszcze ń, którymi s ą zanieczyszczenia pochodz ące z Janikowskich Zakładów Sodowych u Ŝywaj ących w procesach technologicznych solanki z Inowrocławia oraz wapieni z kopalni Piechcin. Janikowskie Zakłady Sodowe nale Ŝą do grupy producentów wytwarzaj ących najwi ększa ilo ść odpadów na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Na terenie Janikowskich Zakładów Sodowych „Janiko–Soda” SA funkcjonuje kom- pleks stawów osadowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyst ępuj ące w północno zachodniej cz ęś ci terenu obj ętego arkuszem Pako ść wyrobiska zło Ŝa „Barcin–Piechcin–Pako ść ” nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania od- padów. W osadach nadkładu i w warstwie zło Ŝowej nawiercono trzy poziomy wodono śne: czwartorz ędowy (nieci ągły) i dwa poziomy jurajskie. Kamieniołom jest zawodniony, przewi- dywany jest wodny kierunek jego rekultywacji. Po zako ńczonej eksploatacji powstanie rozle-

37 gły zbiornik, otoczony wysokimi (do 120 m) ścianami wapiennymi. Miejsce to b ędzie nie- wątpliw ą atrakcj ą do ść monotonnego krajobrazu okolic Pakości. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ kruszyw naturalnych i niewielkie wyrobiska niekon- cesjonowanej eksploatacji piasków i piasków ze Ŝwirem na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozy- cji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicz- nych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowa- dzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno–in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska od- padów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Pako ść , w ramach prac zwi ązanych z wykonywaniem Mapy geo- środowiskowej Polski w skali 1:50 000, dokonano zgeneralizowanej oceny podło Ŝa budowla- nego. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie analizowano dla terenów: lasów, ł ąk na gle- bach pochodzenia organicznego, gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa oraz dla obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin. Wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje obszarów – o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo.

38 Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny wyst ępowania gruntów spoistych w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów nie- spoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zja- wiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Ob- szar arkusza Pako ść charakteryzuje si ę w du Ŝej mierze korzystnymi warunkami budowlany- mi. Znaczne powierzchnie terenu, tak zaklasyfikowane, obejmuj ą obszar wysoczyzny zbudo- wanej z gruntów piaszczystych (piaski grube, średnie, drobne, miejscami pylaste), w których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obok gruntów piaszczystych na wytypowanych rejonach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą małoskonsolidowane grun- ty spoiste morenowe i nieskonsolidowane grunty zastoiskowe zlodowace ń środkowopolskich, w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. Obszary o warunkach korzystnych dla budow- nictwa zajmuj ą centraln ą i północno-zachodni ą cz ęść arkusza w rejonie miejscowo ści: Pa- ko ść , Janikowo, Słaboszewo, Ko ścielec Kujawski i Wielowie ś. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie namuły organiczne oraz piaski aluwialne) oraz miejsca pod- mokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej na znacznym obszarze stabilizuje si ę na gł ęboko ści nieprzekraczaj ącej 2 m p.p.t. Niewielkie obszary podmokłe poło Ŝone na połu- dniowy wschód od Pako ści oraz Dziarnowa, w dolinie Starej Noteci i Słonego Rowu ze wzgl ędu na obecno ść w tym rejonie gruntów organicznych jak równie Ŝ płytko wyst ępuj ące zwierciadło wód gruntowych oraz tereny przekształcone antropogenicznie (w s ąsiedztwie wyrobiska w Piechcinie), mog ą stanowi ć podło Ŝe niekorzystne dla budownictwa. Projekto- wanie inwestycji budowlanych na omówionym terenie poprzedzone winno by ć sporz ądze- niem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Pako ść wyst ępuje stosunkowo niewiele obiektów podlegaj ących ochronie prawnej. W du Ŝym kompleksie le śnym w pobli Ŝu miejscowo ści Mikołajewo znajdu- je si ę rezerwat le śny „Mierucinek” o powierzchni 29,83 ha. Rezerwat został utworzony w 1995 roku celem zachowania dobrze wykształconego fragmentu lasu d ębowego na siedlisku gr ądu niskiego. Wła ścicielem terenu, na którym le Ŝy rezerwat jest Skarb Pa ństwa. Obszar ten znajduje si ę w zarz ądzie Nadle śnictwa Goł ąbki (tabela 8).

