DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Katowice, dnia 27 grudnia 2018 r. Poz. 8241 UCHWAŁA Nr III/27/2018 RADY POWIATU GLIWICKIEGO z dnia 20 grudnia 2018 r. w sprawie uchwalenia „Programu Opieki Nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2018-2021” Na podstawie art. 12 pkt 11 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 995 z późn. zm.) oraz art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2017 r., poz. 2187 z późn. zm.) Rada Powiatu Gliwickiego uchwala, co następuje: § 1. Przyjąć „Program Opieki Nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2018-2021” stanowiący załącznik nr 1 do niniejszej uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Zarządowi Powiatu Gliwickiego. § 3. Traci moc Uchwała nr XXXVII/237/2013 Rady Powiatu Gliwickiego z dnia 30 października 2013 r. § 4. Uchwała podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Śląskiego i wchodzi w życie po upływie 14 dni od daty ogłoszenia. Przewodniczący Rady Powiatu Gliwickiego Andrzej Kurek Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 2 – Poz. 8241 PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO NA LATA 2018−2021 GLIWICE 2018 Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 3 – Poz. 8241 Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami SPIS TREŚCI I. Wstęp 3 II. Podstawa prawna opracowania Powiatowego Programu Ochrony nad Zabytkami 5 III. Uwarunkowania prawne ochrony zabytków i opieki nad zabytkami w Polsce 6 III.1. Międzynarodowe dokumenty określające zasady i metody ochrony dziedzictwa kulturowego 7 III.2. Krajowe prawo powiązane z ochroną zabytków 7 III.3. Zadania i kompetencje organów powiatowych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 16 IV. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 19 IV.1. Polityka państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 19 IV.2. Relacje Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami z programami i dokumentami strategicznymi wykonanymi na poziomie województwa 21 IV.3. Relacje Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami z programami i dokumentami strategicznymi wykonanymi na poziomie gmin 24 V. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 26 V.1. Dokumenty o charakterze strategicznym i programowym 26 VI. Charakterystyka krajobrazu kulturowego powiatu gliwickiego 29 VI.1. Charakterystyka powiatu 29 VI.2. Krajobraz kulturowy powiatu 33 VI.3. Muzea i instytucje związane z opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym 47 VI.4. Obiekty zabytkowe stanowiące własność powiatu gliwickiego 50 VII. Ocena szans i zagrożeń dla środowiska kulturowego powiatu gliwickiego 52 VIII. Założenia PPOnZ dla powiatu gliwickiego 55 IX. Instrumentarium realizacji PPOnZ 60 X. Monitorowanie realizacji PPOnZ 61 XI. Źródła finansowania PPOnZ 63 XII. Realizacja i finansowanie zadań z zakresu ochrony zabytków 68 XIII. Postanowienia końcowe 71 XIV. Materiały wykorzystane w tekście 72 Aneks: str. 73 − 87 ZAŁĄCZNIK NR 1: Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków ZAŁĄCZNIK NR 2: Obiekty ruchome w powiecie gliwickim ZAŁĄCZNIK NR 3: Ewidencja zabytkowych cmentarzy powiatu gliwickiego ZAŁĄCZNIK NR 4: Zestawienie GEZ-ów i GPOnZ-ów w poszczególnych gminach powiatu ZAŁĄCZNIK NR 5: Zmiany w spisie rejestrowych obiektów nieruchomych ZAŁĄCZNIK NR 6: Wykaz stanowisk archeologicznych w powiecie gliwickim 2 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 4 – Poz. 8241 Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami I. WSTĘP Pojęcie dziedzictwa kulturowego kształtowało się przez lata, ewoluując i poszerzając swoje znaczenie i objętość. W rozumieniu Konwencji UNESCO z 1972 r.1 dziedzictwo kulturowe to zabytki, zespoły i miejsca zabytkowe, wyróżniające się uniwersalną, wyjątkową wartością z punktu widzenia historii, sztuki, lub nauki. W następnych latach, definicję tę wzbogacono o nowe znaczenia. Wyodrębnione zostało pojęcie „dziedzictwa materialnego” i „dziedzictwa niematerialnego” a do składników dziedzictwa kulturowego włączono także krajobraz historyczny i kulturowy2. Współcześnie, pojęciem dziedzictwa kulturowego określamy „odziedziczony z przeszłości, wartościowy zasób, obejmujący wszystkie aspekty oddziaływania w czasie człowieka na jego otoczenie, który różne społeczności uznają za odbicie i wyraz swoich wartości, wierzeń, sztuki, historii, wiedzy i tradycji, godne przekazania następnym pokoleniom”. Na terenie Śląska krzyżowały się z dawien dawna główne trakty łączące północ z południem oraz zachód ze wschodem Europy. Takie usytuowanie sprawiło, że kontakty ziem śląskich z mieszkańcami różnych części kontynentu były niezwykle ożywione, co