DZIENNIK URZĘDOWY
WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
Katowice, dnia 27 grudnia 2018 r.
Poz. 8241
UCHWAŁA Nr III/27/2018 RADY POWIATU GLIWICKIEGO
z dnia 20 grudnia 2018 r.
w sprawie uchwalenia „Programu Opieki Nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2018-2021”
Na podstawie art. 12 pkt 11 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 995 z późn. zm.) oraz art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 r., poz. 2187 z późn. zm.)
Rada Powiatu Gliwickiego uchwala, co następuje:
§ 1. Przyjąć „Program Opieki Nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2018-2021” stanowiący załącznik nr 1 do niniejszej uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Zarządowi Powiatu Gliwickiego. § 3. Traci moc Uchwała nr XXXVII/237/2013 Rady Powiatu Gliwickiego z dnia 30 października 2013 r. § 4. Uchwała podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Śląskiego i wchodzi w życie po upływie 14 dni od daty ogłoszenia.
Przewodniczący Rady Powiatu Gliwickiego
Andrzej Kurek Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 2 – Poz. 8241
PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO NA LATA 2018−2021
GLIWICE 2018
Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 3 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
SPIS TREŚCI
I. Wstęp 3 II. Podstawa prawna opracowania Powiatowego Programu Ochrony nad Zabytkami 5 III. Uwarunkowania prawne ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w Polsce 6 III.1. Międzynarodowe dokumenty określające zasady i metody ochrony dziedzictwa kulturowego 7 III.2. Krajowe prawo powiązane z ochroną zabytków 7 III.3. Zadania i kompetencje organów powiatowych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 16 IV. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 19 IV.1. Polityka państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 19 IV.2. Relacje Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami z programami i dokumentami strategicznymi wykonanymi na poziomie województwa 21 IV.3. Relacje Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami z programami i dokumentami strategicznymi wykonanymi na poziomie gmin 24 V. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 26 V.1. Dokumenty o charakterze strategicznym i programowym 26 VI. Charakterystyka krajobrazu kulturowego powiatu gliwickiego 29 VI.1. Charakterystyka powiatu 29 VI.2. Krajobraz kulturowy powiatu 33 VI.3. Muzea i instytucje związane z opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym 47 VI.4. Obiekty zabytkowe stanowiące własność powiatu gliwickiego 50 VII. Ocena szans i zagrożeń dla środowiska kulturowego powiatu gliwickiego 52 VIII. Założenia PPOnZ dla powiatu gliwickiego 55 IX. Instrumentarium realizacji PPOnZ 60 X. Monitorowanie realizacji PPOnZ 61 XI. Źródła finansowania PPOnZ 63 XII. Realizacja i finansowanie zadań z zakresu ochrony zabytków 68 XIII. Postanowienia końcowe 71 XIV. Materiały wykorzystane w tekście 72
Aneks: str. 73 − 87 ZAŁĄCZNIK NR 1: Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków ZAŁĄCZNIK NR 2: Obiekty ruchome w powiecie gliwickim ZAŁĄCZNIK NR 3: Ewidencja zabytkowych cmentarzy powiatu gliwickiego ZAŁĄCZNIK NR 4: Zestawienie GEZ-ów i GPOnZ-ów w poszczególnych gminach powiatu ZAŁĄCZNIK NR 5: Zmiany w spisie rejestrowych obiektów nieruchomych ZAŁĄCZNIK NR 6: Wykaz stanowisk archeologicznych w powiecie gliwickim
2 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 4 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
I. WSTĘP
Pojęcie dziedzictwa kulturowego kształtowało się przez lata, ewoluując i poszerzając swoje znaczenie i objętość. W rozumieniu Konwencji UNESCO z 1972 r.1 dziedzictwo kulturowe to zabytki, zespoły i miejsca zabytkowe, wyróżniające się uniwersalną, wyjątkową wartością z punktu widzenia historii, sztuki, lub nauki. W następnych latach, definicję tę wzbogacono o nowe znaczenia. Wyodrębnione zostało pojęcie „dziedzictwa materialnego” i „dziedzictwa niematerialnego” a do składników dziedzictwa kulturowego włączono także krajobraz historyczny i kulturowy2. Współcześnie, pojęciem dziedzictwa kulturowego określamy „odziedziczony z przeszłości, wartościowy zasób, obejmujący wszystkie aspekty oddziaływania w czasie człowieka na jego otoczenie, który różne społeczności uznają za odbicie i wyraz swoich wartości, wierzeń, sztuki, historii, wiedzy i tradycji, godne przekazania następnym pokoleniom”. Na terenie Śląska krzyżowały się z dawien dawna główne trakty łączące północ z południem oraz zachód ze wschodem Europy. Takie usytuowanie sprawiło, że kontakty ziem śląskich z mieszkańcami różnych części kontynentu były niezwykle ożywione, co zaowocowało swoistą mieszanką narodów, kultur i religii. Wielokulturowość ziem Śląska przetrwała do tej pory, ujawniając się zarówno w wytworach materialnych stanowiących dzieło rąk ludzkich, jak i mniej uchwytnych wartościach duchowych − wierzeniach, obrzędowości, zwyczajach, tradycjach, języku, czy zjawiskach historycznych i kulturowych. Wymienione elementy są niezastąpionym źródłem informacji o życiu i działaniach dawnych mieszkańców tych ziem, są wartością decydującą o tożsamości miejsca. Pielęgnacja, ochrona i opieka nad tym zasobem zapewnia zachowanie łączności pomiędzy przeszłymi i przyszłymi pokoleniami. Złożoność i różnorodność działań ochronnych wymaga strategicznego zarządzania zabytkami opartego na długookresowej wizji rozwoju. Narzędziem umożliwiającym ich realizację są programy opieki nad zabytkami − dokumenty określające całościowo problematykę dziedzictwa kulturowego i problemów związanych z jego ochroną na danym terenie. Baza, jaką stanowi rzetelnie opracowany program opieki nad zabytkami umożliwia prowadzenie przez władze samorządowe efektywnej polityki na tym polu3. Zasady określone w obowiązującej ustawie włączają ochronę zabytków w Polsce w europejski system ochrony dziedzictwa kulturowego zakładający wykorzystywanie walorów i potencjału dziedzictwa kulturowego w różnych działach gospodarki.
1 podstawowy dokument UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego, przyjęta w Paryżu 16 listopada 1972 r. 2 uznano że zagrożenia dla zachowania krajobrazów kulturowych w Polsce są na tyle istotne, że ich ochronę zagwarantowano odrębną ustawą − tzw. ustawa krajobrazowa (ustawa z dn. 25 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu) 3 ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) nakłada na samorządy obowiązek cyklicznego opracowywania programów opieki nad zabytkami (art. 87, ust. 1) 3 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 5 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Projekty kulturalne finansowane z europejskich funduszy strukturalnych traktowane są jako istotny czynnik ekonomiczny wpływający na wzrost konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Kultura, w tym zabytki, traktowana jest tym samym jako istotny element wspierania rozwoju regionu, podnoszenie jego atrakcyjności, tworzenie miejsc pracy, generowanie dochodów, itd. Ustawa ustala także zasady monitorowania realizacji programów4. Prowadzony rzetelnie monitoring umożliwia bowiem ocenę podjętych działań i daje asumpt do ewentualnych korekt, czy zmian, które należy wprowadzić w następnych programach. Niniejsze opracowanie stanowi trzeci już dokument podejmujący problematykę ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu gliwickiego. Obecny Program jest kontynuacją poprzednich ustaleń, które zostały zaaprobowane uchwałą rady powiatu5. Autorzy położyli w nim nacisk na aktualizację części prawnej dokumentu, w związku z istotnymi zmianami jakie nastąpiły na poziomie legislacji krajowej6. Zwrócono większą uwagę na dziedzictwo niematerialne, które do tej pory traktowano nieco marginalnie. Brak było bowiem jednolitych ustaleń i wytycznych w sprawie ochrony i zachowania przejawów dawnej tradycji − ulotnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie ustnie, w zwyczajach, wierzeniach, sposobach zachowań i reakcji na różne sytuacje i emocje; takiej, która nie pozostawia materialnych artefaktów, a przechowywana jest przede wszystkim w pamięci i świadomości ludzkiej. W dokumencie przedstawiono również aktualny stan i zasób obiektów dziedzictwa oraz inicjatywy władz na rzecz poprawy stanu zachowania obiektów zabytkowych, aktywizacji miejscowej społeczności i upowszechniania roli dziedzictwa niematerialnego w kształtowaniu świadomości lokalnej mieszkańców.
4 obowiązek prowadzenia monitoringu realizacji programu opieki nad zabytkami wynika z art. 87 ust. 5 i 6 Ustawy 5 uchwała nr XXXVII/237/2013 Rady Powiatu Gliwickiego z dnia 30 października 2013 r. w sprawie uchwalenia Programu Opieki Nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2014-2017 6 m. in.: ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw i tzw. ”ustawa krajobrazowa” 4 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 6 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
II. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO
Opracowanie programu opieki nad zabytkami jest ustawowo określoną powinnością władz samorządu terytorialnego wszystkich szczebli. Podstawowy akt prawny regulujący problem ochrony zabytków w Polsce − ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2017 poz. 2187) − nakłada na władze administracji publicznej obowiązek prowadzenia wojewódzkich i gminnych ewidencji zabytków7, które mają stanowić podstawę do opracowania lokalnych programów opieki nad zabytkami8. Wg Ustawy zarząd województwa, zarząd powiatu oraz wójt (burmistrz, prezydent miasta) powinni sporządzić raz na 4 lata program opieki nad zabytkami znajdującymi się na podległym im terenie. Zgodnie z założeniami ustawodawcy programy mają na celu w szczególności: 1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. 2. Uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej. 3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego. 5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami. 6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków. 7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.
7 Ustawa: art. 22, ust. 2 i 4. 8 ibidem: art. 87: 5 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 7 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE
Ochrona dziedzictwa kulturowego zagwarantowana została w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa zasadnicza traktuje dziedzictwo kulturowe jako jedną z naczelnych wartości obok niepodległości, nienaruszalności granic, bezpieczeństwa i praw człowieka, podkreślając jego znaczenie w utrwalaniu tożsamości narodowej i w rozwoju narodu polskiego. W art. 5 Konstytucji czytamy: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Artykuł 6 natomiast mówi: „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”.9 Szczegółowe określenie konstytucyjnych obowiązków państwa wobec dziedzictwa kulturowego, wraz z podziałem kompetencji na poszczególne organy administracji publicznej i instytucje państwowe, następuje na poziomie ustawodawstwa zwykłego. Reguluje je ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która powiązała ochronę zabytków z ochroną szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego, umieszczając to zagadnienie w kontekście naszego uczestnictwa w kulturze i historii Europy. Pojawiające się w trakcie działania Ustawy nowe kwestie wymagające regulacji, uwzględnione zostały w późniejszych nowelizacjach, które uchwalano już kilkakrotnie na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Dwa z tych dokumentów: nowelizacja z 18 marca 2010 r.10 oraz nowelizacja z 22 czerwca 2017 r.11, mają szczególne znaczenie. W obu dokonano zmian, które przez uzupełnienie przepisów o nowe elementy lub zmianę charakteru części zapisów wzmacniają narzędzia ochronne i przystosowują istniejące prawo do codziennej praktyki konserwatorskiej, precyzują także obowiązki, kompetencje i sposób wyboru służb konserwatorskich oraz aktualizują przepisy, dostosowując je ostatecznie do standardów obowiązujących w Unii Europejskiej.
9 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej w dniu 16 lipca 1997 r.. 10 ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. nr 75, poz. 474) 11 ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 25.08.2017, poz. 1595) 6 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 8 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
III.1. MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY OKREŚLAJĄCE ZASADY I METODY OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego doczekała się licznych uregulowań w prawie międzynarodowym. Standardy i normy międzynarodowe w tej dziedzinie określone są w konwencjach, rekomendacjach lub deklaracjach. Dokumenty te stanowią zbiór wskazań, które państwa-sygnatariusze, w tym Polska, uwzględniają w ustawodawstwie swojego kraju12. Konwencja, po ratyfikowaniu, jest dokumentem o wiążącej mocy prawnej dla państwa-strony. Rekomendacje i deklaracje UNESCO określają międzynarodowe reguły badań archeologicznych, zwracają uwagę na zjawiska umyślnej destrukcji dziedzictwa, podkreślają szacunek do kulturowego zróżnicowania społeczeństw, podkreślają wagę odpowiedzialności współczesnej generacji wobec przyszłych pokoleń w aspekcie pielęgnacji dziedzictwa kulturowego.
III.2. KRAJOWE PRAWO POWIĄZANE Z OCHRONĄ ZABYTKÓW Problem ochrony zabytków w prawie polskim reguluje ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2017 poz. 2187). Ustawa określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów zajmujących się ochroną zabytków.
12 I. Akty prawne UNESCO i innych instytucji europejskich: 1) Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z późn. zm., podpisana w Hadze dnia 14 maja 1954 r. 2) Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, sporządzona w Paryżu dnia 17 listopada 1970 r. 3) Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji. 4) Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporządzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r. 5) Konwencja UNESCO sporządzona w Paryżu dnia 20 października 2005 r. w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. 6) Europejska Konwencja Kulturalna, sporządzona w Paryżu dnia 19 grudnia 1954 r. 7) Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie dnia 3 października 1985 r. 8) Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeologicznego (poprawiona), sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. 9) Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. 10) Konwencja ramowa Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, Faro 27 października 2005 r. II. Międzynarodowe dokumenty doktrynalne: Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych (Karta Wenecka), Wenecja 1964; Międzynarodowa Karta Ogrodów IFLA-ICOMOS (Karta Florencka), Florencja 1981; Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych ICOMOS, Toledo-Waszyngton 1987; Karta Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym, Lozanna 1990; Karta Ochrony i Zarządzania Podwodnym Dziedzictwem Kulturowym, Sofia 1996; Międzynarodowa Karta Turystyki Kulturowej, Mexico 1999; Zasady Ochrony Historycznych Budynków Drewnianych, Mexico 1999; Charter on the Built Vernacular Heritage, Mexico 1999; Charter on principles for the analysis, conservation and structural restoration of architectural heritage, Victoria Falls 2003; Zasady ochrony i konserwacji malowideł ściennych, Victoria Falls 2003; Principles for the recording of monuments, groups of buildings and sites, Sofia 1996; Xi'an Declaration on the Conservation of the Setting of Heritage Structures, Sites and Areas, Xi'an 2005; The Burra Charter - The Australia ICOMOS charter for the conservation of places of cultural significance, Burra 1979. 7 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 9 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Dokument definiuje pojęcie „zabytku”13, precyzuje pojęcia ochrony zabytków14, która jest domeną organów władzy publicznej i opieki nad zabytkami15, do której są zobowiązani właściciele obiektów zabytkowych. Ustawodawca określił prawne formy ochrony zabytków16. Ustawa nakłada na władze administracji publicznej, wspomniany wyżej, obowiązek prowadzenia ewidencji zabytków17 oraz sporządzania przez samorządy wszystkich szczebli programów opieki nad zabytkami18. Przyjęta 18 marca 2010 ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw19 (Dz.U. z 2010 r., nr 75, poz. 474) wprowadza istotne zmiany, częściowo determinowane wymogami umów międzynarodowych (m.in. konwencji dotyczącej środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury), częściowo − potrzebą synergii, doprecyzowania i zunifikowania przepisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego w różnych ustawach, co ma ogromne znaczenie dla codziennej praktyki służb konserwatorskich i organów samorządowych zajmujących się tą problematyką. W nowej wersji Ustawa poddaje weryfikacji kilka grup zagadnień. Wiele miejsca poświęcono problemowi wywozu obiektów zabytkowych za granicę zapisy w tej kwestii uległy gruntownej zmianie i zostały dostosowane do przepisów Unii Europejskiej. Jednak z punktu widzenia władz
13 definicje pojęć związanych z dziedzictwem kulturowym zawarto w art. 3 ust. Ustawy; wg Ustawy zabytek to: nieruchomość lub rzecz ruchoma, jej części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki lub zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową 14 Ustawa: art. 4: Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. 15 ibidem: art. 5: Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. 16 ibidem: art. 7, pkt 1−4: formy ochrony zabytków: 1)wpis do rejestru zabytków, 2)uznanie za pomnik historii, 3)utworzenie parku kulturowego, 4)ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Sytuację tę zmieniła ostatnia nowelizacja Ustawy, dodając piątą formę prawnej ochrony zabytków, którą jest wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa − patrz niżej. 17 ibidem: art. 22. 18 ibidem: art. 87 ust. 2. 19 nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadziła również zmiany w ustawie Prawo budowlane oraz ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym polegające na rozszerzeniu ochrony o obiekty historyczne ujęte w gminnej ewidencji zabytków, tym samym nakładając obowiązek uzgadniania z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków planowanych przy nich działań inwestycyjnych i remontowych 8 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 10 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
samorządowych istotniejsze są unormowania dotyczące gminnej ewidencji zabytków i programu opieki nad zabytkami oraz nowe zasady ustalania ochrony w studiach zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Przede wszystkim ustawodawca rozszerzył katalog form ochrony zabytków, określony w art. 7 ust. 4, o ustalenia ochrony w decyzji o podjęciu inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, itp.20. Ponadto, do art. 19 Ustawy dodany został ustęp wskazujący zabytki, których ochrona musi być bezwarunkowo uwzględniona w decyzjach, o których wyżej mowa. Są to zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków oraz inne zabytki nieruchome znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków21. Ustawa wzmacnia rolę i znaczenie gminnej ewidencji zabytków. Znowelizowany zapis doprowadził do zmiany jej charakteru prawnego − traktowana dotychczas wyłącznie jako materiał informacyjno- dokumentacyjny, zyskuje obecnie status instrumentu ochrony prawnej obiektów zabytkowych na danym terenie22. Kolejne nowelizacje23 Ustawy, uchwalone w latach 2015−2017 r., wprowadzają szczególny reżim ochrony prawnej najcenniejszych zabytków ruchomych. Znowelizowane przepisy Ustawy przewidują utworzenie Listy Skarbów Dziedzictwa24, jako piątej formy ochrony prawnej zabytków25, która prowadzona jest przez ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego, co stanowi novum wobec dotychczasowych form ochrony, gdzie moc decyzyjną posiadają samorządy lub państwowe służby konserwatorskie. Lista jest prowadzona w systemie teleinformatycznym udostępnionym w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego26.
20 pierwotny zapis obejmował tylko ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. 21 Ustawa: art. 19, ust. 1a 22 artykuły od 21 do 24 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami poświęcone są ewidencji zabytków. Zgodnie z art. 21. ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami. Celem ewidencji jest rozpoznanie obiektów zabytkowych w terenie i ich udokumentowanie przez zebranie o nich podstawowych informacji merytorycznych. Zbiór ten obejmuje obiekty architektoniczne, zespoły budowlane, zespoły urbanistyczne i ruralistyczne, stanowiska archeologiczne oraz zabytkowe parki i cmentarze. Rzetelnie prowadzona ewidencja, stanowi podstawowe narzędzie do planowej polityki konserwatorskiej w zakresie wpisów do rejestru zabytków, współpracy konserwatora przy opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego, prac remontowo-budowlanych, dofinansowania prac konserwatorskich, przygotowywania szczegółowej dokumentacji wybranych obiektów zabytkowych, tworzenia zbioru informacji o zabytkach na określonym terenie. Ewidencja, rozumiana jako stały monitoring zasobu zabytkowego, jest działaniem ciągłym. 23 ustawa z dnia 10 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach (Dz.U. 2015 nr 0 poz. 1330 z 25.11.2016), ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach z dnia 4 listopada 2016 r. (Dz.U. 2016 nr 0 poz. 1887 z 25.11.2016) oraz ustawa o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw z 22 czerwca 2017 (Dz.U. 2014 nr 0 poz. 1446 z 09.09.2017) 24 Ustawa: art. 7, ust. 1a 25 obecny stan prawny przewiduje pięć form prawnej ochrony obiektów zabytkowych: 1) wpis do rejestru zabytków, 1a) wpis na listę Skarbów Dziedzictwa, 2) uznanie za Pomnik Historii, 3) utworzenie parku kulturowego, 4) ustalenia wymogów ochrony w mpzp lub w decyzji lokalizacyjnej 26 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 kwietnia 2017 r. w sprawie Listy Skarbów Dziedzictwa ( Dz.U. 2017, poz. 928) § 2 9 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 11 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Na Liście Skarbów Dziedzictwa znajdą się zabytki ruchome o szczególnej wartości dla dziedzictwa kulturowego, zaliczane do jednej z kategorii określonych w art. 14a ust. 2 Ustawy. Minister dokonuje wpisu obiektu na Listę decyzją wydaną z urzędu lub na wniosek właściciela zabytku ruchomego. Wpis rodzi określone konsekwencje dla właściciela zabytku. Jest on zobowiązany m.in. do powiadomienia ministra o przypadku uszkodzenia, kradzieży, zmiany miejsca przechowywania zabytku, itp.27 Sam obiekt powinien być odpowiednio zabezpieczony przed kradzieżą, pożarem i innymi zagrożeniami. Warunki zabezpieczenia obiektu określono w art. 37i Ustawy i dotyczą one miejsca jego przechowywania i wymaganych zabezpieczeń technicznych28. Właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego na listę może otrzymać na swój wniosek dotację celową z MKiDN na wyposażenie pomieszczenia, w którym zabytek ten będzie przechowywany, nawet w wysokości 100% koniecznych nakładów29. Osoba dysponująca zabytkiem wpisanym na Listę będzie mogła ubiegać się także o przyznanie dotacji celowej na dofinansowanie prac konserwatorskich lub restauratorskich30. Uprawnienie kontrolne ministra kultury i dziedzictwa narodowego w stosunku do zabytku wpisanego na Listę Skarbów Dziedzictwa określają artykuły: 29 w ustępie 3 i 38 w ustępie 1, w punktach 1a i 1b. Minister ma uprawnienie do badania zabytku w miejscu, w którym się on znajduje. Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi kontrolę przestrzegania i stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Kontrola taka w odniesieniu do zabytku wpisanego na Listę będzie prowadzona przynajmniej raz na 2 lata, przy czym przeprowadzenie takiej kontroli minister kultury może zlecić w każdym czasie. Artykuły 51−57 Ustawy określają dokładnie warunki wywozu obiektów zabytkowych za granicę. W przypadku zabytków z Listy Skarbów Dziedzictwa przepisy te zostały znacznie zaostrzone31. Ustawa zapowiada utworzenie, postulowanego od lat przez środowisko konserwatorów i historyków sztuki, państwowego celowego funduszu przeznaczonego na ochronę zabytków32. Dysponentem Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków jest minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Zgromadzone środki mają być przeznaczone na ratowanie zniszczonych lub uszkodzonych zabytków, na wykonanie prac konserwatorskich lub restauratorskich przy zabytkach wpisanych na Listę Skarbów Dziedzictwa i przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków. Wpływy Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków zapewnią administracyjne kary
27 Ustawa: art. 43 ust. 2, 3; art. 45 ust. 2 28 ibidem: art. 50, ust. 4 pkt 1a 29 ibidem: art. 83a 30 ibidem: art. 80 31 zakłada się możliwość wywożenia takich obiektów na podstawie jednorazowego pozwolenia na wywóz, jednak nie na dłużej niż trzy lata. Kolejne pozwolenie może być wydane po konsultacji z Radą Ochrony Zabytków, ma zawierać warunki, sposób eksponowania i przechowywania obiektu oraz wykonywania kontroli jego stanu. Zabytki z Listy nie mogą być objęte wielokrotnym pozwoleniem indywidualnym na czasowy wywóz 32 ibidem: art. 83b 10 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 12 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
pieniężne nakładane w wypadkach, które dotychczas stanowiły wykroczenia, oraz nawiązki orzekane za przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia zabytku. W znowelizowanej Ustawie znalazły się przepisy zmieniające organizację organów ochrony zabytków. Celem zmian było stworzenie spójnego systemu służb konserwatorskich i zapewnienie niezależności wojewódzkim konserwatorom od nacisków wynikających z lokalnych układów. Dlatego też wzmocnione zostały kompetencje Generalnego Konserwatora Zabytków33, który zyskuje decydujący wpływ na obsadę stanowisk wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz kierowników delegatur wojewódzkich urzędów ochrony zabytków34. Zgodnie z nowymi przepisami, wojewódzcy konserwatorzy zabytków są powoływani wyłącznie na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków35, który ma również obowiązek koordynacji i kontroli ich działalności. Może ustalać ogólne kierunki ich działania, wydawać instrukcje i wytyczne określające sposoby postępowania oraz żądać od konserwatorów sprawozdań z działalności. Przywraca się więc podległość wojewódzkich konserwatorów zabytków ministrowi kultury zamiast dotychczasowego podporządkowania ich wojewodom. Kolejną zmianą w znowelizowanej ustawie jest instytucja „ochrony tymczasowej”, która zakłada objęcie zabytków ochroną od momentu wszczęcia postępowania o wpis do rejestru zabytków (art.10a) lub na Listę Skarbów Dziedzictwa (art. 14aa). Rozwiązanie to zapobiegnie m.in. wyburzaniu zabytków i celowemu ich niszczeniu np. dla pozyskania działki budowlanej pod zabudowę. Artykuły 107a−107i Ustawy stanowią katalog kar finansowych przewidzianych za przekroczenie przepisów administracyjnych dotyczących ochrony zabytków, które będą zasilały Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków36. Rozporządzenia ministerialne. Działanie znowelizowanej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami precyzują akty wykonawcze, zawarte m.in. w następujących rozporządzeniach ministerialnych: 1. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 sierpnia 2017 r. w sprawie dotacji celowej na prace konserwatorskie lub restauratorskie przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz.U. 2017, poz. 1674) 2. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 12 lipca 2017 r. w sprawie sposobu ustalania wysokości i rozliczania dotacji celowej na wyposażenie w zabezpieczenia techniczne pomieszczenia, w którym będzie przechowywany zabytek wpisany na Listę Skarbów Dziedzictwa (Dz.U. 2017, poz. 1384)
33 stanowisko podsekretarza stanu w MKiDN 34 ibidem: art. 90 35 ibidem: art. 91, ust. 1, 1a 36 Dz.U. 2017 poz. 1595, art. 2, art. 3. Znowelizowana ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadza zmiany w ustawie z dn. 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody i w ustawie o gospodarce nieruchomościami z dnia 21 sierpnia 1997 r. 11 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 13 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
3. Rozporządzenie z dnia 28 kwietnia 2017 r. w sprawie Listy Skarbów Dziedzictwa (Dz.U. 2017, poz. 928) 4. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia z 27 września 2017 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zadań z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury (Dz.U. 2017, poz. 1808).