39 Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Dąbrowa 1 R Mikołajewo 1995 L – „Mierucinek” (29,83) Mogilno Inowrocław 2 P Sław ęcin 1993 PŜ – 2 jesiony wyniosłe Inowrocław Pako ść PŜ – wi ąz szypułkowy, lipa 3 P Rycerzewko 1993 Inowrocław drobnolistna Inowrocław 4 P Sójkowo 1993 PŜ – wi ąz szypułkowy Inowrocław Pako ść 5 P Ludkowo 1993 PŜ – d ąb szypułkowy Inowrocław PŜ – aleja drzew pomniko- ść Pako wych (55 grabów pospolitych, 6 P Pako ść 1991 14 lip drobnolistnych, wi ąz Inowrocław szypułkowy) Pako ść PŜ – aleja drzew pomniko- 7 P Pako ść 1991 Inowrocław wych (22 d ęby szypułkowe) Pako ść 8 P Rybitwy 1993 PŜ – topola czarna, jałowiec Inowrocław Pako ść 9 P Pako ść 1991 PŜ – 2 lipy drobnolistne Inowrocław Inowrocław PŜ – lipa drobnolistna, 2 10 P Cie ślin 1991 Inowrocław platany Inowrocław 11 Inowrocław 1993 PŜ – d ąb szypułkowy P Inowrocław Inowrocław Inowrocław Pn , G – granitoid o obwodzie 12 P 1992 Park Solankowy Inowrocław 495 cm – „Edmund” PŜ – grupa drzew – 10 d ębów Inowrocław szypułkowych, 2 platany klonolistne, iglicznia, lipa Inowrocław 13 P 1992 drobnolistna, robinia grocho- Park Solankowy drzew, 3 Ŝywotniki wschod- Inowrocław nie, 4 topole białe, 2 topole czarne Pako ść 14 P Ko ścielec Kujawski 1991 PŜ – 2 wi ązy szypułkowe Inowrocław Pako ść 15 P Ludwiniec 1991 PŜ – d ąb czarny Inowrocław Janikowo 16 P Janikowo 1991 PŜ – trójiglicznia Inowrocław Janikowo 17 Janikowo 1993 PŜ – klon jawor P Inowrocław Janikowo 18 P Dobieszowice 1991 PŜ – topola Inowrocław Janikowo 19 P Dobieszowice 1991 PŜ – klon jawor Inowrocław Janikowo 20 P Wierzejewice 1993 PŜ – lipa drobnolistna Inowrocław Janikowo 21 P Broniewice 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Inowrocław

40 1 2 3 4 5 6 Janikowo PŜ – wi ąz szypułkowy, lipa 22 P Broniewice 1991 Inowrocław srebrzysta, wierzba biała Janikowo 23 P Janikowo 1991 PŜ – d ąb szypułkowy Inowrocław Janikowo PŜ – 2 lipy drobnolistne, d ąb 24 P Kołodziejowo 1993 Inowrocław szypułkowy Janikowo PŜ – lipa szerokolistna, 2 lipy 25 P Kołuda Wielka 1991 drobnolistne, 3 platany, 2 Inowrocław dęby szypułkowe Janikowo 26 P Kołuda Wielka 1992 PŜ – 3 wierzby białe Inowrocław Janikowo 27 P Skalmierowice 1991 PŜ – 4 topole czarne Inowrocław Pako ść 28 U Janikowo * solnisko (1 ha) Inowrocław Mątwy Pako ść 29 U * solnisko (1 ha) Zakłady Chemiczne Inowrocław Pako ść 30 U Mątwy * solnisko (1 ha) Inowrocław