zaowocowało swoistą mieszanką narodów, kultur i religii. Wielokulturowość ziem Śląska przetrwała do tej pory, ujawniając się zarówno w wytworach materialnych stanowiących dzieło rąk ludzkich, jak i mniej uchwytnych wartościach duchowych − wierzeniach, obrzędowości, zwyczajach, tradycjach, języku, czy zjawiskach historycznych i kulturowych. Wymienione elementy są niezastąpionym źródłem informacji o życiu i działaniach dawnych mieszkańców tych ziem, są wartością decydującą o tożsamości miejsca. Pielęgnacja, ochrona i opieka nad tym zasobem zapewnia zachowanie łączności pomiędzy przeszłymi i przyszłymi pokoleniami. Złożoność i różnorodność działań ochronnych wymaga strategicznego zarządzania zabytkami opartego na długookresowej wizji rozwoju. Narzędziem umożliwiającym ich realizację są programy opieki nad zabytkami − dokumenty określające całościowo problematykę dziedzictwa kulturowego i problemów związanych z jego ochroną na danym terenie. Baza, jaką stanowi rzetelnie opracowany program opieki nad zabytkami umożliwia prowadzenie przez władze samorządowe efektywnej polityki na tym polu3. Zasady określone w obowiązującej ustawie włączają ochronę zabytków w Polsce w europejski system ochrony dziedzictwa kulturowego zakładający wykorzystywanie walorów i potencjału dziedzictwa kulturowego w różnych działach gospodarki. 1 podstawowy dokument UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego, przyjęta w Paryżu 16 listopada 1972 r. 2 uznano że zagrożenia dla zachowania krajobrazów kulturowych w Polsce są na tyle istotne, że ich ochronę zagwarantowano odrębną ustawą − tzw. ustawa krajobrazowa (ustawa z dn. 25 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu) 3 ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) nakłada na samorządy obowiązek cyklicznego opracowywania programów opieki nad zabytkami (art. 87, ust. 1) 3 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 5 – Poz. 8241 Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Projekty kulturalne finansowane z europejskich funduszy strukturalnych traktowane są jako istotny czynnik ekonomiczny wpływający na wzrost konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Kultura, w tym zabytki, traktowana jest tym samym jako istotny element wspierania rozwoju regionu, podnoszenie jego atrakcyjności, tworzenie miejsc pracy, generowanie dochodów, itd. Ustawa ustala także zasady monitorowania realizacji programów4. Prowadzony rzetelnie monitoring umożliwia bowiem ocenę podjętych działań i daje asumpt do ewentualnych korekt, czy zmian, które należy wprowadzić w następnych programach. Niniejsze opracowanie stanowi trzeci już dokument podejmujący problematykę ochrony dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu gliwickiego. Obecny Program jest kontynuacją poprzednich ustaleń, które zostały zaaprobowane uchwałą rady powiatu5. Autorzy położyli w nim nacisk na aktualizację części prawnej dokumentu, w związku z istotnymi zmianami jakie nastąpiły na poziomie legislacji krajowej6. Zwrócono większą uwagę na dziedzictwo niematerialne, które do tej pory traktowano nieco marginalnie. Brak było bowiem jednolitych ustaleń i wytycznych w sprawie ochrony i zachowania przejawów dawnej tradycji − ulotnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie ustnie, w zwyczajach, wierzeniach, sposobach zachowań i reakcji na różne sytuacje i emocje; takiej, która nie pozostawia materialnych artefaktów, a przechowywana jest przede wszystkim w pamięci i świadomości ludzkiej. W dokumencie przedstawiono również aktualny stan i zasób obiektów dziedzictwa oraz inicjatywy władz na rzecz poprawy stanu zachowania obiektów zabytkowych, aktywizacji miejscowej społeczności i upowszechniania roli dziedzictwa niematerialnego w kształtowaniu świadomości lokalnej mieszkańców. 4 obowiązek prowadzenia monitoringu realizacji programu opieki nad zabytkami wynika z art. 87 ust. 5 i 6 Ustawy 5 uchwała nr XXXVII/237/2013 Rady Powiatu Gliwickiego z dnia 30 października 2013 r. w sprawie uchwalenia Programu Opieki Nad Zabytkami Powiatu Gliwickiego na lata 2014-2017 6 m. in.: ustawa z dnia 22 czerwca 2017 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz niektórych innych ustaw i tzw. ”ustawa krajobrazowa” 4 Pracownia Dokumentacji Zabytków ALMA Al. Kasztanowa 31 53−125 Wrocław tel.792 634 309 e-mail:[email protected] Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego – 6 – Poz. 8241 Starostwo Powiatowe w Gliwicach Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami II. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU GLIWICKIEGO Opracowanie programu opieki nad zabytkami jest ustawowo określoną powinnością władz samorządu terytorialnego