Inne ustawy, w których porusza się kwestię ochrony dziedzictwa kulturowego. Uzupełnieniem treści Ustawy są zapisy w innych ustawach i rozporządzeniach, związane tematycznie z zagadnieniami ochrony dziedzictwa, zarówno materialnego jak i duchowego. Całość stanowi kompleksową regulację prawną tej dziedziny życia. W 2015 r. weszła w życie długo oczekiwana tzw.” ustawa krajobrazowa”37, dająca władzom samorządowym kolejne instrumenty ułatwiające działania na rzecz zachowania historycznych krajobrazów kulturowych i wnosząca istotne zmiany w zapisach kilku ustaw odnoszących się w sposób bezpośredni lub pośredni do problematyki ochrony dziedzictwa38. Dokument wprowadza konieczność przeprowadzenia na poziomie regionalnym tzw. „audytów krajobrazowych”39, których istotnym celem jest zdefiniowanie obszarów krajobrazów priorytetowych. Przez pojęcie krajobrazu priorytetowego40 należy rozumieć krajobraz szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno-widokowe i, jako taki, wymagający zachowania lub określenia zasad i warunków jego kształtowania. Sejmik województwa ma możliwość ustalania norm i wytycznych dotyczących wysokości i kształtu budynków, stosowania miejscowych materiałów budowlanych, bądź form tradycyjnej architektury dla obiektów powstających na terenach cennych pod względem kulturowym. Na poziomie lokalnym ustawa daje samorządom gminnym możliwość uchwalenia "uchwał krajobrazowych" w randze prawa miejscowego, wprowadzających lokalny „kodeks reklamowy”41, w którym określone zostaną, m.in. zasady sytuowania nośników reklam, pobierania opłat reklamowych oraz nakładania kar za niestosowanie się do przepisów miejscowych, łącznie z usunięciem reklam. Przepisy ustawy stwarzają szansę na uporządkowanie i opanowanie
37 ustawa z dn. 25 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu 38 zmiany dotyczą następujących ustaw: o postępowaniu egzekucyjnym w administracji; z dnia 17 czerwca 1966 r., Kodeks wykroczeń, z dnia 20 maja 1971 r.; o drogach publicznych, z dnia 21 marca 1985 r.; o podatkach i opłatach lokalnych, z dnia 12 stycznia 1991 r.; Prawo budowlane, z dnia 7 lipca 1994 r.; Prawo ochrony środowiska, z dnia 27 kwietnia 2001 r.; o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, z dnia 27 marca 2003 r.; o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, z dnia 23 lipca 2003 r.; o ochronie przyrody, z dnia 16 kwietnia 2004 r.; o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, z dnia 3 października 2008 r. 39 ustawa z dn. 25 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, art.6; audyt krajobrazowy identyfikuje krajobrazy występujące na całym obszarze województwa, określa ich cechy charakterystyczne oraz dokonuje oceny ich wartości 40 ibidem art. 7 pkt 1): definicje pojęć: reklama, tablica reklamowa, urządzenie reklamowe, krajobraz, krajobraz priorytetowy 41 ibidem, art. 7 pkt 5) 12 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 14 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
chaosu informacyjnego w przestrzeni publicznej, likwidację natłoku reklam oraz zachowanie walorów kulturowych i architektonicznych regionów. Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego została uwzględniona również w innych aktach prawnych, m.in.: 1. ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 290); 2. ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 20I5 r., poz. 782); 3. ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. l99 z późn. zm.); 4. ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1232 z późn. zm.); 5. ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 1651); 6. ustawa z dnia 25 października 1991 o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 406 z późn. zm.); 7. ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 239); 8. ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz.1235 z późn. zm.); 9. ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 987); 10. ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 642); 11. ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz.1446); 12. ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 446); 13. ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jedn. Dz. U . 2014 poz. 849 z późn. zm.); 14. ustawa z dnia 28 września 199l r. o lasach (Dz.U. z 2014 r., poz. 153); 15. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (Dz.U. z 2003 r. Nr 164, poz. 1587); 16. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (Dz.U. z 2004 r. Nr 118, poz. 1233); 17. rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 26 sierpnia 2003 w sprawie sposobu ustalania wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (Dz.U. z 2003 r. Nr 164, poz. 1588).
13 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 15 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Dziedzictwo niematerialne. Niematerialne dziedzictwo kulturowe to wszystkie przekazane nam przez przodków, nieuchwytne przejawy tego, co tworzy naszą grupową, narodową, etniczną bądź religijną tożsamość. Wzmacnia poczucie przynależności do społeczności lokalnej czy też narodowej. Są to więc odziedziczone po przeszłych pokoleniach praktyki, wiedza, wyobrażenia, idee i wartości, umiejętności, przekazy, ale też związane z nimi artefakty, przedmioty czy też miejsca. Wiedza na ten temat została nam przekazana przez naszych dziadków, rodziców, w szkole, w trakcie świąt i uroczystości. Ratyfikowana przez Polskę “Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego”42 nakłada na państwa−strony obowiązek inwentaryzacji przejawów tego dziedzictwa znajdujących się na ich terytoriach zgodnie z zaleceniami i standardami konwencji. Dziedzictwo niematerialne zagrożone jest bowiem przez liczne zjawiska pojawiające się we współczesnym świecie. Wśród tych zjawisk należy wymienić: globalizację, migracje ludności, postępujący proces urbanizacji i industrializacji, osłabienie więzi międzypokoleniowych, nadmierny ruch turystyczny. Kluczowym celem konwencji UNESCO z 2003 r. jest ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Dokument nakłada na państwa−strony obowiązek: identyfikacji, dokumentacji, badania, zachowania, zabezpieczenia, promowania i przekazywanie, w szczególności przez edukację, jak również rewitalizację różnych aspektów tego dziedzictwa. Niematerialne dziedzictwo kulturowe przejawia się między innymi w pięciu wyodrębnionych przez UNESCO obszernych domenach. Działający przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zespół ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego przystosował domeny do specyfiki polskiej tak, aby odzwierciedlały fenomeny istniejące na terenie naszego kraju. 1. Tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego (przysłowia, zagadki, opowieści, rymowanki, legendy, mity, poematy i pieśni epickie, zaklęcia, modlitwy, śpiewy, recytacje, wyliczanki, przedstawienia dramatyczne, bajki, oracje, opowieści wspomnieniowe i wierzeniowe, historie, przemowy, lamenty pogrzebowe oraz zawołania pasterskie i handlowe). 2. Sztuki widowiskowe i tradycje muzyczne (muzykę wokalną i instrumentalną, taniec, teatr, pantomimę, poezję śpiewaną, widowiska religijne, karnawałowe i doroczne). 3. Praktyki społeczno-kulturowe (zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne religijne i świeckie: chrzciny, wesela, pogrzeby; ceremoniały lokalne i środowiskowe; zwyczaje odpustowe i pielgrzymki; gry i zabawy; folklor dziecięcy) 4. Wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata (np.: meteorologia ludowa; wiedza i praktyki dotyczące przyrody, tradycyjne sposoby leczenia, zamawiania miłosne)
42 Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Paryż 2003 14 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 16 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
5. Wiedza i umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym (Rzemiosło i rękodzieło tradycyjne, dotyczy przede wszystkim umiejętności i wiedzy, których rzemiosło to wymaga, a nie samych wykonanych produktów). Przejawem działań ochronnych w naszym kraju jest Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego, która ma charakter informacyjny i stanowi realizację wymogu Konwencji poprzez dokumentację żywego narodowego dziedzictwa niematerialnego. Lista jest spisem przejawów, w przyszłości będzie stanowiła podstawę do formułowania wniosków o umieszczenie elementów dziedzictwa z terenu naszego kraju na międzynarodowych listach prowadzonych w ramach konwencji przez UNESCO. Zawiera opis zamieszczonych na niej zjawisk, ich rys historyczny, informacje o miejscu występowania, znaczeniu dla praktykujących je społeczności, a także materiały fotograficzne. Krajową listę prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Wszystkie środowiska związane z praktykowaniem tradycji, zwyczajów, obyczajów, wykonywaniem tradycyjnego rzemiosła i rękodzieła, kultywujące pamięć historyczną, przechowujące wiedzę tradycyjną i wierzenia, zajmujące się tradycjami muzycznymi, widowiskowymi, językowymi i wszelkimi innymi przejawami usankcjonowanej tradycją działalności człowieka mogą zgłaszać tego typu zjawiska do wpisu na Listę. Kryteria wpisu na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego: 1. Element jest zgodny z definicją niematerialnego dziedzictwa kulturowego Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (art. 2 pkt 1 i 2 Konwencji) . 2. Element jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i stale odtwarzany przez wspólnoty i grupy, które uznają go za część swojego dziedzictwa. 3. Opracowano plan ochrony służący zabezpieczeniu elementu i podtrzymaniu jego żywotności. 4. Element został zgłoszony do wpisu przy jak najszerszym możliwym udziale i zaangażowaniu zainteresowanej wspólnoty, grupy, a w niektórych przypadkach także jednostek, które tworzą, utrzymują i przekazują dany element dziedzictwa niematerialnego oraz za ich uprzednią świadomą zgodą. Polska Krajowa lista dziedzictwa niematerialnego liczy chwili obecnej 25 pozycji, wśród których brak jest niestety zjawisk charakterystycznych dla, tak bogatej w tradycje, ziemi górnośląskiej. Wśród propozycji wpisu na Listę mogłyby znaleźć się np.; tradycje związane z noszeniem munduru górniczego, zwyczaj spotkań górników w karczmach piwnych, zwyczaje związane z codziennym życiem rodzin górniczych, tak wspaniale zobrazowane w śląskiej trylogii filmowej Kazimierza Kutza, itp. Planowanie przestrzenne. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zawiera istotne uregulowania dotyczące zagospodarowania przestrzennego terenów. Dbanie o ład przestrzenny
15 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 17 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
jest zadaniem samorządów43, które wraz z przepisami ustawy, w art. 19, otrzymały wytyczne dla opracowania studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Tak więc w studiach i planach miejscowych uwzględnia się ochronę: 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; 3) parków kulturowych. Ochrona zabytków wpisanych do rejestru i ujętych w GEZ obowiązuje również przy wydawaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Służby konserwatorskie właściwe dla danej gminy, zobowiązane są do wydania wniosków konserwatorskich zarówno do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jak również miejscowych planów. Celem tych wniosków jest umożliwienie samorządom realizacji obowiązku wprowadzenia do opracowań planistycznych zasad ochrony wartości zabytkowych obiektów i obszarów znajdujących się na obszarze działania tego samorządu.
III.3. ZADANIA I KOMPETENCJE ORGANÓW POWIATU W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI Państwo realizuje swoje obowiązki względem dziedzictwa kulturowego, między innymi, za pośrednictwem organów samorządowych różnego szczebla. W tym względzie szczególna rola przypada władzom gminnym jako organowi kształtującemu politykę ochrony i sprawującemu opiekę nad dziedzictwem na swoim terenie. Gminy bowiem wyposażone zostały przez ustawodawcę w aparat administracyjny umożliwiający inicjowanie i prowadzenie wszechstronnych działań dotyczących tej sfery życia społecznego. Możliwości władz powiatowych są w tym względzie nieporównanie mniejsze. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jednolity Dz. U. z 2018 r., poz. 995) określa zakres działania i zadania powiatu. Wg art. 4 ust. 1 ustawy powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Wśród nich znalazły się, wymienione w punkcie 7, kwestie kultury i ochrony dóbr kultury. Oprócz nich, mające również związek z dziedzictwem kulturowym, zagadnienia związane z kulturą fizyczną i turystyką, ochroną środowiska i przyrody, promocją powiatu, współpracą z organizacjami pozarządowymi, które mają istotny wpływ na obraz środowiska kulturowego regionu.
43 ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. nr 91, poz. 576 z późn. zm.); ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r., poz. 995); ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 2232) 16 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 18 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami precyzuje kompetencje i zadania powiatu w kwestii ochrony dóbr kultury44. Ustawodawca dał władzom powiatowym instrumenty zapewniające wpływ na stan dziedzictwa i krajobrazu kulturowego regionu: 1. powinnością władz powiatu, nałożoną art. 87 Ustawy, jest sporządzenie programu opieki nad zabytkami, który realizuje cele strategiczne nakreślone na szczeblu centralnym45; 2. dziedzictwo kulturowe jest istotnym czynnikiem rozwoju regionalnego, tak więc problematyka dotycząca ochrony zabytków i opieki nad nimi powinna być uwzględniana w innych dokumentach strategicznych, określających długoletnie perspektywy rozwojowe powiatu; 3. ustawodawca w art. 81 daje możliwość udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący powiatu, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale46. 4. wg art. 96 ust. 2 Ustawy powiaty a także związki powiatów mogą, na podstawie stosownych porozumień, wykonywać część kompetencji władczych wojewódzkiego konserwatora zabytków; 5. na mocy art. 12 ustawy starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujący o tym, iż zabytek ten podlega ochronie;
44 Ustawa: art. 16 – 20; art. 22 ust. 4, 5;art. 87; art. 81; art. 96 ust. 2. 45 Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami przyjęty uchwałą nr 125/2014 Rady Ministrów w dniu 24 czerwca 2014 r. 46 Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane zgodnie z art. 77 może obejmować nakłady konieczne na: ▪ sporządzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; ▪ przeprowadzenie badań konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych; ▪ wykonanie dokumentacji konserwatorskiej; ▪ opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich; ▪ wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami prawa budowlanego; ▪ sporządzenie projektu odtworzenia kompozycji wnętrz; ▪ zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku; ▪ stabilizację konstrukcyjną części składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezbędnym dla zachowania tego zabytku; ▪ odnowienie lub uzupełnienie tynków i okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzględnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; ▪ odtworzenie zniszczonej przynależności zabytku, jeżeli odtworzenie to nie przekracza 50 % oryginalnej substancji tej przynależności; ▪ odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym ościeżnic i okiennic, zewnętrznych odrzwi i drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; ▪ modernizację instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadają oryginalne, wykonane z drewna części składowe i przynależności; ▪ wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; ▪ uzupełnianie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; ▪ działania zmierzające do wyeksponowania istniejących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu; ▪ zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonania prac i robót przy zabytku wpisanym do rejestru, o których mowa w pkt. 7-15; ▪ zakup i montaż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpożarowej i odgromowej.
17 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 19 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Wzór znaku umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków47 6. art.103 określa wyłączne kompetencje starosty w zakresie powoływania społecznych opiekunów zabytków. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora starosta ustanawia społecznych opiekunów zabytków lub cofa takie ustanowienie. Równocześnie starosta prowadzi listę społecznych opiekunów zabytków; 7. zgodnie z art. 50 ust. 3 ustawy w przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, polegającego na możliwości jego zniszczenia lub uszkodzenia, starosta, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może wydać decyzję o zabezpieczeniu zagrożonego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu usunięcia zagrożenia. W przypadku, gdy nie jest możliwe usunięcie zagrożenia, zabytek nieruchomy może być na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wywłaszczony przez starostę na rzecz Skarbu Państwa lub gminy właściwej ze względu na miejsce położenia tego zabytku, w trybie i na zasadach przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomościami. Jednostki samorządu terytorialnego są również właścicielem obiektów zabytkowych. Wg statystyk, ok. 20% zabytków pozostaje `w ich rękach. Ustawa nakłada więc na władze samorządowe, tak jak na innych właścicieli zabytków obowiązek utrzymywania obiektów zabytkowych we właściwym stanie, prowadzenia prac konserwatorskich i restauratorskich, inicjowania badań naukowych i dokumentacyjnych oraz popularyzowania ich roli w lokalnej społeczności. Duży nacisk ustawa o ochronie zabytków kładzie na działalność edukacyjną i popularyzatorską promującą lokalną kulturę oraz materialne i niematerialne przejawy życia poprzednich pokoleń. Edukacja powinna objąć jak najszersze kręgi społeczne i w następstwie wzmóc świadomość i tożsamość kulturową lokalnych społeczności. Ustawodawca zobowiązuje także władze samorządowe do działań zwiększających atrakcyjność obiektów zabytkowych, co sprzyja rozwojowi turystyki, która w wielu regionach ma szansę stać się alternatywą dla tradycyjnych gałęzi gospodarki. Także w tej kwestii wielka rola przypada samorządom szczebla powiatowego.
47 znak Konwencji Haskiej, zwany Błękitną Tarczą, przyjęty został na mocy dokumentu z 14 maja 1954 roku. Jego projektantem był profesor Jan Zachwatowicz. Symbol ten pierwotnie miał wskazywać zabytkowe obiekty oraz środki transportu przewożące dobra kultury, które podlegają ochronie w czasie konfliktu zbrojnego. Obecnie symbol Konwencji Haskiej, oprócz funkcji rozpoznawczej, pełni także funkcję informacyjną
18 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 20 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
Ochrona zabytków i opieka nad nimi stanowi jedno z zadań własnych samorządów. Władze samorządowe prowadzą politykę ochrony dziedzictwa kulturowego na swoim terenie w oparciu o wytyczne rządowe, zawarte w dokumentach strategicznych opracowanych na poziomie krajowym.
IV.1. POLITYKA PAŃSTWA W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI Ustawowy obowiązek cyklicznego opracowywania programów opieki nad zabytkami spoczywa na władzach samorządowych wszystkich szczebli, dotyczy on także Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który jako organ odpowiedzialny za politykę państwa w kwestii ochrony zabytków, opracował w 2014 r. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami, który obowiązywał do dnia 31 grudnia 2017 r.48 . Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014－2017. Myślą przewodnią programu było uznanie sfery dziedzictwa za podstawę rozwoju i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów, służący wzrostowi ich konkurencyjności dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Na realizację programu przeznaczono ponad 26,5 mln zł. W treści dokumentu wyeksponowano następujące zagadnienia priorytetowe: 1. podniesienie sprawności i skuteczności działań organów ochrony zabytków, w tym jakości merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja działań, itp.), 2. porządkowanie rejestru zabytków oraz stworzenie wiarygodnej metodologicznie diagnozy stanu zachowania zabytków nieruchomych, 3. zwiększenie uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowanie przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i propagowanie postaw współodpowiedzialności społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy, itp.), 4. wdrożenie procesów kształtowania postawy krajobrazowej wśród organów ochrony zabytków, 5. zwiększenie zaangażowania samorządów, ze szczególnym uwzględnieniem gmin, w ochronę i opiekę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaangażowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władczą kompetencją rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków. W ostatnim punkcie zawarta jest idea aktywizacji władz samorządowych, których zaangażowanie w ochronę lokalnego dziedzictwa kulturowego stanowi podstawę wszelkich dalszych
48 przyjęty uchwałą nr 125/2014 Rady Ministrów w dniu 24 czerwca 2014 r. 19 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 21 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
działań. Samorząd powinien odgrywać zasadniczą rolę w kwestii rozpoznania zasobu dziedzictwa i stanu jego zachowania oraz w kwestii pozyskiwania funduszy na utrzymywanie go w dobrym stanie technicznym. Działalność ta musi być oparte na ścisłej współpracy ze służbami konserwatorskimi. Im bardziej owocna to współpraca, tym skuteczniejszy jej efekt. Za równie ważne zadanie samorządu lokalnego uznano działania na polu edukacji miejscowych społeczności － eksponowanie historycznych i estetycznych wartości obiektów dziedzictwa kulturowego, ale również zwrócenie uwagi na ich potencjał ekonomiczny, który może dać wymierne korzyści materialne, przekładające się na polepszenie jakości życia mieszkańców49. Priorytety określone w Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014－2017 znajdują potwierdzenie w działaniach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które corocznie ogłasza programy ministerialne, wspierane finansowo i organizacyjnie przez państwo. W lipcu tego roku na stronach Biuletynu Informacji Publicznej Kancelarii Prezesa Rady Ministrów ukazała się informacja o podjęciu prac nad opracowaniem Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2018–2021. Przyjęcie nowego trzyletniego programu planowane jest na III kwartał bieżącego roku. Znamy tylko bardzo ogólne założenia dotyczące treści nowego programu. Głównym celem zamierzonych działań ma być wzmocnienie systemu ochrony na poziomie lokalnym oraz centralnym. Zaakcentowane będzie wsparcie przez rząd wszelkich działań w zakresie opieki nad zabytkami oraz podnoszenie bezpieczeństwa zasobu zabytkowego, a także tworzenie warunków dla sprawowania społecznej opieki nad zabytkami. Spodziewane jest również przedstawienie diagnozy stanu ochrony zabytków w kraju w trzech podstawowych płaszczyznach: organizacji i zadań organów ochrony zabytków w Polsce, ich stanu zachowania oraz współpracy w obszarze ochrony zabytków w Polsce.
49 z badań przeprowadzonych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (Społeczno-gospodarcze oddziaływanie dziedzictwa kulturowego. Raport z badań społecznych., Narodowy Instytut Dziedzictwa Warszawa 2013) wynika, że 14 proc. społeczeństwa deklaruje całkowity brak zainteresowania zabytkami. Co dziesiąty badany uważa, że zabytki w żaden sposób nie wpływają na poprawę życia lokalnych społeczności, zdaniem 7% respondentów zabytki mają negatywny wpływ na standard życia, bo wymagają ciągłych wydatków, a 4 proc. ankietowanych uważa, że zabytki ograniczają rozwój infrastruktury regionu. Aż 20 proc. uczestników badania nie znało żadnego zabytku w okolicy, gdzie mieszka. W powszechnym odczuciu bowiem, polskie dziedzictwo kulturowe kojarzone jest z wielkimi symbolami historii narodowej, takimi jak Zamek Wawelski, czy malarstwo Jana Matejki, ewentualnie z wielkimi kościołami, klasztorami i pałacami, czasami również − z grupami obiektów, jak kościoły drewniane. Społeczna świadomość, że zabytki są obecne w codziennym życiu jest niewielka. A one, wtopione w codzienne otoczenie, w dalszym ciągu pełnią funkcje użytkowe, niosąc ze sobą jednocześnie nieuświadomione często treści historyczne i estetyczne. To np., pogardzane do niedawna, kamienice czynszowe w miastach, czy charakterystyczna dla różnych regionów kraju zabudowa wiejska z układem wsi, zagród i kompozycją całego krajobrazu. Dane przytoczone w opracowaniu NID-owskim pokazują, że konieczne są działania budujące w społeczeństwie świadomość potrzeby ochrony także tych zabytków. Chodzi bowiem o ochronę i zachowanie czegoś, co potocznie nazywa się „tradycją”. Respondenci biorący udział w badaniu, obarczają odpowiedzialnością za stan zasobu dziedzictwa głównie podmioty administracji państwowej oraz samorządowej, pomijając aspekt odpowiedzialności obywatelskiej 20 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 22 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
IV.2. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z PROGRAMAMI I DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego, biorąc pod uwagę specyfikę, zasoby i stan powiatu, nawiązuje do założeń wytyczających kierunki rozwoju województwa śląskiego, zawartych w wojewódzkich programach rozwojowych. Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020+”50. Opracowanie przedstawia wizję rozwoju województwa, cele oraz sposoby ich osiągania, w kontekście występujących uwarunkowań w perspektywie 2020 r. Kwestie dziedzictwa kulturowego znalazły swoje miejsce w obszarze priorytetowym C − PRZESTRZEŃ i w obszarze priorytetowym D − RELACJE Z OTOCZENIEM. Cel strategiczny pierwszego wymienionego obszaru brzmi: „Województwo śląskie regionem atrakcyjnej i funkcjonalnej przestrzeni”. Wśród składających się na ten cel czynników wyznaczono również następujący: „Wysoki poziom ładu przestrzennego i efektywne wykorzystanie przestrzeni”. Drogą do osiągnięcia wymienionego celu jest rewitalizacja terenów i obiektów, w tym poprzemysłowych i zdegradowanych, poprawa jakości i atrakcyjności przestrzeni publicznych, szczególnie centrów miejscowości, rewitalizacja obszarów zieleni urządzonej oraz terenów rekreacyjnych, przywrócenie lub nadanie nowych funkcji obiektom zabytkowym i historycznym, rewitalizacja osiedli mieszkaniowych. Cel strategiczny drugiego obszaru wyznacza motto: „Województwo śląskie region otwarty, będący istotnym partnerem rozwoju Europy”. Jednym z celów operacyjnych w tym zakresie jest: „Atrakcyjny wizerunek województwa śląskiego”. Środkiem do osiągnięcia zadowalających efektów będzie promowanie województwa śląskiego jako miejsca atrakcyjnego dla mieszkańców, inwestorów, studentów, turystów oraz promocja miejsc i obiektów o wartości historycznej, symbolicznej, architektonicznej i przyrodniczej. Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Śląskiego51 jest dokumentem programowym określającym obszary działań, jakie organy wojewódzkie podejmują na rzecz wspierania rozwoju regionu. RPO WSL na lata 2014 2020, wśród trzynastu osi priorytetowych, na piątym miejscu wymienia: Ochronę środowiska i efektywne wykorzystanie jego zasobów, w której wytyczono Działanie 5.3: Dziedzictwo kulturowe52 z opisem działań i poddziałań, których celem ma być zwiększenie atrakcyjności obiektów kulturowych regionu. W ramach 1. typu projektu wsparcie skierowane będzie na inwestycje obejmujące prace konserwatorskie, restauratorskie, roboty budowlane dotyczące zabytków nieruchomych, wpisanych do rejestru zabytków.