Rubryka 2 R – rezerwat; P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: L – le śny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Na obszarze arkusza Pako ść obj ęto ochron ą około dwadzie ścia pi ęć pomników przyro- dy Ŝywej. Drzewa pomnikowe to najcz ęś ciej: d ęby szypułkowe, lipy drobnolistne, wi ązy szy- pułkowe i inne (tabela 8). Szczególnie cenne drzewa pomnikowe: d ąb szypułkowy, topola czarna, jałowiec wirginijski i lipa drobnolistna rosn ą w zabytkowym parku dworskim w miej- scowo ści Rybitwy. W Pako ści ochron ą obj ęto dwie aleje drzew pomnikowych, szczególnie interesuj ąca jest zabytkowa aleja przydro Ŝna rosn ąca przy ulicy Barci ńskiej w Pako ści, na któr ą składa si ę siedemdziesi ąt drzew: pi ęć dziesi ąt pi ęć grabów pospolitych, czterna ście lip drobnolistnych i wi ąz szypułkowy. Na obrze Ŝach miasta Inowrocław znajduje się jeden głaz narzutowy (granitoid o obwodzie 495 cm), który został obj ęty ochron ą prawn ą. W miejsco- wo ści Janikowo i M ątwy w pobli Ŝu Zakładów chemicznych wyst ępuj ą trzy obszary o po- wierzchni powy Ŝej 1 ha proponowane jako u Ŝytki ekologiczne, które stanowiłyby ochron ę halofitów na stanowiskach zasolonych naturalnie. Halofity znajduj ą zastosowanie jako bioin- dykatory zasolenia siedliska. Na obszarze arkusza Pako ść gleby chronione klas bonitacyjnych od I do IVa, zajmuj ą znaczn ą powierzchni ę i wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza. Niewielkie obszary ł ąk pocho- dzenia organicznego znajduj ą si ę w dolinach rzecznych: Noteci, Kanału Noteckiego i Starej Noteci.

41 Lasy zajmuj ą stosunkowo niewielkie tereny, stanowi ą one około 5% powierzchni całe- go arkusza. Zwarte obszary le śne wyst ępuj ą w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci terenu obj ętego arkuszem Pako ść . W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, realizowany jest pro- gram krajowej sieci ekologicznej – ECONET, którego celem jest opracowanie spójnego sys- temu obszarów o walorach przyrodniczych, maj ących najwy Ŝsz ą rang ę krajow ą i vmi ędzyna- rodow ą (Liro red., 1995). Poło Ŝenie arkusza Pako ść na tle mapy systemu ECONET obrazuje figura 5.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Pako ść na tle mapy systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym: 12M – Obszar powidzko-gopla ński. 2 – mi ędzynarodowe kory- tarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 13m – Pradoliny Noteci, 15m – Toru ński Dolnej Wisły. 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 29k – Pakoski Noteci

Według tej koncepcji centralna cz ęść obszaru arkusza Pako ść poło Ŝona jest w krajo- wym korytarzu ekologicznym 29k – nazwanym korytarzem Pakoskim Noteci. Korytarze eko- logiczne to struktury przestrzenne umo Ŝliwiaj ące rozprzestrzenianie si ę gatunków pomi ędzy obszarami w ęzłowymi oraz terenami przylegaj ącymi do nich. W Polsce równolegle

42 z programem ECONET zgodnie ze standardem Unii Europejskiej, jest realizowany program, w ramach którego jest tworzona sie ć NATURA 2000. Na obszarze arkusza Pako ść nie ma terenów, które byłyby elementami systemu NATURA 2000 (Natura..., 2005).