50 przyjęta przez Sejmik Województwa Śląskiego Uchwałą nr IV/38/2/2013 z dnia 01.07.2013 r. 51 projekt RPO WSL 2014-2020 został przyjęty przez Zarząd Województwa Śląskiego i przekazany do Komisji Europejskiej w dniu 10 kwietnia 2014 r. Następnie zaakceptowany został przez Komisję Europejską 18 grudnia 2014 r. 28 grudnia 2016 roku Zarząd Województwa Śląskiego przyjął zaktualizowany Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych RPO WSL 2014-2020 wersja 8; zmiany wprowadzone w SZOOP wynikają z dopasowania zapisów SZOOP RPO WSL 2014-2020 do aktualnie obowiązujących wytycznych 52 ibidem, str. 133-137 21 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 23 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
W ramach 2. typu projektu dofinansowywane będą inwestycje obejmujące prace konserwatorskie, restauratorskie, roboty budowlane dotyczące obiektów przynależnych do Szlaku Zabytków Techniki. W obu typach projektu środki nie obejmują inwestycji dotyczących zabytków ruchomych i zabytków archeologicznych oraz przedsięwzięć polegających na odnowie zabytkowych cmentarzy, czy dotyczących wyłącznie zabytkowych parków i innych form zaprojektowanej zieleni. Wsparciem objęte będą obiekty przeznaczone na cele kulturalne. Maksymalna wartość pojedynczego projektu wynosi 5 mln euro kosztów całkowitych. Prace związane z dostosowaniem obiektów dziedzictwa kulturowego do potrzeb osób niepełnosprawnych, a także prace związane z zabezpieczeniem obiektów dziedzictwa kulturowego na wypadek zagrożeń (np. monitoring, instalacje alarmowe, przeciwpożarowe itp.) będą możliwe do realizacji jako elementy szerszych inwestycji polegających na przeprowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych w obiektach dziedzictwa kulturowego. W ramach działania 5.3. kwalifikowalne będą prace w otoczeniu obiektu do kwoty 200 000 zł. Nie jest możliwe dofinansowanie projektu polegającego wyłącznie na zagospodarowaniu otoczenia. Wsparcie nie będzie kierowane na budowę od podstaw nowej infrastruktury kulturalnej. Możliwe natomiast będą inwestycje infrastrukturalne mające na celu niezbędne dostosowanie istniejącego obiektu do nowych funkcji kulturalnych. Nie będą finansowane projekty dotyczące organizacji imprez o charakterze kulturalnym, takich jak wystawy, festiwale, które nie przynoszą efektów w dłuższej perspektywie czasowej. Wyklucza się wspieranie obiektów zabytkowych lub ich części przeznaczonych na cele mieszkaniowe, będących siedzibami szkół, służby zdrowia, poczty, administracji publicznej lub spełniającymi cele administracyjne. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego53. Dokument definiuje cztery główne cele polityki przestrzennej województwa, wymieniając wśród nich kwestię „przestrzeni” jako ograniczonego dobra, wymagającego zrównoważonego wykorzystywania zasobów środowiska naturalnego i kulturowego. W świetle wzrastającego zapotrzebowania na zasoby środowiska, problemem staje się równoważenie sprzecznych interesów użytkowania terenu z wymaganiami jego ochrony i zachowania równowagi ekologicznej. Współczesne podejście do problemu otaczającego nas środowiska nie ogranicza się wyłącznie do zachowania krajobrazów odziedziczonych z przeszłości i zapobiegania niepożądanym ich zmianom (ochrona bierna), ale na twórczym ich przekształcaniu (ochrona czynna), wzbogacaniu i przystosowaniu do aktualnych potrzeb mieszkańców. Jeśli chodzi o cele interesujące nas z punktu widzenia niniejszego Programu, przyjęto katalogi działań. Wśród nich, m.in.:
53 Sejmik Województwa Śląskiego przyjął Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego 2020+ uchwałą Nr V/26/2/2016 z dnia 29 sierpnia 2016 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. z dnia 13.09.2016r., poz.4619). 22 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 24 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
● kreowanie przestrzeni publicznych umożliwiających wspólne spędzanie czasu i integrację społeczności lokalnych; ● zachowanie tożsamości kulturowo-krajobrazowej, w tym zachowanie identyfikatorów krajobrazu, charakterystycznych dla danego obszaru wraz z ich adaptacją do nowych funkcji; kształtowanie terenów zieleni miejskiej pełniących funkcje rekreacyjne, zdrowotne, estetyczne przyrodnicze; ● kształtowanie systemu zielonych pierścieni wokół miast w oparciu o lasy, parki regionalne i tereny otwarte; ● rewitalizacja zdegradowanej tkanki miejskiej; ● rekultywacja, rewitalizacja i kształtowanie terenów zdegradowanych (w tym poprzemysłowych, powojskowych, pokolejowych) z wykorzystaniem ich na tereny o funkcjach komercyjnych i publicznych (ekologicznych, turystycznych, kulturowych, usługowych i społeczno- gospodarczych); ● wielofunkcyjny rozwój na obszarach wiejskich o niskim potencjale glebowym przy zachowaniu walorów przyrodniczych i tradycyjnego krajobrazu rolniczego; ● rozwój rolnictwa ekologicznego, agroturystyki oraz przetwórstwa produktów lokalnych i tradycyjnych na obszarach o wysokim potencjale przyrodniczym; Program Opieki nad Zabytkami Województwa Śląskiego na lata 2018͢͢͢͢͢ㄧ 2017.54 Program formułuje ideę przewodnią działań na rzecz ochrony środowiska kulturowego województwa śląskiego: “Harmonijny krajobraz kulturowy oraz autentyzm materialnego i niematerialnego dziedzictwa jest czynnikiem budowy kapitału społecznego i rozwoju gospodarczego województwa oraz promocji regionu w kraju i na świecie”. W celu jej urzeczywistnienia sformułowano cele strategiczne i cele operacyjne oraz katalog działań prowadzących do ich realizacji: Cel Strategiczny I. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i włączenie go w procesy gospodarcze. Cel operacyjny 1. Ustalenie potencjału zasobów zabytkowych województwa (działania: weryfikacja zabytków województwa, rozwój badań i studiów nad zabytkami województwa). Cel operacyjny 2. Budowa systemu zarządzania zabytkami województwa (działania: tworzenie w JST struktur odpowiedzialnych za sprawy dziedzictwa kulturowego ㄧ stanowiska miejskich i powiatowych konserwatorów zabytków; zarządzanie zabytkami, m.in.: tworzenie elektronicznej bazy danych na temat zabytków, opracowanie programów opieki nad zabytkami, opracowywanie planów zagospodarowania przestrzennego, wykorzystanie ustaleń planów do
54 uchwała nr V/50/14/2018 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 19 marca 2018 r. w sprawie przyjęcia Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w województwie śląskim na lata 2018-2021, opublikowana w Dzienniku Urzędowym Województwa Śląskiego z 26.03.2018, poz. 1854
23 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 25 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
wprowadzenia zasad ochrony zabytków, powoływanie form ochrony zabytków, realizacja infrastruktury systemu informacji kulturowej i turystycznej, np. organizacja oznakowania drogowego do zabytków, GPS, wydawnictwa informacyjne, strony internetowe, rekomendacja obiektów o wysokich walorach zabytkowych do objęcia ochroną) . Cel operacyjny 3. Włączenie zabytków w procesy gospodarcze (działania: konserwacja i adaptacja zabytków, kreacja markowych produktów turystycznych w oparciu o obiekty zabytkowe) Cel Strategiczny II. Kształtowanie pozytywnych postaw społeczeństwa wobec dziedzictwa kulturowego regionu. Cel operacyjny 1. Upowszechnianie wiedzy o zabytkach oraz sposobach opieki nad zabytkami (działania: wzmocnienie edukacji o dziedzictwie kulturowym, promocja i popularyzacja zabytków i wiedzy o zabytkach) Cel operacyjny 2. Aktywizacja społeczności lokalnych na rzecz opieki nad zabytkami (działania: promowanie przykładów dobrych praktyk w sferze ochrony zabytków i opieki nad zabytkami).
IV.3. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z PROGRAMAMI I DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMIN WCHODZĄCYCH W SKŁAD POWIATU Gminne Programy Opieki nad Zabytkami i Gminne Ewidencje Zabytków. Gminy, podobnie jak pozostałe jednostki samorządu terytorialnego, podlegają ustawowemu obowiązkowi sporządzenia raz na cztery lata aktualnego programu opieki nad zabytkami55. Opracowanie pierwszego programu winno być poprzedzone utworzeniem gminnej ewidencji zabytków, regularnie aktualizowanej w kolejnych latach i dokumentującej zasób zabytkowy na terenie gminy i jego rzeczywisty stan i potencjał. Wg informacji uzyskanych we właściwych urzędach, wśród ośmiu gmin powiatu gliwickiego wszystkie posiadają gminne ewidencje zabytków. W pięciu gminach: Knurów, Pilchowice, Rudziniec, Toszek, Wielowieś polityka ochrony dziedzictwa kulturowego oparta jest na wytycznych zawartych w gminnych programach opieki nad zabytkami. Pozostałe trzy gminy: Gierałtowice, Pyskowice i Sośnicowice planują opracowanie programów w nieokreślonej przyszłości. Przy opracowaniu niniejszego dokumentu korzystano z udostępnionych przez gminy materiałów, starając się osiągnąć zgodność i wspólnotę celów programów gminnych z powstającym programem powiatowym, co z kolei powinno zaowocować zintegrowaniem, korelacją i poprawieniem jakości działań, mających na celu poprawę stanu dziedzictwa kulturowego regionu.
55 ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: art. 22 pkt 4 i art. 87 24 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 26 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Zagospodarowanie przestrzenne. Wśród dokumentów poruszających kwestię ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ważną rolę pełnią studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Studium stanowi dokument strategiczny, wytyczający kierunki kształtowania i realizacji polityki przestrzennej gminy. Tworzy też bazę informacyjną o przestrzeni, umożliwiając koordynację planowania strategii rozwoju społecznego i gospodarczego w zgodności z uwarunkowaniami środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz zasadami kształtowania ładu przestrzennego. Studia są podstawą do opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które po uchwaleniu przez radę gminy mają status aktów prawa lokalnego. Umieszczenie w mpzp obiektu architektury i budownictwa, zespołu architektonicznego, czy obszaru krajobrazu kulturowego jest formą ochrony prawnej56. Obiekt taki podlega ochronie i rygorom postępowania właściwym dla obiektu wpisanego do rejestru zabytków. Gminy powiatu gliwickiego dysponują studiami uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W dużym stopniu ich obszary pokryte są również miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. Inne programy i dokumenty strategiczne. Władze gmin dysponują różnymi opracowaniami i dokumentami, których treść, w zróżnicowanym stopniu porusza kwestię dziedzictwa kulturowego i jego ochrony. W marginalnym stopniu zajmują się tą problematyką programy ochrony środowiska, ograniczające się do środowiska przyrodniczego, w niewielkim stopniu uwzględniając tylko obszary zabytkowej zieleni kształtowanej. W przyszłości, przy okazji aktualizacji tych programów, należałoby w większym stopniu zwrócić uwagę na powiązania między środowiskiem przyrodniczym i krajobrazem kulturowym gminy, co umożliwi władzom samorządowym prowadzenie spójnej i zrównoważonej polityki w obu tych dziedzinach. Tematyka dziedzictwa kulturowego, ochrony zabytków i opieki nad nimi, w znacznie większym stopniu uwzględniana jest w strategiach rozwojowych gmin, programach rozwoju lokalnego, lokalnych planach rewitalizacji. Wszystkie gminy dysponują takimi opracowaniami i korzystając z zawartych w nich założeń, kształtują lokalną politykę związaną z dziedzictwem kulturowym.
56 Ustawa: art. 7 pkt 4 25 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 27 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
V.1. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z INNYMI PROGRAMAMI I DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI POWIATU Treść Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2018−2021 skorelowana została z innymi dokumentami opracowanymi na szczeblu powiatowym, w celu stworzenia podstaw dla jednolitej i zrównoważonej polityki rozwoju regionu. Strategia Rozwoju Powiatu Gliwickiego na lata 2005-202057. Dokument jest głównym opracowaniem obejmującym wszystkie przejawy życia społeczno-gospodarczego powiatu gliwickiego. Określa cele i kierunki rozwoju regionu w oparciu o analizę wszystkich czynników rozwojowych, zarówno pozytywnych, jak i oddziałujących negatywnie. Ideą przewodnią aktualnej Strategii rozwojowej powiatu gliwickiego jest stymulowanie zrównoważonego rozwoju powiatu, z położeniem nacisku na tworzenie szans dla rozwoju społeczności lokalnych, wzmacnianie atrakcyjności regionu oraz poprawę jego pozycji w otoczeniu regionalnym i ponadregionalnym. W Strategii wymieniono walory regionu, które stanowią o jego atrakcyjności i potencjale, w tym jakość środowiska przyrodniczego i kulturowego, jako jednych z głównych czynników rozwojowych. Wyznaczono także priorytety rozwojowe i cele strategiczne służące ich realizacji. Priorytet 1. Wzmacnianie kapitału ludzkiego powiatu gliwickiego. Cele strategiczne: rozwój zróżnicowanej oferty kulturalnej i wyzwalanie społecznej aktywności mieszkańców. Priorytet 2. Poprawa warunków zamieszkiwania na terenie powiatu. Cele strategiczne to, m.in.: poprawa dostępności infrastruktury sportowo-rekreacyjnej i podwyższanie estetyki miejscowości. Priorytet 3. Zrównoważony rozwój gospodarczy i turystyczny z bogatą ofertę produktów i usług. Cele strategiczne: bogata oferta turystyczna uwzględniająca potencjał kulturowo-historyczny i przyrodniczy powiatu oraz rewitalizacja miast i odnowa wsi. Priorytet 4. Spójność powiatu i powiązania kooperacyjne pomiędzy podmiotami decydującymi o rozwoju powiatu. Cele strategiczne: współpraca samorządów lokalnych powiatu w planowaniu rozwoju, przygotowywaniu projektów i realizowaniu działań o znaczeniu strategicznym dla rozwoju powiatu i jego gmin. W uzupełnieniu Priorytetu 3 należy zaakcentować rosnące znaczenie turystyki i rekreacji w życiu współczesnego człowieka, nie do przecenienia w przypadku terenów mocno
57 zaktualizowana strategia przyjęta uchwałą Rady Powiatu Gliwickiego nr XXIX/201/2008 z dnia 27 listopada 2008 r. 26 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 28 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Szczególnej wagi nabiera punkt podkreślający znaczenie turystyki kulturowej, jednego z najbardziej dynamicznie rozwijających się kierunków turystyki kwalifikowanej. Potencjał powiatu w tej kwestii jest bardzo duży, na co zwracano uwagę już w poprzednim programie opieki nad zabytkami powiatu gliwickiego na lata 2014 201758. Położenie powiatu na zapleczu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, atrakcyjne środowisko przyrodnicze, z obszarami chronionego krajobrazu i zagospodarowanymi pod względem rekreacyjnym zbiornikami wodnymi, zasobne w wartościowe, zróżnicowane pod względem formy, ciekawe z punktu widzenia historycznego, zabytkowe zespoły i obiekty architektoniczne, stwarza doskonałe warunki do wykreowania nowoczesnych „produktów turystycznych”, oferujących zróżnicowane, atrakcyjne formy wypoczynku weekendowego. W założeniu Strategii powiat gliwicki ma pełnić rolę depozytariusza kultury i tradycji śląskiej, propagując je wśród mieszkańców innych obszarów poprzez rozwój produktów lokalnych, organizowanie imprez i propozycje edukacyjne. Strategia przypisuje również powiatowi rolę inicjatora i koordynatora wspólnych inicjatyw gmin powiatu, także w kwestii stworzenia kompleksowej, atrakcyjnej i różnorodnej oferty turystycznej. Aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Gliwickiego na lata 2014-2017 z Perspektywą do roku 202159. Opracowanie poświęcone środowisku przyrodniczemu i jego zagrożeniom licznie występującym na terenach poprzemysłowych powiatu gliwickiego, w kilku miejscach łączy ochronę środowiska przyrodniczego z ochroną walorów historyczno-kulturowych regionu. Program przedstawia zasoby przyrodnicze powiatu, wymieniając obszary szczególnie cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym. Wymienia formy ochrony przyrody, wśród których poczesne miejsce zajmują: parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, w wielu wypadkach łączące cechy naturalnej przyrody z elementami kształtowanymi świadomą działalnością człowieka, a więc tworzącymi jego środowisko kulturowe. Na terenie powiatu ustanowiono 61 pomników przyrody w postaci pojedynczych okazów lub grup drzew. Ponad 9000 ha jego powierzchni zajmuje Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, którego obszar rozciąga się na terenach gmin Knurów, Pilchowice i Sośnicowice. Ważny element przyrodniczy powiatu stanowią kompleksy zieleni urządzonej, a więc: zieleńce, parki, zadrzewienia o charakterze rekreacyjnym, kompozycje roślinności cmentarnej i rezydencjonalnej oraz zieleń towarzysząca zabudowaniom i szlakom komunikacyjnym. Autorzy programu, podkreślając ograniczone możliwości władz powiatowych w kreowaniu systemu zieleni
58 Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2014-2017, Gliwice 2013, str. 21 59 dokument opracowany przez IGO Sp. z o.o. z Katowic we wrześniu 2014 r.; obecnie finalizują się prace nad opracowaniem nowego powiatowego Programu Ochrony Środowiska na lata 2018-2021 z perspektywą do roku 2021, powstał projekt programu, który został opracowany przez EKO – TEAM KONSULTING z Bielska-Białej, 28 sierpnia br odbyła się w Starostwie Powiatowym prezentacja projektu 27 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 29 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
urządzonej na terenie całego powiatu, wymieniają najważniejsze jej elementy i sygnalizują potrzebę podjęcia działań rewaloryzatorskich dla zespołów zieleni historycznej, jako realizatorów wskazując samorządy gmin. Gminy, na których terenie znajdują się takie obiekty, dysponują kompetencjami i instrumentami finansowymi do podjęcia tego typu zadań. Rolą powiatu byłaby natomiast organizacja współpracy międzygminnej. W programie wytypowano do w/w działań następujące elementy historycznej zieleni urządzonej: ● Ochrona (rewaloryzacja) zabytkowych założeń zieleni parków podworskich, przypałacowych, folwarcznych wraz z często towarzyszącymi im pozostałościami starodrzewia, historycznych nasadzeń alejowych oraz ekspozycjami i panoramami widokowymi w krajobrazie naturalnym: Gierałtowice − ruiny zamku w Chudowie, zespół pałacowo-parkowy w Przyszowicach; Pilchowice – zespoły dworsko-parkowe w Pilchowicach, Kuźni Nieborowskiej, park przypałacowy w Wilczy; Rudziniec – parki przypałacowe w Pławniowicach i Rudzińcu, Bycinie, park dworski w Chechle; Sośnicowice – park przypałacowy w Sośnicowicach; Toszek – park dworski w Paczynie, zamek w Toszku; Wielowieś – park dworski w Wielowsi. ● Ochrona starodrzewia zieleni przykościelnej (wokół obiektów historycznej zabudowy sakralnej: kościołów, kaplic, w tym drewnianych o randze ponadlokalnej) i cmentarnej; ● Realizacja nowej zieleni urządzonej wokół pozostałości historycznej zabudowy poprzemysłowej (młyny, odlewnie, kolej wąskotorowa, hałdy poeksploatacyjne, kuźnie, itp.) Zadania własne powiatu w kwestii ochrony krajobrazu kulturowego i środowiska przyrodniczego ograniczają się głównie do funkcji edukacyjnych i promocyjnych. Promocja działań proekologicznych i propagowanie wartości przyrodniczo-kulturowych regionu za pomocą wydawnictw, folderów, szkoleń, konkursów, edukacji dzieci i młodzieży, ma w efekcie przynieść wzrost świadomości społecznej. Aktualizacja Programu Ochrony Środowiska proponuje władzom powiatu podjęcie funkcji inspirującej, organizacyjnej i koordynującej wspólne działania proekologiczne i rewaloryzacyjne podejmowane w gminach. W podrozdziale dotyczącym ochrony dziedzictwa przyrodniczego znalazło się wskazanie objęcia ochroną prawną obszarów o wysokich walorach estetycznych krajobrazu, w tym obszarów o cechach wyróżniających lokalne krajobrazy oraz szczególnie szybko zanikających.
28 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 30 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
VI. CHARAKTERYSTYKA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU GLIWICKIEGO
VI.1. CHARAKTERYSTYKA POWIATU GLIWICKIEGO Położenie, obszar i podział administracyjny. Powiat gliwicki położony jest w zachodniej części województwa śląskiego. Od wsch. sąsiaduje z powiatem tarnogórskim i z miastami konurbacji górnośląskiej Gliwicami i Zabrzem, od pd. i pd.–zach. z powiatami: mikołowskim, rybnickim i raciborskim , od zach. i pn. graniczy z Opolszczyzną powiaty: strzelecki i kędzierzyńsko– kozielski. Powiat gliwicki zajmuje powierzchnię 664,37 km2 i liczy wg danych z 2016 r. 115 261 mieszkańców. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na osiem jednostek: 1. gmina miejska: Knurów – pow. 33,95 km², liczba mieszkańców – 3932060 2. gmina miejska Pyskowice – pow. 30,89 km², liczba mieszkańców – 18704 3. gmina miejsko–wiejska Sośnicowice – pow. 116,50 km², liczba mieszkańców – 8659 4. gmina miejsko–wiejska Toszek – pow. 99,82 km², liczba mieszkańców – 9526 5. gmina wiejska: Rudziniec – pow. 159,14 km², liczba mieszkańców – 10590 6. gmina wiejska Wielowieś – pow. 116,18 km², liczba mieszkańców – 5922 7. gmina wiejska Gierałtowice – pow. 38,06 km², liczba mieszkańców – 11328 8. gmina wiejska Pilchowice – pow. 69,83 km², liczba mieszkańców – 11250
Powiat gliwicki na mapie województwa śląskiego.61 Podział administracyjny powiatu gliwickiego.
60 liczba ludności w gminach powiatu wg danych GUS z 1.01.2013 r. 61 źródło obu grafik: ww.pl.wikipedia.org 29 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 31 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Warunki naturalne i przyrodnicze. Urozmaicone ukształtowanie terenu powiat zawdzięcza pagórkowatym obszarom gmin: Toszek, Wielowieś, Rudziniec, Pilchowice i Sośnicowice oraz dolin licznych cieków wodnych. Klimat regionu, łagodny dzięki stosunkowo wysokiej rocznej średniej temperaturze, krótkiej zimie, wczesnej wiośnie i ciepłemu latu, sprzyja rolnictwu i stwarza korzystne warunki dla rozwoju turystyki. Powiat gliwicki leży w dorzeczu Odry, w obrębie zlewni Małej Panwi, Kłodnicy, Bierawki i Rudy. Jego teren przecina w poprzek Kanał Gliwicki. Na obszarze powiatu występują zbiorniki wodne, które powstały w wyniku działalności człowieka (Dzierżono Duże i Małe, Jez. Pławniowickie, zbiornik Słupsko, staw Hubertus). Część z tych zbiorników jest zagospodarowana na cele rekreacyjne i retencyjne. Warunki glebowe, przestrzenne i infrastrukturalne sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Prawie 46 % ogólnej powierzchni powiatu gliwickiego zajmują tereny typowo rolnicze. Dobry stan środowiska naturalnego – nieskażone gleby o zróżnicowanej strukturze i żyzności i czyste powietrze stwarzają możliwość rozwoju gospodarstw ekologicznych, a walory krajobrazowe i kulturowe sprzyjają rozwojowi turystyki i rekreacji. Pod względem przyrodniczym powiat cechuje przeciętna lesistość, nieznacznie przekraczająca średnią wojewódzką (32,5%). Duże kompleksy leśne zlokalizowane są przede wszystkim w pn. i zach. części powiatu (najbardziej zalesiona gmina Sośnicowice, najmniej − Pyskowice) . Region pochwalić się może ciekawymi pod względem przyrodniczym miejscami: 1. Rezerwat przyrody — Hubert położony na terenie gminy Wielowieś, w miejscowości Dąbrówka (pow. 14,43 ha); 2. Park Krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” (powierzchnia w granicach powiatu gliwickiego około 9080 ha; założony w 1993 r.) Teren parku posiada interesującą rzeźbę, a unikatowym zjawiskiem jest kilkanaście typów wydm. W południowej części występują wody mineralne − solanki i wody siarczanowe. Rzeka Ruda, stanowiąca oś hydrograficzną parku, zaliczana jest do ciekawszych rzek meandrujących. Park obejmuje kompleks Lasów Rudzkich, będących pozostałością dawnej Puszczy Śląskiej. Dominującym typem lasu są bory a w dolinach rzek i podmokłych obniżeniach występują łęgi oraz olsy. 3. Rezerwat przyrody „Las Dąbrowa” — położony na terenach Gliwic i Sośnicowic obszar lasu o powierzchni ponad 76 hektarów, celem jego powołania jest zachowanie różnogatunkowych drzewostanów grądowo–łęgowych, 4. Las „Fazaniec” − obszar chronionego krajobrazu na terenie gminy Toszek. Warunki demograficzne62. Obszar powiatu zamieszkuje 115 647 osób z czego 51,6% stanowią kobiety. Średnia gęstość zaludnienia wynosi około 171 mieszkańców na kilometr kwadratowy. Najwyższa koncentracja ludności występuje w Pyskowicach (581 os/km²), Knurowie
62 dane na podstawie: http://www.polskawliczbach.pl/powiat_gliwicki#ixzz5Pehjhy 30 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 32 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
(1143 os/km²) i Gierałtowicach (274 os/km²), najsłabiej zaludnione są gminy Wielowieś (50 os/km²) i Rudziniec (64 os/km²). Ludność w wieku produkcyjnym stanowi około 62,3% ogółu mieszkańców. W 2050 r. prognozowana liczba mieszkańców powiatu gliwickiego ma wynieść 103 239 osób. Struktura zatrudnienia mieszkańców powiatu wygląda następująco: 18,7% aktywnych zawodowo mieszkańców powiatu gliwickiego pracuje w sektorze rolniczym (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo), 39,8% w przemyśle i budownictwie, 16,9% w sektorze usługowym (handel, naprawa pojazdów, transport, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja) a 1,9% pracuje w sektorze finansowym (działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości). Komunikacja. Powiat gliwicki zlokalizowany jest na przecięciu ważnych szlaków komunikacyjnych o znaczeniu europejskim, autostrad − A1 i A4. Posiada dobrze rozwiniętą sieć dróg, liczącą około 923 km dróg: krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Dodatkowym atutem jest bezpośrednia bliskość największej w Polsce aglomeracji miejsko–przemysłowej. Powiat przecięty jest w poprzek jedną z głównych polskich magistrali kolejowych, która łączy Śląsk z wybrzeżem Bałtyku oraz Kanałem Gliwickim − niegdyś główną drogą transportową, łączącą przemysłowe tereny dawnego państwa pruskiego z resztą kraju. W odległości ok. 40 km od granic powiatu gliwickiego znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy w Pyrzowicach. Gospodarka. Atutem powiatu gliwickiego jest bliskość Gliwic i podstrefy Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej oraz duże zróżnicowanie potencjału gospodarczego regionu. Dominującą rolę w powiecie odgrywają duże zakłady przemysłowe oraz kopalnie. Dobrze rozwija się drobna wytwórczość, usługi, handel, budownictwo. Zaplecze naukowe stanowi jedna z najlepszych technicznych wyższych uczelni w Polsce − Politechnika Śląska w Gliwicach. Południową i pd.–wsch. część powiatu stanowi strefa uprzemysłowiona i zurbanizowana, zdominowana przez zakłady przemysłu ciężkiego i górnictwo. Północna i pn.–zach. część powiatu ma charakter typowo rolniczy. W części środkowej natomiast, z racji dogodnych warunków naturalnych − strefa akwenów (Jeziora Dzierżno Duże i Dzierżno Małe, Jezioro Pławniowickie) oraz duży kompleks leśny − rozwinęły się funkcje rekreacyjne i turystyczne. Strefa ta ciągnie się aż do południowych granic powiatu, gdzie znajduje się jeden z największych polskich parków krajobrazowych „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, obejmujący swoim obszarem także sąsiednie powiaty. Kultura63. Domy i ośrodki kultury. W 2017 r. w powiecie gliwickim działało 10 publicznych ośrodków kultury, klubów i świetlic, w których, w latach 2011–2017 odbywało się ok. 400 imprez rocznie. Znaczny wzrost nastąpił w 2017 r., kiedy to odnotowano ponad 600 wydarzeń. Wzrost liczby imprez nie jest jednak jednoznaczny z wzrostem liczby ich uczestników. W tym wypadku szczyt odnotowano w 2015 r., kiedy to w imprezach kulturalnych na terenie powiatu wzięło udział ponad 125 500 uczestników. Natomiast w obfitującym w imprezy roku 2017 ich uczestnikami było zaledwie
63 źródło danych: http://www.polskawliczbach.pl/powiat_gliwicki 31 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 33 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
nieco ponad 86 tys. ludzi. Najgorszy pod tym względem był jednak rok 2016 – 56 tys. uczestników. Najwięcej było imprez turystycznych i sportowo–rekreacyjnych: 160, z 16 220 uczestników. Placówki kulturalne prowadzą również koła i grupy artystyczne, w których aktywni mieszkańcy mogą pielęgnować swoje pasje. I tak, w 2017 r. istniało 90 takich zrzeszeń, w których udzielało się ok. 1500 członków. Najliczniej reprezentowane były koła gospodyń wiejskich − 12 z 370 członkiniami. Wśród grup artystycznych znalazły się również te o tematyce folklorystycznej, kultywujące przede wszystkiem tradycje śpiewacze i taneczne. Biblioteki. Według danych z 2016 w powiecie gliwickim działały 22 biblioteki i filie publiczne posiadające księgozbiór liczący 329 850 wolumenów oraz 15 materiałów elektroniczne zinwentaryzowanych. Większość placówek została skomputeryzowana i umożliwia czytelnikom dostęp do internetu. Muzea. W 2017 r. w powiecie gliwickim działało 1 muzeum. Oprócz oficjalnej placówki muzealnej (Muzeum Miejskie w Pyskowicach) istnieją tu również i aktywnie działają prywatne i publiczne izby regionalne, pamięci i folklorystyczne. Według danych z 2017 odnotowano 9 200 zwiedzających, co daje 797 osób zwiedzających muzea i oddziały na 10 tys. mieszkańców. Rekreacja i turystyka64. Turystyczną bazę noclegową na terenie powiatu gliwickiego tworzy 18 obiektów hotelowych i 9 gospodarstw agroturystycznych, z których jedno,„Rancho Romeo", zostało wyróżnione w 2011 r. zajęciem III miejsca w konkursie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego na najlepsze gospodarstwo agroturystyczne w 2011 r. Finanse powiatu gliwickiego. Suma dochodów do budżetu powiatu gliwickiego wyniosła w 2016 r. 78,9 mln zł, co daje 685 zł w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Suma wydatków w tym samym roku była nieco mniejsza i wyniosła w 2016 r. 74,3 mln zł. Daje to kwotę 645 zł na jednego mieszkańca. Największa część budżetu − 28% − została przeznaczona na pomoc społeczną. Dużą część wydatków pochłonęły oświata i wychowanie (23.2%) oraz administracja publiczna (17.9%). Nakłady na inwestycje wyniosły 14,0%. Kultura i dziedzictwo kulturowe miały natomiast niewielki udział w obciążeniu budżetu. Kwota niespełna 365 tys. zł. stanowiła 0,5% wydatków. Wobec roku 2009 był to wzrost o 0,2%, tzn. o ponad 188 tys. Jeszcze mniejszą kwotą zadowolić się musiał dział Turystyka, gdzie wydatki kształtowały się na poziomie niecałych 225 tys. zł, co stanowiło 0,3% budżetu. Turystyka także zanotowała wzrost w porównaniu do roku 2009, kiedy to jej udział w wydatkach budżetowych wyniósł 0,1%. Najlepszym pod względem finansowym dla obu działów był rok 2012, kiedy to na cele kulturalne i działania w sferze ochrony dziedzictwa przeznaczono kwotę 413 tys. zł, czyli 0.6%. Wzrost wydatków na cele turystyczne był wielokrotnie większy. Ukształtowały się one na poziomie 2,9 mln zł i miały ponad 4–procentowy udział w budżecie.
64 jw. 32 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 34 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
VI.2. KRAJOBRAZ KULTUROWY POWIATU GLIWICKIEGO Czynniki historyczne istotne dla rozwoju krajobrazu kulturowego. Charakter krajobrazu kulturowego powiatu gliwickiego determinuje położenie na obszarze Śląska − krainy historycznej rozciągającej się na terenie Polski, Czech i Niemiec i w przeszłości wchodzącej w skład wszystkich tych państw. Późniejsze podziały rozległej krainy sprawiły, że współczesny powiat gliwicki leży na granicy Górnego Śląska i Śląska Opolskiego. Krajobraz regionu położonego w dorzeczu Odry, na dobrych glebach i w łagodnym klimacie ukształtowało pierwotnie rolnictwo, skutkujące rozwojem osadnictwa wiejskiego oraz powstaniem wielkiej własności ziemskiej (obiekty o charakterze dworskim i rezydencjonalnym, założenia ruralistyczne). Jednocześnie bliskość ważnych europejskich traktów komunikacyjnych (Via Regia, pielgrzymkowy szlak św. Jakuba) sprzyjała rozwojowi handlu i powstaniu miast (średniowieczne miejskie układy urbanistyczne). Odkrycie w XVIII w. ukrytych pod powierzchnią ziemi bogactw naturalnych otworzyło nowy rozdział w historii regionu i odcisnęło silne piętno na krajobrazie regionu (obfitość obiektów przemysłowych i okołoprzemysłowych). Do dziś, w świadomości przeciętnego mieszkańca Polski, region gliwicki kojarzy się z silnym uprzemysłowieniem, wielkimi zakładami przemysłu ciężkiego i wydobywczego, zanieczyszczeniem powietrza ale także z ciężką pracą i etosem górniczym. Silnym czynnikiem kulturotwórczym była burzliwa historia Śląska. Wraz z wojnami i kolejnymi zmianami państwowości następowały migracje ludności i przenikanie się różnych kultur. Śląsk, znajdujący się zawsze na obrzeżach centrum, jako region graniczny był tyglem, w którym następował proces ciągłego mieszania wpływów.
VI.2.1. Zabytki nieruchome powiatu gliwickiego. Ochroną prawną na mocy wpisu do rejestru zabytków objętych jest 147 obiektów z terenu powiatu gliwickiego65. Wśród obiektów zabytkowych najliczniej reprezentowane są domy mieszkalne a znaczna ich większość znajduje się w granicach Pyskowic i Toszka. Drugą pod względem liczebności grupę stanowią budynki sakralne (kościoły i kaplice), kolejną − obiekty związane z transportem kolejowym normalno– i wąskotorowym (dworce kolejowe, magazyny, układy torowe i budowle inżynierskie), wreszcie zespoły pałacowe i dworskie, budynki użyteczności publicznej (ratusze, szkoły, szpitale) oraz dwa zamki. Do rejestru zabytków wpisano również 15 stanowisk archeologicznych i trzy założenia urbanistyczne66. Układy urbanistyczne67. Do rejestru zabytków zostały wpisane trzy historyczne układy przestrzenne miast w powiecie gliwickim. Są to historyczne centra Toszka (1.), Pyskowic (2.)68 i Sośnicowic (3.).
65 dane WUOZ Katowice, stan na sierpień 2018 66 pełna lista obiektów zabytkowych z terenu powiatu wraz z uwidocznionymi zmianami, jakie zaszły w ciągu ostatnich czterech lat, zamieszczona została w aneksie do niniejszego programu 67 plany Toszka i Pyskowic autorstwa A. Przybyloka, pochodzą z pracy doktorskiej “Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu., źródło: http://www.skladnica–gornoslaska.pl/index.php?go=ToszekM 68 źródło ilustracji 1,2: Katalog zabytków sztuki w Polsce, op. cit. 33 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 35 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
1. 2.
3.
Sośnice. Układ miejscowości. (źr.: www.geoportal.pl) Toszek powstał jako osada grodowa w XII w. Prawa miejskie otrzymał przed 1321 r. Centrum miasta zachowało czytelny pierwotny zarys owalu wydłużonego w osi wschód zachód. Z narożników centralnego prostokątnego rynku i pośrodku krótszych pierzei wybiegają ulice, tworzące układ szachownicowy. Pierzeje zabudowano budynkami dwukondygnacyjnymi w układzie kalenicowym. Ratusz usytuowany jest w pd.–wsch. narożniku placu rynkowego. Zachował się układ parcel z budynkami frontowymi od rynku i oficynami przy ulicach równoległych. Na zach. od rynku znalazł się kościół parafialny oraz zamek, na wzgórzu oddzielonym fosą. Na pd. od miasta ulokowano kościół cmentarny. Pyskowice założone zostały ok. 1250. Lokacja miasta nastąpiła przed 1300 r., jednak pierwsza wzmianka o Pyskowicach pochodzi z 1327 r. Miasto wchodziło w skład księstwa kozielsko–
34 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 36 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
bytomskiego, potem: cieszyńskiego, oświęcimskiego i opolskiego a od poł. XVI w. było własnością prywatnych. Zachowany średniowieczny układ o owalnym zarysie, z szachownicowym układem ulic i prostokątnym centralnym rynkiem, z którego narożników wyprowadzone pod kątem prostym po dwie ulice. Pośrodku rynku ratusz, w części pn. kościół parafialny. Miasto nie doczekało się nigdy otoczenia murami, posiadało jednak ziemne wały i fosę, których pozostałością są biegnące po owalu ulice Sienkiewicza i ks. Poniatowskiego. W 1822 roku pożar strawił starej większość zabudowy. Sośnicowice − osada targowa z rynkiem, założona ok. poł. XIII w. przez księcia opolskiego Władysława. Do koń. XVI w. domena książąt opolskich, potem w rękach prywatnych. Miejscowość kilkakrotnie otrzymywała i traciła prawa miejskie, będąc miastem w latach 1506–1742, 1853–1945 oraz znów od 1996 r. Ośrodek założenia stanowi rynek w kształcie nieregularnego czworoboku, z wychodzącymi z narożników ulicami. Na wsch. od rynku kościół parafialny, na zach. − pałac. Układy ruralistyczne. Ciekawie prezentują się układy ruralistyczne wsi na ziemi gliwickiej. Do tej pory żadna nich nie została objęta ochroną prawną. Wsie prezentują zróżnicowane układy przestrzenne, mają różną historię i proweniencję. Część z nich to stare wczesnośredniowieczne wsie rycerskie lub klasztorne, pochodzące z czasów pierwszej lokacji na prawie niemieckim (2 poł. XIII w.), niektóre późniejsze, założono w czasach kolonizacji fryderycjańskiej a ich powstanie wiąże się z początkami przemysłu na ziemiach śląskich. Dominuje układ przestrzenny ulicówki i wielodrożnicy. Obok nich występują także owalnice oraz rzadko spotykana na Śląsku szeregówka nadbrzeżna. W większości wsi dominantami funkcjonalnymi i kompozycyjnymi były: kościół oraz zespół majątku dworskiego, z pałacem lub dworem, zespołem zabudowy folwarcznej często także, z okazałym parkiem. Na przestrzeni wieków wsie ulegały przekształceniom funkcjonalnym i kompozycyjnym a ich pierwotna forma mogła ulec zatarciu. Jednak w wielu przypadkach pierwotne układy przestrzenne są dobrze czytelne. Zespoły dworskie i rezydencjonalne to prawie zawsze obiekty atrakcyjne pod względem architektonicznym. Często imponują okazałymi gabarytami i wyszukaną formą. Obiekty rezydencjonalne rozsiane są po terenie całego powiatu. Prezentują zróżnicowane formy i stan zachowania, pozostając świadectwem dawnej świetności ziemi gliwickiej. W powiecie gliwickim do rejestru zabytków wpisanych jest 13 obiektów należących do tej kategorii, przy czym jeden z nich − dwór w Dąbrówce nie istnieje i jest przewidziany do wykreślenia z rejestru. Wśród obiektów rezydencjonalnych, najbardziej znany jest zespół pałacowo–parkowy w Pławniowicach (Diecezjalny Dom Rekolekcyjno–Formacyjny Diecezji Gliwickiej, wł. rzymskokatolicka parafia pw. Niepokalanego Poczęcia NMP).
35 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 37 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Pałac w Pławniowicach [źródło:www.palac.plawniowice.pl.]
Rozległe założenie wzniesione zostało w latach 1882–84 przez Karla Heidenreicha dla hrabiego Franza von Ballestrema w miejscu dawnego barokowego pałacu. Budowli nadano modny wówczas kostium neorenesansowy w odmianie północnoeuropejskiej. Na zach. od pałacu powstała, nawiązująca do niego stylowo, wozownia na pn.–zach. − tzw. “dom kawalerów”. Całość otacza rozległy park. Po wojnie obiekt przekazany został do dyspozycji władz kościelnych, które osadziły tu, przesiedlone ze Lwowa s.s. benedyktynki. Jesienią 1993 r. rozpoczęto kapitalny remont pałacu. Do tej pory wymienione zostały dachy i wyremontowane stropy, oczyszczono i naprawiono elewacje, mury i fundamenty, założono nowe instalacje wewnętrzne i zewnętrzne, odnowiono stolarkę okienną i drzwiową. Przeprowadzono prace konserwatorskie w pomieszczeniach pałacowych oraz rewaloryzację założenia parkowego. Prace realizowane są cały czas, sukcesywnie, w miarę pozyskiwanych środków. Oprócz obiektu pławniowickiego wymienić można jeszcze, m.in., pałace w: Bycinie, Rudzińcu, Wilczy, Przyszowicach, Gierałtowicach, Sośnicowicach oraz dwory w Chechle, Nieborowicach, Pilchowicach, Paczynie. Pałacom i dworom towarzyszą często parki dworskie (oprócz Pławniowic, wymienić można założenia parkowe w Rudzińcu, Kotliszowicach, Wilczy, Wielowsi, Przyszowicach, Pniowie). Przy domach pańskich zachowały się również często zespoły folwarczne. Tak jest w Pławniowicach, gdzie wśród zabudowań folwarcznych znajduje się interesujący spichlerz z 1888 r. Kościoły, kaplice i cmentarze. Wyjątkowym rodzajem śląskiego sakralnego dziedzictwa architektonicznego są kościoły drewniane i drewniano–murowane o charakterystycznych formach − konstrukcji zrębowej, z izbicami, czasem z tzw. sobotami i wolno stojącymi dzwonnicami, wznoszone od XV (Poniszowice, Sieroty) do XVII w. (Rudziniec, Bojszów, Zacharzowice) i XVIII w. (Wilcza).
36 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 38 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Kościoły powiatu gliwickiego tworzą tzw. pętlę gliwicką trasy głównej szlaku architektury drewnianej. Budownictwo drewniane przez wieki dominowało w panoramie wsi śląskiej, co wynikało z warunków geofizycznych i lokalnych tradycji. Śląskie kościoły drewniane mają swoją specyfikę i odrębność, której wyrazem jest wydłużenie rzutu wskutek dostawiania do naw prostokątnych, niższych prezbiteriów oraz stosowanie nad obu częściami odrębnych dachów. Wynika to prawdopodobnie z połączenia tradycji ludności miejscowej jak i napływowej, osadniczej.
KOŚCIOŁY DREWNIANE NA SZLAKU ARCHITEKTURY DREWNIANEJ W POWIECIE GLIWICKIM
Sierakowice. Kościół Św. Katarzyny. 1675 r.
Sieroty. Kościół Wszystkich Świętych. 1470/1707
37 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 39 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Smolnica. Kościół Św. Barłomieja Apostoła. 1600–1603 r.
Wilcza. Kościół pw. Św. Mikołaja. 1750 r.
Żernica. Kościół pw. Św. Michała. 1648 r.
38 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 40 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Bojszów. Kościół Wszystkich Świętych. 1506 r.
Rachowice. Kościół Św. Trójcy. XV/XVI, 1668 r.
Zacharzowice. Kościół Św. Michała. 1580 r.
Pozostałe, murowane kościoły rzymskokatolickie stanowią zróżnicowaną grupę, prezentującą różne formy stylowe i rozwiązania przestrzenne. Część powstała w okresie późnego średniowiecza, przekształcana jednak i rozbudowywana w następnych latach, dziś przedstawia mieszankę stylów od gotyku, przez renesans i barok, po formy neostylowe − Kozłów (XV/XVI w., rozb. 1928), Sośnicowice (kościół późnogotycki, zbarokizowany w l. 1786–95), Toszek (XV–wieczna świątynia, przeb. w l. 1713–15), Świbie (gotycki kościół z neogotycką wieżą), Wielowieś (kościół gotycki z XV w., otrzymał w XIX w. formy neoromańskie). Wśród kościołów murowanych są również przykłady obiektów jednorodnych stylowo. Są to: późnobarokowy kościół w Pilchowicach wzniesiony w l. 1779–80, kościół w Stanicy wymurowany w latach 1800–04 w stylu barokowo–klasycystycznym, neobarokowy kościół w Rudnie z 1922 r. W powiecie gliwickim do rejestru zabytków wpisanych jest 25 zabytkowych budowli kościelnych. Kościołom wiejskim często towarzyszą cmentarze oraz
39 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 41 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
budynki pomocnicze − plebanie, zabudowa gospodarcza, małe budynki szkolne, które tworzą całe zespoły kościelne. Na terenie powiatu znajduje się 36 cmentarzy, zewidencjonowanych przez WKZ. Żaden cmentarz nie figuruje w rejestrze zabytków. Zabytkowe obiekty sakralne i sepulkralne na terenie powiatu związane są przede wszystkim z wyznaniem rzymskokatolickim. Budynki związane z religijną obrzędowością żydowską, jakie zachowały się w Wielowsi i Pyskowicach, pozostają w złym stanie. Niewiele osób wie, że przekształcony i zagrożony pod względem budowlanym budynek w Wielowsi69 jest najstarszą zachowaną synagogą na terenie Górnego Śląska. Historia Żydów w Wielowsi sięga drugiej połowy XVII w. Przybyli tu wówczas żydowscy osadnicy pod przewodem Jonatana Blocha. Wkrótce zbudowali drewnianą bożnicę oraz założyli cmentarz. Nowa murowana synagoga została wybudowana ze składek wielowiejskich żydów, którzy wyemigrowali do Anglii w latach 1761–71. Synagoga była okazałym budynkiem z wieżą zwieńczoną hełmem w stylu mauretańskim. Do dziś w środku zachowała się duża sala modlitw oraz przedsionek z babińcem. Budynek został częściowo spalony w czasie Nocy Kryształowej. Po zakończeniu II wojny światowej synagoga została gruntownie przebudowana na magazyn zboża GS.
Synagoga w Wielowsi ok. 192070. Synagoga współcześnie
Tylko w kilku miejscowościach przetrwały pozostałości kirkutów. Przykładem jest kirkut w Toszku oraz cmentarze w Wielowsi i Pyskowicach, na których zachowały się interesujące macewy o zróżnicowanej symbolice przedstawień. Kirkut wielowiejski liczy ok. 200 macew. Wśród nich
69 od niedawna wzrosło zainteresowanie synagogą; budynek został zauważony przez służby konserwatorskie i w 2015 r. wpisany do rejestru zabytków, ukazała się również publikacja A. Zielonki o historii Wielowsi (patrz przypis poniżej), w której autor poświęcił sporo miejsca miejscowej społeczności żydowskiej; konieczne są dalsze działania, z koncepcją rewitalizacji obiektu (ośrodek naukowy i edukacyjny zajmujący się historią żydów górnośląskich ?) 70 reprodukcja fragmentu archiwalnej pocztówki z l. 20.XX w., publikowana w A. Zielonka, O pokoleniach dla pokoleń. Historia naszej ziemi., Wielowieś 2014; informacje na temat społeczności żydowskiej Wielowsi zaczerpnięte również z cytowanej pracy oraz ze źródeł internetowych 40 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 42 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
znajduje się nagrobek założyciela gminy żydowskiej, Jonatana Blocha z 1722 r. Ostatni pochówek odbył się w 1929. Wiele nagrobków posiada dobrze zachowaną, cenną ornamentykę. Kapliczki i krzyże przydrożne, podobnie jak na całym Śląsku, obficie występują w powiecie gliwickim. Są to obiekty kultu religijnego obrazujące ludową pobożność, związane często z dziś już zapomnianymi wydarzeniami ważnymi dla życia dawnych społeczności. Świadectwem innych zgoła wydarzeń są krzyże pokutne, które także można spotkać na ziemi gliwickiej (Sośnicowice). Przypominają o dawnych zbrodniach, obowiązek ich stawiania stanowił bowiem karę dla sprawcy określonego przestępstwa. Budowle użyteczności publicznej. Budowle użyteczności publicznej, związane z różnymi dziedzinami życia społeczności: administracją, szkolnictwem, transportem, czy lecznictwem, są jednymi z najliczniej zachowanych historycznych obiektów architektonicznych. Znaczna większość z nich powstała w 2 poł. XIX i w 1 poł. XX w. Wśród nich wymienić można XIX–wieczny ratusz w Pyskowicach, klasycystyczny ratusz w Toszku, szpitale: w Knurowie z 1912 r. − wzniesiony przez spółkę bracką dla górników i pracowników koksowni, w Pyskowicach, z kon. XIX w. a także dworce kolejowe (Nieborowice, Stanica, Pilchowice) i budynki szkolne (kompleks w Pyskowicach). Zabytki techniki. W tej kategorii zdecydowanie dominują obiekty związane z infrastrukturą kolejową. W rejestrze zabytków województwa śląskiego umieszczono 8 takich obiektów, są to głównie dworce i magazyny kolejowe w miejscowościach położonych na trasie kolejki wąskotorowej Bytom Karb − Markowice (Nieborowice, Pilchowice, Stanica). W rejestrze odrębny wpis mają także dwa zachowane w całości zespoły kolejowe, z układem torowym, zabudowaniami oraz budowlami inżynierskimi (mosty, przepusty). Są to: linia kolei wąskotorowej Gliwice − Racibórz na odcinku Nieborowice − Rudy i na tej samej linii odcinek Gliwice−Nieborowice. Oprócz tych obiektów jednostkowym wpisem objęto także halę wachlarzową lokomotywowni w Pyskowicach z 1902 r. Architektura obronna. Ziemia gliwicka może się poszczycić pozostałościami dwóch założeń zamkowych: zamku w Toszku i zamku w Chudowie. Ruiny zamku w Toszku usytuowane są na wzgórzu na zach. od starego miasta. Zamek wzniesiony na przełomie XIV i XV w. w miejscu XII–wiecznego grodu drewnianego. Po nawale husyckiej odbudowany w latach 1433–80 przez księcia opolskiego Przemysława. Kolejny raz odbudowany po pożarze i przekształcony w rezydencję nowożytną przez Kaspara hr. Colonnę w l. 1650–66. W późniejszych latach stanowił własność Posadowskich i Adolpha v. Eichendorffa, ojca poety Josepha. Od czasu pożaru w 1811 r. pozostaje w ruinie. Zamek gotycki, z elementami renesansowymi i barokowymi, na nieregularnym rzucie o owalnym narysie murów. Zachowany budynek bramny i budynek mieszkalny z istniejącą basztą pn. oraz stajnia. Od wsch. nowożytne fortyfikacje na rzucie trapezu z czterema bastejami bramą i pozostałościami wcześniejszej fosy; przy bramie, połączony z basteją, tzw. „dom burgrabiego”.