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Pako ść zachowało si ę wiele zabytków, z których najwarto ściowsze wpisane zostały do rejestru zabytków. Opisywany obszar stanowi jeden z najstarszych terenów osadniczych w Polsce i ju Ŝ na przełomie VIII i IX wieku był miejscem tworzenia się organizacji pa ństwowej, natomiast od przełomu X i XI poza grodami i osadami powstawały liczne ko ścioły i klasztory. Miasto Pako ść , jako niewielka osada, było opisywane ju Ŝ w 1243 roku, a prawa miej- skie uzyskało z r ąk Kazimierza Wielkiego w 1359 roku. Okres świetno ści miasta został za- hamowany w 1656 roku zaj ęciem przez Szwedów, w 1684 roku po Ŝar dokonał dalszego spu- stoszenia. Pod koniec XIX wieku nast ąpiło o Ŝywienie gospodarcze i ponowny rozwój miasta, mi ędzy innymi zwi ązany z budow ą cukrowni (przekształconej pó źniej w roszarni ę lnu), Ka- nału Noteckiego oraz przeprowadzonej w 1889 roku linii kolejowej z Inowrocławia do śnina. Układ urbanistyczny Pako ści został zało Ŝony w XIV – XIX wieku. W mie ście zachowało si ę wiele obiektów zabytkowych, takie jak: Ko ściół Ewangelicki z XIX wieku, obiekty cmenta- rza grzebalnego z XIX wieku, zespół dworski z 1809 roku, młyn z pocz ątku XX wieku, rze ź- nia, gazownia, wodoci ągowa wie Ŝa ci śnie ń z pocz ątku XIX wieku oraz szereg domów miesz- kalnych w rejonie Rynku, ulicy Barci ńskiej, Inowrocławskiej, Dworcowskiej, Lipowej i wielu innych. Do rejestru zabytków wpisane został nast ępuj ące z nich: Kalwaria Pakoska zało Ŝona w 1628 roku przez Wojciecha K ęsickiego. Kalwaria składa si ę z dwudziestu trzech kaplic manierystycznych i barokowych, remontowanych w latach od 1925 do 1926 i w 1970 roku, ko ścioła oraz plebani. Do najstarszych nale Ŝą : Kaplica Wniebowst ąpienia Pa ńskiego z 1661 roku, kaplica – Dworzec Piłata, św. Weroniki oraz Ogród Gestema ński z XVII wieku, Dwo- rzec Heroda z 1678 roku, Kafasza czyli Wi ęzienie z 1661 roku oraz kaplice: Wniebowzi ęcia z 1647 roku i Wieczernik z 1661 roku. Innymi zarejestrowanymi zabytkami znajdującymi si ę w Pako ści s ą: cmentarz parafialny, Zespół Klasztorny Franciszkanów-Reformatorów z XVII wieku oraz murowany ratusz z 1908 roku. Pierwsza wzmianka o wsi Janikowo pochodzi z 1526 roku. Jednym z najbardziej intere- suj ących zabytkowych obiektów przemysłowych jest powstała w 1875 roku cukrownia. W miejscowo ści tej zlokalizowany jest tak Ŝe zabytkowy zespół pałacowy tworzony przez