41 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 43 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Zamek w Chudowie jedyny w tym regionie przykład zamku nizinnego, zbudowany na planie zbliżonym do prostokąta, z czworoboczną wieżą w pd.–zach. części założenia i niewielkim wewnętrznym dziedzińcem ze studnią. Za budowniczego renesansowego zamku uznaje się Jana Gierałtowskiego, który w 1532 roku kupił wieś. Zamek ten powstał przypuszczalnie na miejscu wcześniejszego, średniowiecznego, po którym zachował się fragment drewnianej palisady i ślady budynku. W 1717 r. ówczesny właściciel, Jan Mikołaj Foglar, rozbudował zamek. Także kolejny właściciel, Aleksander von Bally, dokonał licznych przebudów (1837), zacierając jego renesansową formę. W 1875 roku po pożarze zamek został rozebrany i przekształcony w modną wówczas romantyczną ruinę.
Zamek w Toszku Chudów – plan zamku.
Podsumowanie. Miasta i wsie powiatu gliwickiego zachowały czytelne pierwotne układy urbanistyczne. Oryginalna substancja zabudowy miejskiej i wiejskiej, zachowana w dość dużym stopniu, uzupełniona została współczesnymi obiektami, nie zawsze należycie zharmonizowanymi z charakterem dawnej zabudowy. Na wsiach największe straty nastąpiły w zabytkowych zespołach dworskich i pałacowych. Najpierw przyczyniło się do tego przejęcie dawnych założeń ziemiańskich przez PGR–y, a dzieło zniszczenia dokonało się po ich likwidacji i po opuszczeniu budynków przez dotychczasowych użytkowników. Wiele dawnych rezydencji i folwarków pozostaje w ruinie, część z nich została bezpowrotnie zniszczona (Pniów, Dąbrówka). W złym stanie znajduje się też zieleń dworska, park w Pławniowicach jest tu chlubnym wyjątkiem. W najlepszym stanie są obiekty sakralne, z których większość, przez cały czas funkcjonowała zgodnie ze swoim przeznaczeniem otoczona jest opieką członków lokalnych społeczności. Specjalnej uwagi wymagają kościoły drewniane, które z racji konstrukcji i użytego do budowy materiału, szybciej ulegają destrukcji i bardziej narażone są na niebezpieczeństwo pożaru. Zabytki znajdujące się w gestii skarbu państwa w wielu wypadkach prezentują stan niezadowalający. Znacznie poprawiła się natomiast kondycja obiektów stanowiących mienie komunalne. W rejestrze zabytków województwa śląskiego zastanawia niewielka liczba obiektów przemysłowych z terenu powiatu gliwickiego. Biorąc pod uwagę historię powiatu, dominującym zajęciem mieszkańców było rolnictwo, jednak rozwój przemysłu w XIX w.
42 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 44 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
skutkował powstaniem nowego typu architektury − licznych obiektów przemysłowych i okołoprzemysłowych. Przykładem jest Knurów, z wybudowaną tu na pocz. XX w. kopalnią i związanymi z nią osiedlami patronackimi, projektowanymi przez Karla Henrici. Stan zabytków techniki w powiecie gliwickim pozostawia wiele do życzenia. Wpisy do rejestru obejmujące infrastrukturę kolei wąskotorowej były zapewne próbą ratowania tych, kiedyś powszechnych, dziś zdewastowanych i ginących obiektów.
VI.2.2. Zabytki ruchome powiatu gliwickiego. Zabytki ruchome, czyli stanowiące wyposażenie wnętrz sakralnych i świeckich, ale także wolnostojące rzeźby, pomniki, krzyże pokutne lub dewocyjne obejmuje się ochroną konserwatorską w zespołach lub indywidualnie, wpisując je do wojewódzkiego rejestru zabytków ruchomych. Na terenie powiatu gliwickiego jest takich obiektów 216. Z tego najwięcej znajduje się w gminie Rudziniec (78), następne w kolejności są gminy Pilchowice (57) i Sośnicowice (44). Pojedyncze obiekty wpisano w gminach Toszek (8) i Wielowieś (4). W rejestrze brak jakiegokolwiek obiektu ruchomego z terenu gminy Knurów. Wśród zabytków ruchomych dominują obiekty sakralne, które stanowią wyposażenie kościołów i dewocyjne (krzyże i figury przydrożne).
VI.2.3. Zabytki archeologiczne powiatu gliwickiego. Sprzyjające warunki klimatyczne i glebowe dorzecza Odry oraz atrakcyjne położenie przy głównych szlakach komunikacyjnych spowodowały, że ziemia gliwicka od dawien dawna była miejscem intensywnego osadnictwa. Wśród niewielu zewidencjonowanych tu stanowisk archeologicznych wymienić można, przede wszystkim: grodziska średniowieczne i grodziska stożkowe (Pilchowice, Żernica, Chechło, Kleszczów, Pniów) oraz cmentarzyska z okresu kultury łużyckiej (Wilkowiczki, Świbie) i z okresu rzymskiego (Świbie). Na terenie powiatu znajduje się 15 rozpoznanych i wpisanych do rejestru zabytków stanowisk archeologicznych.
VI.2.4. Szlaki turystyczne, ścieżki kulturowe i edukacyjne w powiecie gliwickim. Przez powiat gliwicki biegną odcinki dwóch szlaków kulturowych. Pierwszy, to Droga św. Jakuba − odcinek średniowiecznego szlaku pielgrzymkowego z Europy wschodniej do Santiago de Compostela w Hiszpanii, który przebiega przez pn. krańce gminy Toszek. Szlak oznaczony jest symbolem muszli, atrybutem św. Jakuba Starszego (znaki w poszczególnych odcinkach szlaku mogą się różnić forma, zawsze jednak nawiązują do formy muszli):
43 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 45 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Druga trasa, to odcinek polskiego szlaku architektury drewnianej, tzw. pętla gliwicka szlaku w województwie śląskim. Szlak Architektury Drewnianej to drogowy szlak turystyczny który powstał w latach 2001–2003 we współpracy województw śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego. Inicjatywa ma na celu zachowanie i rozpropagowanie zabytków architektury dawnej wsi oraz kultury i sztuki ludowej. Projekt szlaku jest wspierany przez wojewódzkich konserwatorów zabytków i lokalne samorządy. Obiekty oznakowano tablicami informacyjnymi, na których umieszczono krótki rys historyczny obiektu oraz schematyczną mapkę wraz z oznaczeniem obiektu na szlaku. W województwie śląskim szlak ma długość 1060 km i obejmuje 93 obiekty oraz zespoły architektury drewnianej: kościoły, kaplice, dzwonnice, chałupy, karczmy, leśniczówki, pałacyk myśliwski, obiekty gospodarcze (młyn wodny i spichlerze). Szlak podzielono na odcinki: ● Pętla Częstochowska – 180 km ● Pętla Gliwicka – 160 km ● Pętla Rybnicka – 130 km ● Pętla Pszczyńska – 135 km ● Pętla Beskidzka – 120 km Szlak oznaczony jest symbolem
Obszar powiatu poprzecinany jest również lokalnymi szlakami turystycznymi, trasami pieszymi i rowerowymi, poprowadzonymi przez miejsca ciekawe pod względem przyrodniczym i związane z historią, sztuką, kulturą i tradycją regionu. Trasy, oznakowane i zaopatrzone w tablice informacyjne, łączą w sobie funkcje edukacyjne i rekreacyjno–turystyczne. W poniższej tabelce znajduje się zestawienie funkcjonujących szlaków pieszych wraz z pełnym opisem szlaku i informacjami na temat ich oznakowania.
44 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 46 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
SZLAKI PIESZE
Lp. Miejscowości Nazwa szlaku Pełny przebieg szlaku
1. Rachowice Leśna Ścieżka W dolinie potoku (gmina Sośnicowice) Przyrodniczo – Sierakowickiego, tzw. Leśna „Szwajcaria Rachowicka” – leśnictwo Ostropa, Nadleśnictwo Rudziniec
2. Srocza Góra – Pniów – Pisarzowice Szlak Powstańców Bytom – Zbrosławice – – Toszek – Grabina – Płużniczka Śląskich Karchowice – Pniów – Mała – Dąbrówka (znaki niebieskie) Pisarzowice – Toszek – Grabina – Płużniczka – Dąbrówka – Strzelce Opolskie – Góra Św. Anny – Kędzierzyn – Kotlarnia – Gliwice.
3. Kapliczka Św. Magdaleny – Szlak Okrężny Rudy – Łącza – Bycina – Sierakowice – Łącza – Rudno – wokół Gliwic Ciochowice – Toszek – Oracze – Taciszów – Bycina – Ciochowice – (znaki żółte) Wilkowiczki – Zacharzowice – Toszek – Wilkowiczki Pniów – Pyskowice – Łabędy – Zacharzowice – Pniów – Pyskowice Makoszowy – Borowa Wieś – Pyskowice Zaolszany – Do (Mikołów) – Chudów – Gliwic Przez Zabrze i Borową Wieś Szczygłowice – Wilcza – Ochojec do Chudowa – Ruiny Zamku – Stodoły – Rudy. Chudów – Beksza – Knurów Szczygłowice – Wrzosy – Wilcza
4. Wilcza – Kuźnia Nieborowska – Szlak Stulecia Rybnik – Nieborowice – Nieborowice – Smolnica – Trachy – Turystyki Sierakowice – Pisarzowice – Sierakowice – Rudno – (znaki zielone) Ligota Toszecka – Płużnica – Pławniowice – Poniszowice – Dąbrówka – Hubert – Świbie – Niekarmia – Ligota Toszecka – Wielowieś – Tworóg – Płużnica – Dąbrówka – Rez. Hubert Miasteczko Śląskie – Tarnowskie – Świbie – Wielowieś Góry
5. Kolonia Żernicka – Żernica – Szlak Husarii Będzin – Krzanowice koło Nieborowice – Bierawka – Polskiej Raciborza przy granicy państwa z Pilchowice – Wielopole – Górniki (znaki czerwone) Czechami. (Stanica)
6. Zacharzowice – Sieroty – Gajowice Szlak Zacharzowice – Sieroty – – Wiśnicze – Świbie Zacharzowicki Gajowice – Wiśnicze – Świbie
7. Przyszowice – Chudów Ścieżka przyrodniczo– dydaktyczna
45 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 47 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
W ramach projektu „Zaplecze aktywnej turystyki rowerowej dla mieszkańców zachodniej części Subregionu Centralnego”, realizowanego przez powiat gliwicki we współpracy z wszystkimi gminami, powstało w latach 2007 – 2013 211,5 km tras rowerowych. Projekt o wartości 3,1 mln zł, dofinansowany był z budżetu Unii Europejskiej kwotą 2,6 mln zł. Trasy poprowadzono przez ciekawe krajobrazowo tereny, obfitujące w liczne atrakcje przyrodnicze i ciekawe obiekty zabytkowe.
TRASY ROWEROWE BIEGNĄCE PRZEZ POWIAT GLIWICKI (numery tras wg Projektu „Rowerem po Śląsku” Śląskiego Związku Gmin i Powiatów) Trasa nr 401 Gliwice PKP – Wójtowa Wieś – Żernica – Nieborowice – Pilchowice – Stanica – Przerycie – Rudy Wielkie – Sierakowice – Rachowice – Kozłów – Stare Gliwice Trasa nr 402 Gliwice PKP – Ostropa – Wilcze Gardło – Smolnica – Sośnicowice – Sierakowice – Rachowice – Bojszów – Rudno – Rudziniec PKP Trasa nr 403 Gliwice Łabędy PKP – Rzeczyce – Taciszów – Pławniowice – Poniszowice – Niekarmia – Ligota Toszecka – Pawłowice – Toszek PKP Trasa nr 405 Gliwice PKP – Ostropa – Sośnicowice – Sierakowice – Łącza – Rudno – Pławniowice – Taciszów PKP Trasa nr 408 Rudziniec PKP – Pławniowice – Taciszów – Bycina – Paczyna – Pniów – Pyskowice – Jaśkowice – Zawada – Karchowice – Kamieniec – Zbrosławice – Stare Tarnowice – Tarnowskie Góry PKP Trasa nr 409 Toszek PKP – Słupsko– Niewiesze – Bycina – Paczyna – Pniów – Zacharzowice – Sieroty – Gajowice – Kotliszowice – Toszek PKP Trasa nr 410 Jemielnica – Centawa – Płużniczka – Toszek – Sarnów – Wiśnicze – Świbie – Wielowieś – Borowiany – Krupski Młyn Trasa nr 411 Toszek PKP – Gajowice – Wielowieś – Kieleczka – Borowiany – Krupski Młyn – Potępa – Koty – Tworóg – Brusiek – Koszęcin Trasa nr 412 Toszek PKP – Sarnów – Świbie – Wielowieś – Świniowice – Tworóg – Brynek – Połomia – Wojska – Sieroty – Zacharzowice – Wilkowiczki – Toszek PKP
46 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 48 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Trasa nr 413 Pyskowice PKP – Pniów – Zacharzowice – Wilkowiczki – Toszek – Pawłowice – Ligota Toszecka – Kotulin – Proboszczowice – Chechło – Rudziniec PKP Trasa nr 414 Dzierżno – Pyskowice PKP – Jaśkowice – Zawada – Karchowice – Kamieniec – Księży Las – Łubie – Kopienica – Zacharzowice – Wilkowiczki – Toszek PKP Trasa nr 435 Zabrze – Przyszowice – Gierałtowice – Szczygłowice (Knurów) – Wilcza – Pilchowice – Rudy Wielkie Trasa nr 438 Gliwice PKP – Bojków – Żernica – Nieborowice – Pilchowice – Stanica – Rudy Wielkie Trasa nr 439 Sośnicowice – Smolnica – Leboszowice – Pilchowice – Kuźnia Nieborowska – Knurów – Gierałtowice – Chudów – Paniówki – Borowa Wieś – Halemba
VI.3. MUZEA I INSTYTUCJE ZWIĄZANE Z OPIEKĄ NAD MATERIALNYM I NIEMATERIALNYM DZIEDZICTWEM KULTURY. Na terenie powiatu gliwickiego funkcjonuje jedno muzeum stanowiące jednostkę samorządową. Oprócz tego funkcjonują coraz liczniejsze prywatne placówki o charakterze muzealnym: izby tradycji, folklorystyczne, historyczne, których ideą jest zachowanie i upowszechnianie wiedzy o przeszłości regionu. Instytucje te powstały i istnieją dzięki samozaparciu i entuzjazmowi ich założycieli. Muzeum Miejskie w Pyskowicach – powstało w 2003 r. i siedzibę znalazło w ratuszu. W 2016 zmieniło nazwę na Centrum Wystawiennicze. W Muzeum przygotowano ponad sześćdziesiąt wystaw okolicznościowych przedstawiających różne aspekty historii tak lokalnej (np. „Legendy związane z historycznymi dziejami Pyskowic”, „Kresowianie – Mieszkańcy Pyskowic” czy „Dzieje Pyskowic po wkroczeniu Rosjan w styczniu 1945 roku”), jak i regionalnej ogólnej. Centrum Kultury Zamek w Toszku – stanowi obecnie siedzibę Centrum Ekspozycji Historycznych Zamek w Toszku. Oprócz udostępnienia zamku do zwiedzania, instytucja prowadzi działalność wystawienniczą, edukacyjną i propagatorską, która polega na przygotowywaniu wystaw związanych z tradycją i historią ziemi toszeckiej. W zamku organizowane są również imprezy i eventy, sesje i wykłady związane z lokalnymi dziejami, legendami i zwyczajami. Chudów. Zamek. Od roku 2002 w wieży zamkowej istnieje muzeum utworzone dzięki Fundacji Zamek Chudów. Placówka bazuje na zbiorach powstałych dzięki prowadzonym przez fundację badaniom archeologicznym i obejmuje: piwnicę wieży (wystawa archeologiczna: zrekonstruowane naczynia ceramiczne, fragmenty średniowiecznej studni); kondygnację wejściową (zrekonstruowany system ryglowania bramy); I piętro wieży (zrekonstruowany kominek, model 47 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 49 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
zamku); II piętro wieży (wystawa dawnych zdjęć zamku); III piętro wieży (rekonstrukcja pomieszczenia mieszkalnego, XVI–wieczna latryna); IV piętro wieży (wystawa muzealna prezentująca kafle piecowe); ekspozycję na dziedzińcu (relikty murów i filarów odkryte podczas wykopalisk, studnię); lapidarium, w którym zgromadzone są fragmenty detali architektonicznych. Fundacja prowadzi również badania archiwalne i wydaje publikacje dotyczące historii zamku. Od 1996 r. na terenie zamku organizowane są plenerowe imprezy kulturalno–oświatowe (Spotkania na Zamku w Chudowie), obejmujące inscenizacje historyczne, zloty, koncerty. Pyskowice. Skansen Kolejowy − skansen taboru kolejowego utworzony w 1998 r. na terenie nieczynnego kompleksu wagonowni i lokomotywowni przy stacji Pyskowice z inicjatywy Towarzystwa Ochrony Zabytków Kolejnictwa i Organizacji Skansenów. W skansenie zachowano 26 lokomotyw parowych, 11 lokomotyw spalinowych, ponad 20 wagonów towarowych i osobowych, tendry, dźwig kolejowy oraz elektryczny zespół trakcyjny. Knurów. Izba Tradycji Górniczej. Klub NOT KWK "Knurów" − wystawa historii górnictwa węgla kamiennego w Knurowie. Zgromadzono tutaj dokumenty i fotografie z pierwszych lat istnienia kopalni, okresu międzywojennego jak i historii najnowszej, a także portrety byłych dyrektorów. Udostępniony do zwiedzania jest gabinet dyrektora kopalni, z którego przez markownie, lampownie, i łaźnie przechodzi się do szybu. Przygotowano też ekspozycję chodnika w obudowie drewnianej i stalowej. Na wyposażenie składają się m.in. narzędzia, sprzęt i urządzenia górnicze od minionych czasów do współczesności. Małe prywatne muzea, o ściśle lokalnym charakterze, pełnią szczególnie ważną rolę w edukacji młodzieży i są nie dającymi się przecenić inicjatywami. Większość eksponatów pochodzi z miejscowych gospodarstw, łatwo dotrzeć do byłych właścicieli, tym samym wysłuchać autentycznych wspomnień i poznać lokalną historię. Istotne jest, aby ludzi którzy zostali obdarzeni pasją zbierania, dokumentowania, tworzenia izb tradycji i małych lokalnych ośrodków muzealnych, wspierać w ich działaniach. Obiekty te powinny stać się częścią placówek edukacyjnych, takich jak szkoły czy placówki kulturalne. Poniżej lista kilku takich obiektów. Stanica. Izba Tradycji Śląskiej w budynku Szkoły Podstawowej − interesująca ekspozycja, obrazujące życie mieszkańców wsi śląskiej na przełomie wieków XIX i XX w.: stroje śląskie, górnicze, sprzęty gospodarstwa domowego, instrumenty muzyczne, zabawki; stała wystawa starych fotografii, na których uwieczniono dawnych mieszkańców Stanicy i okolic. Chudów. „Izba łod starki” w budynku dawnej szkoły. Izbę wymyśliła i stworzyła wykorzystując własne zbiory rodzinne Monika Organiściok. Ekspozycja przedstawia typowo urządzony dawny dom śląski z meblami i przedmiotami codziennego użytku, sprzętami i urządzeniami domowymi. Najstarsze pochodzą z 1880 roku.
48 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 50 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Przyszowice. Izba Regionalna − została stworzona przez członków Towarzystwa Miłośników Przyszowic. Placówka składa się z dwóch pomieszczeń na piętrze Pałacu w Przyszowicach − jest to wiernie odtworzone mieszkanie śląskie sprzed 100 lat. Rudziniec. Izba Tradycji − utworzona i prowadzona w budynku gimnazjum przez p. Janinę Drozd, nauczycielkę gimnazjum. W pomieszczeniach szkoły zgromadzono drobne przedmioty, sprzęty i urządzenia codziennego użytku oraz stroje śląskie, używane przez mieszkańców regionu w XIX i XX w. Rudno. Izba Tradycji − dawna biblioteka. Izbę zorganizowała Renata Bohm, przy pomocy gminy i mieszkańców, którzy dostarczyli eksponaty: stare fotografie, sprzęty domowe: żelazka, młynki, karbidki, ozdobne pojemniki na przyprawy, heble, tarka do prania, maszyna do szycia, stary patefon, akordeon, także dawne stroje: chusty, w jakie opasywały się rudnianki, stroje ślubne z dawnych czasów, mundury: kolejarski i górniczy a nawet ornat mszalny. Sośnicowice. Izba Tradycji − Nasza Izba Tradycji − zaadaptowane wnętrze dawnego śląskiego domu. Prowadzi ją Teresa Szymońska, która sama urządziła kompletny śląski dom. Pani Szymońska jest również urodzoną gawędziarką, która pielęgnuje gwarę śląską. Wilcza. Małe Muzeum “Klamory u Erwina”. Swoje powstanie zawdzięcza pasji zbierackiej właściciela, Erwina Sapika, który zgromadził sprzęty niezbędne do funkcjonowania dawnego śląskiego domu. Sośnicowice. Muzeum Techniki. (http://muzeumsosnicowice.pl/). Przebogaty zbiór Andrzeja Śledzińskiego zachwyca zwiedzających − unikalne zabytkowe maszyny, urządzenia, narzędzia oraz wyroby dawnego rzemiosła: gwoździe z czasów rzymskich, zamek szyfrowy sprzed kilkuset lat, maszyny, kowadła, kleszcze, młotki, okucia i wiele innych pozwalają na edukacyjną rekonstrukcję dawnych procesów wytwórczych technologii metali i popularyzują wiedzy o zanikłych lub zanikających profesjach i zawodach. Właściciel stworzył jedyne na terenie powiatu prywatne muzeum techniki, któremu nadał imię Wilhelma Hegescheidta (śląskiego przemysłowca, właściciela największego na Śląsku koncernu stalowego, który karierę rozpoczął od założenia wytwórni gwoździ i drutu).
49 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 51 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
VI.4. OBIEKTY ZABYTKOWE STANOWIĄCE WŁASNOŚĆ POWIATU GLIWICKIEGO
Zespół Pałacowo–Parkowy w Sośnicowicach, ob. Dom Pomocy Społecznej „Ostoja”. Pałac w Sośnicowicach wzniesiono w 1755 r. dla Karola Józefa von Hoditza. W budowie wykorzystano mury dawnego średniowiecznego zamku. Budowla remontowana w XIX i XX w. − w 1914 r. dobudowano klatkę schodową oraz przebudowano taras. Pałac zniszczony w czasie działań wojennych, odbudowany został w latach 1958–1965. Usunięto wtedy piętrową dobudówkę. Budowla późnobarokowa, z dekoracją w stylu regencji i wczesnego rokoka, założona na rzucie podkowy, piętrowa z mieszkalnym poddaszem. Korpus nieco szerszy od skrzydeł, które ujmują czworoboczny dziedziniec; od frontu na osi hol, na piętrze sala na rzucie prostokąta o zaokrąglonych narożnikach; w skrzydle wsch. dawna kaplica z apsydową wnęką od wschodu, dochodząca do pierwszego piętra; w skrzydle zach. dawna latryna. Elewacjach od strony dziedzińca, ze śladami murowanych arkad krużganków; bogaty wystrój i podziały elewacji tworzą profilowane gzymsy, podziały ramowe i pilastrowe w wielkim porządku, załamywane naczółki okienne, płyciny, bogate obramienia otworów; pd. elewacje skrzydeł trójosiowe z podziałami ramowymi i płycinami; okna prostokątne, w przyziemiu oraz w trzech przęsłach środkowych elewacji zachodniej i wschodniej zamknięte łukiem koszowym; na parterze i na piętrze w obramieniach listwowych z konsolami lub muszlami oraz dekoracją stiukową z kampanulami. Dachy mansardowe z lukarnami, kryte dachówką. Na cokole jednego z pilastrów od strony dziedzińca kamienna tablica fundacyjna, uwiecznione słabo czytelne nazwiska budowniczych pałacu: Andresa Stephana i Andresa Wagnera. W pobliżu pałacu znajduje się okazały park krajobrazowy. Pałac i park w Sośnicowicach wpisane są do rejestru zabytków województwa śląskiego pod numerem: A/363/60 z dn. 10.03.1960 r.