43 pałac murowany z ko ńca XIX wieku (obecnie cz ęś ciowo zrujnowany), park krajobrazowy, murowana owczarnia, dwie obory, spichlerz, ku źnia (obecnie dom mieszkalny) i ogrodzenie. W Ko ścielcu, do rejestru zabytków wpisano zespół ko ścioła parafialnego, składaj ący si ę z murowanego ko ścioła pochodz ącego z przełomu XII/XIII wieku, wielokrotnie przebudo- wywanego i remontowanego, ogrodzenia z bram ą z drugiej połowy XIX wieku i murowanej plebanii z pocz ątku XX wieku. Zabytkowy ko ściół wraz z cmentarzem zachował si ę tak Ŝe w Markowicach. W Trl ągu ochron ą obj ęto ko ściół parafialny pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła, w miejscowo ści Rzadkwin kościół pw. św. Rocha, a w Ludzisku zespół ko ścioła pa- rafialnego pw. św. Mikołaja oraz zadrzewiony teren przyko ścielny. Do rejestru zabytków został wpisany tak Ŝe zespół dworski z ko ńca XIX wieku zlokali- zowany we wsi Giebnia. Zrujnowany dwór jest otoczony parkiem krajobrazowym. Zabytko- we zespoły dworskie, wpisane do rejestru zabytków, znajduj ą si ę tak Ŝe w nast ępuj ących miej- scowo ściach: Broniewice, Kołodziejowo, Kołuda Mała, Kołuda Wielka, Cie ślin, Piechcin i Górki. S ą to dwory typowo klasycystyczne z elementami eklektycznymi, pochodz ące z XIX wieku, otoczone parkami krajobrazowymi równie Ŝ z XIX wieku. W dokumentach nazwa Inowrocław po raz pierwszy pojawiła si ę w 1185 roku. Była to wówczas osada targowa w pobli Ŝu istniej ącego do dzi ś roma ńskiego ko ścioła. Na pocz ątku XII wieku miasto było stolic ą Ksi ęstwa Kujawskiego. W latach 70. XIX wieku eksploatacja soli kamiennej i solanki spowodowała rozwój przemysłu oraz funkcji uzdrowiskowej miasta. Wykopaliska wskazuj ą, Ŝe sól warzon ą produkowano z solanki ju Ŝ 2000 lat temu. Działalno ść lecznicz ą datuje si ę od XV wieku. Uzdrowisko w Parku Solankowym powstało w 1875 roku, pierwszym wzniesionym obiektem był zakład k ąpielowy z czternastoma wannami, pó źniej wielokrotnie modernizowany. Archeologicznym Zdj ęciem Polski (AZP) obj ęty został dotychczas jedynie fragment opisywanego obszaru: rejon Kołodziejewa oraz obszar od Janikowa do Działdowa. Jednak Ŝe badania przeprowadzone w ramach prac nad AZP wskazuj ą na bardzo liczne (ponad 450) stanowiska i punkty archeologiczne o ró Ŝnej warto ści historycznej. Najwa Ŝniejsze cztery stanowiska archeologiczne zostały wpisane do rejestru zabytków. Są to grodziska z wczesnego średniowiecza w: Ko ścielcu Kujawskim, Kołodziejowie i Kołudzie Wielkiej oraz grodzisko kultury łu Ŝyckiej zatopione przez Jezioro Pakoskie w Pako ści. Najstarsze potwierdzone badaniami ślady działalno ści człowieka na opisywanym terenie pochodz ą z paleolitu schyłkowego. Stwierdzone zostały z tego terenu ślady plemion koczowniczych z V–III w p.n.e., a najwi ększy stopie ń rozwoju osi ągn ęła kultura łu Ŝycka.