Źródło fot.: www.fotopolska.eu
50 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 52 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Królewskie Seminarium Nauczycielskie, ob. Zesp. Szkół im. M. Konopnickiej w Pyskowicach. W 1849 r. powstało Królewskie Seminarium Nauczycielskie, w którym kształcili się przyszli nauczyciele szkół ludowych. Szkoła mieściła się w tymczasowych zabudowaniach. Pierwsi abiturienci opuścili uczelnię w 1852 r. W 1856 r. zakupiono pod budowę nowoczesnego kompleksu szkolnego parcelę na przedmieściu tarnowickim. W 1861 r. kompleks oddano do użytku. W jego skład weszły: budynek główny, zaplecze i budynek sali gimnastycznej. W 1924 r. w dawnym seminarium znalazła siedzibę tarnogórska Górnośląska Szkoła Górnicza, przeniesiona. Kompleks nie uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej i wkrótce po jej zakończeniu, znalazła tu siedzibę szkoła średnia. Obiekty seminarium wzniesiono z czerwonej cegły, w stylu historyzmu z elementami gotyku i romanizmu. Frontowy budynek, regularny i ściśle symetryczny, z prostokątnym korpusem, na którego końcach para prostopadłych prostokątnych skrzydeł. Niewielki łącznik, stanowiący przedłużenie głównego holu, stanowi połączenie budynku głównego z zapleczem o kształcie litery L. W głębi parku usytuowano pierwotnie wolno stojącą salę gimnastyczną. Fasada budynku głównego 15–osiowa, rozczłonkowana symetrycznym układem ryzalitów zamkniętych trójkątnymi szczytami; elewacje licowane cegłą, z użyciem w dekoracji cegły glazurowanej, rytmizowane regularnym układem ujednoliconych w kondygnacjach otworów; w wystroju zastosowano detal o formach romańsko–gotyckich (uskokowe obramienia otworów, fryzy kostkowe). Kompleks umieszczono w atrakcyjnym, pieczołowicie zaprojektowanym otoczeniu parkowym. Zespół dawnego seminarium (budynek główny, budynek sali gimnastycznej, otoczenie z zielenią wysoką w układzie swobodnym) wpisany jest do rejestru zabytków województwa śląskiego pod numerem: A/1511/92 z dn. 21.12.1992 r.
Źródło fot.: www.fotopolska.eu
51 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 53 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
VII . OCENA SZANS I ZAGROŻEŃ DLA ŚRODOWISKA KULTUROW E GO POWIATU GLIWICKIEGO
Obecnie na terenie powiatu gliwickiego figuruje 147 zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa śląskiego. Z tego 45 obiektów znajduje się na terenie gmin miejskich a 102 − na terenach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Problemem jest stan tych zabytków oraz skala koniecznych działań rewaloryzacyjnych, choć w stosunku do lat 2014−17 nastąpiła pewna poprawa. Ważną rolę w prowadzeniu polityki samorządów w kwestii dziedzictwa kulturowego odgrywa planowanie przestrzenne. Stąd konieczność aktualizowania planów zagospodarowania przestrzennego, również pod kątem problematyki ochrony zabytków. Działania rozwojowe w dziedzinie mieszkalnictwa, handlu i usług, inwestycji drogowych, przemysłowych i innych stwarzają zagrożenie dla kompozycji historycznych założeń urbanistycznych i ruralistycznych, niosąc za sobą niebezpieczeństwo ich zdysharmonizowania i dekompozycji. Niebezpieczeństwa te dotyczą także poszczególnych obiektów architektonicznych. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, mające status prawa miejscowego, obejmują wszystkie istotne obszary na terenie powiatu. Wytyczają kierunki i charakter rozwoju regionu, biorąc pod uwagę wszelkie czynniki mające wpływ na życie mieszkańców. Poważnym zagrożeniem dla dworskich zespołów zabytkowych na wsiach jest rozdrobnienie własnościowe. Utrudnia to znacznie podejmowanie kompleksowych działań konserwatorskich i rewitalizacyjnych. Budynki mieszkalne i gospodarskie uległy parcelacji i są na ogół własnością prywatną lub pozostają w dyspozycji Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa, natomiast przynależne zespołom parki stanowią często własność gminy. Do tego dochodzi, na ogół zły, a w najlepszym razie, niedostateczny stan techniczny tych obiektów. W wielu wypadkach główne elementy architektoniczne zespołów, a więc dwory czy pałace, popadły w ruinę (Bycina). Brak jest dominanty kompozycyjnej i ideowej, wokół której koncentrowało się całe założenie. Ta degradacja i dekompozycja zabytkowych zespołów dworskich, z towarzyszącymi im folwarkami, parkami, często z zabudową przemysłową, wydaje się być największym mankamentem i jednym z największych zagrożeń dla środowiska kulturowego wsi powiatu gliwickiego. Czynniki te wpływają bowiem na cały układ kompozycyjny wsi, którego głównym, organizującym przestrzeń elementem był na ogół majątek dworski. Wiele założeń parkowych znajduje się w złym stanie. Parki w znacznej mierze uległy dewastacji, nastąpiły znaczne ubytki oryginalnego drzewostanu, porost samosiewu, na ogół zatarciu uległa kompozycja założenia. W wyniku podjętych prac renowacyjnych, w części parków przeprowadzono nowe nasadzenia, niekoniecznie zgodne z pierwotnym charakterem parku.
52 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 54 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Administratorzy budowli sakralnych są w lepszej sytuacji. Użytkowane i będące pod opieką miejscowych społeczności, prezentują na ogół dobry stan techniczny. Niektóre obiekty są w trakcie remontów, w niektórych remonty są planowane. Większość zabytków ruchomych to obiekty sztuki sakralnej. W tym przypadku mamy do czynienia nie tylko z zabezpieczeniem przed dalszą degradacją substancji zabytkowej, ale najczęściej administratorzy parafii idą dalej i we współpracy ze służbami konserwatorskimi starają się podołać fachowej renowacji obiektów rejestrowych. Jeśli chodzi o stanowiska archeologiczne trzeba pamiętać, że oprócz już zidentyfikowanych, zawsze istnieje możliwość ujawnienia nowych faktów osadniczych. Należy więc wykazywać się ostrożnością przy prowadzeniu wszelkich robót ziemnych. Dla stanowisk i zabytków archeologicznych, tak jak wszędzie zagrożeniem są inwestycje: budowa domów, dróg, melioracje, wodociągi, itp. Zabytkom archeologicznym grozi również kradzież i wywóz za granicę, stanowią bowiem one coraz bardziej pożądane przez kolekcjonerów eksponaty. Wśród rejestrowych obiektów zabytkowych powiatu gliwickiego znajduje się 8 obiektów związanych z infrastrukturą kolejową, w dalszym ciągu zauważalna jest natomiast, znikoma ilość zabytków związanych z pozostałymi dziedzinami techniki. Warto byłoby zmienić ten fakt przez uzupełnienie rejestru o tego typu obiekty. Powiat gliwicki posiada zabytki o dużej wartości historycznej, zabytkowej i architektonicznej − są to dwa zamki: Chudów i Toszek, w których działają prężne instytucje (w Chudowie prywatna fundacja, w Toszku − miejskie centrum kultury), organizujące liczne imprezy, konferencje, prowadzące działalność wydawniczą, upowszechniającą wiedzę o dziedzictwie i historii regionu. Ważną atrakcją turystyczna powiatu jest odcinek szlaku zabytkowej architektury drewnianej, z kościołami o konstrukcji drewnianej. Przykładem dobrze przeprowadzonej rewitalizacji jest założenie pałacowo-parkowe w Pławniowicach, które w 2007 r. otrzymało nagrodę w konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany”. Biorąc pod uwagę specyfikę powiatu gliwickiego i kierunki rozwoju poszczególnych gmin można, analizując mocne i słabe strony regionu oraz szanse i zagrożenia dla jego rozwoju, wskazać czynniki mające istotny wpływ na regionalne dziedzictwo kulturowe. Analiza SWOT może być stosowana do budowania planów strategicznych gminy a także − do wypracowania priorytetowych kierunków działań dostosowanych do osiągnięcia zamierzonych celów. Poniżej przedstawiono w formie tabelarycznej zestawienie różnorakich czynników, mogących mieć wpływ na aktualny stan dziedzictwa kulturowego, na perspektywy rozwoju ochrony i opieki nad dziedzictwem oraz na sposoby jego wykorzystania w życiu społeczno-gospodarczym regionu. Zestawienie ma formę analizy SWOT.
53 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 55 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ANALIZA SWOT w perspektywie ochrony dziedzictwa kulturowego mocne strony słabe strony ▪ korzystne położenie przy głównych trasach ▪ zły stan obiektów zabytkowych komunikacyjnych, kołowych, kolejowych, ▪ niewystarczające nakłady na inwestycje w rzecznych (A 4, A 1, droga krajowa nr 94 relacji obrębie kultury i rekreacji, spowodowane pilnymi GOP-Pyskowice-Opole, kolejowa linia potrzebami w innych sferach życia społeczności pasażerska, Odra) lokalnych ▪ w pobliżu Międzynarodowy Port Lotniczy ▪ niski poziom wykształcenia mieszkańców małych Katowice-Pyrzowice miejscowości ▪ bliskość przemysłowej aglomeracji Gliwic ▪ niska świadomość mieszkańców w zakresie ▪ istnienie podstrefy gliwickiej KSSE SA możliwości wykorzystania zasobów lokalnych ▪ możliwość inwestycji mieszkaniowych ▪ niska świadomość ekologiczna i wiedza o ▪ bliskość ośrodków szkolnictwa wyższego – regionie Gliwice, Opole, Katowice ▪ dysproporcje w dochodach między gminami ▪ historyczna i współczesna wielokulturowość ▪ brak wystarczających środków na ochronę regionu zabytków i racjonalne zarządzanie dziedzictwem ▪ zasobność w obiekty zabytkowe wszystkich kulturowym kategorii ▪ niedobór placówek muzealnych w regionie ▪ walory krajobrazowe ▪ duże bezrobocie wśród osób młodych ▪ znaczna lesistość ▪ niekorzystne wskaźniki demograficzne ▪ wysokie walory turystyczno-wypoczynkowe (duże zbiorniki wodne) ▪ szlaki turystyczne ▪ bliskość Czech ▪ rozwinięta współpraca terytorialna (samorządowa i zagraniczna)
s z a n s e z a g r o ż e n i a ▪ zewnętrzne środki finansowe (głównie unijne) w ▪ niewystarczające środki własne powiatu zakresie rewitalizacji dziedzictwa kulturowego ▪ małe możliwości uzyskiwania środków na ▪ duże zainteresowanie agroturystyką, tradycją i renowację obiektów zabytkowych przez folklorem właścicieli i użytkowników ▪ położenie nacisku na rozwój turystyki ▪ konkurencja oraz skomplikowane i długotrwałe weekendowej, edukacyjnej i kulturowej procedury w aplikowaniu o środki pozabudżetowe, w ▪ wykorzystanie walorów przyrodniczych w celach tym z funduszy strukturalnych UE i MF EOG turystycznych i rekreacyjnych ▪ niebezpieczeństwo kryzysu finansów publicznych ▪ zwiększenie i polepszenie poziomu bazy ▪ inwestycje mające negatywny wpływ na hotelowej i gastronomicznej środowisko ▪ zwiększenie dostępności informacji dla ▪ nieuwzględnianie charakteru regionalnej mieszkańców o możliwościach uzyskania architektury w nowych inwestycjach dofinansowania dla inwestycji związanych z ▪ starzenie się lokalnej społeczności rewaloryzacją dóbr kultury ▪ tendencje do zanikania kultury wiejskiej ▪ polepszenie stanu dróg ▪ różnice w poziomie usług turystycznych w Polsce ▪ akcja edukacyjna i propagatorska skierowana do i poza jej granicami społeczności lokalnych ▪ aktywizacja społeczności lokalnych ▪ zwiększenie efektywności w pozyskiwaniu środków unijnych ▪ remonty obiektów zabytkowych ▪ stworzenie internetowej bazy wszystkich atrakcji turystycznych i krajoznawczych powiatu ▪ akcja promocyjna skierowana na zewnątrz (wydawnictwa promocyjne, reklama medialna, obecność na targach turystycznych) ▪ rozwój współpracy międzygminnej
54 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 56 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
VII I. ZAŁOŻENIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO
Niniejszy program opieki nad zabytkami jest programem kierunkowym, uwzględniającym także założenia ogólnych planów i opracowań strategicznych, dotyczących rozwoju społeczno- gospodarczego powiatu i jest kontynuacją programu wyznaczonego na lata 2014 − 2017. Program obecny, tak jak poprzedni wyznacza w zamierzeniach cele, których realizacja powinna, m. in. doprowadzić w przyszłości do wzmocnienia wizerunku powiatu, jako znaczącego pod względem kulturowym i turystycznym sąsiada największej polskiej aglomeracji. Z drugiej strony, ideą nadrzędną programu jest wzmacnianie tożsamości kulturowej i tworzenie silnych związków mieszkańców z regionem. Priorytety i kierunki działań sformułowane są w perspektywie wieloletniej i wykraczają często poza 4-letni okres obowiązywania programu, który zakłada ich kontynuację w następnych okresach. W programie obecnym postanowiono zachować priorytety programu z lat 2014 - 2017, "wykreślając" jedynie te zadania, które zdołano zrealizować w mijającym okresie, a których opis znajduje się w sprawozdaniu z wykonania Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2014 – 2015 oraz w rozdziale XI. Dodano natomiast działania, których realizacji powinny podjąć się władze Starostwa w okresie 2018 - 2021. Poniżej przytoczono ogólne założenia polityki w kwestii opieki nad dobrami kultury zaczerpnięte z opracowania z roku 2014, podkreślając ich aktualność w nadchodzącym czteroleciu : • konsekwentne i planowe realizowanie zadań kompetencyjnych samorządu powiatowego poprzez wdrażanie niniejszego programu opieki • umożliwienie i wspieranie racjonalnego wykorzystania środków finansowych na ratowanie obiektów o szczególnych wartościach historycznych • zachowanie lokalnych walorów dziedzictwa kulturowego i zaadaptowanie ich do wymogów współczesnego powiatu • rygorystyczna ochrona unikatowych wartości krajobrazu kulturowego powiatu, w tym zachowanie jego charakterystycznych elementów zabytkowych i przyrodniczych • wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu poszanowanie materialnego dziedzictwa oraz wspieranie powstawania inicjatyw z zakresu kultury Jak już wspomniano działania wymienione w programie opieki są długofalowe. Możliwy jest podział realizacji zadań na dwuletnie podokresy w powiązaniu z obowiązkiem złożenia po 2 latach przez władze powiatu sprawozdania z wykonania programu opieki. Uwzględniając perspektywę wieloletnią, samorząd powiatu, podobnie jak w minionym czteroleciu, w kwestii dziedzictwa kulturowego powinien kierować się wymienionymi poniżej priorytetami: 55 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 57 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
PRIORYTET I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego regionu jako jeden z głównych czynników jego rozwoju społeczno-gospodarczego.
PRIORYTET II: Nowoczesne zarządzanie zasobem dziedzictwa kulturowego.
PRIORYTET III: Działania promocyjne i edukacyjne związane z dziedzictwem skierowane do społeczności lokalnych w celu kultywowania tożsamości kulturowej oraz promocja zewnętrzna wartości kulturowych regionu.
Wg ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zakres kompetencji i zadań powiatu w kwestii zarządzania dziedzictwem kulturowym na danym terenie jest dość ograniczony. Niemniej można by postulować wywieranie pewnego nacisku na dysponentów obiektów wartościowych położonych na terenie powiatu w celu poprawy ich stanu czy też zmiany funkcji. Dobrym przykładem w tym miejscu byłoby wspomnieć o szlaku architektury drewnianej, który leży w kompetencjach Urzędu Marszałkowskiego. Przedsięwzięcie to jest niedofinansowane, towarzyszą mu przestarzałe informacje. Warto byłoby zwiększyć współpracę z Górnośląskim Parkiem Etnograficznym. Drugim przykładem jest zapomniana synagoga w Wielowsi. Powiat mógłby zainicjować działania związane ze znalezieniem funkcji dla tego obiektu a także wskazać możliwości pozyskania funduszy związanych z rewaloryzacją budynku. Trzecim przykładem są Pławniowice, w których oprócz pięknego pałacu znajduje się folwark nie objęty wpisem do rejestru zabytków, a który mógłby stać się wartościowym zapleczem turystycznym dla okolicy. Wartym podkreślenia jest w tym miejscu fakt, że Starostwo Powiatowe w Gliwicach, powinno być inicjatorem i koordynatorem współpracy między sąsiednimi regionami w kwestii rozwoju turystyki. W zwiazku z tym wydaje się być w dalszym ciągu aktualny pomysł utworzenia Szlaku Zamków Śląskich bowiem w niewielkiej, nie przekraczającej 50 km od siebie odległości, usytuowano tu ciekawe budowle: zamek w Gliwicach, zamek w Chudowie, zamek w Tarnowicach Starych, zamek w Kamieńcu, zamek w Rybniku, zamek w Toszku oraz zamek w Ujeździe (woj. opolskie, pow. strzelecki). Poniższe tabele określają kierunki działań i zadania prowadzące do osiągnięcia zamierzonych celów.
56 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 58 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
PRIORYTET I: REWALORYZACJA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO JAKO JEDEN Z GŁÓWNYCH CZYNNIKÓW ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO POWIATU
kierunki działań zadania
Zahamowanie procesu degradacji • realizacja zadań własnych powiatu w kwestii poprawy zabytków i doprowadzenie do stanu i utrzymania obiektów zabytkowych, do których powiat poprawy stanu ich zachowania ma tytuł prawny − kontynuacja remontów w Zespole Szkół im. Marii Konopnickiej w Pyskowicach oraz kontynuacja remontu Domu Pomocy Społecznej „Ostoja” w Sośnicowicach; • podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością powiatu; • realizacja uchwały Nr XXXVIII/290/2018 z dnia 26 kwietnia 2018 r. w sprawie zasad i trybu udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków; • zapoznawanie właścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych z możliwościami uzyskania dotacji i środków pozabudżetowych na określone zadania z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami; • organizacja spotkań mających na celu promowanie standardów w zakresie rewaloryzacji i remontownia obiektów zabytkowych oraz możliwości pozyskiwania funduszy na ten cel, a także sprawnego zarządzania nimi; • prowadzenie otwartych konkursów na wsparcie realizacji zadań publicznych w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; • zwrócenie uwagi na zabytki techniki w regionie; Podejmowanie działań • przygotowanie przez powiatowy urząd pracy oferty pracy umożliwiających tworzenie miejsc sezonowej w zakresie prowadzenia bieżących prac pracy związanych z opieką nad pielęgnacyjnych, porządkowych i zabezpieczających na zabytkami terenach objętych ochroną;
PRIORYTET II: NOWOCZESNE ZARZĄDZANIE ZASOBEM DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
kierunki działań zadania
Działania organizacyjne i • zorganizowanie w starostwie powiatowym stanowiska dla finansowe związane z ochroną pracownika zajmującego się problematyką ochrony zabytków zabytków i dziedzictwem kulturowym; i dziedzictwa kulturowego. planowany zakres obowiązków pracownika zajmującego się dziedzictwem kulturowym powiatu gliwickiego: kontakty
z właścicielami i użytkownikami zabytków, kontakty i ścisła współpraca ze służbami konserwatorskimi, współpraca ze społecznymi opiekunami zabytków, pośrednictwo między służbami i właścicielami, doradztwo w zakresie ochrony dziedzictwa i opieki nad zabytkami, prowadzenie szkoleń dla użytkowników i właścicieli w sprawie użytkowania obiektów zabytkowych i pozyskiwania funduszy na ich remonty i renowacje, reagowanie na doniesienia dotyczące niewłaściwego użytkowania obiektów zabytkowych lub aktów wandalizmu, prace interwencyjne, opracowywanie koncepcji
57 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 59 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
zagospodarowania obiektów zabytkowych, itp.; • ustanawianie społecznych opiekunów zabytków w ramach realizacji zadań własnych powiatu; prowadzenie listy społecznych opiekunów zabytków; • zlecanie i dofinansowywanie prac studialnych i dokumentacyjnych dotyczących obiektów zabytkowych i dziedzictwa kulturowego regionu; • okresowa aktualizacja „Planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych”; • cykliczne konsultacje z przedstawicielami gmin w celu wypracowania wspólnej polityki ochrony dziedzictwa kulturowego; • współpraca z policją, służbami konserwatorskimi i służbami celnymi w sprawie kradzieży i nielegalnego wywozu obiektów zabytkowych za granicę (konferencje i szkolenia, zabezpieczenie obiektów zabytkowych);
Podejmowanie działań • oznakowanie obiektów zabytkowych oraz pomników zwiększających atrakcyjność przyrody; zabytków dla potrzeb • zaopatrzenie zabytków w tablice informujące o ich historii społecznych, turystycznych i i znaczeniu dla regionu; edukacyjnych • kontrola oznakowania szlaków turystycznych; • oznakowanie ścieżek edukacyjnych; • tworzenie nowych szlaków tematycznych i kulturowych i włączanie ich w sieć istniejących szlaków o zasięgu ponadregionalnym;
PRIORYTET III: DZIAŁANIA PROMOCYJNE I EDUKACYJNE SKIEROWANE DO SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH W CELU BUDOWANIA TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ ORAZ PROMOCJA ZEWNĘTRZNA WARTOŚCI KULTUROWYCH REGIONU
kierunki działań zadania
Zapewnienie szerokiego dostępu • aktualizowanie i ulepszanie powiatowego systemu do informacji o dziedzictwie informacji i promocji (bazy danych) środowiska kulturowego; kulturowym powiatu • udostępnienie na stronach internetowych powiatu gliwickiego listy obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków wraz z krótkim opisem, historią i podaniem ich aktualnego stanu prawnego;
Edukacja społeczności lokalnej • organizowanie szkoleń związanych z ochroną dziedzictwa w kwestii znaczenia dziedzictwa kulturowego dla właścicieli i użytkowników obiektów dla regionu zabytkowych; • propagowanie dobrych praktyk konserwatorskich; • organizowanie i wspieranie organizacji konkursów, wystaw, imprez, kiermaszy, rajdów i festynów kulturowych; • wprowadzanie i upowszechnianie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji szkolnej poprzez organizowanie odpowiednich zajęć i konkursów; • ustanowienie nagrody za osiągnięcia w dziedzinie upowszechniania dziedzictwa kulturowego regionu; • aktywna współpraca z mediami w celu promocji zabytków i upowszechniania działań związanych z opieką nad zabytkami;
Działania pobudzające aktywność • propagowanie idei Lokalnych Grup Działania wśród i inicjatywę mieszkańców regionu. społeczności wiejskiej (informacje na stronach internetowych powiatu, broszury wskazujące korzyści wynikających 58 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 60 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Integracja lokalnych społeczności z działalności LGD); wokół idei współpracy i rozwoju • stworzenie programu odnowy wsi: wspieranie lokalnego rewaloryzacji historycznych układów ruralistycznych i kształtowanie kierunków rozwoju zespołów wiejskich pod kątem zachowania charakterystycznych cech regionalnych; działania na rzecz ochrony materialnego i niematerialnego dziedzictwa wsi; • organizowanie konferencji, szkoleń, sympozjów poświęconych zabytkom, skierowanych do nauczycieli, organizacji społecznych, właścicieli i użytkowników obiektów zabytkowych, pracowników kultury, młodzieży zainteresowanej problematyką ochrony dziedzictwa kulturowego; • porozumienie z dużymi jednostkami gospodarczymi w regionie w sprawie ew. stworzenia racjonalnej polityki dotacji na rewaloryzacje i remonty obiektów zabytkowych; Wspieranie rozwoju turystyki • współpraca z gminami i PTTK w kwestii zorganizowania centrów informacji turystycznej; • wsparcie dla rozwoju infrastruktury turystycznej; • wspieranie rozwoju gospodarstw agro- i ekoturystycznych; • inicjowanie i pomoc w powstawaniu izb muzealnych, regionalnych, izb pamięci;
Popularyzacja dziedzictwa • wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów kulturowego regionu promocyjnych, przewodników) poświęconych dziedzictwu kulturowego i historii regionu; • organizacja masowych imprez turystyczno-kulturowych o charakterze ponadregionalnym; • uczestnictwo regionu w dorocznych Europejskich Dniach Dziedzictwa; • popularyzacja wybitnych postaci historycznych związanych z regionem;
59 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 61 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
IX. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI
NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO
Zadania określone w poprzednim rozdziale będą realizowane za pomocą następującego instrumentarium, którego podstawę stanowią obowiązujące przepisy prawne: — instrumenty prawne – wynikające z przepisów ustawowych (m.in.: wykonywanie decyzji administracyjnych, np. wojewódzkiego konserwatora zabytków, ustanawianie społecznych opiekunów zabytków, oznakowanie obiektów zabytkowych znakiem przewidzianym w ustawie, itp.); — instrumenty finansowe (m.in. finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych będących własnością powiatu, korzystanie z programów uwzględniających finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania, nagrody, zachęty finansowe dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych); — instrumenty koordynacji (m.in. poprzez realizacje projektów i programów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp., współpraca w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami z gminami, z organizacjami wyznaniowymi, z właścicielami zabytków); — instrumenty społeczne (m.in. poprzez działania edukacyjne, promocyjne, współdziałanie z organizacjami społecznymi, działania prowadzące do tworzenia miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami); — instrumenty kontrolne (m.in. monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego).
60 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 62 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
X. MONITOROWANIE REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO
Obowiązek prowadzenia kontroli stanu realizacji Programu Opieki nad Zabytkami wynika z art. 87 ust. 5 i 6 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zgodnie z cytowaną ustawą Starosta Gliwicki ma obowiązek sporządzenia sprawozdania ze stanu realizacji Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2018−2021 i przedstawienia go radzie powiatu w cyklu dwuletnim (monitoring mid-term i monitoring ex post). Następnie sprawozdania te powinny być przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i Śląskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków, w celu ich wykorzystania przy aktualizacji i korekcie aktualnego, oraz opracowywaniu kolejnego Krajowego i Wojewódzkiego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Celem monitoringu jest zbieranie i analiza informacji dotyczących realizacji Programu na każdym etapie wdrażania. Proces monitorowania polega na przyglądaniu się zmianom, jakie zachodzą w wyniku realizacji celów programu przez zdefiniowane w nim kierunki działań, na analizie zebranych danych i opracowaniu sprawozdań. Stanowi on podstawę oceny uzyskanych efektów oraz podejmowania ewentualnych inicjatyw korygujących i propozycji zmian. Kryteria prowadzenia oceny realizacji programu opieki będą następujące: W ramach priorytetu I: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako jeden głównych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu: • poziom (w %) wydatków budżetu powiatu na ochronę i opiekę nad zabytkami, • wartość finansowa wykonanych prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach oraz liczba obiektów poddanych ww. pracom, • zakres współpracy z organizacjami pozarządowymi, • stan wojewódzkiej ewidencji i rejestru zabytków w zakresie zabytków techniki powiatu gliwickiego, • sposoby i formy informowania o możliwościach uzyskania dotacji na zadania z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W ramach priorytetu II: Nowoczesne zarządzanie zasobem dziedzictwa kulturowego: • liczba prac studialnych i ewidencyjnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe, katalogi typów zabudowy regionalnej), • zakres obowiązków pracownika na stanowisku zajmującym się ochroną dziedzictwa kulturowego i opieką nad zabytkami, • liczba społecznych opiekunów zabytków, • liczba i zakres szkoleń specjalistycznych dla społecznych opiekunów zabytków,
61 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 63 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
• liczba konsultacji i spotkań roboczych dotyczących problematyki dziedzictwa kulturowego z przedstawicielami gmin wchodzących w skład powiatu; wnioski i ustalenia wypływające z tych spotkań, • sposoby uzgodnionej współpracy z policją, służbami konserwatorskimi i celnymi w sprawie ochrony dziedzictwa kulturowego przed kradzieżą i nielegalnym wywozem, • liczba utworzonych szlaków turystycznych, tras rowerowych, ścieżek edukacyjnych przyrodniczych, itp., • stan oznakowania szlaków turystycznych i obiektów zabytkowych, • liczba utworzonych, zmodernizowanych elementów infrastruktury służących funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej, • działania podjęte w kwestii zaangażowania największych pracodawców w regionie w sprawę ochrony dziedzictwa kulturowego i rozwoju turystyki i wypoczynku, • działania podjęte w sprawie tworzenia programu odnowy wsi i popularyzacji idei Lokalnych Grup Działania. W ramach priorytetu III: Działania promocyjne i edukacyjne skierowane do społeczności lokalnych w celu budowania tożsamości kulturowej oraz promocja zewnętrzna wartości kulturowych regionu: • liczba i rodzaj zrealizowanych konkursów, wystaw, kiermaszy, festynów na terenie powiatu, • liczba zrealizowanych imprez turystyczno-kulturowych, • strony internetowe podejmujące tematykę ochrony dziedzictwa kulturowego, • sposób wprowadzenia kwestii dziedzictwa kulturowego regionu do systemu edukacji szkolnej, • liczba nowo powstałych placówek paramuzealnych (izby pamięci, regionalne, muzealne). • sposoby wsparcia muzeów, palcówek paramuzealnych i stowarzyszeń pozarządowych zajmujących się sprawami dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków, • liczba wydawnictw (w tym folderów promocyjnych, map, przewodników) związanych z historią i dziedzictwem kulturowym regionu, • sposoby popularyzacji wybitnych osób związanych z regionem, • sposób uczestnictwa powiatu gliwickiego w Europejskich Dniach Dziedzictwa.
62 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 64 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
XI. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami oraz ochronę dziedzictwa kulturowego realizuje się w Polsce ze środków prywatnych (osoby fizyczne, fundacje, osoby prawne, kościelne) i publicznych (budżet państwa, budżety jednostek samorządów terytorialnych wszystkich szczebli). Zasadniczo obowiązek utrzymania obiektów zabytkowych spoczywa na właścicielach i użytkownikach tych obiektów. Finansowanie zabytków z budżetu państwa odbywa się na zasadzie współfinansowania prac przy obiektach zabytkowych, w oparciu o zapisy Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dotacje są przyznawane poprzez corocznie organizowane nabory wniosków71. Dofinansowanie udzielane jest na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, planowanych do przeprowadzenia w roku złożenia wniosku lub następnym, bądź na zasadzie refundacji poniesionych już nakładów przed upływem 3 lat po wykonaniu prac. Beneficjentami mogą być osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego, inne jednostki organizacyjne, będące właścicielami wpisanego do rejestru lub posiadające taki zabytek w trwałym zarządzie. Dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jedną z kompetencji WKZ jest udzielanie dotacji celowych na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków udziela rokrocznie dotacji na takie prace prowadzone na terenie województwa śląskiego. Zasady udzielania dotacji określa rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków72. Wniosek należy złożyć do 28 lutego roku, w którym ma być udzielona dotacja na dofinansowanie prac, które mają zostać przeprowadzone lub do 30 czerwca roku, w którym dotacja ma być udzielona na dofinansowanie prac już przeprowadzonych w okresie 3 lat poprzedzających rok złożenia wniosku. Dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Corocznie MKiDN publikuje na swojej stronie internetowej programy ministerialne objęte w danym roku dofinansowaniem. Programy MKiDN są podstawą ubiegania się o środki na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoły i uczelnie wyższe, organizacje pozarządowe, oraz podmioty gospodarcze. 1 października 2017 r. weszło w życie nowe rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zmieniające, m.in., zasady dotyczące
71 zasady udzielania dotacji i obszerny katalog prac, na które mogą zostać przyznane środki finansowe przedstawia art. 77 Ustawy 72 tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. , poz. 399 63 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 65 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
terminów naboru do programów ministerialnych. W roku 2018, wśród wymienionych programów ministra, znalazły się następujące: 1. Ochrona zabytków. Cel programu: zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwację i rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz ich udostępnianie na cele publiczne. 2. Kultura ludowa i tradycyjna. Cel programu: wspieranie zjawisk związanych ze spuścizną kultur tradycyjnych, transformacjami (przekształceniami i przemianami) poszczególnych elementów oraz współczesnymi kontekstami ich występowania. 3. Ochrona zabytków archeologicznych. Cel programu: ochrona dziedzictwa archeologicznego poprzez wspieranie kluczowych dla tego obszaru zadań, obejmujących niedestrukcyjne rozpoznanie i dokumentację zasobów dziedzictwa archeologicznego oraz opracowanie i publikację wyników przeprowadzonych badań archeologicznych 4. Infrastruktura kultury. Cel programu: stworzenie optymalnych warunków dla prowadzenia działalności kulturalnej, poprzez modernizację i rozbudowę infrastruktury instytucji kultury, a także innych podmiotów działających w tym obszarze. 5. Infrastruktura domów kultury. Cel programu: zapewnienie optymalnych warunków dla działalności domów i ośrodków kultury oraz centrów kultury i sztuki w zakresie edukacji kulturalnej i animacji kultury poprzez modernizację i rozbudowę ich infrastruktury. Tegoroczne nabory wniosków zostały zakończone a listy rozpatrzonych pozytywnie wniosków MKiDN opublikowało na stronie internetowej Poza trybem określonym w Programach, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje również dotacje na badania archeologiczne, jeżeli ich przeprowadzenie jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków w przypadku: ▪ prowadzenia robót budowlanych przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru, objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub znajdującym się w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków albo, ▪ prowadzenia robót ziemnych lub zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić, może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego. Dotację na przeprowadzenie badań archeologicznych otrzymać może osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna zamierzająca realizować te działania, w przypadku gdy koszt planowanych badań archeologicznych i ich dokumentacji będzie wyższy niż 2% kosztów planowanych do przeprowadzenia działań73.
73 zasady udzielania określone są w art. 82a i 82b ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz w rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 stycznia 2014 r. w sprawie dotacji na badania archeologiczne. 64 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 66 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Na stronach internetowych ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego − www.mkidn.gov.pl − znajdują się wyczerpujące informacje na temat ogłaszanych programów operacyjnych i zasad przyznawania dotacji na ich realizację. Minister Nauki, na zasadach określonych w przepisach o regułach finansowania nauki, może także przyznać środki finansowe na badania konserwatorskie, architektoniczne, archeologiczne lub inne badania naukowe związane z prowadzeniem prac konserwatorskich i restauratorskich przy obiektach zabytkowych74. Inne fundusze państwowe. Ważna rola przypada Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej75, ze środków którego dofinansowuje się, m.in., prace konserwatorskie przy zabytkowych założeniach parkowych. Wnioski o dofinansowanie zadań ze środków Funduszu można składać w dowolnym terminie. Jednym z kryterium selekcji jest „Ochrona przyrody oraz krajobrazu i leśnictwo – zachowanie cennych elementów przyrody oraz krajobrazu przez przywracanie walorów zabytkowym założeniom parkowym, pałacowo-ogrodowym i ogrodom”. Remonty obiektów sakralnych wpisanych do rejestru zabytków wspomagane mogą być także dotacjami krajowego Funduszu Kościelnego (dotacje nie obejmują zabytkowego wyposażenia wnętrz), który usytuowany jest w strukturze Departamenty Wyznań i Mniejszości Narodowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Dotacje z Funduszu Kościelnego przyznawane są na wniosek osób prawnych, kościołów i innych związków wyznaniowych lub z inicjatywy własnej Zarządu Funduszu Kościelnego. Przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu dotacji zarząd korzysta z opinii przedstawicielstw, jakie przy funduszu mogą tworzyć osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych oraz bezpośrednio władz kościelnych. Fundusze europejskie. Finansowanie ochrony zabytków w Polsce odbywa się przy znaczącym udziale funduszy pochodzących z Unii Europejskiej. Strona internetowa http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/ dostarcza aktualnych informacji na temat europejskich funduszy strukturalnych i działających w ich ramach programów rozwojowych, dotyczących wszystkich aspektów życia społeczno-gospodarczego. W latach 2014−2020 w ramach funduszy strukturalnych będą działały następujące programy rozwojowe:
74 art. 83 Ustawy: Na zasadach określonych w przepisach o zasadach finansowania nauki, minister właściwy do spraw nauki może przyznać środki finansowe na badania konserwatorskie, architektoniczne, archeologiczne lub inne badania naukowe związane z prowadzeniem prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytkach. 75 Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) – publiczna instytucja finansowa, działająca od 1989 r., najpierw jako fundusz celowy, a od 2010 − jako państwowa osoba prawna. Głównym celem działania jest udzielanie finansowego wsparcia przedsięwzięciom służącym ochronie środowiska i gospodarce wodnej. NFOŚiGW wraz z 16 niezależnymi (podlegającymi samorządom wojewódzkim) wojewódzkimi funduszami stanowią trzon polskiego systemu finansowania przedsięwzięć służących ochronie środowiska, wykorzystujący środki krajowe jak i zagraniczne. Podstawy prawne działalności NFOŚiGW określają artykuły 400 – 411a ustawy z dnia 27 kwietnia Prawo ochrony środowiska z 2001 (Dz. U.z 2013 r. poz. 1232 r. (z późn. zmianami)
65 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 67 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
1. Program: Infrastruktura i Środowisko 2014−2020.. Zawarta w programie, VIII oś Priorytetowa: „Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury” ma na celu ochronę i rozwój dziedzictwa kulturowego, zarówno materialnego, jak i niematerialnego, a także rozwój zasobów kultury. W ramach priorytetu będzie można realizować projekty przede wszystkim z zakresu zachowania dziedzictwa kulturowego: renowacji zabytków wraz z otoczeniem, konserwacji zabytków ruchomych, zabytkowych parków i ogrodów. Ponadto, dofinansowanie będą mogły uzyskać projekty mające na celu przebudowę czy rozbudowę instytucji kultury oraz szkół i uczelni artystycznych z przeznaczeniem ich na cele kulturalne. Inteligentny Rozwój. Wiedza. Edukacja. Rozwój. Polska Cyfrowa. Polska Wschodnia. Europejska Współpraca Terytorialna i Europejski Instrument Sąsiedztwa. Pomoc Techniczna. Regionalne Programy Operacyjne.
2. Program: Kreatywna Europa 2014−2020. Kreatywna Europa to unijny program zaplanowany na lata 2014-2020, oferujący finansowe wsparcie dla sektorów kultury, audiowizualnego i kreatywnych. W ciągu 7 lat program przeznaczy 1,46 mld euro na realizacje europejskich projektów. Głównymi celami programu są promocja europejskiej różnorodności kulturowej i dziedzictwa, budowanie kompetencji profesjonalistów, rozwój publiczności dla odbioru europejskich dzieł m. in. poprzez zwiększanie dostępu do kultury i utworów audiowizualnych. Program zawiera trzy komponenty: MEDIA, Kultura i część międzysektorową. Na stronie http://kreatywna-europa.eu/ znajdują się wszelkie informacje na temat wspieranych finansowo działań i sposobu uzyskania grantów.
3. Mechanizm Finansowy EOG. Mechanizm, oprócz funduszy europejskich, stanowi największe źródło zewnętrznego finansowania kultury w Polsce. Środki przeznaczone przez trzy kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego: Norwegię, Islandię i Liechtenstein aktywnie wspierają działania m.in. z zakresu kultury w ramach dwóch programów: ▪ Konserwacja i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego. ▪ Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego. Strona http://www.eog2016.mkidn.gov.pl/ zawiera informacje na temat programów i procedur związanych z możliwościami otrzymania wsparcia. 66 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 68 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Środki samorządowe. Samorządy lokalne mają możliwość dofinansowywania prac remontowych i konserwatorskich przy obiektach zabytkowych na swoim terenie. Taką możliwość stwarza art. 81 Ustawy. Sposób i zasady udzielania dotacji określane są uchwałami przyjmowanymi przez organ stanowiący jednostki samorządowej. Z budżetu województwa udzielane mogą być dotacje celowe na realizację zadań w związku z prowadzonymi pracami konserwatorskimi, restauratorskimi lub robotami budowlanymi przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, znajdującym się na obszarze województwa śląskiego, posiadającym istotne znaczenie kulturowe. O dotację celową w zakresie sprawowania opieki nad zabytkami może ubiegać się osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku. Dotacja może być udzielona na dofinansowanie nakładów koniecznych na wykonanie prac, które wnioskodawca zamierza wykonać w roku złożenia wniosku. Podstawą udzielenia dotacji jest wniosek o jej przyznanie. Środki prywatne. Istotnym źródłem finansowania opieki nad zabytkami mogą być środki pozyskane od firm, fundacji, czy stowarzyszeń lub osób prywatnych. Stosunkowo niewielki stopień wykorzystania tego źródła dla wspomagania zadań publicznych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego może znacząco wzrosnąć dzięki zasadom partnerstwa publiczno-prywatnego. Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Jedną z dziedzin, będących w kręgu zainteresowania Fundacji jest ochrona i zachowanie wspólnego dziedzictwa kulturowego. O dotacje mogą ubiegać podmioty posiadające osobowość prawną. W swojej działalności dotacyjnej FWPN określiła kilka priorytetów. Jeden z nich zatytułowany został: Społeczeństwo, gospodarka, środowisko. Obejmuje on Projekty dotyczące aktualnej tematyki, istotnych problemów związanych z funkcjonowaniem społeczeństwa, gospodarki i ochroną środowiska w Polsce, Niemczech, UE ewent. w wybranych krajach czy regionach. Projekty mające wpływ na rozwój społeczeństwa obywatelskiego, w tym projekty realizowane w ramach partnerskiej współpracy samorządów lokalnych, także związane z kulturą i wspólnym dziedzictwem. Szczegółowe informacje znajdują się na stronie fundacji: www.fwpn.org.pl.
67 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 69 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
XII . REALIZACJA I FINANSOWANIE PRZEZ POWIAT Z AD AŃ Z Z AKRE SU OCHRONY ZABYTKÓW
W okresie 2014 – 2017 r., tak jak w poprzednich latach, Zarząd Powiatu Gliwickiego przeznacza środki pochodzące z budżetu Powiatu na działania związane z kulturą i ochroną dziedzictwa narodowego. Kwoty kształtowały się następująco: rok 2014 – 349,5 tys. PLN, rok 2015 – 334,7 tys. PLN, rok 2016 – 364,9 tys. PLN, rok 2017 – 385,08 tys. PLN, rok 2018 – 397,5 tys. PLN. Część tych środków jest przekazywana w formie dotacji wnioskodawcom posiadającym tytuł prawny do obiektu zabytkowego na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane. Do 25 lutego 2016 r. zasady przyznawania dotacji regulowała uchwała Nr XLIV/301/2010 z dnia 25 lutego 2010 r., następnie uchwała Nr XV/136/2016 z dn. 25 lutego 2016 r. Obecnie tryb udzielania dotacji określa uchwała Nr XXXVIII/290/2018 z dnia 26 kwietnia 2018 r. Dotowane mogą być obiekty posiadające istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub naukowe dla mieszkańców Powiatu Gliwickiego i są dostępne publicznie. Ostateczną decyzję o przyznaniu dotacji podejmuje Rada Powiatu Gliwickiego. Umowa zawarta pomiędzy Powiatem Gliwickim a wnioskodawcą ustala sposoby rozliczania dotacji i kontroli wykonania zleconych zadań. Środki stanowiące pomoc de minimis mogą być udzielane w myśl uchwały Nr XXXVIII/290/2018 do dnia 31 grudnia 2020 r. Dotacje kształtowały się dotychczas następująco:
rok wnioskodawca zakres prac kwota w PLN Centrum Kultury „Zamek projekt przebudowy sieci 6 500,00 w Toszku” C.O. w zamku Rzymskokatolicka konserwacja ołtarza Parafia pw. św. Jakuba w bocznego kościoła pw. 19 000,00 Sośnicowicach św. Jakuba Rzymskokatolicka remont i renowacja 2016 Parafia św. Mikołaja w systemu powietrznego i 22 000,00 Wilczy kontuaru wymiana Rzymskokatolicka podwalin,naprawa ścian Parafia pw. Trójcy wieńcowych w kośc. św. 20 000,00 Świętej w Rachowicach Katarzyny w Sierakowicach prace konserwatorskie Rzymskokatolicka dot. ołtarza bocznego w Parafia św. Mikołaja w 36 490,00 kośc. św. Mikołaja w Rudnie Rudnie prace konserwatorskie Rzymskokatolicka przy tryptyku św. 2017 Parafia pw. św. 14 818,00 Bartłomieja kośc. św. Bartłomieja w Smolnicy Bartłomieja stabilizacja konstrukcji Rzymskokatolicka wieży wraz z przyległą Parafia pw. Trójcy 18 692,00 ścianą szczytową. Świętej w Rachowicach Etap II
68 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 70 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
konserwacja polichromii Parafia knstrukcji ołtarza Rzymskokatolicka pw. bocznego i rzeźb w św. Katarzyny 10 000,00 kaplicy kośc. św. Aleksandryjskiej w Katarzyny Toszku Aleksandryjskiej
Na rok 2018 przyznano dotacje:
rok wnioskodawca zakres prac kwota w PLN projekt remontu Centrum Kultury „Zamek fragmentu osuniętego 3 750,00 w Toszku” muru obronnego oraz bastei na zamku Parafia konserwacja elementów Rzymskokatolicka pw. polichromowanych i św. Katarzyny 36 000,00 złoconych konstrukcji Aleksandryjskiej w baldachimu ambony Toszku Rzymskokatolicka konserwacja ambony i Parafia św. Mikołaja w chrzcielnicy w kośc. św. 36 700,61 Rudnie Mikołaja w Rudnie Rzymskokatolicka Parafia św. Jana konserwacja techniczna 24 103,78 2018 Chrzciciela w krzyża Poniszowicach konserwacja i Parafia zabezpieczenie Rzymskokatolicka pw. zabytkowego 12 500,00 Wszystkich Świętych w wyposażenia kościoła Bojszowie pw. Wszystkich Świętych w Bojszowie Rzymskokatolicka remont konstrukcji Parafia pw. Trójcy drewnianego kościoła w 20 000,00 Świętej w Rachowicach Sierakowicach Rzymskokatolicka Parafia pw. Ścięcia Św. pełna konserwacja ołtarza 30 000,00 Jana Chrzciciela w głównego Pilchowicach
Starostwo Powiatowe w Gliwicach w latach 2013-2017 przeznaczyło na prace remontowe i konserwatorskie kompleksu budynków Zespołu Szkół im. Marii Konopnickiej w Pyskowicach stanowiącego jego własność kwotę łączną w wysokości 387 288,91 PLN. W okresie marzec – lipiec 2018 r. przeprowadzono remont budynku Willi szpitala w Knurowie. Prace remontowe obiektu powstałego w 1912 r. objęły przebudowę dachu, wymianę stolarki okiennej oraz renowację elewacji. Koszt robót wyniósł przeszło 600 000,00 PLN. Środki na realizację zadania pochodziły z budżetu Powiatu Gliwickiego. Na działalność wydawniczą związaną z ochroną i promocją środowiska kulturowego regionu, w latach 2013 - 2017 Powiat wydał kwotę 106 735,00 PLN. W tym samym okresie dotowano
69 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 71 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
działalność edukacyjną i popularyzatorską na rzecz dziedzictwa kulturowego regionu zarówno materialnego jak i niematerialnego:
L.p Miejscowość Zdarzenie/Impreza/Rodzaj Koszt całkowity Źródła finansowania- nakłady działania powiatu w tys. zł
Konkurs plastyczny o tematyce 1. Gliwice 2 tys. zł 2 tys. zł strażackiej
Przegląd Twórczości Artystycznej 2. Knurów Seniorów oraz Przegląd Chórów 5,6 tys. zł 5,6 tys. zł Powiatu Gliwickiego
Obchody Rocznicowe na Polanie 3. Wielowieś 6-7 tys. zł 1,6 tys. zł Śląski Katyń w Dąbrówce
4. Knurów Babski Comber Powiatu Gliwickiego 6 tys. zł 3,8 tys. zł
Przegląd Orkiestr Dętych Powiatu 5. Wilcza ok. 7 tys. zł 4 tys. zł Gliwickiego
Obchody rocznicy ustanowienia 6. Gliwice 2 tys. zł 2 tys. zł Komisji Edukacji Narodowej
Pyskowice i Obchody Święta Odzyskania 7. 500,00 zł 500,00 zł Knurów Niepodległości (wieńce i kwiaty)
Wystawa żołnierzyków z okazji 100- 8. Gliwice lecia odzyskania Niepodległości 2 tys. zł 2 tys. zł Polski
Starostwo patronowało współpracy gmin powiatu, wspierało organizacyjnie, logistycznie i finansowo imprezy ,wydarzenia i inicjatywy ponadgminne związane z historią i kulturą regionu:
Lp. Podmioty współpracujące Przedsięwzięcie Patronaty starosty gliwickiego np. nad konkursem „Ratowanie zabytków naszej małej ojczyzny”, konkursami fotograficznymi, 1. szkoły i przedszkola w regionie konkursami gwarowymi, konkursami poezji i prozy oraz piosenki – przekazanie nagród Obchody rocznicowe na Polanie Hubertus – Śląski Katyń – 2. gmina Wielowieś pomoc logistyczna, przewóz uczestników, wsparcie finansowe oprawy muzycznej i scenograficznej wydarzenia. Wydarzenia kulturalne dot. obrzędowości i tradycji regionalnych oraz ogólnopolskich np. Babskie Combry, Wodzenie rady sołeckie, koła gospodyń Niedźwiedzia, Noc Świętojańska, Przegląd Orkiestr Dętych, 4. wiejskich, gminy, ośrodki i centra przeglądy Chórów, Dzień Edukacji Narodowej, konkursy kolęd i kultury powiatu gliwickiego pastorałek, wystawy, barbórka itd. – wsparcie organizacyjne lub finansowe.
70 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 72 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
XII I . POSTANOWIENIA KOŃCOWE
1. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami przyjmuje Rada Powiatu, po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 2. Realizacja Programu poddana będzie ocenie Rady Powiatu po upływie dwóch oraz czterech lat od jego uchwalenia. 3. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami jest ogłaszany w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym. 4. W sprawach nie uregulowanych w programie mają zastosowanie obowiązujące przepisy prawa.