44 Najliczniejsze s ą stanowiska dokumentuj ące osadnictwo kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej oraz wczesno średniowieczne.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Pako ść charakteryzuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem uprzemysłowienia oraz zagospodarowania przestrzennego. W północnej cz ęś ci zlokalizowane s ą przemysłowe miasta: zachodnia cz ęść Inowrocławia, Janikowo z Janikow- skimi Zakładami Sodowymi, Pako ść oraz Piechcin z kopalniami odkrywkowymi „Bielawy” i „Wapienno”, natomiast południowa cz ęść obszaru arkusza Pako ść ma zdecydowanie charak- ter rolniczy. Na terenie arkusza udokumentowano bardzo du Ŝe zasoby bilansowe wapieni i margli dla przemysłu cementowego w zło Ŝu „Barcin-Piechcin-Pako ść ” (eksploatowane przez „La- farge Cement Polska SA”) oraz zasoby bilansowe piasków kwarcowych, które s ą kopalin ą towarzysz ącą w tym zło Ŝu. Kruszywo naturalne piaskowo-Ŝwirowe na obszarze arkusza Pa- ko ść zostało udokumentowane w pi ęciu zło Ŝach, a cztery z nich s ą eksploatowane. Kruszywo mo Ŝe stanowi ć tylko lokaln ą baz ę surowcow ą dla potrzeb budownictwa ogólnego i drogo- wnictwa. Zasoby prognostyczne wapieni i margli przemysłu cementowego w rejonie kopalni Bielawy oraz na północ od Piechcina i Ludkowa, w przyszło ści b ędą baz ą surowcow ą dla zło Ŝa „Barcin-Piechcin-Pako ść ”. Obszar arkusza został w zasadzie rozpoznany jako negatyw- ny pod wzgl ędem perspektyw znalezienia nowych złó Ŝ surowców ilastych i kruszywa natu- ralnego. W obr ębie opisywanego obszaru najwi ększe rzeki, niestety prowadz ące wody pozakla- sowe, to Note ć i Kanał Notecki. Na obszarze arkusza Pako ść znajduj ą si ę liczne, du Ŝe zbior- niki wodne: Jezioro Pakoskie (południowa cz ęść nazwana Jeziorem Trl ąg), Jezioro Mielno, Węgiereckie, Piotrkowickie i liczne mniejsze, a tak Ŝe osadniki (tzw. Morze Białe). Wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą w osadach czwartorz ędowych, trzeciorz ędowych, kredowych i jurajskich. Znaczne uprzemysłowienie obszaru sprawia, Ŝe zlokalizowanych jest tu 27, cz ęsto wielootworowych, uj ęć wód podziemnych. Lej depresji wywołany eksploatacj ą w kopalni odkrywkowej „Bielawy” ma stosunkowo niewielki zasi ęg, w nieznacznym stopniu przekracza granic ę odkrywki. Zachodnia cz ęść obszaru arkusza wchodzi w obr ęb czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych o charakterze porowym – Inowrocław-Dąbrowa (GZWP 142), a południowo-wschodni fragment obszaru bada ń jest poło Ŝony w zasi ęgu GZWP nr 143 – o nazwie Subzbiornik Inowrocław-Gniezno.

45 Dla uj ęcia miejskiego w Pako ści wyznaczono stref ę ochronny pośredniej uj ęcia. Opisywany obszar jest w wi ększo ści zwodoci ągowany. Na terenie obj ętym arkuszem Pako ść obszary pod składowanie odpadów oboj ętnych wyznaczono w obr ębie glin zwałowych fazy pozna ńskiej zlodowace ń północnopolskich bu- dujących rozległe powierzchnie wysoczyzn morenowych, glin zwałowych moren czołowych fazy pozna ńskiej oraz niewielkich powierzchniowych wychodni glin deluwialnych czwarto- rz ędu nierozdzielnego. Obszary znajduj ą si ę w gminach: Pako ść , Barcin, Janikowo, Strzelno, Inowrocław i Kruszwica. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ą- siedztwo otworów wiertniczych, w których nawiercono gliny zwałowe o bardzo du Ŝych mi ąŜ- szo ściach lub gliny pod ścielone iłami czwartorz ędowymi i neoge ńskimi. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Gleby chronione, czyli klas bonitacyjnych od I do IVa, wyst ępuj ą praktycznie na całym obszarze arkusza. Lasy zajmuj ą stosunkowo niewielkie tereny, zwarte obszary le śne wyst ępu- ją w zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci. Poło Ŝony jest tu rezerwat le śny „Mieruci- nek” o powierzchni 29,83 ha. Ochron ą konserwatorska obj ętych jest wiele obiektów: ko ścio- łów, dworów i parków. Po Ŝą danym kierunkiem rozwoju obszaru obj ętego arkuszem Pako ść , obok dalszego rozwoju górnictwa, jest rolnictwo wraz z towarzysz ącym mu przemysłem rolno-spo Ŝywczym, ale tak Ŝe turystyka i rekreacja.

XIV. Literatura

BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., DOBKOWSKA A., JANICA R., FORST SZ., KA- PU ŚCI ŃSKI J., 1998 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ę- dowych Inowrocław – D ąbrowa – GZWP nr 142 (województwo bydgoskie). Arch. PG Polgeol, Warszawa. CIUK E., 1970 – Schematy litostratygraficzne trzeciorz ędu Ni Ŝu Polskiego. Kwartalnik Geo- logiczny T. 14, nr 4, Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce, skala 1:500 000. Wyd. Geol., Warszawa.

46 DADLEZ R. (red.), 1998 – Mapa tektoniczna kompleksu cechszty ńsko-mezozoicznego na ni Ŝu polskim. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ surowca ilastego do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej na terenie woj. bydgo- skiego. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w powiecie Inowrocław. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa GRADYS A., RYBAK A., 1979 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kat.

C2 zło Ŝa surowca ilastego (niskiego) dla Kombinatu Cementowo-Wapiennego „Ku- jawy” w rejonie Sujkowa wraz ze sprawozdaniem. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Aka- demia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KNYSZY ŃSKI F., KROGULEC E., POMIANOWSKA H., 1995 – Dokumentacja hydroge- ologiczna zło Ŝa wapieni i margli jurajskich „Barcin-Piechcin-Pakość ”. Arch. ZPC „Kujawy” Lafarge. KNYSZY ŃSKI F., KROGULEC E., 1999 – Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej za- wieraj ący zasi ęgi stref ochronnych uj ęć wód podziemnych w Pako ści. Arch. Tore- xpo, Toru ń. KONDRACKI J. (red.), 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Pako ść (399) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej. ECONET. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISTKOWSKA H., 1991 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Pako ść (399). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

ŁUKASIK M., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ludkowo IV”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

47 MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARCINIAK A., 1978 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych do produkcji kruszyw lekkich lub dla przemysłu cementowego w rejonie Inowrocła- wia i Szubina. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A., 1999a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Ludkowo II”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

MATUSZEWSKI A., 1999b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Ludkowo III”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MUSZY ŃSKA E., STRZELCZYK G., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie doliny rzeki Note ć, woj. bydgoskie. Cent. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Natura 2000 na tle innych form ochrony przyrody, 2005 – Min. Środ., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielnych. Falenty. PARECKA K., 1992 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, arkusz Pako ść . Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., 1989 – Wyniki poszukiwa ń geologicznych w ęgla brunatnego w rejonie Rado- jewic. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., 1993 – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski – w ęgiel brunatny. [W:] Zaso- by perspektywiczne kopalin Polski. [red. B. B ąk, S. Przeniosło]. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Podział hydrograficzny Polski. Mapa 1:200 000, 1980. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa. PRZENIOSŁO S., MALON A., 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2005 r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RADWAN D., JARECKA K., SZUWARZY ŃSKA K., 1987 – Dokumentacja geologiczna

w kat. B+C 1+C 2 zło Ŝa wapieni i margli jurajskich Barcin-Piechcin-Pako ść . Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

48 RADWAN D., JARECKA K., SZUWARZY ŃSKA K., 1990 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna Kujawskiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców W ęglanowych. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku., 2006 – In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Byd- goszczy Biblioteka Monitoringu Środowiska. Bydgoszcz. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 04.02.2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezen- towania stanu wód powierzchniowych i podziemnych. (Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359z dnia 4 pa ździernika 2002 r. SOLARSKI M., MARCINIAK A., 1978 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszuki- wawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w dolinie Noteci na odcinku Pako ść – Krusz- wica woj. bydgoskie. Kombinat. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZELEWICKA A., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski, w skali 1:50 000 arkusz Pako ść (399), wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SZUWARZY ŃSKA K., 1999 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C1+C 2 zło Ŝa wapieni i margli jurajskich „Barcin-Piechcin-Pakość ”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. UBERMAN R., KOKESZ Z., 1994 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wtórnego kamienia wapiennego „Barcin-Piechcin (zwał)”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

URBA ŃSKI Zb., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ludkowo I”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

UŚCINOWICZ J., MEDY ŃSKA K., 1982 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 ze zdada- niem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ludkowo”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa.

50