71 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 73 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
MATERIAŁY WYKORZYSTANE W TEKŚCIE:
1. Akty prawa miejscowego powiatu gliwickiego i gmin wchodzących w skład powiatu gliwickiego: Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Strategia Rozwoju Powiatu Gliwickiego na lata 2005-2020, Aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Gliwickiego na lata 2014-2017 z perspektywą do roku 2021, Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego. 2. Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2014-17. 3. Sprawozdanie z wykonania Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego. Lata 2014-15. 4. Materiały udostępnione w Śląskim Wojewódzkim Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach: karty ewidencyjne architektury i budownictwa, karty ewidencyjne zabytków ruchomych, karty ewidencyjne cmentarzy, itp. 5. F. TRIEST, Topographischen Handbuch von Oberschlesien., 1865, S. 805 6. E. KLOS, M. RODE, W. STEPF, Die Bau u. Kunstolenkmaler des kreises Tost – Gleiwitz, Breslau 1943 7. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce., T. VI, z. 5: Powiat Gliwicki., Warszawa 1966 8. E. WIECZOREK, K. SOIDA, Koleją wąskotorową do Rud., Katowice 2002
9. Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX w., p. red. E. Chojeckiej, Katowice 2004 10. Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk., Warszawa 2006. 11. A. Zielonka, O pokoleniach dla pokoleń. Historia naszej ziemi., Wielowieś 2014 12. Internet, m.in. strony gmin wchodzących w skład powiatu, strona powiatu oraz: www.wikipedia.pl, http://www.zsmk.internetdsl.pl/viewpage.php?page_id=12, http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de, http://www.palaceslaska.pl/, http://www.zpk.com.pl/index.php/component/content/article/57
ILUSTRACJE: 1. Materiały własne. 2. Reprodukcje ilustracji zawartych w publikacjach − źródła podane w podpisach. 3. Fotografie archiwalne i współczesne różnych autorów zamieszczone w internecie na stronach: www.fotopolska.eu, www.wikipedia.pl, http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de, www.palace.slaska.pl
ANEKS: ZAŁĄCZNIK NR 1: Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków ZAŁĄCZNIK NR 2: Obiekty ruchome w powiecie gliwickim ZAŁĄCZNIK NR 3: Ewidencja zabytkowych cmentarzy powiatu gliwickiego ZAŁĄCZNIK NR 4: Zestawienie GEZ-ów i GPOnZ-ów w poszczególnych gminach powiatu ZAŁĄCZNIK NR 5: Zmiany w spisie rejestrowych obiektów nieruchomych
72 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 74 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ANEKS
do
PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO
NA LATA 2018−21
GLIWICE 2018
73 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 75 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ZAŁĄCZNIK NR 1
OBIEKTY NIERUCHOME W POWIECIE GLIWICKIM WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW
Gmina Gierałtowice numer rejestru l. p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków; data wpisu 1 Chudów Ruina dawnego zamku Gierałtowskich A/568/66 5.02.1966 2 Chudów Spichlerz dworski A/569/66 ulica Wiejska 5.02.1966 3 Gierałtowice Dwór A/561/66 ulica Wojciecha 5.02.1966 Korfantego 4 Przyszowice Spichlerz plebański drewniany A/600/66 ulica Powstańców 17.03.1966 5 Przyszowice Park krajobrazowy i dwór A/1284/81 ulica Gierałtowicka 17.12.1981
Gmina Knurów Brak obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.
Gmina Pilchowice numer rejestru l. p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków; data wpisu 1 Gliwice, Nieborowice Linia kolejki wąskotorowej Bytom-Karb-Markowice A/1478/93 czyli: 10.12.2003 - układ torowy (z wyłączeniem odcinka pomiędzy 11.10.2011 stacją Gliwice Śródmieście a stacją Gliwice Trynek) - budynki stacyjne w Bojkowie-Trynku - budowle inżynieryjne - zgodnie z zał. 2 Nieborowice, Linia kolejki wąskotorowej Bytom-Karb-Markowice A/1477/92 Pilchowice, Stanica, na odcinku Nieborowice-Rudy czyli: układ torowy, 01.03.1993 Rudy budynki stacyjne w Nieborowicach, Pilchowicach, Stanicy, budowle inżynieryjne - zgodnie z zał. 3 Pilchowice Kościół parafialny pod wezwaniem świętego Jana A/296/60 ulica Dworcowa 35 Chrzciciela 7.03.1960 4 Pilchowice Plebania kościoła świętego Jana Chrzciciela A/295/60 ulica Dworcowa 35 7.03.1960 5 Pilchowice Dwór A/293/60 ulica Damrota 6 7.03.1960 6 Pilchowice Dawna szkoła parafialna, obecnie budynek A/292/60 ulica Dworcowa 33 mieszkalny 7.03.1960 7 Pilchowice Budynek Szpitala Przeciwgruźliczego A/290/60 lica Dworcowa 31 oraz 7.03.1960 ulice Powstańców i Strażaków
74 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 76 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
8 Pilchowice Stanowisko archeologiczne nr 4 – grodzisko z okresu 1093/69 średniowiecza; ok. 350 m na NE od przecięcia torów 17.10.1969 kolejowych z szosą do Nieborowic 9 Stanica Kościół parafialny pod wezwaniem świętego A/1011/69 ulica Gliwicka 16 18.02.1969 10 Stanica Kapliczka przydrożna A/1067/69 zbieg ulic Gliwickiej i 1- 15.07.1969 go Maja 11 Wilcza Kościół parafialny pod wezwaniem świętego A/564/66 ulica Karola Miarki Mikołaja, drewniany 5.02.1966 12 Wilcza Park krajobrazowy z pałacem A/1276/81 ulica Karola Miarki 17.12.1981 13 Żernica Kościół parafialny pod wezwaniem świętego A/375/60 ulica Miki 3 Michała, drewniany 10.03.1960 14 Żernica Stodoła przy domu nr 88 z początku XIX wieku, A/376/60 ulica Wiejska drewniana. 10.03.1960 Obiekt nie istnieje – przewidziany do skreślenia z rejestru zabytków 15 Żernica Stanowisko archeologiczne nr 1 – grodzisko C/1092/69 wczesnośredniowieczne 17.10.1969
Gmina Pyskowice numer rejestru l. p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków; data wpisu 1 Pyskowice Miasto Układ urbanistyczny z obustronną zabudową A/1015/69 18.02.1969 2 Pyskowice Miasto Kościół parafialny pod wezwaniem świętego A/289/60 Mikołaja 7.03.1960 3 Pyskowice Miasto Budynek kościoła pod wezwaniem świętego A/331/11 ulica Armii Krajowej 15 Stanisława Biskupa 18.02.2011 4 Pyskowice Miasto Ratusz A/288/60 7.03.1960 5 Pyskowice Miasto Zespół budynków wraz z otaczającym go układem A/1511/92 ulica Wyszyńskiego 37 zieleni: 21.12.1992 - budynek główny - budynek sali gimnastycznej - budynki gospodarcze 6 Pyskowice Miasto Hala wachlarzowa z 1902 roku w zespole dawnej A/46/01 ulica Dworcowa lokomotywowni 12.04.2001 7 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1016/69 ulica Armii Krajowej18 18.02.1969 8 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1021/69 ulica Górnicza 1 24.02.1969 9 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1022/69 ulica Górnicza 2 24.02.1969 10 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1023/69 ulica Górnicza 4 24.02.1969 11 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1024/69 ulica Górnicza 6 24.02.1969
75 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 77 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
12 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1025/69 ulica Górnicza 7 24.02.1969 13 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1027/69 ulica Górnicza 17 24.02.1969 14 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1028/69 ulica Hutnicza 1 24.02.1969 15 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1029/69 ulica Hutnicza 2 24.02.1969 16 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1030/69 ulica Hutnicza 5 24.02.1969 17 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1031/69 ulica Hutnicza 6 24.02.1969 18 Pyskowice Miasto Budynek gospodarczy – magazyn A/1032/69 ulica Hutnicza 7 24.02.1969 19 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1033/69 ulica Hutnicza 8 24.02.1969 20 Pyskowice Miasto Budynek (dawna oficyna budynku Rynek 13) AA/1018/69 ulica Hutnicza 11 18.02.1969 21 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1034/69 ulica Kościelna 7 24.02.1969 22 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1035/69 ulica Kościelna 10 24.02.1969 23 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1036/69 ulica Kościelna 15 24.02.1969 24 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1037/69 ulica Kościelna 16 24.02.1969 25 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1038/69 Plac Miarki 3 24.02.1969 26 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1039/69 Plac Miarki 5 24.02.1969 27 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/284/60 Plac Miarki 9 7.03.1960 28 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1040/69 Plac Miarki 10 24.02.1969 29 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny, narożny A/1046/69 Plac Miarki 10 24.02.1969 30 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1041/69 Plac Miarki 11 24.02.1969 31 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1047/69 Plac Miarki 11 7.06.1969 32 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1042/69 Plac Miarki 5 24.02.1969 33 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1043/69 Plac Miarki 6 24.02.1969 34 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny powstały z połączenia dwóch A/1044/69 Plac Miarki 7-8 budynków 7.06.1969 35 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1045/69 Plac Miarki 9 24.02.1969 36 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1048/69 Plac Miarki 12 7.06.1969 37 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1049/69 Plac Miarki 13 7.06.1969
76 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 78 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
38 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1050/69 Plac Miarki 14 7.06.1969 39 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/287/60 Rynek 13 7.03.1960 40 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/286/60 Rynek 18 7.03.1960 41 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/285/60 Rynek 21 7.03.1960 42 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1026/69 ulica Sienkiewicza 5 7.06.1969 43 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1052/69 ulica Sienkiewicza 13 7.06.1969 44 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1051/69 ulica Sienkiewicza 15 7.06.1969 45 Pyskowice Miasto Budynek mieszkalny A/1020/69 ulica Sienkiewicza 25 24.02.1969
Gmina Rudziniec numer rejestru l. p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków; data wpisu 1 Bojszów Kościół filialny pod wezwaniem Wszystkich A/344/60 Świętych, drewniany 7.03.1960 2 Bycina Budynek gospodarczy (dawna oficyna pałacowa) A/314/60 7.03.1960 3 Bycina Pałac wraz z najbliższym otoczeniem A/315/60 7.03.1960 4 Chechło Dwór A/313/60 7.03.1960 5 Chechło Stanowisko archeologiczne nr 4 – grodzisko C/962/68 średniowieczne położone w środku wsi na terenie 20.12.1968 sadu i ogrodu 6 Kleszczów Stanowisko archeologiczne nr 2 – grodzisko C/959/68 średniowieczne, w lesie po prawej stronie linii 20.12.1968 kolejowej do Gliwic, przy stacji Taciszów 7 Pławniowice Zespół pałacowo-parkowy: A/1514/93 1) -pałac z kaplicą 26.02.1993 2) -oficyna ze stajnią 3) -wozownia 4) -park krajobrazowy 8 Pławniowice Stanowisko archeologiczne nr 6 – wielokulturowa C/1215/75 osada łużycka i średnioweczna, we wsch. cz. wsi, na 18.12.1975 rozległym cyplu na lewym brzegu Kanału Klodnickiego, po obu stronach głównej drogi 9 Poniszowice Kościół parafialny pod wezwaniem świętego Jana A/270/09 Chrzciciela, drewniany. województwo śląskie A/356/60 10.03.1960 województwo katowickie 77 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 79 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
10 Rudno Stanowisko archeologiczne nr 1 – Sredniowieczny C/1213/75 gródek stożkowaty, w NW części wsi, na lewym 5.05.1975 brzegu małego strumienia wpadającego do Kłodnicy 11 Rudno Budynek kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja oraz A/223/08 ulica Szkolna 8 B jego najbliższe otoczenie wraz z ogrodzeniem od 14.03.2008 zachodu i północy. 12 Rudziniec Zespół pałacowo-parkowy A/1347/85 ulica Zamkowa 30.08.1985 13 Rudziniec Kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała A/359/60 Archanioła 10.03.1960 14 Widów Stanowisko archeologiczne nr 1 – grodzisko C/961/68 średniowieczne położone na jednym z trzech bez daty wpisu wzniesień porośniętych lasem mieszanym, po prawej stronie drogi z Chechła do Widowa
Gmina Sośnicowice numer rejestru l.p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków zabytków; data wpisu 1 Kozłów Kościół filialny pod wezwaniem świętego Mikołaja A/351/60 ulica Marcina 10.03.1960 2 Kozłów Kuźnia miedzi z XVIII wieku, murowana. A/350/60 ulica Marcina 10.03.1960 Obiekt nie istnieje – przewidziany do skreślenia z rejestru zabytków 3 Kozłów Stanowisko archeologiczne nr 1 - gródek C/1090/69 średniowieczny, w północnej części wsi, wśród 17.10.1969 podmokłych łąk, nad strumieniem, około 100 metrów na północny zachód od młyna 4 Łany Wielkie Kapliczka przydrożna A/1064/69 ulica Wiejska 15.07.1969 5 Łany Wielkie Stanowisko archeologiczne nr 2 – kopiec C/1091/69 średniowieczny, na stanowisku zlokalizowana 17.10.1969 kapliczka 6 Rachowice Kościół parafialny pod wezwaniem Trójcy Świętej A/357/60 ulica Wiejska 9 10.03.1960 7 Rachowice Spichlerz dworski, drewniany A/358/60 10.03.1960 8 Sierakowice Kościół filialny pod wezwaniem świętej Katarzyny A/360/60 ulica Wiejska 1 Aleksandryjskiej, drewniany 10.03.1960 9 Sierakowice Dom mieszkalny dworski A/361/60 (obiekt nie istnieje) 10.03.1960 10 Smolnica Kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja, A/118/08 ulica Wiejska drewniany 18.02.1969 11 Smolnica Budynek mieszkalny, drewniany A/1065/69 ulica Łęgowska 2 15.07.1969 12 Sośnicowice Układ urbanistyczny na rzucie nieregularnego A/805/67 czworoboku z centralnie położonym rynkiem. 20.12.1967 13 Sośnicowice Kościół parafialny pod wezwaniem Świętego Jakuba A/364/60 ulica Kościelna 10.03.1960
78 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 80 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
14 Sośnicowice Pałac wraz z otoczeniem parkowym. A/363/60 ulica Kozielska 1 10.03.1960
Gmina Toszek numer rejestru l.p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków zabytków; data wpisu 1 Toszek Miasto w ramach średniowiecznego założenia A/382/53 miejskiego 14.03.1953
2 Toszek Kościół parafialny pod wezwaniem świętej A/341/60 Katarzyny Aleksandryjskiej 7.03.1960 3 Toszek Plebania kościoła parafialnego pod wezwaniem A/340/60 świętej Katarzyny Aleksandryjskiej 7.03.1960 4 Toszek Kaplica cmentarna pod wezwaniem świętej Barbary A/339/60 ulica Parkowa 7.03.1960 5 Toszek Zamek obronny A/338/60 7.03.1960 6 Toszek Dom byłego Bractwa Strzeleckiego, obecnie A/336/60 ulica Strzelecka 21 budynek mieszkalny 10.03.1960 7 Toszek Dwór dolny, obecnie budynek mieszkalny A/337/60 ulica Strzelecka 23 10.03.1960 8 Toszek Ratusz A/377/60 10.03.1960 9 Toszek Budynek mieszkalny A/1053/69 ulica Piastowska 3 7.06.1969 10 Toszek Budynek mieszkalny A/1054/69 Rynek 2 7.06.1969 11 Toszek Budynek mieszkalny A/1055/69 Rynek 3 7.06.1969 12 Toszek Budynek mieszkalny A/335/60 Rynek 4 10.03.1960 13 Toszek Budynek mieszkalny A/334/60 Rynek 5 10.03.1960 14 Toszek Budynek mieszkalny A/1056/69 Rynek 6 7.06.1969 15 Toszek Budynek mieszkalny A/1057/69 Rynek 7 7.06.1969 16 Toszek Budynek mieszkalny A/333/60 Rynek 8 10.03.1960 17 Toszek Budynek mieszkalny A/1058/69 Rynek 15 7.06.1969 18 Toszek Budynek mieszkalny A/1059/69 Rynek 16 7.06.1969 19 Toszek Budynek mieszkalny A/1060/69 Rynek 17 7.06.1969 20 Toszek Budynek mieszkalny A/332/60 Rynek 18 10.03.1960 21 Toszek Budynek mieszkalny A/331/60 Rynek 19 10.03.1960
79 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 81 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
22 Toszek Budynek mieszkalny A/1061/69 Rynek 20 15.07.69 23 Toszek Budynek mieszkalny A/1062/69 Rynek 21 15.07.1969 24 Toszek Budynek mieszkalny A/330/60 Rynek 22 10.03.1960 25 Toszek Budynek mieszkalny (dawny dom inspektorów A/328/60 ulica Strzelecka 19 dworskich) 10.03.1960 26 Toszek Stanowisko archeologiczne na górze C/932/68 zamkowej,wielokulturowe, o nasileniu 20.12.1968 występowania osadnictwa wczesnośredniowiecznego 27 Ciochowice Stanowisko archeologiczne – grodzisko C/958/68 średniowieczne, położone w zachodniej części wsi 20.12.1968 na łąkach, blisko drogi ze Słupska do Toszka 28 Kotliszowice Dwór wraz z parkiem krajobrazowym, aleją A/1380/88 kasztanowcowo-jesionową oraz układem zabudowań 9.11.1988 gospodarczych 29 Kotliszowice Budynek dworski A/305/60 10.0319.1960 30 Ligota Toszecka Kaplica pod wezwaniem świętej Anny, murowana. A/304/60 brak daty wpisu 31 Paczyna Dzwonnica, drewniana A/300/60 7.03.1960 32 Paczyna Dwór A/299/60 7.03.1960 33 Paczyna Oficyna dworska (zachodnia) A/298/60 7.03.1960 34 Paczyna Obora A/297/60 7.03.1960 35 Pniów Pałac barokowy A/291/60 7.03.1960 36 Pniów Stanowisko archeologiczne nr 1 – grodzisko C/960/68 średniowieczne, położone w południowej części wsi, dwie decyzje: po prawej stronie drogi do Zacharzowic 20.12.1968 30.04.1975 37 Wilkowiczki Stanowisko archeologiczne nr 1 – cmentarzysko z C/1094/69 okresu kultury łużyckiej, o mieszanym obrządku 17.10.1969 pogrzebowym, położone w południowej części wsi, po południowej stronie szosy Toszek-Zacharzowice
Gmina Wielowieś numer rejestru l.p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków zabytków; data wpisu 1 Dąbrówka Dwór. A/310/60 Ulica Główna Obiekt nie istnieje – przewidziany do skreślenia z 7.03.1960 rejestru zabytków. 2 Dąbrówka Spichlerz A/309/60 uica Główna 7.03.1960
80 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 82 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
3 Dąbrówka Budynek dworski A/308/60 ulica Główna 7.03.1960 4 Sieroty Kościół parafialny pod wezwaniem Wszystkich A/283/60 ulica Wiejska 54 Świętych 7.03.1960 5 Świbie Kościół parafialny pod wezwaniem świętych A/367/60 ulica Wiejska 117 Mikołaja i Krzysztofa 10.03.1960 6 Świbie Kaplica pod wezwaniem świętej Benigny A/368/60 10.03.1960
7 Świbie Spichlerz dworski A/370/60 ulica Słoneczna 10.03.1960 8 Świbie Dawna gorzelnia dworska A/369/60 ulica Słoneczna 10.03.1960 9 Świbie Stanowisko archeologiczne nr 4 – cmentarzysko z C/768/66 IV-V wieku n.e.; położone na północ od wsi przy 07.04.1967 skrzyżowaniu dróg leśnych 10 Świbie Stanowisko archeologiczne nr 16 i 16A– C/769/66 cmentarzysko kultury łużyckiej z okresu 07.04.1967 halsztackiego; położone na północny wschód od wsi 11 Wielowieś Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia A/371/60 ulica Kościelna 5 NMP 10.03.1960 12 Wielowieś Dwór A/372/60 ulica Główna 1 10.03.1960 13 Wielowieś Budynek dawnej synagogi A/441/15 ulica Gminna 27 23.02.2015 14 Wiśnicze Kościół parafialny pod wezwaniem Świętej Trójcy A/373/60 uica Główna 10.03.1960 15 Wiśnicze Kaplica pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej A/1014/69 18.02.1969 16 Wiśnicze Spichlerz plebański A/374/60 ulica Wiejska 1 10.03.1960 17 Zacharzowice Kościół filialny, drewniany A/281/60 ulica Wiejska 7.03.1960
81 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 83 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ZAŁĄCZNIK NR 2.
ZABYTKI RUCHOME W POWIECIE GLIWICKIM WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW
l.p. gmina ilość
1. Gierałtowice 15
2. Knurów -
3. Pilchowice 57
4. Pyskowice 10
5. Rudziniec 78
6. Sośnicowice 44
7. Toszek 8
8. Wielowieś 4
Łącznie 216
82 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 84 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ZAŁĄCZNIK NR 3
ZABYTKOWE CMENTARZE W POWIECIE GLIWICKIM POSIADAJĄCE KARTY EWIDENCYJNE W WOJEWÓDZKIM URZĘDZIE OCHRONY ZABYTKÓW
l.p. gmina ilość
9. Gierałtowice 4
10. Knurów 2
11. Pilchowice 5
12. Pyskowice 5
13. Rudziniec 9
14. Sośnicowice -
15. Toszek 3
16. Wielowieś 8
83 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 85 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ZAŁĄCZNIK NR 4
GMINNE EWIDENCJE ZABYTKÓW ORAZ GMINNE PROGRAMY OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POSZCZEGÓLNYCH GMINACH
gminna ewidencja liczba obiektów w gminny program opieki nad l.p. gmina zabytków* gminnej ewidencji zabytkami
17. Gierałtowice 2015 42 w planach
18. Knurów 2013 190 2013-2016
19. Pilchowice 2016 199 2012-2015
20. Pyskowice 2013 239 w planach
21. Rudziniec w trakcie aktualizacji w trakcie aktualizacji w trakcie aktualizacji
22. Sośnicowice 2011 - w planach
23. Toszek 2017 241 2018-2021
24. Wielowieś 2013 75 2015-2018
* ostatnia aktualizacja ewidencji
84 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 86 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ZAŁĄCZNIK NR 5
ZMIANY W SPISIE REJESTROWYCH OBIEKTÓW NIERUCHOMYCH W PORÓWNANIU ZE STANEM Z ROKU 2014
Gmina Gierałtowice
b. zm.
Gmina Knurów
b. zm. (brak obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego).
Gmina Pilchowice
Dodano wpisy: numer rejestru l. p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków; data wpisu 1 Gliwice, Nieborowice Linia kolejki wąskotorowej Bytom-Karb-Markowice A/1478/93 czyli: 10.12.2003 - układ torowy (z wyłączeniem odcinka pomiędzy 11.10.2011 stacją Gliwice Śródmieście a stacją Gliwice Trynek) - budynki stacyjne w Bojkowie-Trynku - budowle inżynieryjne - zgodnie z zał.
Skreślono wpisy: numer rejestru l. p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków; data wpisu 1 Nieborowice Budynek dawnego dworca kolei wąskotorowej A/1477/92 ulica Dworcowa 2 Bytom Karb – Rudy na odcinku Nieborowice–Rudy. 1.03.1993 2 Nieborowice Budynek magazynu przesyłkowego kolei A/1477/92 ulica Dworcowa 2 wąskotorowej Bytom Karb – Rudy na odcinku 1.03.1993 Nieborowice–Rudy. 3 Pilchowice Budynek dawnego dworca kolei wąskotorowej A/1477/92 ulica Dworcowa 10A Bytom Karb – Markowice na odcinku Nieborowice– 1.03.1993 Rudy. 4 Pilchowice Budynek magazynu przesyłkowego kolei A/1477/92 ulica Dworcowa 10A wąskotorowej Bytom Karb – Markowice na odcinku 1.03.1993 Nieborowice–Rudy. 5 Stanica Budynek dawnego dworca kolei wąskotorowej A/1477/92 ulica Dworcowa 1 Bytom Karb – Markowice na odcinku Nieborowice– 1.03.1993 Rudy. 6 Gmina Pilchowice Linia kolei wąskotorowej Gliwice-Racibórz na A/1478/92 odcinku Gliwice–Nieborowice – układ torowy, 1.03.93 zabudowania dworcowe w Bojkowie i Trynku oraz budowle inżynierskie.
Gmina Pyskowice
b. zm.
85 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 87 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
Gmina Rudziniec
b. zm.
Gmina Sośnicowice
b. zm.
Gmina Toszek
b. zm.
Gmina Wielowieś
Dodano wpisy: numer rejestru l.p. adres obiekt wpisany do rejestru zabytków zabytków; data wpisu 1 Wielowieś Budynek dawnej synagogi A/441/15 ulica Gminna 27 23.02.2015
86 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 88 – Poz. 8241
Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami
ZAŁĄCZNIK NR 6
STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE W POWIECIE GLIWICKIM
decyzje wpisu do rejestru stanowisko Miejscowość Gmina zabytków archeologiczne
962/68 z dn. 1968.12.20 Chechło, stan. 4 Chechło Rudziniec 962 z dn. 1975.05.05
Chudów, ruiny dwnego Chudów Gierałtowice A/568/66 z dn. 1966.02.05 zamku Gierałtowskich
Kleszczów Rudziniec 959/68 z dn. 1968.12.20 Kleszczów, stan. 2
1090/69 z dn. 1969.10.17 Kozłów Sośnicowice Kozłów, stan. 1 1090 z dn. 1975.05.05
Łany Wielkie Sośnicowice 1091/69 z dn. 1969.10.17 Łany Wielkie, stan. 2
Pilchowice Pilchowice 1093/69 z dn. 1969.10.17 Pilchowice, stan. 4
Pławniowice Rudziniec A1215 z dn. 1975.12.18 Pławniowice, stan. 6
960/68 z dn. 1968.12.17 Pniów Toszek Pniów, stan. 1 A960 z dn. 1975.04.30
Rudno Rudziniec A1213 z dn. 1975.05.05 Rudno, stan. 1a
Świbie Wielowieś 768/67 z dn. 1967.04.07 Świbie, stan. 4
Świbie Wielowieś 769/67 z dn. 1967.04.07 Świbie, stan. 16 i 16A
Toszek Toszek 932/68 z dn. 1968.08.16 Toszek, stan. 2
961/68 z dn. 1968.12.20 Widów Rudziniec Widów, stan. 1 A961 z dn. 1975.04.30
Wilkowiczki Toszek 1094/69 z dn. 1969.10.17 Wilkowiczki, stan. 1
Żernica Pilchowice 1092/69 z dn. 1969.10.17 Żernica, stan. 2
87 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected]