ELBRUS ŞAHMAR

Qusar S eşiyim ntdnim (Sənədli, bədii-publisistik xatirə roman)

Bakı-2012 Qusar beşiyim mənim

«Azərbaycanın şimal sahələrini Qusar rayonu təşkil edir. Sizə minnətdaram ki, müstəqil Azərbaycanın şima­ lındakı torpaqlarda Azərbaycanın müstəqilliyi keşiyində dayanmısınız və eyni zamanda bizim şimal qonşuları- Elbrus Şahmar «Qusar beşiyim mənim», mızla əməkdaşlıq əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində öz «Zərdabi LTD» MMC, Bakı, 2012,400 səh. xidmətlərinizi göstərmisiniz. Bu, Qusarın Azərbaycan hə­ yatında, Azərbaycan siyasi xəritəsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən roludur. Qusarlılar xüsusi etimada layiqdir. Sizin tarixiniz qəhrəmanlıq tarixidir. Sizin tarixiniz qurub-yaratmaq tarixidir. Vətənə, torpağa, dövlətə səda­ «Qusar beşiyim mənim» kitabı tanınmış yazıçı-publisist qət tarixidir. Elbrus Şahmarın oxucularla 33-cü görüşüdür. Kitab Qusarın görkəmli ziyalılarından olan Zeynəddin Çələbovun ömür yo­ Qusarlılar Azərbaycanın müstəqilliyinin, ərazi bü­ lundan söz açır. İnanırıq ki, siz çox maraqlı bir insanın həyatı, tövlüyünün qorunmasında xidmətlər göstərmişlər, qan şəxsiyyəti, ictimai və pedaqoji fəaliyyəti ilə yaxından tanış tökmüşlər, şəhidlər vermişlər, Azərbaycanın milli qəhrə­ olacaqsınız. manlıq zirvəsinə ucalmışlar... Qanlı dərədə 1918-ci ildə qusarlılar Azərbaycan xalqına təcavüz edən erməni millətçilərinin qarşısını alıb onları darmadağın etmişlər. İndi də qusarlılar Azərbaycan ordusunda xidmət edir, qəhrəmanlıq nümunələri göstərirlər və əminəm ki, qu­ 4705120496 qrifli nəşr sadılar müstəqil Azərbaycanın müdafiəsində həmişə h 0103-2012 dayanacaqlar.» Heydər ƏLİYEV

© E.Şahmar, 2012 3 Tlbrus Şahmar

:r

I ■i' §

i y w ö ^ Qusar Azərbaycanın ən gözəl guşələrindən biridir. Burada yaşayan insanlar Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafı və möhkəmləndirilməsi yolunda böyük xidmətlər göstərmişlər. Biz görürük ki, Qusar gündən-günə gözəl­ ...... ləşir, inkişaf edir. Buraya daha böyük həcmdə sərmayə qoyulacaq və xüsusi diqqət göstəriləcəkdir. Sizi əmin ...... edirəm ki, mən daim qusarlılarla olacam. Qusara tez-tez gələcəyəm və birlikdə böyük işlər görəcəyik. Onlar Azərbaycan ərazi bütövlüyünün qorunması yolunda şəhidlər vermişlər. Ona görə də Azərbaycan xal­ 0 т м ч 1 ш qı qusarlılara minnətdarlığını bildirir. Щ Əminəm ki, növbəti illərdə Qusar əhalisi həmişə I olduğu kimi, Azərbaycanın hərtərəfli inkişafına, müstə­ qilliyimizin möhkəmlənməsinə öz dəyərli töhfəsini verə­ c m / c w cəkdir.

İlham ƏLİYEV

4 Qusar beşiyim mənim

lAyıblı sözlərin yazılmasından, Yaxşıdır, bir dəftər ağ qalsa, inan. KİTABA GİRİŞ Nizami Gəncəvi iən mükafatını insanlığa xidmətdə ara. Ay Allah, ilham ver, yetərli olsun, A.Səhhəı j Dəyərli bir kitab yazım, oxunsun. Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi, v Əsərin taleyi uğurlu olsun, Yağı yağ üstə çıxar, ayranı ayranlıq olur. Dostum Zeynəddinin ömür yoluna, M. Ə. Sabir Şam tutum, şöləsi çox nurlu olsun! Ölüm, ölmək deyil, yer dəyişməkdir. Nizami Gəncəvi İnsan öz ömrünün kamillik dövrünə qədəm qoyur, Nə şəhvət, nə yuxu, nə də ki, yemək, onu peşəsindən və tutduğu vəzifəsindən asılı olmayaraq Həyatın mənası olmasm gərək. hər şeydən öncə belə suallar düşündürür: xoşbəxtliyi nə­ Nizami Gəncəvi də axtarmaq, necə axtarmaq? Yaşamaqda məqsəd nədir? Hər şeydə oğurluq haramdırsa, qızlar üçün İnsanlığın ən böyük amalı nədir? Və kamil insan o sual­ oğlanın qəlbini oğurlamaq halaldır. lara birmənalı cavab verib - insan insanın qayğısını çək­ M. S. Ordubadi məli, Vətən və Xalq qarşısında, onu böyüdüb boya-başa Kitabsız bir ömürün nə mənası var? çatdıran valideynlər qarşısında, eləcə də gənclik qarşı­ Səməd Vurğun sında məsuliyyətli olmalı, bir insan, bir vətəndaş kimi on­ Müəllif kitabın yaradıcısı, cəmiyyət isə onun ı ları sevməli, onların xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə apar­ taleyinin yaradıcısıdır. O malı, haqqı-ədaləti uca tutmalı, bu yolda heç bir çətinlik­ V.Hüqd' dən qorxmamalıdı. iəyat beşik ilə tabut arasındakı dar bir dəl Bütün bu duyğular, bu hisslər ana südülə, ana lay­ və yolçuluqdan ibarətdir. lası, ata öyüd-nəsihəti ilə doğulur və bütün ömrü boyu Osman Nur i Top, insanın ruhuna, qəlbinə hakim kəsilir. Elə insanlar mən­ sub olduğu xalqın ləyaqətli övladları olur, insanlığın bəzəyi və yaraşığı sayılırlar.

7 •Elbrus Şahmar______Qusar beşiyim nanim İnsan ömrü gah lal axan, gah da kükrəyib öz yata­ Zeynəddin Çələbov şəxsiyyəti və keçdiyi ömür yolu ğından çıxan, yenidən öz doğma məcrasına qayıdan və səciyyəvidir, örnəkdir. sonda dəryaya qovuşan bir çaya bənzəyir. Çayın mənbəyi Zeynəddin müəllim hansı vəzifədə olubsa, onu zabi­ uca dağlardır. Məkan əbədidir, ömür isə o çayın çağla­ təli və tələbkar bir rəhbər kimi tanıyıblar. Onu da qeyd yan sularıdır, durmadan, nəfəs dərmədən, ara vermədən edim ki, onun bu xüsusiyyəti arxasında insanlara böyük axıb gedir. Çay suyu var şəffafdı, gözəlliyinə, duruluğu­ bir sevgi, məhəbbət və ehtiram dayanıb. Zeynəddin Çələ­ na, aydınlığına baxmaqdan nə göz doyur, nə ürək. Su var bov kimi insanlar riyadan, saxtakarlıqdan uzaq olub, baxanda dibi görünür, su var nə qədər baxsan da, diqqət üzdə necədirsə, daxilən də elə qalıb. versən də dibi görsənmir ki, görsənmir. Su var can dər­ Bir də Zeynəddin Çələbov kimiləri bəlalarımızın kö­ manıdır, su da var ürək bulandırır. Bütün bu səciyyəvi kündə dayanan tamahdan uzaq olub. O tamah ki, xüsusiyyətlər hər bir bəşər övladına da aiddir. Kimi pak zaman-zaman bizim maddi və mənəvi inkişafımıza böyük və müqəddəs, xeyirxah və ədalətli, kimisə şər tumu, barıt maneçilik törədib, rüşvətxorluğa, amansızlığa, hərc- dağarcığı olub şeytana papış tikəndi. Kimin ömrü ayla mərcliyə yol açıb. ölçülür, kiminki illə, əsrlə. İnsan var ki, ömrü nə məkana Onu da deyim ki, Homer qəhrəmanlarının əzəməti, sığır, nə də zamana. Elə ömür uzun ömürdü, yaşayan və yenilməzliyi və cəsurluğunun sirri və böyüklüyü Vətənə, insanlığa mənsub olduğu xalqa başucalıq gətirən, alqış­ ailəyə bağlılığında idi. Ürəkləri hər zaman Vətən və doğ­ lanan ömürdü. malarının vüsalı ilə döyünüb, bu səbəbdən min bir çətin­ Elə insanların həyatı işıqla, nurla bəzənmiş olur, heç liyə dözüb, dəfələrlə çıxılmaz vəziyyətlərə düşüb, ölümlə vaxt çətinliklərdən qorxmaz, dövranla, zamanla cəngi- üz-üzə dayanıblar. Mübaliğəsiz deyə bilərəm ki. Zeynəd­ cidayə çıxar. Adam var ki, vəzifə kürsüsündən düşsə də, din Çələbovun həyatı və ömür yolu da, sanki Homer heç vaxt sınmayıb, əyilməyib, vəzifəsini itirsə də, vicdanı­ qəhrəmanlarının ömür yoluna, həyat amalına bənzəyir. na, adına xələl gətirməyib, mənsub olduğu xalq və el-oba O baxımdan Azərbaycan adlı məmləkətin gözəl bir guşəsi qarşısında üzüağ, başıuca olub. Böyük inamla bu çərxi- plan Qusar, «Qusar beşiyim mənim» deyən Zeynəddin fələyin acığına daha mübariz olub, daha qürurlu yaşayıb müəllimin insanlığa həsr olunan həyatının, ömür yolu­ və nə vaxtsa haqqın, ədalətin qələbə çalacağına inanıb. nun arzu və ümidlərinin müqəddəs məkanına, doğma Və xalqın, el-obanm hörmətini qazanan elə insanlar hər yurd-yuvasına, ürəyinin hərarətinə, məhəbbətinə çevrilib. yerdə, hər zaman ağsaqqallıq kürsüsündə olub, adı ehti­ İnanıram ki, Zeynəddin Çələbovun mübarizələrlə ramla çəkilib, ovxarlı sözləri dəyərli sayılıb. Bu baxımdan dolu ömür yolu, onun ləyaqət sahibi olan bir insan kimi rayon rəhbərliyinə yüksəlməsi oxucunu razı salacaq və 10 11 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim тзпт belə bir qənaətə gələcək ki, əsl insan, əsl vətəndaş kimi Zeynəddin Ramazan oğlu Çələbov Qusar rayo­ araya-ərsəyə gəlmək üçün həyatda gərək kişi kimi nunun Hil kəndində, 1933-cü il oktyabrın 15-də kolxozçu addımlayasan. Bu kitab da elə əsl kişilər haqqındadır. ailəsində anadan olmuşdur. Hörmətli oxucular, Zeynəddin Çələbovdan bəhs et­ Atası - Ramazan Çələb oğlu Ramazanov müharibə məzdən əvvəl, onun ana beşiyi sandığı Qusardan və dün­ vaxtı arxa cəbhədə çalışmış, kolxoz briqadiri olmuş, yaya göz açdığı Hil kəndinin tarixindən, dünənindən, bu 1943-cü ilin fevralında sətəlcəmdən vəfat etmişdir. günündən, tanınmış insanlarından qısa da olsa söz açma­ Anası - Cağa Xankişi qızı Xankişiyeva evdar qadın ğı zəruri bildim. Axı, əsərimin qəhrəmanını Qusardan, olub, 1989-cu ildə 100 yaşında vəfat edib. Qusarı da ondan ayırmaq olmaz. Əgər ayırsaydım, gü­ Üç qardaş, beş bacı olublar. Böyük qardaşı Mövlüd nah olardı. 1939-cu ildə hərbi xidmətdə olub, orada təhsil almaqla Adam var başını aşağı salıb ömür sürür, heç kimə, zabit rütbəsini alıb. Ordan birbaşa müharibəyə yollanıb. heç nəyə, heç bir hadisəyə münasibət bildirmir, bütün 1943-cü ildə yaralanıb, sağaldıqdan sonra bir aylığa hallarda «mənə nə», «dəymə mənə, dəyməyim sənə» kəndə məzuniyyətə gəlib. O, atasının vəfat etdiyini, ailə­ məntiqi ilə yaşayır. sinin ağır vəziyyətdə olduğunu görüb, öz zabit maaşının Bir də həyatı ağlının, məhəbbətinin arzularının istəyi yarısını anasının adına köçürüb və yenidən müharibəyə ilə yaşayan Zeynəddin Çələbov kimi heç bir çətinlikdən qayıdıb. Bir ay sonra Kiyev ətrafı döyüşlərdə itkin düşüb. qorxmayan insan kimi ömür sürmək. Bax, belə insanlar Bundan sonra onun maaşı anasına təqaüd kimi ödənilib. az-az tapılır və çox zaman da qədir-qiyməti yetərincə Kiçik qardaşı Muzafəddin 1955-ci ildə hərbi xidmətə dəyərləndirilmir. Ancaq bununla belə, həmin insanlar öz çağnlıb, Şimali Saxalində orduda xidmət edərkən ağır tutduqları mərdlik, xeyirxahlıq, yurdsevərlik amalından xəstələnib, 1957-ci ildə xidməti başa vuraraq Hilə qayı­ əl çəkmirlər. Eşq olsun elə insanlara! dıb. 1959-cu ilin oktyabr ayında vəfat edib. Zeynəddin Çələbov sıravi müəllim olanda da, təhsil Zeynəddin Çələbovun bacıları - Səlmi, Şəkər, ocağına rəhbərlik edəndə də, Qusar kimi böyük bir Gülayət, Tayifət və Sadira ailə həyatı qurublar. rayonun rəhbəri vəzifəsinə irəli çəkiləndə də öz əqidəsinə Zeynəddin müəllimin bütün bacıları indi haqq xilaf çıxmayıb, həmişə özü olub, sözünün ovxarını, dünyasındadırlar. Zeynəddin 1945-ci ildə Hil Sırt ibtidai kəsərini də heç vaxt itirməyib. məktəbin 4-cü sinfini bitirib. Həmin ildə Hil kənd orta Hələlikdə onun tərcümeyi-halı ilə qısa tanış olaq: məktəbin 5-ci sinfinə daxil olub, 1952-ci ildə oranı bitirib. Sonra S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi institutuna daxil olub, 1956-cı ildə oranı bitirib. 12 13 Türus Şahmar Həmin ildə Qusar şəhər 1 saylı orta məktəbində bədən tərbiyəsi müəllimi vəzifəsində çalışıb. Daha sonra ailə vəziyyəti ilə əlaqədar öz kəndinə qayıdıb və 6 ay orada işləyib. Sonra yenidən Qusar şəhərinə qayıdıb internat məktəbində bədən tərbiyəsi fənnini tədris edib. 1962-ci ildə qiyabi olaraq S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olub və 1967-ci ildə oranı bitirib. 1968-ci ildə Qusar şəhər internat məktəbinin direk­ toru vəzifəsinə təyin olunub. 1991- ci ildə isə ona əlavə olaraq Elmi-istehsal bir­ liyinin Kosmik tədqiqatlar zavodunun «Xazri» filialının baş direktoru vəzifəsində işləmək həvalə olunub. Zey­ nəddin müəllim 1990-cı ildən 1995-ci ilədək Qusar Rayon Xalq Deputatları Sovetinin deputatı seçilib. 1992- ci il yanvarın 30-dan isə Qusar şəhər ərazisi üzrə Qusar rayon İcra Hakimiyyəti başçısının nüma­ yəndəsi təyin olunub. 1992-ci ilin sentyabrın 3-də isə Qusar rayon İcra Hakimiyyətinin Başçısı vəzifəsinə təyin edilib. Bu vəzifədə 1993-cü il avqustun 14-ə kimi fəaliyyət göstərib. 1994-cü ildən isə təqaüddədir.

14 ______Qusar beşiyim mənim QUSAR VƏ QUSARLILAR BARƏDƏ OXUDUQLARIMDAN, EŞİTDİKLƏRİMDƏN VƏ TANIŞ linsanın ən çox möhtac olduğu nöqtə, qəlbini OLDUQLARIMDAN gözü ilə görə bilmək və qəlbinin qulağı ilə1 SƏHİFƏLƏR eşidə bilməkdi. Osman Nuri Topbaş' Xalqım sevinməsə, elim gülməsə, Ürəkdən şad olub mən də gülmərəm. «Mövlana dərgahından əsintilər» Aşıq Hüseyn Cavan Dostun dostunu xatırlaması mübarək bir şeydir. «Kim öz vətənini sevmirsə, heç nəyi, Cəlaləddin Rumi heç kimi sevə bilməz.» Dünya ruhlar həbsxanasıdır. Cəlaləddin Rumi ...İranda rus səfirliyində işləmiş A.İ.Lopuxin özünün Sual da elmdən doğar, cavab da. 1718-ci ildə çap olunmuş «Журнал путешествия через Cəlaləddin Rumi Дагестан. 1718» oçerkində qeyd etdiyi kimi, Qubadan Bu dünya bir ağaca bənzər: biz də bu ağacın çıxıb bir neçə verst yol gedən o, Qusar çayının kənarında yan kal, yan yetişmiş meyvələri kimiyik. adını bu çaydan götürmüş bir kəndə təsadüf edir. Cəlaləddin Rumi Həm o, həm də başqa müəlliflər çayın və kəndin adını Namazsız imanın faydası vardır, imansız «Kuzar» kimi göstərib. Semyon Bronevskinin Qafqazdan namaz fayda verməz. topladığı XVIII əsrə aid materiallarda da bu hidronimin Cəlaləddin Rumi və okonimin adı «Kuzar» kimi göstərilmişdir. İnsanın sözü başqası üçündür, qulağı isə özü Gürcü alimi G.G.Georqadzenin fikrincə «Qusar» üçün. X toponimi eramızdan əvvəl II minillikdə Kiçik Asiyada Cəlaləddin Rum fo mövcud olmuş Tuz gölünün şərqindəki Xett dövlətinin Vicdan - bizim malik olduğumuz ən yaxşı эх- Qusar şəhərinin adından götürülmüşdür... aq kitabıdır, yoldan azmamaq üçün ona tez- Bəzi müəlliflər Qusarın ilkin adının Qeysəri olduğunu tez baxmaq lazımdır. yazırlar. Bəzi müəlliflər isə Qusar adını rusların qusar O.Balzt polkunun adı ilə əlaqələndirirlər. Onların fikrincə, bir vaxtlar burada olmuş qusarlıların adı bu yerə verilmişdir. Bu, yalnış fikirdir, çünki hələ rus süvari polkları Qafqaza gələnə kimi Qusar adı mövcud idi... 17 'Elbrus Şahm ar ______Qusar beşiyim rroniın ...Ləzgi alimi, filologiya elmləri doktoru R.Heydərov Sədaqət xanım Kərimovanın «Qusar, qusarlılar» adlı «Qusar» sözünü şərh etmək üçün bir neçə varianta əl ensiklopedik xarakterli kitabında Qusar barədə dəyərli atır. O, gah bu sözün «Qusarın yaxınlığından axan Kuzar məlumatlar vardı. Böyük zəhmət və doğulub boya-başa çayı hidronimindən yarandığını» göstərir, gah Qusarda çatdığı torpağa böyük məhəbbətin bar-bəhrəsi olan hə­ qusarlıların polklarmm olduğuna görə göstərir, gah da min kitabda rayonun memarlıq və arxeoloji abidələ­ «Qusar» sözünün ərəb dilindəki «kausar» sözündən ya­ rindən də söz açılıb. randığını qeyd edir. Təəssüf doğuran hal odur ki, alim toponimin mənasını yerli xalqın, ləzgilərin dilində deyil, ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ: başqa dillərdə axtarır... Kurqan, e.ə. I minillik, Həzrə kəndi Bizim fikrimizcə, «Qusar» sözü ləzgi dilindəki «kas» Qalaxür yaşayış yeri, IV-XV əsrlər, Həzrə kəndi sözündən əmələ gəlmişdir. Lakin bu ad «kas» («kişi») Mahmudtəpə yaşayış yeri, IV-VIII əsrlər, Gədəzeyxür mənasında işlənərək yaranmamışdır. «Qusar».toponimi kəndindən 1 km şimalda ləzgilərin kas tayfasının adından götürülmüşdür...» Yaşayış yeri, ilk orta əsrlər, Gədəzeyxür kəndi «Azərbaycan tarixi» (Bakı, Azərnəşr, 1994) səhifə Verdixantəpə yaşayış yeri, ilk orta əsrlər, Gədəzeyxür 222-də göstərilir ki, ləzgi dil qrupuna, ləzgi, arqun, aqun, kəndindən 1 km cənubda aqul, tabasaran, saxur, rutul. qriz, budax, xınalıq və udin Qazıxantəpə yaşayış yeri, IV-VIII əsrlər, Gədəzeyxür dilləri daxildir. kəndinin cənub-şərqində Azərbaycan sovet ensiklopediyasında Qusar rayonu Şamiltəpə yaşayış yeri, IV-VI əsrlər, Gədəzeyxür barədə deyilir ki, rayon mərkəzi ilk illərdə Hildə olub. kəndinin şimal-şərqində İnzibati rayon kimi Azərbaycan SSR-də 1930-cu ildən I Qəflətəpə yaşayış yeri, ilk tunc dövrü, Qusar-Xudat yaradılmışdır. Rayon şimal-qərbdə Dağıstanla həmsər­ yolunun sol tərəfində. Qubaya gedən yolayrıcının 1 km həddir. Sahəsi 1542km2-dir. Rayonda 1 şəhər, 83 kənd şimal-şərqində var, mərkəzi Qusar şəhəridir. II Qəflətəpə yaşayış yeri, e.ə. III minillik, Qusar- Qusar, Böyük Qafqazın şimal-şərqindədir. Cənub - Xudat yolunun solunda qərbi dağlıq, mərkəzi hissəsi maili düzənlik, şimal-şərq III Qəflətəpə yaşayış yerləri, dəmir dövrü, erkən orta kənarı Samur-Dəvəçi ovalığıdır. Rayonun cənub-qərb əsrlər, Qusar-Xudat yolunun sağ tərəfində sərhəddi Baş Qafqaz silsiləsinin suayncından keçir. Sala­ IV Qəflətəpə yaşayış yeri, VIII-XVIII əsrlər, Qusar- vat aşırımı (2895m) buradadır. Respublikamızın ən hün­ Xudat yolunun sol tərəfində dür zirvəsi olan Bazardüzü dağının hündürlüyü 4466 Qızılgül təpələri yaşayış yeri, ilk orta əsrlər, Xudat- metrdir. Şahdağın hündürlüyü isə 4243 metrə bərabər­ Qusar yolunun kənarında, Qubaya dönən yolda dir... Bu baxımdan Tufan və Bazaryurd dağları da öz Ağaxantəpə yaşayış yeri, ilk orta əsrlər. Aşağı Ləgər əzəməti və mənzərəsi ilə göz oxşayır. kəndindən 1 km şimal-şərqdə 18______19 •Elbrus Şahmar ______Qusar beşiı/im rmnim Təpələr yaşayış yeri, ilk orta əsrlər, Aşağı Ləgər kəndi Yaşayış yeri, IX-X əsrlər, Köhnə Xudat kəndi Zaraqlar yaşayış yeri, orta əsrlər, Suvacal və Yuxan Köhnə Xudat qəbiristanlığı, ilk orta əsrlər, Köhnə Ləgər kəndlərinin arasında Xudat kəndi Qızlar təpəsi yaşayış yeri, antik dövr, Yeni həyat Nadirtəpə yaşayış yeri və qala, XI-XI1I əsrlər, Quba- kəndindən 1 - 2 km şərqdə Xudat yolunun sağ tərəfində I Qızlartəpə yaşayış yeri, IV-VII əsrlər, Yeni Həyat Çobantəpə yaşayış yeri, IV-VII əsrlər, Quba-Xudat kəndi yolunun sağ tərəfində II Qızlartəpə yaşayış yeri, II-VII əsrlər, Aşağı Ləgər Yusufxantəpə yaşayış yeri, III-VI, VI-VIII, XV-XVI kəndindən 1,5 km şimal-şərqdə Kunttəpə yaşayış yeri, əsrlər, Qalacıq kəndindən 3 km şimal-şərqdə Ш-VII əsrlər, Gündüzqala kəndi Quxur təpələri yaşayış yeri, IV-VII əsrlər, Quxuroba Meysartəpə şəhər yeri, I-III, V-VII əsrlər, Bədirqala kəndindən 1,5 km şimalda kəndindən 300 - 350 m şimal-qərbdə Quxuroba nekropolu, IV-VII əsrlər, Quxuroba kəndi Meysartəpə yaşayış yeri, IV-VII əsrlər, Bədirqala I Kurqan, erkən dəmir dövrü, Quxuroba kəndinin ya­ kəndi xınlığında, Bakı-Dərbənd yolundan 2,5 kilometr aralıda Qalaysuvar yaşayış yeri, ilk orta əsrlər, Samur II Kurqan, erkən dəmir dövrü, Quxuroba kəndindən qəsəbəsi 2,5 km qərbdə, Bakı-Dərbənd yolunun sağında Qala, IX-XIV əsrlər, Əniğ kəndi III Kurqan, erkən dəmir dövrü, Quxuroba kəndindən Köhnə qəbiristanlıq, IV-VII əsrlər, Əniğ kəndi 2 km cənubda, Bakı-Dərbənd yolunun sağında Köhnə qəbiristanlıq, e.ə. I minillik, Hil kəndi. I Böyüktəpə yaşayış yerinin qalıqları, ilk tunc dövrü I Gavdişantəpə yaşayış yeri, erkən dəmir dövrü, və ilk orta əsrlər, Kiçan kəndindən 2 km şimal-qərbdə təxminən e.ə. I minillik, İmamqulukənddən bir neçə km II Böyüktəpə yaşayış yerinin qalıqları, ilk tunc dövrü şimal-şərqdə və ilk orta əsrlər, Kiçan kəndindən 2,5 km şimal-qərbdə II Gavdişantəpə yaşayış yeri, erkən dəmir dövrü, III Böyüktəpə yaşayış yerinin qalıqları, ilk orta əsrlər, təxminən e.ə. I minillik, İmamqulukənddən 3-4 km Kiçari kəndindən 2 km şimal-qərbdə Yeddi qardaş, bir şimal-şərqdə bacı yaşayış yeri, erkən tunc dövrü, erkən orta əsrlər, III Gavdişantəpə yaşayış yeri, erkən tunc dövrü, Zindanmuruq kəndi Qalacıq kəndindən 1 km cənub-şərqdə Pirali təpələri yaşayış yeri, IV-VII əsrlər, Samur-Ab- Legar yaşayış yeri, orta əsrlər, Əvəcuq kəndindən 2 şeron kanalının sol tərəfi, Qusar-Xudat yolundan 500 m km şərqdə aralıda Rutar yaşayış yeri, XVII-XVIII əsrlər, Piral kəndin­ Gursanpel yaşayış yeri, Ш-VII əsrlər, Cağar kəndinin dən 2-3 km şimalda cənub-qərb hissəsində 20 21 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Qurupel yaşayış yeri və qəbiristanlıq, III-VII əsrlər, yev və Aleksandr Ribakov Sovet İttifaqı qəhrəmanı adı­ Hil kəndi na layiq görülmüşdür. Kuçumxantəpə yaşayış yeri, e.ə. Ill minillik, orta Həmin müharibədə iştirak edən qusarlılardan daha əsrlər, Qullar kəndindən' 1 km cənub-qərbdə böyük xidmətləri olan gənclərdən bir çoxu yüksək müka­ fatlara və rütbələrə layiq görülmüşdür. Bu yöndə Bayram MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ: Bayramovun, Midhəd Şirinbəyovun, Abdulla Orduxano- Qala divarlarının qalıqları, IX əsr, Əniğ kəndi. vun, Şıxnəbi Şıxnəbiyevin (o uzun illər DİN-də yüksək Şeyx Cüneyd türbəsi, 1554-cü il, Hərzə kəndi vəzifədə olmuş, polkovnik rütbəsinə yüksəlmişdir), Salat Karvansara, orta əsrlər, Kiriq kəndi Saruxanovun, Salah Salahovun, Rəşid Hüseynovun, Bulaq, orta əsrlər, Suvacal kəndi Salat Mövlanovun, Sədrəddin Mirzəliyevin, Balaqardaş Xudat qalası, XVII əsr, Köhnə Xudat kəndi Hacıyevin, Əlhəd İsmayılovun, Abdulhəlim Abdulhəli- Məscid, XVIII əsr, Böyük Muruq kəndi movun, Camaləddin Cəlilovun, Abumüslüm Babayevin, Məscid, XVIII əsr, Xuray kəndi Nurbala Rzaxanovun, Loğman İdrisovun, Kərimağa Məscid, XVIII əsr, Tağaroba kəndi Cəfərovun, Qayıtmaz Baçarovun və başqalarının adlarını Yaşayış evi, XIX əsr, Həzrə kəndi çəkmək olar. Məscid, XIX əsr, Əniğ kəndi Qusarlı gənclər son illərin məlum savaşında da vətəni­ Məscid, XIX əsr, Hil kəndi miz Azərbaycanımızın ərazi bütövlüyü uğrunda vuruş­ Məscid, XIX əsr, Zindanmuruq kəndi muş və onlardan 46 nəfəri şəhid olmuş, Fəxrəddin Musa­ Məscid, XIX əsr, Cağar kəndi yev isə Azərbaycanın Milli qəhrəmanı adına layiq görül­ Məscid, XIX əsr, Gündüzqala kəndi müşdür. Savaşda iki ayağını itirmiş Arif Tahirov isə Məscid, XIX əsr, Çətkün kəndi «Azərbaycan Bayrağı» ordeni ilə təltif olunmuşdur. Məscid, orta əsrlər, Balaqusar kəndi Apardığı uğurlu əməliyyata görə Şair Ramaldanova vax­ Məscid, XIX əsr, Mucuq kəndi tından əvvəl polkovnik rütbəsi verilmişdir. Bu yöndə savaşda fərqlənən Bəhrəm Ağakişiyevin, Adil Şıxverdi- 1941-1945-ci il Böyük Vətən müharibəsində 10 min­ yevin, Bəxtiyar Əliverdiyevin, Sərvər Abdulkərimovun, dən çox qusarlı cəbhədə vuruşmuş, onlardan 3200-dən Adil Salamovun, Sərhəd Zöhrabovun, Yaşar Kərimo­ çoxu həlak olmuşdur. Təkcə əsərimizin qəhrəmanı Zey­ vun, Yavər Qaçarbəyovun, Firudin Qarabəyovun, Canəli nəddin Çələbovun doğma kəndi Hildən 1000 nəfərdən Hörmətovun, Nuhbala Kərimovun və onlarca başqaları­ çox gənc cəbhədə olmuşdur. Ön cəbhədə vuruşan qusar- nın adını çəkmək olar. lılardan Mahmud Abdulrza oğlu Əbilov general - mayor Qusarlılardan neçəsi hərb sahəsində çalışmaqla bəra­ rütbəsinə yüksəlmiş, üç nəfər - Mirzə Vəliyev, Adil Quli- bər, bir çoxu da hüquq-mühafizə orqanlarında işləmiş, 22 23 Elbrus Şahmar______Qusar beşiyim mənim yüksək vəzifə və rütbələr daşımışlar. Onlardan bir neçə­ olan Əhməd Cavad yaradıcılığında Qusarın təbiətinə və sinin adını çəkirəm: General-mayor Ənvər Əkbər oğlu insanlarına həsr etdiyi şeirləri olmuşdur. Bu yöndə, onun Mikayılov: Azərbaycanımızın ilk təyyarəçilərindən Xa- qədim xalq mahnısı «Perizada» oxuyan ləzgi qızlarının liddin Məmmədxanovun, general-mayor Zabit Xiyirbə- ümumi obrazını verdiyi «Pərizadə» şeirini oxucu diq­ yovun, uzun illər daxili işlər orqanlarında rəhbər vəzifə­ qətinə çatdırıram: lərdə çalışmış, daha sonra Ədliyyə nazirinin birinci müa­ vini işləmiş polkovnik Arzuman Zülfüqarovun, Müdafiə Süzər yaşılbaşlı somlar kimi, nazirliyinin hüquq idarəsinə rəhbərlik edən «Azərbaycan Oxur Pərizadə ləzgi qızları. Bayrağı» ordeni ilə təltif olunmuş polkovnik Rauf Dadmışlarmı nədir eşqin camını, Kişiyevin, general Zərifə Beybutovanın, Qazaxstanın da­ Gəlmişdir fəryada ləzgi qızları. xili işlər orqanlarında çalışmış milis polkovniki İzamud- Bilməzlər ki, məndə bir qığılcım var. din Məsimovun, uzun illər Azərbaycan DİN-ində rəhbər Bircə zərrəsindən yanar dünyalar. vəzifələrdə işləmiş və vəzifə başında həlak olmuş, pod­ Etdilər könlümü yaxşı lari-mar, polkovnik Əziz Səfıxanovun, briqada komandiri Kamil Gəlməzlər ki, dadə ləzgi qızları. Səlimxanovun, gömrük xidməti polkovniki Zal Zalovun, Oynadaraq durur gözəl gözəli, uzun illər rayonlarda, eləcə də Qusarın hərbi komissarı Eşq anlayanların yorulmaz əli. vəzifəsində çalışmış İskəndər Quliyevin, uzun illər Azər­ Süzgün gözlərini yana süzəli, baycanımızın bir neçə rayonlarında daxili işlər şöbələri­ Saldı məni oda ləzgi qızları. nin rəisi işləmiş, milis polkovniki Həmid Fərhadovun, bir neçə rayonlarda hakim və baş hakim işləmiş Fərhad Bəli, gənc yaşlarında şairi oda salan ləzgi qızları, Fərhadovun və başqalarının adını çəkmək olar. zaman keçəndən sonra Hüseyn Arifi yandırıb yaxdığın­ Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, yuxarıda adlan dan «Ləzgi qızı» şeirini yazdı və səkkiz bənddən ibarət çəkilən polkovnik Arzuman Zülfüqarov barədə «Fəxri­ olan həmin şeirini bu misralarla bitirdi: miz Arzuman» və podpolkovnik Əziz Səfıxanov barədə «Kişi ömrü» kitablarını da yazıb çap etdirə bilmişəm. Zamanın köhləni yeyindən yeyin, Onu da deyim ki, ermənilərlə aramızda olan son sa­ Başımın üstündən illər ötüşdü. vaşda 100-dən çox qusarlı gənclər şəhidlik zirvəsinə yük­ Heyf ləzgi qızı, sənin gəncliyin, səlib, Allah dərgahına qovuşublar. Hüseynin qocalan vaxtına düşdü. Vaxtı ilə Qusann Xuluq kəndində məktəb müəllimi olmuş, Azərbaycan Dövlət Himninin sözlərini yazmış, Qusar təbiətinin tərənnümü böyük şairimiz Səməd başı olmazın müsibətlərini çəkmiş böyük şairlərimizdən Vurğunun yaradıcılığında da öz əksini tapıb: 24______25 •Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Düşündürür məni bir sirli diyar. Azərbaycan hərb tarixinin böyük tədqiqatçısı dostum Burda həqiqətlər, əfsanələr var. Şəmistan Nəzirli özünün «Arxivlərin dili açılır» kitabın­ Ürəklərdə axın, qollarda qüvvət, dakı General-mayor Mahmud Əbilov yazısında general Burda öz-özünə gülür təbiət. barədə ürəkdolusu söz deməklə yanaşı Qusarın təbiətinə olan vurğunluğunu da böyük məhəbbətlə bildirir: «Şah­ Burda çiçəklərin, quşların dəmi. dağın döşünə sığınmış Qusar rayonunun Ukuz kəndini Burda könüllərin əski həmdəmi. ilk dəfə görəndə ulu Zərdüştün sözlərini xatırladım: Dumanlar içində duran hər qaya, «Ormanı sevirəm. Şəhərlərdə yaşamaq pisdir, oralarda Göz vurur günəşə, göz vurur aya. azğın çoxdur.» Hələ sovetlər vaxtı general Mahmud Əbilov haqqında Dağların döşündən gedən cığırlar, televiziya üçün veriliş hazırlamağa gedəndə bu kəndin Qalmış babalardan bizə yadigar. əsrarəngiz təbiəti məni valeh eləmişdi. Göyləri dələn xan Başını dağlara vurur Şah dağı, çinarları, min bir boran görmüş, yenilməz qəhrəmanlar Alınır aləmdə onun sorağı. irimi məğrur dayanan qocaman palıdları adamı heyran edirdi. Xoşsimalı, şirin ləhcəli, qonaqpərvər insanları isə Döşündən çağlayan soyuq bulaqlar, bu kəndin yetirdiyi sərvətdir.» Dilsiz əsrlərə xatirə şaxlar. Təkcə qusarlılara deyil, eləcə də Azərbaycanımıza başucalığı gətirən, adı ilə qürur duyduğumuz general - Şair dostumuz Oqtay Rza general-mayor Mahmud mayor Mahmud Əbilov barədə Qusar rayon tarix və di­ Əbilova ithaf etdiyi şeirində belə deyir: yarşünaslıq muzeyində saxlanılan ABŞ prezidenti Harri Trumenin general barədə dediyi sözləri fəxrlə oxuyuruq: Vüsala yetməyə səbrim tükəndi, «Ağ ev, Vaşinqton. İnformasiya legionu üçün sitat. Qızıl Xatirə çiçəyi dərdim, general! Ordunun diviziya komandiri Mahmud Əbilov 1943-cü Ərzə göz açdığın səfalı kəndi, ilin avqustundan 1945-ci ilin may aymadək çox böyük Mən də öz gözümlə gördüm, general! mərdlik göstərmiş və ona etibar olunan döyüşlərə ba­ carıqla rəhbərlik etmişdir. Müdrik, unudulmaz, fədakar insan! Diviziya onun komandanlığı altında döyüşə-döyüşə Ən gözəl abidən nıərd elindədir. Desna çayını keçmiş, Narev çayının sahillərini tutmuş və Özün Bakıdakı xiyabandasan, faşist qoşunlarının böyük bir qrupunu darmadağın et­ ilk izin Uğurçay sahilindədir. mişdir. Bununla da ordunun əsas qüvvələrinin Berlinə doğru irəliləməsini asanlaşdırmışdır. 26 27 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beş iyim rmtıim General Mahmud Əbilovun cəsur hərəkəti, şəxsi nü­ bağlamış və bununla bağlı olan böyük çətinliklərin, im­ munəsi, rəşadəti və mərdliyi diviziya qarşısında qoyul­ kansızlığın, ağır şəraitin aradan götürülməsini arzu et­ muş vəzifələrin yerinə yetirilməsinə çox kömək etmişdir.» miş, daha böyük təhsil və söz meydanı arzusunda olmuş­ Bu baxımdan SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin sədri lar. Bu baxımdan təhsil ocaqlarının məqsəd və amalı M.İ.Kalininin generala ünvanladığı məktub da dəyərli­ tələbələrin elm və təhsilə yiyələnməsi ilə yanaşı, onların dir: «Hörmətli Mahmud Əbdülrza oğlu. Smolensk və Azərbaycanımızın əsl vətəndaşı kimi boy atmasına, keç­ Roslavl şəhərlərinin alınması əməliyyatına bacarıqla rəh­ mişimizi, bu günümüzü dərindən dərk etməsi, gələcəkdə bərlik etdiyinizə və faşist işğalçılarına qarşı döyüşlərdə bu sərvətə sahib ola bilməsi bacarığı aşılanmasındadır. qazandığınız uğurlara görə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Bu yöndə Qusardan, eləcə də əsərimizin qəhrəmanı Zey­ heyəti Sizi 1943-cü il 28 sentyabr tarixli fərmanı ilə ikinci nəddin Çələbovun doğulduğu rayonun ən qədim və bö­ dərəcəli «Kutuzov» ordeni ilə təltif etmişdir. yük kəndi olan Hildən dünyamıza boy atmış bir çox də­ Həmin ordeni Sizə göndərir və əlinizi möhkəm sıxı­ yərli insanlar, eləcə də alimlər olmuşdur. Onların bir ram. neçəsi ilə tanış olaq. M.İ.Kalinin» Kərim Kərimov, Kamal Abdullayev, Arif Şıxverdi- yev, Kamil Aydazadə, Qavril İlizarov, İbrahim Novruz- Sədaqət Kərimovanm «Qusar, qusarlılar» kitabında bəyov, Tofiq İsmayılov, İkram Novruzbəyov, Geylani coğrafiya elmləri doktoru, akademik Budaq Budaqov Pənahov, İbrahimxəlil İbrahimxəlilov, Əhmədxan Əli- Qusarla bağlı dediyi bu sözlər maraqlı və könül oxşa- mov, Yarəli Yarəliyev, Həsənbəy Arazov, Sərhəddin Ab­ yandı: dullayev, Tarıqulu Əmiraslanov, Siracəddin Sərkərov, «Həyatımın böyük bir hissəsi Qusarla bağlı olub. Na­ Hacağa Əmirquliyev, Qanbay Xanməmmədov, Oqtay mizədlik və doktorluq dissertasiyamı bu rayonda apar­ Xanməmmədov, Tofiq Xanməmmədov, Zərifə Xanməm- dığım elmi tədqiqatların nəticəsi kimi müdafiə etmişəm. mədova, Gerasim Rüstəmov, Nurəddin Həbibov, Abdul­ Azərbaycanda Qusara bənzər ikinci rayon yoxdur. Onun la Orucov, Əşrəf Balamətov, Abdulla Əhədov, Əli Musa­ relyefi okean səviyyəsindən 28 metr yüksəklikdə başlayır yev, Nazim Əmirov, Ağaverdi Ağaverdiyev, Vahid Qədi- və 4300 metrə qədər ucalır. Belə relyef burada bir rieçə mov, Kamil Hacımuradov, Bəhram İslamov, Bilal Kiçi- landşaft qurşağının yaranmasına səbəb olmuşdur. Çə­ bəyov, Şaiq Şıxkərimov, Eyvaz Eyvazov, Məhəmməd mənlər, kolluqlar, meşələr, yastanlar, dərələr, orta və Azayev, Rafiq Nurmətov, Meyvəddin Hacıyev, Fəxrəd­ yüksək dağlıq əraziləri, alp çəmənlikləri bir-birini əvəz din Aydayev, Əlisultan Quliyev, Güli Əzizov, Ələddin edir.» Həkimov, Rauf Əmirov, Nizaməddin Əliyev, Cavid Qa- Zaman-zaman söz ustaları, alimlər, bir sözlə yaradıcı ziyev, Elmar Nurməmmədov, Fikrət Əmirbəyov. Elxan adamlar təhsilin, elmin tətbiq olunmasını ictimai mühitə Osmanov, Fedik Rəhimov, Yusif Yüzbəyov, Validə 28 29 •Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim m tıittı İsazadə, Muradağa Muradağayev, Benyaməddin Davu­ Qusarlıların tanmmışlarından üç nəfər: 1928-ci ildə dov, Səmayə Əfəndiyeva, Raya Mustafayeva, Afər Qusarda anadan olmuş Qabil Səmədov neçə illər rəhbər Əlifov, Akif Xıdırov, Zeynab Abdullayeva, Həcər Əmiro­ vəzifələrdə işləyib. O, düz 8 il Dəvəçi rayon Partiya va, Arif Həsənov, Qalib Quliyev, Nigar Kərimova, Komitəsinin birinci katibi olub. Kəmalə Burziyeva, Nigar Muradova, Məmləkət Piri- Əslən rayonun Ukur kəndindən olan Elçin Oktyabr mova, Qazıməmməd Məmmədxanov, İdris Əmirbəyov və oğlu Əmirbəyov respublikamızın tanınmış diplomatıdır. onlarca başqaları. Azərbaycanımızda, eləcə də dünya­ O, Azərbaycanın İsveçrədəki fövqəladə və səlahiyyətli mızda ad-san çıxarmış neçə-neçə idmançıları da var səfiri olmuş, hazırda isə Azərbaycanın Fransadakı səla­ Qusarın. Onlardan bir neçəsinin adını çəkirəm: Şəkərxan hiyyətli səfiridir. Əlismanov, Rəcəblilər ailəsi - Əhməd Rəcəbli, Fərhad Qusarın Xuray kəndindən olan Nizaməddin Ağamu- Rəcəbli, Məmməd Rəcəbli, Əhəd Rəcəbli və Elxan rad oğlu Ağamuradov bir sıra məsul vəzifələrdə çalışmış, Rəcəbli, daha sonra Nazim Hüseynov, Kamran Məmmə­ xidmətlərinə görə ən yüksək adlarla mükafatlandırılmış - dov, Samir Sərkərov, Timur Əlixanov, Nofəl Musayev, «Lenin ordeni», «Qızıl ulduz» və «Qırmızı əmək bayrağı» Elnur Qazıməmmədov, Fəridə Əzizova, Zamiq Məm­ ordenləri ilə təltif olunmuş, 1971-ci ildə «Sosialist Əməyi mədov, Vasif Qurbanov, Kamran Fərzəliyev, Nasir Qəhrəmanı» adına layiq görülmüşdür. Məmmədəliyev, Ceyhun Paşayev, Rəşad-Mədətov, Valeh Ta uzaq keçmişdən bu günə kimi qusarlılar arasından Əmirəliyev, Ruslan Ramazanov, Fariz Ağasiyev, Azər öz sözü, öz yazısı ilə tanınan bir çox simaları olub. Bu Əliyev, Pərvin Həsənov, Hacıbala Hacıbalayev, Afət yöndə öyrənib-bildiklərimdən, ayrı-ayrı qaynaqlardan Əliverdiyeva, Ənixli Abdulbəy və oğlanları - Adil, Qabil oxuduqlanmdan araya çıxardıqlarını bunlardır: XIX və Habil, daha sonra Fərhad Mərdanov, Aelita Xələfova, əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində 20 ildən çox Quba Maksim Müslümov, Şövkət Orduxanov, Dadaş Şirinov, əyalətinin qazisi olmuş Məhəmməd Şərif Əfəndi. Daha Cəlil Mustaqov, Hüseynbala Ağayev, Əliyullah Nacarov, sonra Abdulhey Əfəndi, Sudurlu şair Stur Dalah, urvalı Şahlar Mustafayev, Rauf Qazıxanov, Carullah Şinğarov, ləzgi Əhməd, Şeyx Şamilin silahdaşlarından tahircallı Fikrət Qardaşov, Həbibullah Ağalarov, Kamran Qəri- Əmirəli Tihircalvi, gədəzeyxurlu Sayad Pəri, Əmiraslan bov, İlqar İsrafılov, Nazim Rüstəmov, Roman Muradov Ganidin, həzrəli İshaq Əfəndi, Aşiq Yəhya, Kasıb Abdul­ və övladları - Sevda və Gülnarə Muradova. lah (İmamqulu kəndindən), Xuluq kəndindən Xuluqvi Tamaşaçıları hayıl-mayıl qoyan qusarlı kəndirbazlar Abdulcəlil, Əvəcuqlu Məhəmməd Səid Əvəcugi, Gündüz- da həmişə alqışlarla qarşılanıb. Bu yöndə Qasımın, qala kəndindən Nurəddin Şərifov, İmamqulu kəndindən Vitalikin, Seymurun, Abdullanın, Əlimin, Carullah Miri- Zabit Rizvanov, Sudur kəndində anadan olmuş, Dağıs­ movun adlarını çəkmək olar. tanın xalq şairi Bayram Səlimov, Əcəxurlu ləzgi Nemət, Urvadan Rasim Hacı, Dağıstanın Xalq artisti Əcəxurlu 30 ______31 Elbrus Şafımar Qusar Befiijim manim Asəf Mehman, İzzət Şərifov, Avaran kəndindən Yadulla Şeydayev, Sudurdan Kələntər Kələntərli, Əmir Mustafa­ yev, Aşiq Nüsrət (Bədişqala kəndi), Əcəxurdan Şəmsəd- din Piroğlanov, Həzrədən Mirzəli Rüstəmov, Hildən Yusif Hacıyev, Əvəcuq kəndindən Məhəmməd Ağa, Qilah kəndindən Qilah Qüdrət, Aşağı Ləyər kəndindən Əziz Mirzəbəyov, Düztahir kəndindən Teyruz Bədəlov, Həzrə kəndindən Hacıbala Yargünvi, Sudur kəndindən Etibar Sturvi, əslən Qusarın Yasab kəndindən olan Ramiz Qusarçaylı, Niyaz Əli Paşayev, Yunus Bağırov, Həsən Xasiyev, Finyaz Nurəliyev, Zərifə Qasımova, Mənsum Mənsumov, Gülbəs Aslanxanova, Mədət Ərzi- manov. Eyvaz Güləliyev, Nazir Gülmətov, Vaqif Müs- kürli, Şafıddin Gərəyxanov, Əfruz Rəhimova, Fəxrəddin Orucov, ləzgi Bəhlul, Abdulhəlim Əhmədzadə, Bacı- xanım İsayeva, Bəybala Ələsgərov, Məmmədağa Sərda­ rov, Rimma Hacımuradova, Əhmədbəy Şıxqayıbov, Roza Şərifova, Fikrət Xıdırov, Anelya Orduxan, Seyid- mət Samuri, Kamran Qurbanəliyev, Qəhrəman Yaqu­ bov, Sönməz Xanmirzəyev, Pevriz Pirəliyeva, Abir Eçex- vi, Saimat Şıxqayıbova, Meyram İbrahimova, Ağaverdi Əliverdiyev, Əlimurad Əlimuradov, Məclum Fərzəliyev, Mehdi Paşayev, Vəlixan Davudov, Şəmsəddin Şərifov, Məlahət Gülməmmədova, Şıxzada Vələdov, Kamilla Hətəmova. Bir vaxtlar «Qığılcım» və «Sosializm tempi» adlanan, indi isə «Qusar» adı ilə müntəzəm olaraq çap olunan rayon qəzetinə rəhbərlik edən jurnalistlər olub - Nurəd- din Şərifov, İbrahim Məcidov, İlyas İlyasov, Qaçabəy Nağıyev, İbrahim Məcidov, Əli Səlimov, Ənvər Şahvə- lədov, Həmid Əliyev, Səlimxan Əzizov, Nüsrət Zeynəddin Çaləbov, Şahdağına «ed.ın yolda 32______‘Elbrus Şahmar Qusar beşiyim ımnim

Zeynaddin Çələbov va ömür yoldaşı Şərqiyyə xanım Ömrün talabalik illari. Ön cərgada soldan ikinci Zeynaddin Çalabov. 1953

Zeynaddin müallim. qayınatası Racab Qayıtma/ov, Zeynaddin Çalabov orta maktabin ınüallimlari qayınanası Fatima xanım va qaynı Kyyubla arasında, ön cərgədə sağdan üçüncü. 1956 34 ‘Elbrus Şahmar Qusar beşiı/im namın

Hərbi xidmətdə, Zeynəddin Zeynəddin müəllimin bacısı Sağdan birinci Zeynəddin müəllimin aııası Cağa xamın Çələbov ortada Gülavət Çələbova

Tələbəlik illəri. Soldan Zeynəddin Çələbov Zeynəddin müəllimin böyük Zeynəddin müəllimin kiçik və tələbə yoldaşı Ziyəddin qardaşı Mövlüd Çələbov. 1942 qardaşı Müzafəddin. 1949 37 Tlbrus Safıtmr Qusar beşiı/im ttonim

Ön cərgədə Şərqiyvə xanımın qardaşı Zeynəddin müəllimin Rahib ömür yoldaşı Kvsiyadla bacısı Sadirə xanım

Tələbəlik illəri. Sağdan Zeynəddin Çələbov tələbə yoldaşı Əlr/a Əlrzayevlə birlikdə Zeynəddin Çələbov. Ömrün gənclik illəri 38 39 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim tmnim Mustafayev, Bahadur Qacabəyov. Son illər həmin qəzetə rəhbərlik edən, sələflərinin yolunu davam etdirən isə baş redaktor Vidadi Sevzixanovdu. Milliyyətcə tanınmış dağıstanlı ləzgilər Miqraq Qəmər - 1425-1460 Küçxur Səid - 1967-1812 Məhəmməd Yaraği - 1770-1840 Həsən Alqadari - 1834-1910 Yetim Emin - 1838-1885 Süleyman Staliski - 1869-1937 Xürüq Tahir - 1893-1958 Ziyauddin Əfəndiyev - 1903-1980 Əlibəy Fəttahov - 1910-1935 Zeynəddin Çələbov və həmyerlisi Z.Çələbovun dostu Qiyas Məcidov - 1911-1974 general-leytenant Ənvər Mikayılov Professor Xəlil Əlmirzəyev Şahəmir Muradov - 1913-1995 Əlirza Səidov - 1932-1978 Qusarlı bəstəkarlar, musiqiçilər və s. Fətullah Rəhimxanov - 1924-1999 - Köhnə Xudat, bəstəkardır. Ömər Abusalat oğlu Əyyubov Aşağı Ləyər. Bəstəkar. 1970-ci ildən «Dağıstan respublikasının xalq artisti» adma layiq görülüb Əjdər Əlifxan oğlu Gərəyxanov 1920-1959. Qusarda anadan olub. Bəstəkardır. Sülhiyət Hacıyeva 1947-ci ildə Urfa kəndində anadan olub. Dağıstanda yaşayır, ləzgi mahnılarının mahir ifaçısıdır. O, «Rusiya Federasiyasının əməkdar incəsənət Ortada prof. Q.A.tlizarov, sağdan üçüncü Z.Çələbov, soldan ikinci xadimi» və 2003-cü ildən «Dağıstan Respublikasının xalq İlizarovua aspirantı olmuş prof. Məmməd Cabbarov artisti» adına layiq görülüb. 40__ 41 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rronim Əkbər Fərzəli oğlu Fərzəliyev, 1932-1999. Tanınmış Faiq Qardaşov, 1960-cı ildə Qusarın Əcəxur kəndində kino aktyoru. anadan olub. «Qayi bulaq» ansamblının rəhbəri və Aliyə Ramazanova, Piral kəndindəndi, rəqqasədi, Rayon Mədəniyyət Evinin direktorudur. 1982-ci ildən «Azərbaycan Respublikasının əməkdar Qusarlı rəssamlar artisti» fəxri adma layiq görülüb. Əliyar Əlimirzəyev «Azərbaycanın Əməkdar» rəssa­ Qəni Qəniyev - Xuluq kəndində anadan olub. mıdır. «Şahdağ» mahnı və rəqs ansamblı onun təşəbbüsü və Seyfəddin Seyfəddinov 1952-də Qusarın İmamqulu- rəhbərliyi ilə yaranıb. kənd kəndində anadan olub. Dağıstanın əməkdar rəssa­ İmaməli Ilyasov, 1927-ci ildə Hil kəndində anadan mıdır. Onun qardaşı Ayzek də rəssamdır. olub, tanınmış musiqiçi, müğənni və aktyordur. Mahmud Çələbov 1935-ci ildə Qusarın Gündüzqala Nora Əlimova, müğənni və rəqqasədir. 1962-ci ildə kəndində anadan olub. Nora «Çiçəklən doğma Azərbaycan» festivalının laureatı Şahlar Əlirzayev Əvəcuq kəndindəndir. olub. Neva Ağaliyeva Qusarda anadan olub. Zeynal Cigərxanov 1962-ci ildə Əcəxur kəndində Rüstəmbəy Nağıyev anadan olub. Tanınmış rəqqasdır. Bahar Nurəliyeva Qusar şəhər mərkəzi kitabxanasının direktoru işləyən Günel Hacıbalayeva Zahir Mustafayev 1959-ci ildə Çiləgir kəndində anadan Qeybulla Məmmədov Aşağı Ləyərdəndi, vəfat edib. olub. Vaxtı ilə Qusarda yaradılmış «Trillo» folklor Onun çeşidləri ilə yeni-yeni xalçalar toxunub. ansamblında uğurla çıxış edib. Ləzgi Oqtay Hil kəndindəndi. Bəstəkar və müğənni XVI əsrdən XX əsrin ikinci yarısına, eləcə də XX əsrin olub, gənc yaşından dünyasını dəyişib. ikinci yarısından bu günlərə kimi təhsil sahəsində xüsusi Vidadi Zülfüqarov - Gündüzqala kəndində anadan xidmətləri olanlar: olub. Bəstəkardır. 1984-cü ildə rayonda yaradılmış «Şah­ Şıxım Əfəndi dağ» adlı vokal-instrumental ansamblının rəhbəridir. İbrahim Əfəndi Noviddin Cığarov - 1948-ci ildə Düztahir kəndində Mirzə Əli Əfəndi anadan olub, qara zurnanın mahir ifaçısıdır. 1992-ci ildə Molla Carulla Türkiyədə keçirilən «Türk muzik dünyası» festivalının Cami Əfəndi laureatı olub. O, həm tütəkdə, qaboyda, balabanda və Şərif Əfəndi nağarada də məharətlə çalır. Abdulla Əfəndi Faid Ağayev «Şahnabat» ansamblının rəhbəridir. O, Mahmud Əfəndi musiqi alətlərində məharətlə çaldığı kimi və bir müğənni Şəfullah Aslan oğlu Hacızadə. kimi könülləri fəth edir. 42 43 "Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rronim O 1932-ci ildə ilk dəfə Hil rayon maarif işçiləri Xeyriyyəçilər: həmkarlar ittifaqının sədri olub. Qusarın Xural kəndindən Bakıda yaşayan Rauf Hacı Cavad ■■' ı Məmmədzadə, Şeyx Abdulrza, oğlu Salah və Salah oğlu Zəki Əfəndi Nəzər, Salah oğlu Carullah, Şəfullah Aslan oğlu Mehman Abdullayev Hacızadə, Xanbaba Səfərov, Hacı Cavad (Xuluq kəndi) Qarabəy Səlimov («Lenin ordeni» və «Azərbaycan və Nurullah Qədimov «Qırmızı Oktyabr» kolxozunun əməkdar müəllimi» fəxri adma layiq görülüb») sədri olub. İlyas İlyasov Moskva böyük şəhərdi, əlbəttə o şəhəri sevirəm, Güllü Şahmərdanova, onun qızı - Sara Şahmərda- amma ailəm mənə daha əziz və doğmadır. Bir vaxtlar nova təxminən belə deyib Dağıstanın xalq şairi Rəsul Həm- Əli Mücrüm Tağızadə zətov. O baxımdan Bakını da, Qusarı da sevir və əzizləyir İsmayıl Pirimov, Nürmət Zəkiyev Zeynəddin müəllim. Onun üçün daha əziz, daha doğma, Hüseyn Musayev, Ənvər Həsənov daha mərhəm, daha münus, bir sözlə ona bir köynək Səid Əmirov, Əziz Hacıyev, Abdulhaşım Məcidov, yaxın olanı dünyaya göz açdığı, ağrı-acılı uşaqlıq illərini Zal Zalov, Nemət Nemətov, Xuzəmməd Qədimov, yaşadığı ata ocağı, ana yurdu, özü demişkən beşiyi Umuyat Səmədova, Səbri Babayev, Yafəz Əhmədov, timsalında ulu keçmişi olan Hil kəndidir. Ona görə də o Niyaz Əmirbəyov, Bəşirə Kərimova, Yevgeni Şubin, kənd barədə söz açmağı özümə borc bildim. Hikmət və Hörmət Ağacanov qardaşları Hil kəndi barədə «Azərbaycan toponimləri» kita­ Səhiyyə sahəsində çalışanlardan: bında göstərilir ki, toponim Qafqaz Albaniyasında Qusarın ilk səhiyyə şöbəsinin rəhbərlərindən biri - yaşamış «gel» tayfasının adını əks etdirir. XIX əsrdə İbrahim Abduləziz oğlu Mirzəquliyevdir. Hiloba, Tamuskən, Survanbəy, Xıdırbəy, Tulab, Köçər- Daha sonra bu yöndə xidmətləri olanlar: - quş, Tumalar, Xıdırbəy qazmaları həmin kənd əsasında D.Sultanov, A.Qədimov, A.İsaxanov, D.Əhmədov, yaradılmışdır. A.Quliyev, Ş.Paşayev, S.Rəhimov, A.Mirzəyev, Hil kəndinin keçmişi, bu günü, təbiəti, tanınmış Ə.Kərimov, Ə.Əzizov, N.Hacımuradov, M.Babaxanov, adamlan barədə: P.İbrahimov, S.Bağırov, A.Şıxəliyev, V.Mehdixanov, Yazıçı - publisist, şair və jurnalist Sədaqət xanım M.Kərimov, İ.İsgəndərova, N.Şirinov, V.Mehdixanov. Kərimova, 2011-ci ildə çap etdirdiyi «Qusar, qusadılar» Asim Uluxanov - Bakıda 1 saylı xəstəxananın həki­ kitabında xeyli geniş, ətraflı və kamil yazı verdiyindən midir. mən Zeynəddin Çələbovun ömür yolundan yazdığım bu Nəriman Osmanov rayonun Samur qəsəbəsindəki kitabımda qəhrəmanımın doğulub boya-başa çatdığı xəstəxananın baş həkimidir. həmin kənd barədə əlavə məlumat axtarmalı olmadım və 44 45 Tlbrus Şafmar______Qusar deşiyim rmnim müəyyən ixtisar və əlavələrlə həmin yazıdan istifadə Üç qəhrəman bu kəndin adım hər yerdə məşhur edib: etdim: XIII əsrdə pəhləvan Şuval, XVII əsrdə Abdullah, XIX Qədim hel tayfasının adı ilə olan Hil kəndinin tarixi 3 əsrdə Yarəli. min ildən çoxdur. Azərbaycan arxeoloqları bu fikri 1837-ci ildə Quba üsyanı zamanı böyük qəhrəman­ kənddə 1976-cı ildə apardıqları arxeoloji qazıntılardan lıqlar göstərən Yarəli rusların qoşunundan bir dəfə 200, sonra bir daha təsdiq etmişlər. bir dəfə isə 68 kazakı əsir alır. Həmin il sentyabrın 5-də Qədim zamanlardan hel tayfasının adını qorumuş Quba qalasına girən rus əsgərlərinə qarşı döyüşən Yarəli hillilər hər sahədə üç cür seçilir: Onlar vətənə bağlı adam­ ilə birgə onun oğlu Rəcəb və hilli Yunus da böyük lardır, üsyankar ruha malikdirlər və sənətkardırlar. qəhrəmanlıqlar göstərir. Suval meşəsində məskən salmış qədim kəndin dörd Üsyankar ruhu ilə seçilən hillilər 1915-1916-cı illərdə tərəfi qayalar idi. İndiki kənd «Şahnəzər təpəsi, «Semiz Quba qəzasında ilk olaraq vaxtilə çarın onlardan aldıq­ təpəsi» və «Musa təpəsi» adlı üç təpədə yerləşir. Onun ları torpaqları geri alırlar. Sonra isə onlar hökumətə IX-X əsrlərdə dağılmış üç kənddən - Kəmsil, Cənnət və xərac verməkdən imtina etdilər. Rus imperatorunun əlal- Səfıqulu kəndlərinin əhalisi tərəfindən salındığını deyir­ tıları 300 kazakm köməyi ilə hilliləri ram etmək istəyir. lər. Kənddə üç məşhur pir var: Qarabuba, Murad və Lakin Əlisultanın rəhbərliyi altında hillilər kazakları Rutar. Burada qədim qəbiristanlıqlar da üçdür. Onların kənddən qovurlar. yaşı 3 min ildən çoxdur. Üç böyük sənətkar nəinki Hilin, eləcə də bütün ləzgi­ Qusarlı alim, tarix elmləri doktoru Abidulla Orucov lərin mədəniyyətini yüksəklərə qaldırıb. VII-VIII əsrlərə və Qubanın Xucbala kəndindən olan məşhur arxeoloq aid «Alupan ulub» kitabında yazıldığı kimi məşhur hilli Cabbar Xəlilov 1977-ci ildə çap olunmuş «Azərbaycan usta İlebis, müskürlü Kiril, Küre vilayətinin sakini SSR Elmlər Akademiyasının xəbərləri»ndən birinci çap Şarvan, şamaxılı Miflillə birlikdə Şamaxı qalasını. Şəki­ etdirdikləri «Qusar rayonunun Hil kəndindən tapılmış nin Keli qalasını, Qəbələ və Qum qalalarını tikmişdir... bəzi arxeoloji nümunələr haqqında» adlı məqalədə, eləcə XVIII əsrdə yaşamış hilli Məhər taxta üzərində naxışlar də C.Xəlilovun, Q.Qaşqarlımn, R.Arazovanın 1991-ci açan sənətkar kimi məşhur idi. XX əsrdə yaşamış Qırmızı ildə rus dilində nəşr etdirdikləri «Şimal-Şərqi Azərbay­ Əmək Bayrağı ordenli Zibeydə Mikayıl qızı Şeydayeva canın arxeoloji nümunələri» kitabında qədim kəndin 3 xalçaçılıq sənətini bütün dünyaya tanıtdı. Bu qadın ləzgi min illik tarixi olduğunu qeyd etmişlər. Bu məlumatlarda xalçalarının səkkiz yeni çeşidini yaradıb. Hilin Qafqazın qədim kəndlərindən olduğunu qeyd et­ Üç dövr hillilərin tarixinə Qusarın kəndlərinin mərkə­ miş. Sonralar bura qarq tayfasından da bir neçə ailə zi kimi düşüb: XV-XVII əsrlər, XIX əsr və sovet dövrü­ köçmüşdür. Kəndin nəsilləri arasında qarqarların xələf­ nün ilk illərində rayon mərkəzinin burda olduğu dövr. lərinə indi də rast gəlinir. 46 47 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim manim 1920-ci ildə Nəriman Nərimanov da bu kənddə beş fəaliyyətlə məşğul olmuş, 1948-ci ildə aspiranturanı bitir­ gün qonaq olub. miş, ilk əvvəl tarixdən namizədlik dissertasiyasını, 1965- Kənddəki məscid binasının yaşı 100-ü keçibdir. Ötən ci ildə isə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş, uzun əsrin 50-ci illərində kəndə su çəkdirmiş kolxoz sədri illər universitetin professoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. Mahmud Hacıyev və partkom Mülkixan Abilovun adla­ 1901-ci ildə dağlar qoynunda dünyaya göz açan rını hamı hörmətlə çəkir. Əlisultan Quliyev 1980-cı ildə dünyasını dəyişib. Hil alimlər kəndi kimi də məşhurdur. Burdan riyaziy­ Əlisultan müəllimin özünə məxsus dərs demək meto­ yat elmləri doktoru, professor Kərim Kərimov, kimya du vardı. Mühazirələrdə keçdiyi mövzuya uyğun olan elmləri doktoru, professor Meyvəddin Hacıyev, kimya əhvalatlar, hadisələr, rəvayətlər, hətta lətifələr danışardı. elmləri doktoru Hacağa Əmirquluyev, riyaziyyat elmləri Seminarlarda tələbəni lövhənin qarşısında yox, eləcə dur­ doktoru Əhmədbəy Məmmədov, elmlər namizədləri - duğu parta arxasında dinləyər və xüsusi bir vərəqdə bi­ Laçın Laçmov, Benyaməddin Davudov, Şafıddin Gərəy- liyini qiymətləndirər, imtahan və zaçotlarda həmin qiy­ xanov, Mehdi Balayev, Rafiq Salahov, Mahir Musta­ mətləri nəzərə alardı. fayev və başqaları çıxıb. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə seminar zamanı heç biri­ Hil həmçinin partiya və ictimai xadimləri, tanınmış mizin cavabı müəllimimizi qane etmədi. Qayıdıb misal hərbçiləri, hüquq - mühafizə orqanları əməkdaşları, eləcə çəkdi: Deyirlər ki, bir nəfər kişinin boynun ardına çivan də yaradıcı adamları ilə də tanınır. çıxmış imiş, kişi iki arvadından əvvəl birini, sonra da o Hil kəndindən tanıdığım ilk insan Əlisultan Quliyev birini çağırıb çivanm yetişib-yetişməməyini onlardan so­ olub (sözlər müəllifindir - E.Şahmar). Mən 1963-68-ci ruşur. Arvadlardan birincisi deyir ki, çivan hələ yetiş­ illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbəsi oldu­ məyib, ikincisi isə deyir ki, çivan yetişib, onu deşmək ğum illərdə bizə «Partiya tarixi»ndən dərs deyən Əlisul­ lazımdır. Kişi də yana-yana deyir ki, işə bax, iki arvadım­ tan Yarəli oğlu Quliyev əslən Qusarın Hil kəndindən idi. dan biri boynumdan başıma xəbər verə bilmir. Əlisultan Onun ailəsi sonralar Qubanın Digah kəndinə köçüb. O, müəllim sonra da qayıdıb bunu əlavə etdi: indi də 25 bir sıra məsul vəzifələrdə çalışıb. Qusar rayon Partiya nəfər tələbəmdən biri kitabdan mənə xəbər verə bilmir ki, Komitəsinin katibi, Salyan və Şamxor (indiki Şəmkir) bilmir. rayon partiya komitələrinin birinci katibi vəzifələrində Müəllimim məni nadinc, ipə-sapa yatmayan tələbə çalışmış, 1939-1942-ci illərdə Azərbaycan SSR Ali məh­ kimi tanıyırdı, ona görə də seminarlardakı cavablarımı kəməsinin sədri olmuşdur. Əlisultan Quliyev Azərbaycan da yetərincə dinləməz, eləcə əlini yelləyib narazılığını KP MK-nın üzvü olmuş, iki dəfə Respublika Ali So­ bildirərdi. Tək bir dəfə müəllimimi razı sala bildim. O vetinin deputatı seçilmiş, Lenin ordeni və Qırmızı Əmək gün seminarımız mövzuya uyğun olaraq müəllimimizin Bayrağı ordenləri ilə təltif olunub. O, uzun müddət elmi kitabından idi. Mən də mövzunu olduqca gözəl hazırla- 48______49 Tlbrus Şahmır ______Qusar beşiyim ttanim mışdım. Tələbələrin heç birinin cavabı müəllimi qane zayev sonralar ayrı-ayrı zaman kəsiyində üç dəfə Qusar etmədi, ona görə də danışıqlarım yarı-yarımçıq kəsirdi. rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində çalış­ Sonda təkcə mən qalmışdım. Narazı və ümidsiz halda mış, rayon əhalisinin hörmət və ehtiramını qazanmışdır. üzümə baxıb, hə, başla görək sən hansı dərənin suyunu Böyük inamla deyə bilərəm ki, ona olan hörmət və ehti­ qatıb-qarışdıracaqsan. Mən də çox aydın və məntiqli ram onun vəfatından xeyli keçməsinə baxmayaraq bu danışmaq üçün bütün bacarığımı, səriştəmi və bilgimi işə gün də davam edir və nə vaxt söhbət düşürsə barəsində saldım. Yaxşı yadımdadır, müəllimimin üzərimdə olan xoş söz deyib, rəhmət oxuyurlar. Bu isə Müslüm Mur- heyrətedici baxışları. Mövzunu danışıb qurtarandan son­ tuzayevin ikinci ömür yoludu - şərəfli ömür yolu. ra Əlisultan müəllim mənə yaxınlaşıb əlini çiynimə qoydu və fəxrlə dedi - «çox sağ ol» və «məni bağışla ki, bu günə * * * kimi səni birtərəfli tanımışam, sənin kamalını düzgün Zabit Sabir oğlu Xiyirbəyovun soykökü rayonunun qiymətləndirməmişəm». O gündən müəllimin mənə olan Hil kəndindəndir. O, 1968-ci ildə Qusar şəhərində münasibəti yaxşı mənada dəyişdi, imtahanda da, məndən anadan olub. Orta təhsilini doğma rayonunda alan Zabit heç nə soruşmadı, sadəcə imtahan vərəqimin nömrəsini hərbi xidmətini Gürcüstanda keçirib, 1992-ci ildə Ryazan soruşub, qiymət kitabçamda mənə kök bir əla yazdı. Ali Hərbi Avtomobil Mühəndisliyi məktəbini bitirib. Əmək fəaliyyətinə Dağıstanın Buynaksk şəhərində Hil kəndinin tanınmışlar! başlayıb. Az vaxt ərzində leytenant, dörd ildən sonra barədə daha bir neçə söz mayor, 1999-cu ildə isə podpolkovnik rütbəsinə layiq görülür. O, yaşadığımız əsrin əvvəllərində Rusiya Fede­ Müslüm Kürəbəy oğlu Murtuzayev- nəinki Hil kəndi­ rasiyası Silahlı Qüvvələri Ümümqoşun Akademiyasında nin, Qusarın, eləcə də respublikamızın tanınmış simala­ da təhsil alır və təhsilini başa vurduğu ərəfədə polkovnik rından biridir. Onun ürəyi həmişə qurub-yaratmaq yan­ rütbəsinə layiq görülür. ğısı ilə döyündüyündən işlədiyi vəzifələrdə, eləcə də Zabit Sabir oğlu təhsilini başa vurduqdan sonra Qusarda bir çox tikinti-təmir işləri apartdırmış, böyük Rusiyanın Amur vilayətinin Beloqorsk şəhərində hərbi abadlıq işləri görmüşdür. O, bir neçə rayonlarda partiya xidmətini davam etdirir. Hazırda ordu komandanın işinə rəhbərlik etmişdir. Bu yöndə Qusarın, Gəncənin, müavini və silahlanma üzrə qərargah rəisi vəzifələrində Kəlbəcərin adını çəkmək olar. Eyni zamanda M.Murtu- çalışan Z.Xiyirbəyov çiyinlərində general-mayor rütbəsi zayev Azərbaycan KP МК-da da məsul vəzifədə də çalış­ gəzdirir. mışdır. Ən əvvəl Qusar rayon PK-də partiya kabinetinin * * * müdiri, şöbə müdiri, ikinci katibi işləyən Müslüm Murtu- Ənvər Əkbər oğlu Mikayılov 1938-ci ildə Hildə ana­ dan olub. 2001-ci ildə dünyasını dəyişib. O, orta məktəbi 50 51 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim trnnim doğma kəndində bitirmiş və ali təhsilini M.F.Axundov olunmuş. Daha sonra o, Korpus komandiri vəzifəsinə adına Azərbaycan Dövlət Xarici Dillər, institutunda alıb. təyin olunub. Bir müddət Müdafiə nazirliyində məsul Ə. Mikayılov Azərbaycan KP МК-da əmək fəaliyyətinə vəzifələrdə işləyib, daha sonra o. Hərbi Akademiya rəisi­ başlayıb. İngilis, rus, türk və ərəb dillərini yetərincə bilən nin tədris işləri üzrə müavini kimi işini davam etdirir. Bu Ə.Mikayılov 1970-ci ildə Moskvada, SSRİ XİN-nin Ali vaxta kimi Şair Ramaldanovun hərb sahəsində bir xeyli Diplomatiya Akademiyasını da bitirib, bir müddət SSRİ dərs vəsaiti çap olunub və onlar dəyərli dərslik kimi hərbi XİN-də məsul vəzifədə çalışıb, sonra Yəməndəki səfirlik­ hissələrdə və hərbi tədris müəssisələrində tədris olunur. də ikinci katib, daha sonra isə birinci katib kimi fəaliyyət Demək olar ki, ramaldanovlar hərbçilər ailəsidir. Şair göstərib. 1985-ci ildə ona SSR səfirinin müşaviri dərəcəsi Ramaldanovun bacısı və iki qardaşı - İlhamla Elman da verilib. Ə.Mikayılov 1996-cı ildə Səudiyyə Ərəbistanında hərbçidir. Şairin oğlu Şıxbala da həmin ailə ənənəsini səfirin müşaviri təyin olunur, 1999-cu ildə Rusiya davam etdirir. O, hazırda bir Zabit kimi Prezident qvar­ Federasiyasının səfiri diplomatik dərəcəsi alır və general- diyasında xidmət etməkdədir. mayor rütbəsinə kimi yüksəlir. ♦ * * Ömrünün çox payını vətəndən uzaqlarda yaşayıb - İskəndər Adışirin oğlu Quliyev 1932-ci ildə Hildə ana­ işləyən general-mayor Ənvər Mikayılovun son arzusu dan olub. Uşaqlıq və gənclik illəri çətinliklə keçən İskən­ doğma Hil kəndində əbədiyyətə qovuşmaq olub və onun dər kənddə orta məktəbi bitirdikdən sonra, Qubada bu arzusu çin olub. * * * müəllimlər institutunda oxuyub və müəllim kimi Salyan­ da əmək fəaliyyətinə başlayıb. O, Kalininqradda hərbi Şair Ramaldan oğlu Ramaldanovun atası Hil kəndin­ xidmətdə olan müddətdə hərbi məktəb bitirib, Zaqafqa­ dəndir və o sonralar Xaçmaz rayonunun Xudat yaşayış ziya hərbi dairəsinin zabiti olub. İ.Quliyev 1957-ci ildən məkanına köçüb. Və Şair 1957-ci ildə Xudatda anadan ШИШ respublikamızın bir neçə rayonlarının hərbi komissarlı­ olub. Şair Bakıda C.Naxçivanski adma hərbi, Bakı Ali ğında çalışıb, Fizuli və Qusar rayonlarında hərbi ko­ Ümumqoşun Komandirləri məktəbini və Moskvada missar kimi hərbi xidmətini davam etdirib. Daha sonra, M.V.Frunze adına Hərbi Akademiyada təhsil alıb. O, o, üç il Zaqafqaziya hərbi dairəsində kursantlara dərs 1993-cü ilin oktyabrında Respublikamızda briqada ko­ deyib. Polkovnik-leytenant rütbəsində olan İ.Quliyev mandiri vəzifəsinə təyin olunub. 1994-cü ildə erməni təca­ 1985-ci ildən Qusarda Könüllü Hərbi Vətənpərvərlik vüzkarlarına qarşı vuruşda onun rəhbərlik etdiyi briqa­ Texniki İdman Cəmiyyətinin sədri kimi əmək fəaliyyətini danın xeyli uğurları olub. Onun məqsədyönlü hərbi əmə­ davam etdirib. 1941-1945-ci illərdə, eləcə də Əfqanıstan­ liyyatlarının uğuru rəhbərlik tərəfindən yüksək dəyərlən­ da və son illərdə Azərbaycanımızın işğaldan azad olun­ dirilmiş və o, polkovnik rütbəsinə yüksəlmiş, prezident ması uğrunda döyüşlərdə xüsusi xidmətləri olan qusar- fərmanı ilə iki dəfə «Azərbaycan Bayrağı» ordeni ilə təltif 52___ 53 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rronim lılar barədə topladıqları məlumatlar isə onun bir daha Yasab və Hil kənd məktəblərində hərbi işlərə rəhbərlik doğma respublikamızın möhkəm bağlılığını göstərir. edib. Salat Kələntər oğlu 1985-ci ildə vəfat edib. İskəndər Quliyev barədə olan bu qısa yazımda qeyd Bir neçə kəlmə də Hilin yaradıcı adamlarından söz edim ki, bu fədakar insanı mən də yaxından tanıyıram. açmaq istərdim: Hər ilin yayında Qusar şəhərində istirahət edəndə onunla Yusif Məhəmməd oğlu Hacıyev 1925-ci ildə həmin dəfələrlə görüşmüş, həmsöhbət olmuşam. kənddə anadan olub. 1949-cu ildə Quba şəhərində Müəl­ * * * limlər institutunu, 1955-ci ildə isə Azərbaycan DPİ-ni Əlibala Mirzə oğlu Yardumov 1932-ci ildə Hildə ana­ bitirib. Yusif Hacıyev uzun illər kəndində orta məktəbin dan olub. O, kənddə orta məktəbi bitirəndən sonra, təh­ müəllimi və direktoru olmuşdur. O, «Narahat vicdan», silini Tiflisdə yerləşən Artilleriya məktəbində davam et­ «Gül paylayan ana» və «Əbədi mayak» adlı kitabların dirib. Ə.Yardumov 1955-1963-cü illərdə Naxçıvan MR- müəllifidir. Onun Hindistanın baş naziri vəzifəsində çalış­ da vzvod komandiri, qarnizon komendantının köməkçisi mış İ.Qandinin həyatından bəhs etdiyi «İndira Qandi» və Gəncədə reaktiv batareyanın komandiri kimi fəaliyyət romanı böyük zəhmətin bəhrəsidir. Yusif Hacıyev «Hil göstərib. O, 1964-cü ildə ADR-da qvardiya əlahiddə divi- kənd orta məktəbi - 70» və «Qan ləkəli daşlar» poetik ziasında batareya komandiri, 1971-1975-ci illərdə Ros- toplusu da maraq doğurur. Azərbaycan Yazıçılar Birli­ tovun Kamensk-Şaxtinsk şəhərində hərbi hissənin ko­ yinin üzvü olan Yusif Hacıyev 2003-cü ildə vəfat edib. mandiri vəzifələrində çalışıb. Bir müddət DDU-nun hərbi kafedrasında baş müəllim, daha sonra Dağıstan Dövlət * * * Təchizat Komitəsi mülki müdafiə qərargahının rəisi kimi Vaqif Abdullah oğlu Hacağayev 1952-ci ildə Bakıda xidmət edib, 1995-ci ildə polkovnik rütbəsinə layiq görü­ anadan olub. 1955-ci ildə onun valideynləri doğma Hil lüb və neçə illər Dağıstanda mülki müdafiə orqanlarında kəndinə köçüb. Vaqif Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Dillər fəaliyyət göstərib. İnstitutunu bitirmiş, Cəlilabadda müəllimlik etmiş, daha Salat Kələntər oğlu Saruxanov 1921-ci ildə Hildə ana­ sonra Xudatda müəllimlik fəaliyyətini davam etdirmiş, dan olub. Qubada Kənd Təsərrüfatı texnikumunda təhsi­ 1993-1995-ci illərdə Xaçmaz rayon Müstəqil Teleradio lini başa vurduqdan sonra 1943-cü ildə hərbi xidmətə Verilişləri Şirkətində ləzgi verilişləri redaksiyasının re­ çağırılıb və batalyon komandiri kimi hərbi xidmətə baş­ daktoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. O, ədəbi aləmdə layıb, 1944-cü ildə mayor rütbəsinə layiq görülüb. Salat Vaqif Müşkürvi imzası ilə tanınmış, 2008-ci ildə «Ürə­ Saruxanov dəfələrlə yaralanıb, «Qırmızı ulduz» və «Alek­ yimin ağrıları» adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Dövrü sandr Nevski» ordenləri ilə təltif olunub. Müharibədən mətbuatda müntəzəm olaraq bu gün də şeir və hekayələri tərxis olunandan sonra kənd təsərrüfatı sahəsində çalışıb, çap olunur. * * * 54 55 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnim Kəndin tanınmış idmançılarından Şəxsiyyətin formalaşmasında bir sıra amillər - ilk bir nəfəri barədə növbədə onun təmiz mənəviyyatı, əxlaqı, idrakı və mü­ barizliyi önəmli rol oynayır. Nəzərə almaq zəruridir ki, Ceyhun Adil oğlu Paşayev 1980-cı ildə Hildə dünya­ şəxsiyyət müxtəlif hadisələr fonunda ictimai həyatda mıza göz açıb. Orta məktəbi kənddə bitirəndən sonra formalaşır və özü də ictimai həyata təsir göstərir. musiqiçi Arif Ağababayevin rəhbərliyi altında armrest- O baxımdan hər bir dövrün, zamanın özünün sayılıb linqlə məşğul olub və idmanda ilk uğurunu 2003-cü ildə - seçilən tanınmış alimləri, qələm sahibləri olub. Şübhəsiz qazana bilib, respublika üzrə keçirilən yarışlarda 2-ci bütün dövrlərdə insan biliyə, öyrənməyə təşnədir və o yerə çıxa bilib. Daha sonra o, 2004, 2005, 2006 və 2008-ci təbiətin sirlərini əxz etməyə can atır. Bu amal yolunda illərdə keçirilən çempionatda qalib olub. Hazırda öz hər kəs ömrü boyu zəhmətə qatlaşır, məqsədyönlü fəaliy­ kəndində armrestlinq idman növü ilə bir məşqiçi kimi yət göstərir. Xoşbəxt o kəsdir ki, öz məqsədi yönümündə fəaliyyət göstərir. Onun yetişdirmələrindən neçəsi Azər­ istəyinə çata bilir, gördüyü işdən təkcə özü deyil, çoxları baycan Silahlı Qüvvələrinin çempionatlarında qalib olub. faydalanır. Ona görə ilk növbədə insandan böyük baca­ rıq, səriştə, əməksevərlik, elmi dərindən bilmək gücü «Alimlər həyatın yol göstərənidir» Zərdüştün bu kəla­ tələb olunur. mı min illərin sınağından keçib. Əgər həyata keçirmək istədiyin məqsəd möhkəm tə­ Azərbaycanımızda, eləcə də dağlar gözəli Qusarımız­ məl üzərində qurulursa, uğur qazanacaqsan. Onu da de­ da, eyni zamanda onun ən böyük, ən qədim tarixə malik yim ki, möhkəm təməl üzərində qurulan sağlam düşüncə, olan Hil kəndində - bu qədim odlar diyarımızda dünya aydın təfəkkür illərin, əsrlərin sınağından çıxa bilir. üfüqlərinə çıxan görkəmli alimlər, mütəfəkkirlər olmuş istedad Allah vergisidir və onu cilalayan da əmək, və indi də vardır. Bu gün elmimizin müxtəlif sahələrində zəhmət, gördüyün işə inam və məhəbbətdir. Şübhəsiz heç yüzlərlə istedadlı alimlər çalışır. Onların hər biri öz sahə­ kim böyük mütəfəkkir və müdrik doğulmur. İstər alim sində böyük uğurlar qazanıb, elmimizə yeni-yeni töhfələr ol, istər böyük vəzifə sahibi, yaxud sadə peşə adamı, fərqi verib. yoxdur, ürəyi el-obası, xalqı və vətəni ilə döyünsün, ya Təfəkkür sahibləri başqalarından fərqli olaraq dün­ sözü, ya silahı, ya var-dövləti, ya da ki, qələmi ilə. Onda yanı, cəmiyyət hadisələrini daha düzgün dərk edib düz­ elə şəxslər el-oba gözündə uca olur, hər yerdə hörmət və gün dəyərləndirdikləri üçün müdriklik məqamına yük­ ehtiramla qarşılanır. səlir. Eyni zamanda insan təfəkkürün nuru ilə ictimai- Bu yöndə ilk öncə islam dininin yaradıcısı Məhəm­ siyasi həyatımızda haqsızlığa qarşı çıxır, öz iradəsini və məd peyğəmbərin dediklərini xatırladıram: elmi bar-bəhrəsini ona qarşı qoyur və getdikcə ətrafına «Əgər islamı gözəl və möhtəşəm bir binaya oxşatsaq, işıqlı simalar toplaya bilir. alimlər o binanın sütunlarıdır. Bir alim dünyadan gedən­ də bir sütun sınır və onu heç nə əvəz edə bilməz.» 56 57 •Etonis Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Peyğəmbərlərdən sonra Allah-təala yanında alimlər­ Bu baxımdan Həzrət Əlinin dedikləri də dəyərlidir: dən fəzilətli adam yoxdur. Elmi məsələlər müzakirə olu­ «Alimlər yer üzündə Allahın çırağıdır.» nan məclisdə bir saat oturmaq bir il gündüzlər oruc Nadanlar alimlərə qarşı münasibətdə düşməndirlər. tutmaqdan, min nəfər şəhidin cənazəsinə hazır olmaqdan Allah sevdiyi bəndələrə qabiliyyət bəxş edər. və hər birində min rükət namaz qılman min gecəsindən, Elmlə dirçəliş tapmayan ölüdür.» cihaddan və Quranı 12 min dəfə xətm etməkdən üstün­ Zərdüşt isə «Avesta»da deyir ki, alimlər həyatın yol dür, irəlidir. göstərənidir. Alimləri eşidin, onlar dünyanın çırağı, axirətin nuru­ Nizami Gnəcəvi isə deyirdi: - dur. Elmi beşikdən qəbrədək öyrən, elmin fəziləti iba­ dətin fəzilətindən əfzəldir. İnsanlar elə bir sədəqə verə Alimdir gözümdə ən ali insan bilməzlər ki, öyrənilən, yayılan, elmdən üstün ola. Alim Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs, öldü, aləm öldü. Bir saatlıq elm öyrənmək 60 illik Hər kəsə üstünlük eləyə bilməz. ibadətdən xeyirlidir. Hər uca rütbədən biliniz fəqət. Hər kəs evdən çıxıb elmdən bir qism öyrənmək üçün Alimin rütbəsi ucadır, əlbət. getsə, Allah-təala onun hər qədəmi üçün bir peyğəmbər 9 savabı yazar. Elm dalınca gedən şəxsi Allah da, mələklər Alimləri dəyərləndirmək baxımından iqtibas etdiklə­ də, peyğəmbərlər də dost tutar. Alimin üzünə baxmaq, rimizi yetərli bilib mövzuya qayıdıram. min qul azad etməkdən yaxşıdır. Yazıda qeyd etdiyim kimi Hil kəndindən elmin Qiyamət günü alimlərin mürəkkəbi şəhidlərin qanı ilə zirvəsinə yüksələn onlarca alim olub. Onlardan bir neçəsi tərəziyə qoyulub çəkilər və alimlərin mürəkkəbi şəhidlə­ barədə qısa da olsa məlumat verməyi zəruri bildim: rin qanına nisbətən üstün olar. Kərim Abdulxaiiq oğlu Kərimov nəinki Azərbaycanı­ Cahillərin arasında alimlər, ölülər arasında olan di­ mızda, keçmiş SSRİ-də də adı hörmətlə çəkilən aliın- rilər kimidir... Elm dalınca gedin, o, sizinlə Allah-təala lərdəndir. O, 1917-ci ildə Hildə anadan olub, 1986-cı il arasında bir vasitədir... dekabrın 29-da vəfat edib. Onun elmi təhqiqatları, kos- Elm kimi şərafət yoxdur. trtonavtika elminin inkişafında xidmətləri dəyərli ol­ Allah bir bəndəni rəzil edəndə elmi ondan əsirgər. muşdur. İxtira etdiyi «U-13» qurğusunun müsbət elmi Şeylərin ən şərafətlisi elmdir. nəticələri olub. O, 1965-ci ildə doktorluq dissertasiyası Allah özü alimdir, bütün alimləri dost tutur. müdafiə edib və 1967-ci ildə professor vəzifəsinə layiq Elmi istəmək hər bir müsəlman kişi və qadının bor­ görülüb. K.Kərimov 100-dən çox elmi əsərlərin müəlli­ cudur. fidir. Onun rəhbərliyi altında 8 nəfər elmlər doktoru və «Elm Çində də olsa onun dalınca get» 47 nəfər elmlər namizədliyini müdafiə edib. 58 59 ______Qusar beşiyim rmnim 'EBnıs Şahmar işləyib, sazın və tarın gözəl ifaçısı olub və bir aktyor kimi Onu da qeyd edim ki, Kərim Kərimov Zeynəddin də səhnədə çıxış etmişdir. Onun bədii rəhbəri olmuş Çələbovla gənclik illərindən dostluq etmiş və o dostluq kollektiv 1948-ci ildə Ümumittifaq İncəsənət festivalının onun ömrünün son dəqiqələrinə kimi davam etmişdir. laureatı, 1967-ci ildə isə kənd bədii özfəaliyyət kollektiv­ Aleksandr Kərimov alimin böyük oğludur. O, fizika- lərinin I Respublika festivalında qalib olmuşdur. riyaziyyat elmləri doktoru, M.İ.Lomonosov adma Mos­ İmaməli İlyasovun rəhbərliyi ilə 1978-ci ildə Hil kən­ kva Dövlət Universitetinin prorektoru, RF EA-nm hə­ dində bu günə kimi fəaliyyət göstərən «Mel» folklor qiqi üzvüdür. ansamblı yaradılıb. Hacağa Cəfər oğlu Əmirquliyev 1930-cu ildə Hildə Oqtay Səlimxan oğlu Əhmədov da əslən Hil kəndin­ anadan olub. 2005-ci ildə isə dünyasını dəyişib. O, bir dəndir. Bir vaxtlar toylarda, el şənliklərində məlahətli çox xarici ölkələrin elmlər akademiyalarının həqiqi üzvü səslə Azərbaycan və ləzgi mahnıları oxumuş və ləzgi və qardaş Türkiyə respublikasının universitetlərində Oqtay kimi tanınmışdır. Təəssüflər olsun ki, onun səsi müəllim olmuşdur. H.Əmirquliyev 1967-ci ildə namizəd­ gözlənilmədən batmışdır. Nakam ömür yaşamış Oqtay lik və 1980-cı ildə «Azərbaycanda kimya sənayesinin ta­ Əhmədov gözəl mahnılar da bəstələmişdir. Bu baxımdan rixi» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə onun «Mənim doğma kəndim», «Hilin dağlan», «Bakı» edib. O, 150-dən çox elmi əsərlərin və monoqrafiyaların və «Cəmilə qızım» mahnıları daha çox könül oxşayandır. müəllifidir. Mahmud Bayram oğlu Şəkinski 1898-ci ildə Hildə anadan olub, uzun illər doğma kəndində məktəb müəlli­ mi olmuş və rayonda təhsilin-inkişafında danılmaz xid­ mətləri olmuşdur. Onun xidmətləri nəzərə alınmış və ölkə rəhbərliyi tərəfindən ona «Azərbaycanın əməkdar müəllimi» adı verilmişdir. Meyyədin Mahmud oğlu Hacıyev də Hil kəndində dünyaya göz açmış, 1965-ci ildə ADU-(BDU)nu bitirmiş və pedaqoji fəaliyyət göstərməklə bərabər elmi araşdır­ malarla da məşğul olmuşdur. O, 1973-cü ildə namizədlik və 1992-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. M.Hacıyev 2 monoqrafiyanın və 7 dərsliyin müəllifidir. Kəndin iki nəfər incəsənət adamlanndan: İmaməli Kəriməli oğlu İlyasov 1927-ci ildə Hildə ana­ dan olub. O, Qusar rayon mədəniyyət evində bədii rəhbər 61 60 I^^D ünyada üç fəlakət var: yanğın, qadın, dəniz. Егор' Mən insanlar arasında münasibətdə həmişə dostluq və səmimiyyət axtanram M.Kazımbəy'^ k , r Ürək dərddən partlamazmı, Dost çevrilib düşmən olsa. Rafiq Yusif oğlu Yaxşı dost böyük xəzinədir. «Qabusrıamə» Şərin də xeyir kimi öz qəhrəmanları var. Laroşfuko Dünyada tez qocalan yaxşılıqdır. Aristotel Yaxşı əməllərin ən yaxşısı, ən gizli edilənlərdir. Fidayl Bin İy ad Dəvəçi ilə dost olanın darvazası gen gərək. Azərbaycan atalar sözü л Cahilin ibadətindən, alimin yuxusu yaxşıdır. Azərbayccm atalar sözü övlət iki şeydən sarsıla bilər: günahkar cəzasız qalanda və günahsıza cəza veriləndə. Heydər Əliye,'.—. Qusar beşiyim mənim

BİRİNCİ SÖHBƏT südü təmiz, alnıaçıq, namuslu və mən ' adam xalqını, elini sevməlidir. Ancaq şərəfsi ZEYNƏDDİN DÜNYASINA SƏYAHƏT, həyatla yaşayanlar ömürlərini kol dibində YAXUD SÖZÜMÜZÜN QİBLƏSİ VƏTƏNDİR ~§\ keçirənlər xalq qədrini bilməzlər. M. İbrahimov^ Sual da bilgidən doğar, cavab da. Əgər məndən soruşsaydılar ki, ən şərəfli sənət Cəlaləddin Rumi hansıdır? Mən o zaman iftixarla belə deyər­ Zəiflik və qorxaqlıq hələ heç kimi dim - müəllimlik. xilas etməyib. H.B.Zərdabi Şeyx Şamil Bizi ancaq məktəb nadanlıqdan xilas edər. «Burda əks olunur həyat və zaman, Burda əks olunur müasir insan.» N. Nərimanov Bütün dövlətin əsası gəncliyin tərbiyəsindən - Zeynəddin müəllim, bildiyiniz kimi 67 yaşındayam, asılıdır. onun tən yarısını hər yay ailəmlə birlikdə Qusarda istirahət S.Diogen edirəm. Ona görə ki, məni Qusara və qusarlılara bağlayan Suyun çoxluğu əkinə zərər verdiyi kimi, ye­ amillər var: Ən əvvəl ona görə ki, 1941-45-ci illər müha­ məyin də çoxluğu bədənə zərər verir. ribəsində həlak olmuş böyük qardaşım Yelmar Məm­ Əbül Fərəc mədovun Qusardan beş nəfər cəbhə yoldaşı, cəbhə dostu Həzm olunmamış qida yeyən özünü yeyir, olub. Bu yöndə Xuray kəndindən Məmmədyar Məm­ ona görə qaydasında ye ki, yaxşı həzm oluna$ mədyarovun, Zal Zalovun, Yuxarı Ləyər kəndindən Şıxı- bilsin. yevin, Qazəhməd Pirəliyevin və Niyaz Hacıyevin adlarını Əbül Fər, ehtiramla çəkirəm. Kölgədə yatanın kölgəsi olmaz. Və bir də ötən əsrin 60-cı illərində Dövlət Universi­ B. Vahabza, tetində oxuduğum illərdə müəllimim olmuş, Hil kəndində dünyamıza göz açmış, professor Əlisultan Quliyevin adını ehtiramla çəkirəm. Uzun illər hüquq-mühafizə orqanlarında rəhbər vəzi­ fədə işləyən, həmkarlarının fəxr etdiyi, barəsində «Fəxri- ______65 •Elbrus Şafımar ______Qusar beşiyim nan im miz Ərzuman» kitabını yazdığım 2009-cu ilin iyununda smı dəyişmiş, yazıçı Əmir Mustafayevin, şair Kələntər əbədiyyətə qovuşmuş Ərzuman Zülfüqarov Qusarın Bö­ Kələntərlinin, Fikrət Səfixanovun, eləcə də sizin, Zey­ yük Muraq kəndindəndir. Onunla eyni vaxtda işlədiyim nəddin Ramazan oğlu Çələbovun, «Qusar» qəzetinin baş illər də olub. Təqaüddə olduğu müddətdə polis polkov­ redaktoru Vidadi müəllimin, əslən Yasab kəndindən olan niki Ərzuman Zülfüqarovla neçə illər dostluq etmişəm. Bakıda bank sahəsində çalışan Adiq Quliyevin, Nazir Elə barəsində yazmış olduğum kitab da həm ona, həm də İsrafilovun, Fikrət Nurməmmədovun, Muxtar Qurbano­ qusarlılara olan ehtiram və məhəbbətimin bar-bəhrəsidir. vun, Əziz Qurbanovun, Teymurun, İslamın, Kuzma Nə­ Bu yöndə mən bir nəfərin də adını böyük iftixar hissi riman oğlunun, müəllimlərdən Tofiqin, Cahangirin, İsam ilə çəkirəm. O, Vətən, Xalq işinə sonsuz nümunə olaraq, Balemetovun, rəhmətlik Hidayət Ciyərxanovun və onlar­ mərdlik, qorxmazlıq rəmzi kimi yaşlı həmkarlarının ca başqalarının adını çəkə bilərəm. dilinin əzbəri olan, ağrı-acılı, eyni zamanda şərəfli bir yol Veteranlar evində çoxları ilə tanış olmuş, neçəsi ilə keçmiş, general Arif Heydərovun həyatını xilas etmək duz-çörək kəsmişəm. Onlardan biri də 80 yaşlı Abdul üçün sinəsini güllə qabağına vermiş düztahirli podpol­ Qazəhməd oğlu Abduraxmanovdu. kovnik Əziz Əzəmət oğlu Səfixanovdu. Mən onun şərəfli Elə bilirəm ki, qələm dostum Sədaqət Kərimovam ta­ həyat yolundan da «Kişi ömrü» adlı kitab yazıb çap nımayan yoxdur. Bakıda çıxan «Samur» qəzetinin baş etdirmişəm. Və bütün bunlara görə qürur duyuram. Bu redaktoru olaraq bir jurnalist kimi fəaliyyət göstərən yerdə Qarabağ savaşında şəhid olmuş avaranlı Mürsəl Sədaqət xanım həm şair, həm yazıçı, həm də tədqiqatçı və Fikrət oğlu barəsində çap Ttdirdiyim yazımı da ürək bəstəkardır. ağrısı ilə xatırlayıram. Onun sayca 15-cı kitabı olan «Qusar, qusarlılar» kita­ Qusarda boy atıb pərvazlanan ləyaqətli insanlar bı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sədaqət xanımın həmin yetərincədir. Təkcə ikisinin adını çəkirəm - general Mah­ kitabı illərlə aparılan araşdırmaların, təhqiqatların, bö­ mud Əbilov və sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mirzə Vəliyev. yük zəhmətin və doğulub boya-başa çatdığı torpağa ülvi Onlar ümumən Azərbaycanımızın baş ucalığıdır. məhəbbətin bar-bəhrəsidir. Böyük əminliklə deyə bilərəm Məni Qusara bağlayan yarım əsr dostluq etdiyim tə­ ki, Sədaqət xanım həmin şedevr əsəri ilə böyük bir insti­ ləbə yoldaşım, sadə peşə adamı, gicanlı Aslan Yahyayev tutun işini görüb. Ona görə o, böyük ehtirama və alqışa və bir də Respublika Vəkillər Kollegiyasının üzvü, ha­ layiqdir. Onu da qeyd edim ki, bu kitabımda Qusarla zırda Qusar şəhərində vəkil kimi fəaliyyət göstərən tələbə bağlı verdiyim məlumatların çoxuna görə ona minnətda­ yoldaşım və dostum Aşağı Ləyərli Zəfər Süleymanovdur. ram. Bir də qusarlılara bir dost kimi tövsiyə edərdim ki, Daha sonra dost-tanışlarımdan istefada olan polis qız ərə verəndə cehizinin üstə Sədaqət xanımın «Qusar, polkovniki Ş.Şıxnəbiyevin, Müdafiə Nazirliyində məsul qusarlılar» kitabını qoymağı unutmasınlar. vəzifəli polkovnik Rauf Kişiyevin, bu yaxınlarda dünya-

66 67 •Elbrus Şafimar j______Qusar Sefyim tmnim Daha sonra Çingiz müəllimin, Eldarın, Qədirin, Riz­ lan var. Onları mən də tanıyıram və hər biri ilə də xoş vanın, Yusifin, Janın və bir də Cahangir müəllimin ad­ münasibətim var. Bu yöndə mən əslən Oğuz rayonun larını hörmətlə çəkirəm. Bayan kəndindən olan, adı çəkilən şirkətdə baş direkto­ Cahangir müəllim hərbi vətənpərvərlik mövzusunda run müavini işləyən Əvəz Süleymanovun, əslən Qəbələ böyük ürəklə danışır. Deyir ki, biz müəllimlərin, eləcə də rayonun Qəmərvan kəndindən olan, sex rəisi Ramazan bütün ziyalılarımızın borcudur ki, çağdaş zəmanəmizdə Əsgər oğlunun və şəxsən mənimlə isti münasibətdə olan, gənclərlə hərbi vətənpərvərlik mövzusunda maariflənmə Ramazanın Qəmərvanda yaşayan 80 yaşlı atası Əsgər işləri aparaq. Axı, biz görə bilmədiklərimizi gənclərimiz müəllimin, Qusann Mucuq kəndindən olan və şirkətdə həyata keçirməlidirlər. Bir də təhsil ocaqlarında müxtəlif rəhbər vəzifədə işləyən Namiq Əmirbəyovun adlarını da elmlərin tədrisilə bərabər, Təhsil nazirimiz dediyi kimi bir daha böyük hörmət və ehtiramla çəkirəm. onlan vətəndaş kimi də yetişdirmək biz müəllimlərin Onu da qeyd edim ki, Sədaqət Kərimovanın «Qusar, ümdə vəzifəsi və borcudur. qusadılar» kitabında Namiqin yaxın qohumları barədə Doğurdan da düz deyirlər ki, vəzifə insanı deyil, də söz deyilib. Onlar elm adamları - Niyazi, Təhsin, Fik­ insan vəzifəsini dəyərli edib gözəlləşdirə bilər. O mənada rət və Elxan Əmirbəyovlar, Kəmalə Burziyeva və bir də tutduğu vəzifə və peşəsini gözəlləşdirən bir nəfərin də Fikrət Tayıb oğludur. Bir də Namiqin dayısı, adlı-sanlı adını çəkmək istərdim. dənizçi Rafiq Əfəndiyevdir. Həmin şəxs qusarlıların yaxşı tanıdığı Cavid Nizam «Xalqların canbirliyini görmək istəyən Qusara gəl­ oğlu Hacımuradovdu. Son dərəcə səmimi olan Cavid sin!» Bu fikir ləzgi xalqının fəxri, Həsənbəy Zərdabinin, ATU-nun Əczaçılıq fakültəsini bitirib, şəhərdə yerləşən Cəlil Məmmədquluzadənin və Firudin bəy Köçərlinin «OKİ» Tibb klinikasındakı aptekin müdiridi. yaxın dostu, «Əkinçi» qəzetinin əməkdaşı, XIX əsrin Son on ildə hər yay Tofiq İsmayılov küçəsi, 60 saylı görkəmli alimi, tarixçi və ədəbiyyatşünası, «Asari Da­ evə qonaq düşürəm. Bütün ailə üzvlərim bu evin sahibəsi ğıstan» əsərinin müəllifi Mirzə Həsən əfəndi Əlqədariyə Şükufə Mustafayevadan gördüyümüz hörmət və qayğını mənsubdur. Rəhmətlik demək istəyib ki, bizim vahid da son dərəcə yüksək dəyərləndiririk. Azərbaycan xalqı olduğumuzu görmək istəyənlər dağlar Onu da deyim ki, ləzgilərlə aramda olan dostluğumu gözəli, ruha qida verən Qusara gəlsin. Mütəfəkkirin söz­ bu gün övladlarım da davam etdirir. Böyük oğlum Şah­ lərində böyük həqiqət var. Elə olmasaydı, barəsində mar, əslən Qusann Gican kəndindən olub, Bakı şəhərin­ «Kişi ömrü» kitabı yazdığım Qusarlı Əziz Səfixanov azər­ də yaşayan Elçin Şahnəzər oğlu ilə neçə illərdi ki, dostluq baycanlı general Arif Heydərovun həyatını xilas etmək edir. Eləcə də, kiçik oğlum Yelmann işlədiyi «Bakı polad üçün sinəsini güllə qabağına verməzdi. əritmə şirkəti»ndə bir-birinə qarşı hörmət və ehtiramları Azərbaycanlılarla ləzgilərin dostluğu möhkəmdir, olan milliyyətcə ləzgi rəhbər vəzifə sahibləri və iş yoldaş- sarsılmazdır, polad kimidir. Axı, adət-ənənələrimiz eyni, 68 69 Tbbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rranim din və imanımız birdir. Ermənilərin bizimlə olan savaşı işğal altında olan doğma Qubadlıma qonaq dəvət edə da Qusardan yan keçməyib. İstər keçən əsrin əvvəllə­ bilim. rində, istərsə də sonlarında, ermənilərin bizlə olan sava­ Deyirəm, təbiət o vaxt gözəl olur ki, onu dəyərlən­ şında neçə-neçə şəhid verib Qusar. dirəsən, onun qədrini biləsən. Torpağımıza, təbiətimizə, Birliyimizlə, qarşılıqlı ehtiramımızla bağlı çox misal dövlətçiliyimizə, ümumən vətənimizə bağlı olan qusarlı- çəkmək olar. Elə «Qusar» qəzetinin iki dildə çap olun­ ları həmişə nikbin, sağlam və gümrah görmək arzusu ilə ması fikrimin təsdiqi deyilmi? onlara olan ehtiramımın bar-bəhrəsi kimi bir daha deyi­ Son illər Qusarda gedən abadlıq işləri olduqca könül rəm, gəlin Allahın bəxş etdiyi bu gözəllikləri solub-solux­ açandır. Təkcə Heydər Əliyev adına parkın və muzeyin mağa qoymayaq, gəlin həmişə mehriban, səmimi və açılması, onun Qusann ən görüntülü yerində qoyulmuş əməksevər olaq! Onda ömür uzanar, həyat daha da əzəmətli heykəli, yeni idman kompleksinin və şahmat gözəlləşər! evinin tikilməsi fikrinin təsdiqi üçün yetərlidir. Abadlıq­ Azərbaycanımızın dilbər guşələrindən biri olan Qusa­ dan söz açdım, yadıma xaricdə yaşayan qusarlı iş adamı, rın təbiəti füsunkar olduğu kimi, insanları da mərd və xeyriyyəçi Seyfəddin Rüstəmov düşdü. Seyfəddin vətən­ xoş xasiyyətlidirlər. Əhalisinin əksəri ləzgilərdən və dən uzaqlarda olsa da, ürəyi Qusarla döyünür, onun tə­ qismən azərbaycanlılardan ibarət olan bu diyarda bir biətinə və adamlarma olan qayğısını heç vaxt əsirgəmir. xalqın iki milləti canbir qəlbdə yaşayır, dərdləri və se­ Bu baxımdan Seyfəddin atası Ziyəddin kişinin ruhu vincləri də eynidir. Bizlər müstəqil Azərbaycan Res­ şərəfinə Nəriman Nərimanov adına parkda tikdirdiyi publikasının eyni taleli vətəndaşlarıyıq. Axı biz bir xalqıq «Veteranlar evi», şəhər qəbiristanlığında apardığı abadlıq - dinimiz bir, vətənimiz bir, adət-ənənəmiz bir, Allahımız işləri və rayonun ayn-ayn məktəblərinə kompyuterlər bir, peyğəmbərimiz bir, müqəddəs kitabımız birdir. bağışlaması təqdirə layiqdir. Bu yerləri Ulu Tanrı xoş gündə, xoş saatda yaradıb. El-obası üçün can yandıran, bu yöndə xeyirxah işlər Allah bu diyardan heç bir gözəlliyini əsirgəməmişdir. Buz görən bir nəfərin də adını çəkməsəm olmaz. O, Zindan- bulaqlar, şəlalələr, başı qarlı uca dağlar insanı yaşamağa muruq kəndində anadan olmuş Teyfur Heybət oğlu səsləyir. Həmişəyaşar dağların zümrüd döşəkli yaylaq­ Heybətovdur. ları, Şahdağ və Bazardüzü dağlan göz oxşayır, ürək Bütün qusarlılara salamatlıq, dinc həyat arzulayıram. sərinlədir. Dağların hələ yüzlərlə dərdin dərmanı olan Qoy əsrarəngiz gözəlliklərlə dopdolu olan təbiətlərini ətirli və məlhəmli gül-çiçəyini və bir də Xəzərə can atan qoruyub saxlaya bilsinlər. Arzu edirəm ki, dostluq və çaylarım demirəm... birliyimiz əbədi olsun. Ürəklərindən su içən «can qardaş» Qusann bir-birindən qiymətli, bir-birindən dəyərli sözləri isə heç vaxt dillərindən əskik olmasın. Və bir də tarixi abidələri var. Ənix qalası, IV əsrin Şabran arxı. arzu edirəm ki, qusarlı dostlarımı yaxın zamanlarda indi Şeyx Cüneydin XV əsr yadigarı olan müqəddəs türbəsi, 70 71 'Elbrus Şahmar Qusar beşiyim mənim nəfis şəkildə inşa olunmuş Ənix və Hil kənd məscidləri bu diyarın qədimliyindən, ulu keçmişindən xəbər verir. Yüzlərlə şanlı-şöhrətli elm adamları, ədəbi mühitdə ad-san çıxarmış yaradıcı adamları, dövlət və hökumət xadimləri, qəhrəman oğul və qızları var bu diyarın. Diş- dırnağı ilə özünə gün-güzəran qazanmış, zəhməti və işgüzarlığı hesabına sayılıb-seçilən, hər yerdə adı ehti­ ramla çəkilən səxavətli və xeyirxah oğullardan da xali deyil Qusar. Yazımın əvvəlində onlardan biri, Seyfəddin Zeynəddin oğlunun adını çəkmişdim. İndilikdə isə neçə illər üzərində işlədiyim, iri həcmli «Ömürnamə» adlı kitabımı öz vəsaiti hesabına çap etdirən Sabir Fərzəliyev barədə söz demək istərdim. Sabir Fərzəliyev ilə tanışlığıma və nəhayətdə dostlu­ Soldan Müslüm Murtuzayev, Karim Karimov. ğuma görə qohumum, sözün həqiqi mənasında ağ­ Mirzəmə! Mirzabayov \л Zeynaddin Çalabov saqqalımız olan professor Zahid Quliyevə öz dərin min­ nətdarlığımı və həmişəyaşarlı olan dərin ehtiramımı bil­ dirirəm. Zahid müəllim bizi təxminən 2 il bundan əvvəl tanış edib. Və mən, Zahid müəllimin insanları düzgün tanımaq və doğru dəyərləndirmək bacarığına, səriştəsinə və fəhminə bir daha əmin olmuşam. Yadıma Abbasqulu Ağa Bakıxanovun bir kəlamı düşür: «Bədbəxt o adamdır ki, başqasına yaxşılıq etməyi bacardığı halda, bunu etməsin». Rəhmətlik necə də tən- dürüst deyib. Axı insan öz ömrünü bağa kimi qınına çəkilmiş halda yaşamamalıdı. İnsanın ən başlıca xüsusiy­ yəti, insanlıq meyarı odur ki, imkanı dairəsində kimlərəsə əl tutsun, kömək etsin, xeyir əməl sahibi olsun, yaxşı söz danışsın, nəinki başqalarına yük olsun. Axı biz dünyaya yeyib-yatmaq üçün deyil, kimlərisə yaşatmaq üçün Soldan Z.Çələbov, 3-cü Karim Karimov. 4-cii Soltanmacid gəlmişik. Hacıbalavev, 5-ci Nazir ağayev, 6-eı Sullanmurad Hacıbalayev 72______73 ‘Elbrus Şahmar Qusar beşiyim tran im

Təbiətin qoynunda Ortada Zeynəddin Çələbov >>

Z.Çələbov, dostu akademik Hacıbəy Sultanov və onların General-mayor Mahmud Əbilov, internat həyat yoldaşları. Sağdan Aliq Abasov məktəbində göriiş zamanı

74 75 ‘Elbrus Şahmar Qıısar beşiyim manim

Soldan Z.Çalabov, SSRİ Klınl.tr Akademiyasının akademiki Xalil Raxmatuliıl, prof. Karim Karimov va Az.KImlar Akademiyasının pre/identi /aiıid Xalilov

Z.Çalabov, toy maclisinda dostları ila birlikda

76 ______77 ‘Elbrus Şahınar ______

Soldan, akademik Xəlil Kaxmatuliıı. akademik Zalıid Xəlilov, prof. Kərim Kərimov və Zeynəddin Çələbov. Qusar internat məktəbinin həyətində j \ ______Qusar beşiyimırı.vıım Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim tmnirn Mənim, xalqlarımız arasında dostluğumuza olan xoş münasibətim barədə dəfələrlə dövrü mətbuatda, eləcə də «Qusar» qəzetində yer verilib, eyni zamanda ayrı-ayrı söz adamlarının müxtəlif toplantılardakı çıxışlarında öz əksini tapıbdır. Bu baxımdan Sədaqət Kərimovanın 2011-ci ildə işıq üzü görmüş «Qusar, qusarlılar» 254-255- ci səhifəsində barəmdə verdiyi «İki xalqın dostluğuna ithaf» başlıqla yazı daha səciyyəvidir: «Azərbaycan və ləzgi xalqlarını uzun əsrlərin sınağın­ dan çıxmış möhkəm dostluq və qardaşlıq telləri birləş­ dirir. Bu fikir yazıçı Elbrus Şahmarın əsərlərindən qır­ mızı xətt kimi keçir. о Tarixin müxtəlif dövrlərində bu iki xalq bir-birinə dayaq olmuşdur. Əsrlər boyu bir sıra ləzgi yazarının öz əsərlərini həm doğma dilində, həm də türk dilində qələmə alması bu dostluğa misaldır. Belə misallardan biri yazıçı Elbrus Şahmarın yaradıcılığıdır. 1945-ci ildə Qubadlı rayonunun Mahmudlu kəndində anadan olmuş Elbrus Şahmar oğlu Məmmədov Azərbaycan Dövlət Universi­ tetinin kitabxanaçılıq və hüquq fakültələrini bitirmişdir. 1968-2000-ci illərdə daxili işlər orqanlarında bir sıra vəzifələrdə çalışmış polis polkovniki Elbrus Şahmar 31 kitabın müəllifidir. п 25 il ərzində yay istirahətini hər il Qusar şəhərində Е keçirdən, ləzgilərin adət-ənənələrinə, qonaqpərvərliyinə, сЗ 1—с sadəliyinə, dosta sədaqətinə, mərdliyinə və sözübütöv- •4—С» С lüyünə heyran olan E.Şahmar yeri gəldikcə özünün heka­ yə, oçerk və povestlərində onların obrazlarını da yarat­ mışdır. Onun «Kişi ömrü» və «Fəxrimiz Arzuman» kitabları da bu məhəbbətdən yaranmışdır. «Kişi ömrü» əsəri general Arif Heydərovun həyatını xilas elmək üçün 81 80 'Elbrus Şafumr ______Qusar beşiyim mənim sinəsini güllə qabağına vermiş podpolkovnik Əziz Əzə­ - Elbrus, qardaşım, ömrüm boyu mənim həyatımın mət oğlu Səfixanovun həyat və fəaliyyətinə həsr olun­ bir mənası da o olub ki, azərbaycanlılarla ləzgilər arasın­ muşdur. Bu namuslu və cəsur insan haqqında məhəb­ da, dediyiniz kimi dostluq körpüsü olum. Bu mənim bətlə yazan müəllif onu yetişdirmiş Qusar torpağına rəğ­ həyat amalımdı. Həmişə bu dostluğu pozmağa cəhd bətini bildirməkdən çəkinmir. edənlərə qarşı çıxmışam, onlara qarşı mübarizə aparmı­ Uzun illər respublikamızın hüquq-mühafizə orqanla­ şam. Axı, bizi bir-birimizdən kim ayıra bilər. Axı, bizlər rında rəhbər vəzifələrdə çalışmış, dərin biliyi, peşəkar xü­ ürək bir, dilək bir, din bir qardaşlarıq. Əli sümükdən susiyyətləri, fenomenal yaddaşı olan polkovnik Arzuman ayırmaq mümkün olmadığı kimi, bizləri də bir-birimiz­ Zülfiiqarov haqqında qələmə aldığı «Fəxrimiz Arzuman» dən ayırmaq olmaz. Mən, yeri gəldikcə, bu mövzuda kitabı da qəhrəmanın mənsub olduğu ləzgi xalqına mə­ olan ayrı-ayrı görüşlərimiz zamanı az da olsa söz demi­ həbbətdən yaranıb. Qusarlı zəhmət adamlarının, namus­ şəm. İndilikdə bir qədər geniş danışaram, bir tarixçi kimi, lu insanların həyatından qələmə aldığı onlarca oçerklərin­ tarixi və ədəbi əlaqələrimizdən də, dostluq və qardaşlıq də müəllif onların maraqlı obrazlarını yarada bilmişdir. münasibətlərimizdən də söz aça bilərəm. Elbrus Şahmar fəlsəfi düşüncələrindən yaranmış Ta dövrü qədimdən yadelli işğalçılara qarşı birlikdə «Ömümamə» kitabını azərbaycanlılarla ləzgilərin əsrlə­ vuruşmuşuq. Axı, biz sevinci də, kədəri də bir olan xalq­ rin sınağından çıxmış dostluğuna və qardaşlığına ithaf larıq. Heç vaxt düşmənə baş əymək istəməmişik, məğlub etməsi kitabın sanbalını artırır, onun müəllifinin mənəvi olsaq da, mərdliyimizi saxlaya bilmişik. Rəhmətlik dünyasının zənginliyini bir daha nəzərə çarpdırır.» Səməd Vurğun demişkən: Zeynəddin müəllim bura qədər, mən, azərbaycanlı­ larla ləzgilərin dostluğuna əyani sübut kimi məni Qusara Göydən başımıza odlar da yağsa, və qusarlılara bağlayan amillərdən söz saldım. Onu da Bu ellər baş əyib, xar ola bilməz. deyim ki, aramızda olan bu dostluqdan xeyli danışa bi­ lərəm, tarixi hadisələrdən söz aça bilərəm, ədəbi birli­ Əhməd bəy Cavanşir «Qarabağ xanlığının 1747-1805- yimizdən danışa bilərəm. Ancaq dediklərimə burda xitam ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair» əsərində deyir: «Dağıs- verib, sözü sizə verirəm, axı sual verən mən, cavab verən tandakı ləzgilərin İsveçrədəki kantonlar kimi, lederativ siz olmalısınız. Bir də çox yerdə eşitmişəm ki, siz, xalq­ cəmiyyət qurmaları və onların bərabərlik əsasında larımız arasında həmişə dostluq və qardaşlıq körpüsü müstəqil olmaları yadların hücumunu ümumi qüvvələrlə olmusunuz və bu gün də həmin amala xidmət edirsiniz. birlikdə dəf etməyə kömək edirdi. Buna görə də nə (.iııgiz - Zeynəddin müəllim, xahiş edirəm ki, siz, azərbaycan­ xanın, nə Teymurun, nə osmanlıların və nə də Nadirin lılarla ləzgilərin tarixi dostluğundan, qardaşlığından söz qoşunları onları öz zülmünə tabe edə bilməmişlər.» açasınız. 83 82______... Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Daha sonra əsərin bir yerində göstərilir ki, Pənahəli Sübhüdən küffarə şəmşir vurdur kim, bərqərar, xan Car-Balakən vilayətinə gedir və özünə ləzgilərdən Maşallah, dini-islam cəng edən aşikardan. ibarət böyük dəstələr düzəldir. Əsərin başqa bir səhifəsində isə deyilir ki, İbrahim Sübh açıldı, bir tamaşa qıldı meydan ləzgilər, xanın Şuşada 3 min nəfər ləzgilərdən ibarət döyüşçüləri Etmədi hərgiz özün meydanda pünhan ləzgilər. varmış. Bu baxımdan Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği­ Pozdu küffar dəstəsin, etdi pərişan ləzgilər, nin «Qarabağ tarixi» əsərində də maraq doğuran faktlar Qırdı rusun bər-səfın, xak ilə yeksan ləzgilər. vardı. O, göstərir ki, 1797-ci ildə Qacar Şuşada qətlə yeti­ rilən zaman kəsiyində İbrahim xan Kür qırağında olur. Ləzgilər topxanaya kim girdi, tufan etdilər, Bu vaxt xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəy xanlıq id­ Xəncəri xunriz ilə küffarı bican etdilər. diasına düşür. Ona görə ibrahim xan oğlu Məhəmməd­ Eylə san kim, ol zaman bir qana yüz qan etdilər, həsənin başçılığı ilə 500 nəfər ləzgi döyüşçüsünü Şuşaya Durdu məscid qapısında sanasan bir şiri-nər, göndərir. İçdilər, şəlıdi-şəhadət vəhy olan izharidən. Belə faktlan çox çəkmək olar, ancaq xoş gündə də, ağır gündə də bir-birimizə arxa-dayaq olmaq baxımından Durdu məscid qapusunda sanasan bir şiri-nər, dediklərimi indi haqq dünyasında olan xalq şairi Etdilər yüz dürlü dəva, qıldılar olınaz lıünər, Mirvarid Dilbazinin 14 yanvar 1999-cu ildə «Samur» Gördü kafir kim, tüfəng, şəmşir ilə bulmaz zəfər, qəzetində çap olunmuş bir yazısı daha səciyyəvidir. Çəkdi toplar üstünə, gəl ey mədəd xeyrül-bəşəı ! Həmin yazısından görünür ki, ruslar XIX əsrin əvvəllə­ Sanasan od yağdı göydən, üstə atəş nardan. rində Gəncəyə hücum edən vaxt 15 nəfər ləzgi ticarət məqsədi ilə Gəncədə olur. Sisanovun hücumundan əvvəl Azərbaycanda və Dağıstanda yaşayan bir çox şair və onlar şəhərdən çıxa bilərmişlər. Lakin bunu qeyrətlərinə yazıçılar uzaq və yaxın keçmişimizdən çağdaş zəmanəmi­ sığışdıra bilmir, qardaşlarını ölüm ayağında qoyub zə kimi həm ləzgi, həm də Azərbaycan dilində yazıb salamat qalmaqdansa şərəflə döyüşüb şəhid olmağı üstün yaratmışlar. tuturlar və bərabər olmayan bu döyüşdə də şəhid olurlar. Hələ XIV əsrdə yaşamış ləzgi Kürəli Məlikin yara­ Bu hadisəni Cavad xanın dostu, şair Əbdürrəhman ağayi dıcılığında Azərbaycan dilində yazdıqları daha geniş yer Dilboz oğlu belə qələmə alıb: tutmuşdur. O, Teymurun hücumları zamanı həlak olub. Bu yöndə XVI əsrdən üzübəri yaşayanlardan milliyyətcə Guş qıl ey əhli aləm, qələdə on beş ləzgi var, azərbaycanlı və ləzgi olan, hər iki dildə yazan Bayat Andrey Yaxsay elindən kim gəlib etsin tücar, Abbasın, Müşkürlü İbrahimin, Miskincəli Təqirin, Müş­ Hər biri Dağıstan içrə mərdi-meydan-namidar, külü Məhəmmədin, Müsürlü Əkbərin. Miskincəli Miski-

84 85 ‘Elbrus Şahmar______^ ______Qusar beşiyim manim nin, Miskin Vəlinin, Səfillər Xəlilin, Səfillər Məhəmmə­ Qardaş, bu yöndə daha çox misallar çəkmək olar. din, Silindi Bukanın, Müskürlü Mustafanın, Mirzə Əli Elə götürək yaxın keçmişimizi. Rəhmətlik Zeynalabdin Axtılının, Leyli Xanımın və Ləzgi Əhmədin adlarını çək­ Tağıyevin müəssisə və neft mədənlərində yüzlərlə ləzgilər mək olar. Onu da deyim ki, Ləzgi Əhməd azərbaycanlı işləyib, ailələrin ruzusunu qazanıb. Hacının bütün maliy­ şair və aşıq Xəstə Qasımla yaxın dost olub, şeirlərində yə və iqtisadi məsələlərinə baxan da milliyyətcə ləzgi bir-birini tərənnüm ediblər. olub. Yuxarıdakı siyahını daha çox uzatmaq olardı. Ancaq Bizlər bütün savaşlarda, eləcə də erməni işğalçılarına dediklərimi də kifayət bilirəm. Bununla belə bir neçə söz qarşı birlikdə vuruşmuşuq, barmaqla saya gəlməyən ustadlarının adını çəkməsəm olmaz: Onlardan biri XVIII şəhidlər vermişik. əsrin sonlarında və XIX əsrin birinci yarısında Dağıstan Sözümü belə bir fikrimlə bitirirəm, bizim dostluğu­ ədəbiyyatında müstəsna xidmətləri olan tahircanlı Əmir muza inanmamaq göydə günəşi - ayı danmaq deməkdi. Əli, XIX əsrdə və XX əsrin birinci on illiyində yaşamış Ya da ki, gərək tam şüursuz olasan ki, buna inanmaya­ Həsən Əlqədari, XIX əsrdə yaşamış Yetim Əmin və bir san. də Süleyman Stallıdır. - Zeynəddin müəllim, biz neçə günlərdi ki, dərdləşirik, Müasirimiz olan milliyyətcə ləzgi şair və yazıçıları da dirsək söhbəti eləyirik. Bu günlərdə nə siz darıxdınız, nə də vardır ki, onların da yaradıcılığında Azərbaycan dili mən təngidim. Söhbətlərimiz sübh tezdən, bu payız günlə­ önəmli yer tutur. O baxımdan rəhmətlik Əmir Mustafa­ rinin qırovunda da olub, günorta çağı da, axşamın alato- yevin, daha sonra Kələntər Kələntərlinin, Sədaqət Kəri- ramnda da. İndilikdə isə bu günkü söhbətimizə qüruba ye­ movanın, Şərafət Dağıstanlımn və başqalarının da adla­ nən günəş dağların zirvəsində qızıl taca bənzədiyi zaman rını çəkmək olar. Vaxtı ilə Qusarın Xuluq kənd mək­ kəsiyində xitam verməzdən əvvəl bir şeyi də nəzərinizə çat­ təbində müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olarkən ləzgilərlə dırmaq istərdim. Bəzən araqarışdıranlar da olur, aramızı qaynayıb - qarışmış, daha yaxından dostlaşmış, poetik vurmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxanlar da. Deyirəm dünyasında bu yöndə sözünü demiş, ləzgilərin «Periza- birdən... da» adlanan qədim xalq mahnısından duyğulanan - Sözünüzü kəsdiyimə görə üzr istəyirəm. Əhməd Cavadın «Pərizadə» adlı şeiri onun ləzgilərə olan Mən qəti əminəm ki, araqarışdıranlar nə qədər mey­ ehtiram və məhəbbətindən yaranmışdır. dan sulamaq istəsələr də, onlar qol-qanad aça bilməzlər. Bu yöndə Səməd Vurğunun da admı böyük fəxrlə Onu da deyim ki, mən fatalist deyiləm, inanıram ki, hər çəkmək olar. Onun, bir neçə dəfə bizim Quba və Qusar kəs öz alın yazısını yazır, kim nə eləsə, o da qabağına rayonlarından SSRİ Ali Sovetinə deputatlığa namizədliyi çıxacaq. Bilirsiniz bəzi-para adamların iddiası ona oxşa­ verilib və seçilib. Səməd Vurğun bir ovçu, bir təbiət yır ki, biri acgözlük edib ona verilən plovdan çox yeyib vurğunu kimi də Qusan qarış-qarış gəzib, onun qənirsiz qarın ağrısına düşür, sonra da plovu bişirənin və payla- gözəlliyindən ilhamlanıb, duyğulanıb. 87 86______TIStus Şahmar yanın yaxasından yapışıb onları günahkar bilir, mü­ hakimə etmək istəyir. Elə bilirəm ki, elə bir ləzgi olmaz ki, onun azərbay­ canlı dostu və qohumu olmasın. Eləcə də elə bir azər­ baycanlı olmaz ki, onun ləzgi dostu, yaxud qohumu olmasın. Elə götürək bizim özümüzü. Siz nədən mənim barəmdə kitab yazırsınız, axı ona görə mən sizə heç nə vəd etməmişəm, axı Sizin bu yöndə heç bir maddi mara­ ğınız yoxdur. Demək Sizi bu addım atmağa şövq edən sizin təkcə mənimlə deyil, ümumən ləzgilərə olan, dost münasibətinizdir. Üstəlik onu da deyim ki, siz qusarlı olan və respublikamızda ad-san çıxartmış Ərzuman Zül­ füqarov və Əziz Səfıxanov barədə də kitablar yazmısımz. Bütün bunlar bizim dostluqdan irəli gəlmirmi? Ona əminəm və siz də əmin olun ki, bizim uzaq keç­ mişdən yol alıb gələn bu dostluğumuza, qardaşlığımıza o heç kim mane ola bilməz. Fikrimi müqəddəs kitabımız «Quran»m 35-ci surəsinin 10-cu ayəsi ilə'bitirirəm: «O kəslər ki, hiylə qurub pis işlər törədərlər, şiddətli bir əzab o m u r - gözləyir onları. Boşa çıxar hiylələri.» c

88 Qusar beşiyim rmnim

İKİNCİ SÖHBƏT '^M Zahiri süni nəzakət əslində nəzakət deyildir, ustü pərdələnmiş təhqirdir? Dünya az yetirər belə adamı, Baltasar Qrasianj Dəryadan dərindir eşqi, ilhamı. Л Äx'Qonşu haqqı - Tanrı haqqı. Hikmətli sözləri, şirin kəlamı G/q ) Kitabi Dədə Qorqud^ Zehnimi gün kimi gülgün edibdir. Dilənçi var, yüz dilənçi saxlayar. ) Süleyman Stallı Şıxəli Qurbanov Abırsızdan abırını saxla. «Məktəb həyat üçün hazırlıq deyil, Azərbaycanın atalar sözü həyatın özüdür.» Hərbiçiləri və rəiyyəti ümid və qorxu arasında saxlamışam. - Zeynəddin müəllim mən sizinlə bir daha üz-üzə, göz- Əmir Teymur gözə dayanıb söhbətləşmək, dərdləşmək istəyirəm. Burda Sən öz yolunla get, qoy adamlar nə deyirlər oxucu bir daha sizinlə yaxından tanış olacaq, sizin keçdi­ desinlər. yiniz ömür yolunu izləyəcək, bu yolun eniş-yoxuşları, ağrı- Dantel acıları və sevinci ilə, eləcə də həyata baxışlarınızla tanış Kommunistlərə gündə 24 saat, həftədə 7 gün, olacaq. Onu da deyim ki, cavab həsrətində olan həmin ildə 52 həftə göz qoymalıyıq. suallar sizin insanlıq dünyanızı gözlərimiz qarşısında can­ D. D. Eyzenhauer landıracaq. Sabiq ABŞ prezidenti, Bildiyiniz kimi Sizə ehtiramım, hörmətim və sayqılarım Bizdən bu dünyada hünər qalacaq! çoxdur. Çünki Siz özünüz üçün yaşayan, təkcə öz xeyrini güdən kişilərdən deyilsiniz. Axı, Siz mərd kişilərdənsiniz, Səməd Vurğı xeyirxah və səxavətlisiniz. Olduqca qonaqpərvərsiniz. Bu insan zamanın tələb etdiyi kimi olmalıdır. yöndə ömür-gün yoldaşınız Şərqiyyə xanımın da adını V.Şekspiı əminliklə çəkirəm. Mənə elə gəlir ki, qonağınız olmadığı günü nigarançılıq keçirirsiniz, sanki həmin günü ömrü­ nüzdən saymırsınız. Onu da bilirəm ki, tamah deyilən şey sizdən uzaqdı və siz nəfs qulu olanlardan zəndeyi-zəhləniz

91 “Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim manim gedir. Allahı tanıyanlardan biri də, elə tamahı olmayan- geniş ürəyimiz var, bağışlamağı bacarırıq. Və keçmişi­ lardı. Bax, digər müsbət insanı keyfiyyətlərinizə görə də mizdə olan haqsızlıqları unutmaqla sanki babalarımız barənizdə kitab yazmaq arzusunda oldum. bizləri, bizlər isə nəvələrimizin aqibətini unutduq. Bu Kitabın ayrı-ayrı fəsillərində, bölmələrində dönə-dönə yöndə Hüseyn Arif deyir: barənizdə dediyim fikirlərim Sizə təkrar kimi görsənməsin. İnanın ki, mən özümü həmin fikirlərimi yazmaqdan çəkin­ «Ata yurdumuzdan ilham almasaq, Zaman ağac kimi qurudar bizi, dirə bilmirəm. Zeynəddin müəllim, indilikdə Sizə olan növbəti sualım Bu gün babaları yada salmasaq, Sabah nəvələr də unudar bizi.» belədir: Deyirlər ki, kəndinin qədrini bilməyən paytaxtının da qədrini bilməz. Adam var ki, evi onun vətəni, ailəsi isə - Zeynəddin müəllim, bəlkə bu yöndə daha ətraflı söh­ onun xalqıdır. Xahiş edirəm bu fikirlər ətrafında söz bət edək, bir daha yaxın-uzaq keçmişimizə səyahət edək? açasınız. - Mən elə sizin kitablarınızdan bu yöndə oxuduqla­ - Elbrus, qardaşım, bildiyimiz kimi nə qədər Adəm rında sualınıza cavab vermək istərdim: övladı varsa, bir o qədər də xarakterlər, fərdi xüsusiy­ Bütün məqamlarda «Allah kərimdi», «Allaha təvək­ yətlər vardı. Sualınıza rəğmən onu deyə bilərəm ki, dün­ kül» dedik. Allah isə deyir ki, səndən hərəkət, məndən yamızda kimisi vətənpərvərdi, kimisi də qarmpərvər, cib- bərəkət. Çox vaxt mühafizə edə bilmədik, ehtiyatlılığı- pərvər. Bax, indi biz qızıl payız günlərində, ömrümüzün mızı, sayıqlığımızı itirdik. Və itirə-itirə kiçildik, talan, qızıl çağında yaşayırıq. Əminəm ki, bu çağımızda sual­ qarət olduq. Hər şeyi tale və alın yazısı bildik. Dedik ki, larınızın da, ona verilən cavablarımın da, əyarı, düz ölçü-. Allah yaratdığını özü də hifz edər. Unutduq, peyğəm­ lü, düz çəkili olacaq, çalışacağam ki, cavablarımın məna bərimizin bu sözünü: «Allaha güvənin, ancaq dəvəni dərinliyini təmtəraqlı sözlərdə deyil, ürəyimdən su içən bağlamağı unutmayın.» Bir tərəfdən də gəlişi gözəl söz­ sadə sözlərimdə tapım. Həyatda elə hisslər, elə düşün­ lərin, yalançı nəvazişlərin və saxta məhəbbətin hesabına cələr var ki, onları yalnız yaşamaq, duymaq olar, onlar murdar niyyətlər, pis işlər də həyata keçirilir. Bu isə çox vaxt nə dilə gəlir, nə də ki, qələmə. Onu da deyim ki, bizim mənəvi məğlubiyyətimiz və tənəzzülümüzdü. Bir həyat nə qədər məşəqqətli və ağrılı olsa da, o yenə də tərəfdən də suyumu, niyyəti pis olan bəzi qələm sahibləri gözəldir. Əlinin papağını Vəlinin və Vəlinin papağını Əlinin başına Şeyx Şamilin belə bir müdrik kəlamı var: «Gələcək keçirməklə başımızın altına yastıq qoydular. Həzrət Əli haqqında fikirləşəndə heç vaxt keçmişi unutmayaq». demişkən: «Zatı pak olan şəxsin ağzından pis söz çıx­ Bizlər isə çox zaman unutduq keçmişimizi, keçmişimizdə maz». Qəvi düşmənlərimizdən başqa bizə doğma olanlar baş verən qanlı-qadalı hadisələri, bizlərə qurulan tələləri, da bir tərəfdən qənim kəsildi ala ocağımıza, ana yurdu- tariximizi saxtalaşdıran faktları. Dedik, dözümlü xalqıq, 93 92______•Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rratıim muza, küll halında Azərbaycanımıza. V.Şekspir demiş- İndisə vaxtilə şərəfmə heykəllər ucaltdığımız, xiya­ kən: «Qanımıza ən çox həris olanlar qanımıza ən çox banlar, şəhərlər saldığımız, bütün ali məclislərdə adlarını yaxın olanlardı. Xainlərin qanım tökmək isə ədalətdir.» ehtiramla çəkdiyimiz, bolşeviklərin mənəvi atası sayılan Həqiqətin inkaredilməz hökm dairəsi var. Vətən mə­ Leninin yaxın silahdaşlarından biri, az qala ətəyində həbbəti insanın doğulduğu dam-daşdan başlayır. namaz qılınan Şaumyanm Andronikdən aldığı teleqrama Ü.Hacıbəyli deyirdi: «Binanın son daşı heç vaxt bünövrə cavab olaraq ünvanladığı teleqrama nəzər salaq. daşını inkar edə bilməz, etsə özü yuxarılarda dayana «Xalqın rəhbəri Andronikə! bilməz». Sizin teleqramı aldım. Mətni bütünlükdə Moskvaya, Son 20 ildə neçə-neçə ahılımız, cavanımız torpaq mərkəzi hökumətə çatdırdım. Öz tərəfimdən Sizin şəxsi­ həsrətilə dünyalarını dəyişdi. nizdə əsl xalq qəhrəmanını salamlayıram. Əgər Kaçaznu- Böyüklərin ətəyindən tutan şərəfsiz adamlardan nə ni (daşnak hökumətinin ilk başçısı olub) və başqaları da qədər zəhləm gedirsə, bir o qədər də şərəfsizlərin tərəfini Sizin kimi olsaydılar, erməni kəndliləri indiki faciəni ya­ saxlayan böyüklərdən gedir. Bizim arxalandığımız haqqı­ şamalı olmazdı. Sizin bayrağınız altında döyüşən bütün mız və həqiqətimizdi. Düşmənlərimizin isə güvəndiyi igid əsgərlərə və bütün zəhmətkeş əhaliyə salam söyləyin. zordu, yalandı, iftira və böhtandı, qarayaxmadı, yalına Stepan Şaumyan». yalmandığı ruslardı. Zaman keçər zor qüvvədən düşər, it Bu da lənətullah Şaumyan, vaxtilə adını fəxrlə çək­ sahibinin itə acığı tutar, yalını, sümüyünü verməz. Bax, diyimiz, ehtiram əlaməti olaraq ayağa durduğumuz, al­ onda həqiqət öz yerini tapar, ədalət öz sözünü deyər, qışladığımız, şəkillərini iş otaqlarımızda asdığımız (hansı mizan-tərəzi öz ölçüsünə düşər. ki, özü boğazdan asılmağa layiq idi), guya sümüklərini Sultan Məcid Qənizadə yazılarının birində göstərir ki, silahdaşlarının sümükləri ilə Bakımızın mərkəzində mü­ İvan Qroznı belə deyirmiş: - Tatarlar, türk, pers (fars), qəddəs torpağımıza tapşırdığımız, toy-düyündə, bayram çeçen və sairə gərəksiz zir-zibillərin əlindən biz rus milləti günlərində, onun doğum günündə, «qətlə yetirildiyi gün­ çox qanlar udmuşuq. İndi böyük Rusiyada onlar üçün də» üstünə gül-çiçək qoyduğumuz, şəninə qiymətli sözlər yer yoxdur... Haydı! Hara gedirsiniz, gediniz - yol dediyimiz, adını şəhərimizdə, rayonlarımızda, kolxoz və açıqdır, Tursiyaya, Persiyaya. Nu...» sovxozlarımızda, küçələrimizdə əbədiləşdirdiyimiz, şərə­ Budur, rus çarlarının zaman-zaman bizlərə olan finə heykəllər ucaltdığımız Şaumyan - yırtıcı canavar, münasibəti, baxışı və niyyəti. Ədəb-ərkandan çox-çox xalqımızın qanına yerikləyən vəhşi köpək. uzaq olan bu sözlərin içində ermənilərin adım hallandır- Şərq və Qərbin ən böyük simalarından biri, elm fə­ mayan çar bizə yol göstərir, ancaq Pyotr kimi o da daisi, professor Mirzə Kazımbəylə bağlı bir əhvalatı xa­ gözlərini bizim münbit, eyni zamanda strateji cəhətdən tırladım. Mirzə Kazımbəy ömrünün sonlarında səfərdə sərfəli olan torpaqlarımızdan çəkmir. olarkən London şəhərində yerləşən Asiya muzeyində

94 _____95 'E lb ru s Ş a h m a r ______Qusar beşiyim mənim Nizami Gəncəvinin əlyazması olan nadif nüsxəsinə rast cağam. Sonra Tiqranyan familyalı bir əsgər onun qulaq­ gəlir və o, bu tapıntıdan sevindiyi qədər də qəmlənir və larından tutub üzərinə mazut tökülmüş cəsədlərin içərisinə fikrə dalır. Bu vaxt muzeyin işçisi, onu «bizə satıblar» atdı. Daha sonra onları yandırdılar. Tonqaldan gələn inilti deyir. Sonra da əlavə edir ki, əgər satmasaydılar, yəqin və ağlamaq səsləri isə hələ də kəsilməmişdir.» ki, indi it-bata düşərdi. Mirzə Kazımbəy də köks ötürüb - Elbrus, qardaşım, dediklərin məni son dərəcə mütə­ acıqlı-acıqlı deyir: «İxtiyarım olsaydı, bu əlyazmalar əssir etdi. Dədə-baba düşmənlərimiz erməniləri vəhşi­ üçün sizdən pul alan o adamın əllərini kəsərdim.» likləri, qaniçənlikləri, müsəlman qanına yerikləmələri bir Məndə belə bir inam var ki, Nizaminin həmin daha məni varımdan yox etdi. Onlar düzələn deyil. əlyazması da erməni əli ilə xaricə satılıb. Atalar yaxşı deyib ki, qozbeli qəbir düzəldər. Onu da - Zeynəddin müəllim, türk dünyasının, eləcə də azər­ mən əlavə etdim ki, qozbelin də elə düzəlməsinin nə baycanlıların və ləzgilərin rəzil düşmənləri olan erməni vəh­ özünə, nə də başqalarına heç bir xeyri olmaz. şiliyini, erməni faşistliyini, onların öz sözləri ilə yada sal­ Sözünüzün qüvvəti olaraq deyim ki, Quba rayonu maq istərdim. Erməni yazıçı və publisisti David Xerdiyanın ərazisində vaxtı ilə erməni silahlıları tərəfindən silahsız (lənətullah) «Xaç uğrunda» kitabının bir səhifəsində görün olan dədə-babalarımızın qətlə yetirilib, üst-üstə qalanıb nə yazır: «Səhərin soyuğunda biz Daşbulaq yaxınlığındakı qaldığı sümükləri bu gün də gözdağı kimi durur, hər bataqlıqdan keçmək üçün ölülərdən körpü düzəltməli ol­ görənin qəlbində qaniçən ermənilərə qarşı nifrət tonqalı duq. Mən ölülərin üstündən getmək istəmədim. Bunu görən yandırır. podpolkovnik Seyran Ohanyan (sonradan Ermənistanın - Xahiş edirəm ki, bir tarixçi və bir qusarlı kimi, onun müdafiə naziri oldu) mənə işarə etdi ki, qorxmayın. Mən tarixindən, dünənindən, bu günündən bir daha söz açasınız, ayağımı 9-11 yaşh qızın meyidinin sinəsinə basıb addım­ qısaca olsa da qusarlılar barədə söz deyəsiniz. Bu yöndə lamağa başladım. Mənim ayaqlarım və şalvarım qan içində sizin fikiriniz daha maraqlı olardı. Bir də qısa cavab idi və beləcə 1200 meyidin üstündən keçdim. Martın 2-də verməyinizi ona görə zəruri bilirəm ki, bu yöndə mən də bir «Qaflan» erməni qrupu (onlan meyidləri yandırmaqla çox qaynaqlara istinad edib yetərincə söz demişəm. məşğul olan xüsusi bir dəstədir) 2000-ə yaxın alçaq - Ən əvvəl onu deyim ki. Qusar Azərbaycanımızın müsəlmanların cəsədlərim toplayıb ayrı-ayrı hissələrlə şimal bölgəsində həm sahəsinə, həm də əhalisinə görə iri Xocalının 1 kilometrliyində yandırdı. Axırıncı yük maşı­ rayonlardan biridir. Azərbaycanımızın uğuru da, ağrı- nında mən başından və qollarından yaralanmış 10 yaşlı bir acıları da Qusara doğma olub. Biz canbir qəlbdə zaman- qız uşağını gördüm. Diqqətlə baxanda gördüm ki, o yavaş- zaman birlikdə yaşamışıq və aramızda heç bir ayrıseç- yavaş nəfəs alır. Soyuqdan titrəyən, ac və susuz olan ağır kilik görməmişik. Düzdü keçən əsrimizin sonlarında bəzi yaralanmış həmin qız hələ də sağ qalmışdı, ölümlə müba­ təxribatçı qüvvələr bu birliyi pozmağa can atsa da. onlar rizə aparan bu qızın gözlərini heç vaxt yaddan çıxartmaya- elə qusarlıların özləri tərəfindən yerlərində otuzdurdular. 96 97 T lb m s Ş a h m a r ______Qusar beşiyim m tıim Qusar Azərbaycanımızın qədim diyarlarından biridir. 1934-cü ilin dekabrından rayon mərkəzi Qusara kö­ O, mənim ana beşiyim, könül həmdəmim, təsəllim, çürülür və 1938-ci ilin noyabrından Qusara şəhər adı fəxrim, fəxarətimdir. Qusardan dünyamıza göz açıb alə­ verilib. mə səs salan bir çox övladları var. Mən onların adlarım Qusar toponimi barədə «Azərbaycan toponimləri» iki səbəbdən çəkmirəm. Ona görə ki, kimlərinsə adı kitabında göstərilir ki, ona 1918-ci il sənədlərində Qusar- yadımdan çıxar, həm də ona görə ki, bu barədə sizin qala adında rast gəlinir. «Dərbəndnamə» kitabında isə yetərincə söz deməyinizə əminəm. həmin toponim Kusayr kimi qeyd olunur. Bu ad isə Qusarın tarixindən bildiklərimi sizin diqqətinizə kosar və ya kusar tayfasının adı ilə bağlanır. çatdırıram. Qusarın göz oxşayan, könüllər duyğulandıran gözəl A.A.Bestiyev - Marlinski 1834-cü ildə Qusarda qo­ bir təbiəti var. Onun göylərə meydan oxuyan Bazardüzü naq olub. Bu barədə o, «Qubaya yol» yazısında məlumat dağı, Şahdağı və başqa dağları, can dərmanı bitkiləri, verib. suları var. Onu da deyim ki, Qusarda 3 minə yaxın olan 1866-cı ildə Qusarda dövlət tərəfindən ilk dəfə bitki dünyası, Samur çayı, Uğurçayı və Qusarçayı, Tufan məktəb açılıb. gölü və Şıxmirzə gölü var. Qusarın zümrüd meşələri bir 1920-ci illərdə Quba qəzası tərkibində olan Qusar ra­ də yeraltı təbii sərvətləri var. Təkcə mənim anadan yonunun ərazisində 3 dairə olub: Qusar, Həzzə və Əniğ. olduğum Hil kəndində yaşı 500-600 illə ölçülən fıstıq 1925- ci ildə rayonda ilk dəfə olaraq qadınlar klubu ağacları da vardır. yaranır. - Zeynəddin müəllim, bəzi qaynaqlardan oxuduğuma və 1926- cı ildə Hilin əhalisi 3744 nəfər imiş. eşitdiklərimə görə sizin Hil kəndindən igid oğullar çox olub 1928-ci ildə rayonda artellər yaradılır və sonralar isə və onlar bu gün də var. Ancaq onlardan üç nəfərin cəsur­ kolxozlara çevrilir. luğu, igidlikləri dastanlaşıb, igidləri əfsanələşib. 1930-cu ilin iyulunda müstəqil rayon olur və ilk dəfə - Elbrus müəllim, bildim söhbət kimlərdən gedir. mərkəzi Həzrə, az sonra isə mərkəz Hilə köçürülür. Onlar VIII əsrdə yaşamış pəhləvan Şuvul, XVI əsrdə Rayon Partiya Komitəsinin 1-ci katibi Məhəmməd yaşamış Abdullah və XIX əsrdə yaşamış Yarəlidir. Şuvul Cəfərov və katibi isə Talib Talıbov olub. yaşadığı zaman dönəmində Hil kəndinin hakimi olub. O, 1930- cu ilin sentyabrında Hildə «Qadınlar şurası» az bir canlı qüvvə ilə iki il ərəb döyüşçülərinə qarşı vuru­ şub, onları Hilə buraxmayıb. Ərəb döyüşçüləri ancaq yaradılır və Güllü Şahmərdanova onun ilk rəhbəri olur. Şuvul igidliklə həlak olandan sonra kəndə girə bilib. 1931- ci ilin yanvarında Hil rayonun 1-ci Şuralar qu­ Nadir şah biz tərəflərə hücum edəndə ona qarşı çıxan rultayı Nurəddin Şərifovu rayon İcraiyyə Komitəsinin minlərlə ləzgiyə divan edir. O vaxt onun qarşısını kəsən sədri seçir.

99 9 8 'E&rus Şafuwr ______Qusar deşiyim tmnim və kəndlərimizə buraxmayan Müşkür Sərfınatla hilli davam etdirmiş, müxtəlif vəzifələrdə işləmişlər. Onlardan Abdullahın döyüşçüləri olub. neçəsi də kənddə qalıb yaşayan sadə peşə adamları olub. XIX əsrin birinci yarısında yaşamış hilli Yarəli isə Məktəbli yoldaşlarımdan ikisinin adını çəkirəm - oğlu Rəcəblə və bir də hilli Yunusla özlərinin çox da bö­ onlar hərbiçi polkovnik İsgəndər Quliyev və bir də yük olmayan canlı qüvvələri ilə (bir çoxu da balta ilə, Maxaçqala şəhərində məskunlaşmış hərbiçi polkovnik yaba və ağacla) vuruşub və dönə-dönə igidliklər göstə­ Anibala Mirzə oğlu Yardumovdur. Onun 2007-ci ildə riblər. Maxaçqalada çap olunmuş «Yarıməsr hərbiçilər sırasın­ - Sizi 60-70 il əvvələ qaytarmaq istərdim. Deyin, kənd da» adlı kitabı maraqla oxunan kitablardandır. Onu da məktəbində oxuduğunuz, şagird olduğunuz illərdə müəllim­ deyim ki, həmin kitabda biz şagird yoldaşları da xatır­ lərinizdən kimləri xatırlayırsınız? lanırıq. - Mənə dərs deyən, hərf öyrədən, elm haqqında anla­ - Bəlkə deyəsiniz, ömrünüzün ən çətin məqamları, yış və bilik verən müəllimlərimin hamısını xatırlayıram, günləri və ayları nə vaxt olub? indi onlar haqq dünyasındadır. Allah onlara rəhmət - Əlbətdə ki, uşaqlıq illərim - atasız günlərim, ömrü­ eləsin, onların hamısının boynumda haqqı var. İndilikdə mün 1941-1945-ci illərinə düşən zaman kəsiyi ömrümün onlardan bir neçəsinin adını çəkirəm - milliyyətcə yəhudi olduqca çətin, ağrı-acılı illəri olub. Düzdür, sonralar da olan Nixama İsakova bizə «Rus dili»ndən dərs deyərdi. ömrümün çətin vaxtları olub, ancaq onların heç biri O, şagirdləri ilə həmişə iltifatlı olart hər birimizin qayğı­ uşaqlıq illərimdə keçirdiyim çətinliklərlə, əzab-əziyyətlə sını çəkərdi. Mənə qarşı da çox diqqətli idi, mənə həmişə müqayisəyə gələ bilməz. O illər gözüm görə-görə neçə nəvaziş göstərib deyərdi ki, sənin gələcəyinə inamım var. nəfərin acından öldüyünü də görmüşəm. Bu yöndə «Kimya» və «Biologiya» fənlərindən dərs Yadımdadı, kolxoz işimə getmişdim, Rəhim adlı bir deyən, sonralar «Əməkdar müəllim» adma layiq görül­ kişinin yerdə uzanalı halda zarıdığını gördüm. O zarıya- müş Zeyfulla Zöhrabovun və «Tarix»i tədris edən və zarıya «fu-fu», yəni, «çörək-çörək» deyirdi. Bacını məni mənimlə fəxr edən, həmişə səni mən yetişdirmişəm deyən çörək gətirmək üçün evə göndərdi. Mən əlimdə çörək Burhaddin Bədirxan oğlu Ədilxanovun adlarını böyük qayıdan vaxt kişinin son nəfəsi idi. Bacım əlimdəki çörə­ ehtiramla çəkir və bir daha deyirəm ki, Allah onlara yin bir parçasını xırdalayıb həmin kişinin ağzına qoydu, qəni-qəni rəhmət eləsin. o bədbəxt də bir-iki dəfə çörəyi çeynəyəndən sonra canını - Zeynəddin müəllim, bəs o vaxt sizinlə oxuyan şagird­ tapşırdı. Bu vaxta kimi həmin hadisəni, həmin görüntü­ lərdən kimləri xatırlayırsınız? ləri unuda bilmirəm, onu indi də ürək ağrısı ilə xatır­ - Şagird yoldaşlarımdan da çoxları dünyalarını dəyi­ layıram. şib, az-az sağ qalanları da var. Onu deyim ki, bizim kənd O illər qapı-qapı gəzib çörək dilənən körpələrin acın­ məktəbini bitirən şagirdlərin bir çoxu sonralar təhsillərini dan arıqlayıb çöpə dönmüş sir-siləllərini də bu günkü 101 100 Tlbnıs Şahmar ______Qusar beşiyim rrorıim kimi xatırlayıram. Hökumətdən, hərbi xidmətdən qaçaq olub. Ailədə atam Ramazan, anam Cağa, beş bacı və üç düşüb çörək üçün evlərə soxulan qaçaqlarını da yaxşı qardaş idik. Böyük qardaşım Mövlüd 1941-ci ildə zabit xatırlayıram. ı kimi cəbhəyə gedib, 1943-cü ildə həlak olub. Elə həmin Görünür ki, ona görə də Allah bizi aclıqla imtahana ildə atam da vəfat elədi. Onsuz da çətinliklə yaşadığımız çəkməsin, yaxud da ac qılınca çapar demişik. bir zaman kəsiyində vəziyyətimiz, gün-güzaranımız ol­ - Və bu yöndə Məhəmməd Peyğəmbərin (ə.s.) belə bir duqca ağırlaşdı. O vaxt 10 yaşım vardı. Ancaq anama və fikri də var: «Yoxsulluq aparıb axırda dinsizliyə çıxara bacılarıma təsəlli verirdim ki, heç də narahat olub qor­ bilər.» Bir də Zeynəddin müəllim, Sizin aclıqla bağlı xati­ xuya düşməyin, mən sizi dolandıracam, atamı, qardaşımı rələriniz yadıma olmuş bir əhvalat salır. Sovet dönəmində əvəz edəcəm, axı balaca olsam da mən də kişiyəm. Bakıda oxuyan bir tələbə pulsuzluqdan üç gün ac qalır və O vaxt anam evdə iş bölgüsü yaratmışdı. Birimiz yolla gedərkən yaşlı bir dilənçi qadımn qabağındakı xırda odun, birimiz ot-ələf, birimiz əkin və sair işlərə baxırdıq. pulları götürüb qaçır. Həmin pulla aldığına özünü doyuz­ Mənsə ancaq oxumaqla məşğul idim. Lampanın şüşəsi durur. Həmin günü axşam kənddən pul alan tələbə pul­ sındığından bir müddət çıraq işiğında dərslərimi hazır­ larım götürdüyü dilənçiyə yaxınlaşır. Dilənçi qan onu ladım. görən kimi yır-yığış edir. Tələbə dilənçinin qabağında Onu da deyim ki, o illər qardaşım Mövlüdün anama əyilib ona 5 manat pul uzadıb deyir ki, xala, bağışla məni çatan pul məbləği dolanışığımıza az da olsa köməklik idi. bir kasıb tələbəyəm, üç gün idi ac idim, sənin xırda Yaşımın üstə yaş gəldikcə mən ev işlərinə köməklik etmə­ pullarını götürüb qaçmağa məcbur oldum. Səndən götür­ yə başladım, meşədən odun, biçənəkdən ot gətirirdim. düyüm pullar 3 manat 60 qəpik idi, indi onlan günahımı Atamın «dilbilən» bir atı vardı, meylimi o ata salmışdım, yumaq üçün artıqlaması ilə qaytarıram. hara getsəm onunla gedərdim. Bir az da böyüyəndən sonra meşədən araba ilə odun gətirərdim. O vaxt inəyi­ Dilənçi qadın gözləri yaşla dolmuş halda ona deyir ki, miz, toyuq-cücəmiz də vardı, inəyin ağartısı, toyuğun oğul sən də məni bağışla, dilim-ağzım qurusun, dünən sənə yumurtası və əti bizi ac qalmaqdan qurtardı. Sonralar qarğış eləmişdim. Bir də xalan sənə qurban olsun, nə vaxt bacılarım da kolxozda işləməyə başladılar. Kiçik qar­ pulun qurtarsa, yanıma gələrsən, olanımdan sənə əl tuta­ ram. daşım Muzafəddin də həmişə yanımda olardı, məndən ayrılmazdı. Onun da bəxti qara oldu, ömrünün gənclik - Elədi dostum, Allah bizləri aclıqla imtahana çək­ məsin. çağında - 1959-cu ildə dünyasını dəyişdi. Göründüyü kimi uşaqlıq illərim də, gənclik illərim də - Zeynəddin müəllim, yaxşı olardı ki, ömrünüzün uşaq­ ürəkaçan olmayıb. Bununla belə heç kimin qabağında lıq illərini, Hilli günlərini bir daha yada salasınız. sınıb-əyilməmişəm, həmişə özümü tox tutmuşam. Şair - Bildiyiniz kimi, mən Hil kəndində, sadə bir ailədə Əliağa Kürçaylı demişkən bizim yaşıdlarımız konfet anadan olmuşam. O vaxt bizim kənd rayon mərkəzi 102 __ 103 'EBrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim yerinə barmaq sorub. Onu da deyim ki, insanın xəmri Rektorumuz Mehdi Əliyevi, dekanımız Səidə İma- halallıqdan və zəhmətdən yoğrulanda, o, daha dəyərli novam, müəllimlərimizdən Aslan Atakişiyevi, Qəmbər insan olur, həm özü üçün, həm də ətrafdakılar üçün. Hüseynovu, Xəlil Əlmirzəyevi, «Azərbaycan tarixi»ndən - Zeynəddin müəllim, bəlkə bir qədər də tələbəlik dərs deyən Lətif müəllimi, daha sonra Asiya Rəhimova həyatınızdan danışasınız, o illərə qayıdasınız. və Tamella Qurbanovam bugünkü kimi xatırlayıram. Və - Mən, 1952-ci ildə orta təhsilimi başa vurandan hər biri barəsində böyük ehtiramla, saatlarla danışa sonra Bakıya üz tutdum. Sənədlərimi Bədən tərbiyəsi bilərəm. institutuna verdim və yüksək balla ora daxil oldum və Mən, Universitetin «Tarix» fakültəsində, əvvəl yataqxanada yerlə təmin olundum. Bir müddət oxuya- «Bədən tərbiyəsi» institutunda oxuduğum tələbə yolda­ oxuya «Maşın təmiri zavod»unda işlədim, ancaq bir şım Aydın Babayevlə ikinci dəfə birlikdə oxuyası oldum. ermənini döydüyümə görə, orda işləməkdən məhrəm Bir də Sizin həmyerliniz Qubadlı rayonunun Mahmudlu oldum. kəndindən olan pəhləvan cüssəli, qollu-qanadı, həyatı Oxuduğum o illərdə dostluq etdiyim tələbə yoldaşla­ zəhmətdən yoğrulmuş Əmikişini də bu gün gözəl rımı yaxşı xatırlayıram, onlardan sağ qalanları da var, xatırlayıram. Allah Aydın Babayevə can sağlığı versin, dünyasını dəyişənlər də var. Onların adlarını çəkirəm - Əmikişiyə də rəhmət eləsin. Aydın Babayev, Akif Novruzov, Baba Babayev, gəncəli - Zeynəddin müəllim bir daha sizi sorğu-suala çəkmək Ənvər, gədəbəyli Məmməd və Şəki Namazov, həmkən­ istəyəndə mərhum şairimiz Garay Fəzlidən bir bənd şeir dlim Ağabala Ağababayev. yadıma düşdü: O illər bizə dərs deyən müəllimləri də xatırlayır və onlann bir neçəsinin adını çəkirəm - rektor Ənvər Baba­ Sahibsiz dənizdə bir adayam mən, yev, prorektor Əmikişi Kişiyev, dekan 'İvan Batyakin, Gəl çəkmə sorğuya-suala məni. Baba Musayev (o, güləş üzrə dünya çempionu idi) boks­ Bir şirin, bir dadlı röyadayam mən, dan dərs deyən müəllimlərdən - Odinov və Ağalarov. Qorxuram sel gələ, su ala məni, Ehtiyac içində olduğumdan çətinliklərim çox olub, Gəl çəkmə sorğuya, suala məni. aldığım təqaüdün və anamın Böyük Vətən müharibəsin­ də həlak olmuş qardaşım Mövluda görə aldığı təqaüddən Dediyim kimi bu Garay Fəzlinin Fikirləridir. Ancaq elə göndərdiyi cüzi məbləğ hesabına dolanırdım. bilirəm ki, Sizin bu yöndə sözünüz başqadı. Axı, Siz heç 1962-1967-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universite­ vaxt ümidsiz olmamısınız, heç vaxt özünüzü sahibsiz tinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsində bilməmisiniz, heç vaxt özünüzü röyada görməmisiniz. Bir isə ikinci ali təhsil almışam. də Siz bu vaxta kimi nə sel-sudan qorxmuşunuz, nə oddan- alovdan, nə daşqından, nə də ki, çovğundan. Axı, Sizin

104 105 TlSnıs Şahmar ______Qusar beşiyim manim ömrünüz mübarizələrdə keçib, axı, Siz bütünlüklə Azər­ - Ana vətəni, ana yurdu, ata ocaqlarını göz bəbəyi baycanı sevmisiniz, anadan olduğumuz torpağı müqəddəs kimi qorumaq, onun ağrısı ilə ağrımaq, sevinci ilə sevin­ bilib əzizləmisiniz, Qusan beşiyiniz bilib, onun dağlannı, mək hər birimizin müqəddəs borcudu. Heç vaxt fikirləş­ könüloxşayan təbiətinin vurğunu olmusunuz. məyək ki, o, bizə nə verib (əslində çox şey verib, onu Zeynəddin müəllim, axı, Qusar dağlarının ballı çiçək­ sadalamağa ehtiyac görmürəm). Götür-qoy edək ki, biz lərinin gözü yollarda qalıb, neçə aydıkı Zeynəddin nəfəsi, ona nə vermişik. Zərurət olmadan xoş gün-güzəran üçün, Zeynəddin hənri üçün darıxıb. Deyirəm, bəlkə bir qədər başqa məmləkətlərə ömürlük yaşamaq üçün üz tutmaq göz rahatlayan, könül oxşayan Qusar dağlarına səyahətə ən azı böyük günahdır. Elə bilirəm ki, mənim fikir və çıxaq, onun gözəlliyindən, can dərmanı sularından söz düşüncələrimə şərik olasınız. açaq? Belə bir təmsil var. Deyirlər, uçan bir bayquşdan - Elbrus, qardaşım, sözlərinizlə məni kövrəltdiniz, göyərçin hara üz tutduğunu soruşar. O da cavab verir ki, ürəyimdə, könlümdə xoş duyğular oyatdınız, məni qərbə uçur. Göyərçin soruşur, niyə öz doğma yerlərini gənclik illərimə və yaxın ötən günlərimə qaytardınız. Onu I atıb qürbət yerlərə uçursan? Bayquş cavab verir: da deyim ki, mən də, həyat yoldaşım Şərqiyyə xanım da 'I - Ona görə ki, burda məni sevmirlər, bəyliyimə şübhə təbiət vurğunuyuq. Vaxt tapan kimi özümüzü dağları­ 1 edirlər ki, səsim zəhlətökəndir. mıza çatdırmışıq, çiçəyindən dərib, can dərmanı olan Göyərçin də ona cavab verir: dupduru sularından sirab olmuşuq. Vaxt olub dağları­ - A bayquş, sən doğma yerləri yox, öz səsini dəyişmə­ mızı gəzərkən dağ günəşindən yandığımız məqamda dolu lisən. O səs ki, səndədi, heç qürbətdə də səndən xoşu başımızın üstünü alıb, daldalanmağa qaya axtarmışıq, * gələn olmayacaq. ağac oğuşu axtarmışıq. : Onu da deyim ki, dolanışıqla bağlı bir müddət xaricə Dağlarımızın hamısı gözəldir, hansını deyim, bir üz tutmaq, orda hansısa bir yararlı iş görmək, yaxud deyil, beş deyil. Hər halda bir neçəsinin adını çəkirəm: təşkil etmək, yeri gələndə Azərbaycanımızı müsbət məna­ Şahdağ, Yaru dağı, Kabaş dağı, Tufan dağı, Nisen dağı, i da tanıtdırmaq, əlbətdə alqışa layiqdir. Ancaq heç bir Marğu dağı, Silibir yaylaqlan, Bazardüzü dağı, Bazar- məcburiyyət olmadan Vətəni atıb getmək, bayaq dediyim yurd dağı. Çaylarımızdan - Samur çayı, Qusarçay, Ukur- kimi, böyük günahdı, böyük də cinayətdir. çay, Şahnabat çayı. Şəlalərimizdən - Şahdağ şəlaləsi, - Zeynəddin müəllim, Sizin dəfələrlə ana haqqında Qoşa şəlalə, göllərimizdən Tufan gölü, Şıxmirzə gölü. Bu böyük məhəbbət və ehtiramla danışmağınızın şahidi olmu­ i sadaladıqlanm hamısı deyil, onları gəzib-tanımaq üçün şam. Əslində sizin anaya olan bu pak duyğularınız özünü nə göz doyur, nə ürək, nə də ki, bir ömür yetər. insan adlandıran hər bir kəsin duyğusudu, məhəbbətidir. - Ömürlük yaşamaq üçün uzaq-uzaq məmləkətlərə üz Gəlin etiraf edək ki, ana məhəbbətini uca tutmayanlar da tutanlar bu barədə fikrinizi bilmək istərdim. vardı. Elələrinin barəsində nə deyə bilərsiniz? 106______107 'Elbrus Şahmar ,______Qusar beşiyim rmnim - Çox təəssüf ki, bizimlə birlikdə bu dünyamızı timsalında idim. Bir vaxtlar uşaq olanda atadan yetim yaşayan, ana məhəbbətini uca tutmayan, anasım itirib- qalmışdım, ömrümün ahıl çağlarında isə anadan yetim axtarmayan, onun yaşam tərzi ilə maraqlanmayan, hətta qaldım. Allah dünyamızı anasız qoymasın. anasını təhqir edib ona əl qaldıranlar da var. Elələri ən - Bəlkə deyəsiniz, nədən qorxmuşunuz? böyük kürsülərdə əyləşən, əli pulla oynayan olsa belə, o, - Dost xəyanətindən, inandığın adamın yalan demə­ şəxsiyyət kimi, bir insan kimi heçdir, cılızdır, nankordur, sindən, xeyirxahı olduğun adamın dönüklüyündən, in­ köksündə döyünən isə ürək deyil, yumruğu boyda ət sanların biganəliyindən, bir də özünə yaxın bildiyin parçasıdır. Mənə görə onlar yaşamırlar, sadəcə olaraq adamdan şübhələnməkdən, həmişə, hər an qorxmuşam. mövcuddurlar. Başqa hallarda qorxu nə olduğunu bilməmişəm. Deyirlər ki, Mustafa Kamal Atatürk yüksək çinli - Zeynəddin miiəllim, deyin qayğısız günləriniz nə vaxt məmurlarla doğulduğu şəhərdə toplantıya gedərkən ən olub? əvvəl orda yaşayan anasının görüşünə gedir və onu - Heç vaxt qayğısız günlər yaşamamışam. Həmişə qarşılayan anasının qarşısında dizlərini yerə qoyub kimlərinsə qayğısını çəkmişəm? Eləcə də mənim qayğımı əlindən öpür. Bunu seyr edənlərin hər birinin ürəyindən, çəkiblər. Bir də mən hazırına nazir olanlardan olmamı­ Allah - Allah Atatürk də dizlərini yerə qoyarmış fikri şam. Əldə etdiklərimi öz alın tərimlə, zehnimlə qazan­ keçir. Daha sonra Atatürk ayağa duranda, anası gözlə­ mışam. Yuxarıda dediyim kimi, tək öz qayğım olsaydı nə nilmədən onun əllərindən öpür, Atatürk isə buna mane vardı xoş yaşamağa. Axı, mən tabeçiliyimdə olanların da ola bilmir. Və ana bu mənzərədən çaşanlara üz tutub qayğısını bir ağsaqqal kimi, bir qardaş kimi, bir vətəndaş deyir: - Nə vaxt ki, əllərim öpüldü, bu mənim analıq kimi və bir insan kimi çəkməkdə özümü borclu bilmişəm. haqq-sayım idi. Ona görə də mən buna mane olmadım, Eləcə də ətrafımda ehtiyac içində yaşayanların, qohum- axı, həmin vaxt o, mənim üçün sadəcə oğlum Mustafa əqrəbanın, ağbirçək anamın, həyat yoldaşımın da qay­ idi. Onun əllərindən öpmək isə oğlumun haqqı idi. __ ğısını böyük məhəbbətlə çəkmişəm. Başqa cür, mən — Həmin vaxt, o mənim üçün Türkiyədə yeni bir dünya mən olmazdım. Bir də ki, insan bağa deyil ki, öz qınına yaradan, yenilməz insan Mustafa Kamal Atatürk idi. çəkilib ömür sürsün.

Cavan çağlarından ərini və iki oğlunu itirən, məni və - -______İnsanların bir-birinə qayğı göstərməsi onun saflığın­ beş qız övladını min bir əzab-əziyyətlə böyüdən, 100 dan, xeyirxahlığından və mərdliyindən irəli gəlir. Ancaq yaşında dünyasını dəyişən anam Cağa mənim üçün münasibətdə olduğu adamların qayğısına qalmayanlar fədakarlıq və müqəddəslik rəmzi idi. Həmişə onun qullu­ bu dünyamızda qayğısız ömür sürə bilər. Şəxsən mən elə ğunda durmağı fəxarət bilmişəm, onun xeyir-duası ilə ömrü insan ömrü adlandırmıram. Axı, «Mən salim olum, evdən çıxmışam, hər hansı bir işə onun xeyir-duası ilə cümlə-cahan batsa da batsın» əqidəsi ilə bu dünyamızda başlamışam. Nə qədər ki, anam sağ idi arxalı dağ yaşamaq olmaz, ən azı ona görə ki. bizim adımız insandı. 108______109 TJBrus Şahmar ______Qusar beşiyim m nim Deyirlər ki, makedoniyalı İsgəndərin qələbələrinin dəniz səviyyəsindən xeyli yüksəklikdə olan bir ərazidə əsas səbəblərindən biri də onun döyüşçülərinə olan yerləşir. qayğısı və bir də döyüşçülərin ona inamı olub. Koloniya 1896-cı ildən mövcud olsa da, əsas işlər Belə rəvayət edirlər ki, bir dəfə makedoniyalı İsgən­ 1898-ci ilin aprelindən başlayıb. dər döyüşdə fərqlənən əsgərlərinə çox şey bağışlayır. Kaloniya bir növ özünümaliyyələşdirmə prinsipi üzrə Ondan soruşanda ki, bəs sizə nə qaldı, o da cavab verir fəaliyyət göstərib. Onun indiki Qusar rayonu ərazisində ki, ümidlərim. meyvə bağlan, yardımçı təsərrüfatı, kiçik quşçuluq, arı- - Zeynəddin müəllim uzun illər internat məktəbində çılıq fermaları, kartof, əkin sahələri olub. Buna bax­ direktor olduğunuzdan heç şübhəsiz onun tarixi barədə mayaraq, koloniyaya imkanlı şəxslər də maddi cəhətdən kifayət qədər məlumatlısınız. Xahiş edirəm bu yöndə kömək edib. Bu yardımlar, ianələr, kolonistlərin əməyi bildiklərinizdən söz açasımz. sayəsində əldə olunmuş və kənd təsərrüfatı məhsulları Qusar şəhər internat məktəbi Qusar rayonun xalq koloniyanın ilboyu fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradıb. maarifinin inkişafı tarixində mühüm rol oynayıb. İlk illərdə kolonistlərin sakinləri sayca azlıq təşkil Qusarda ilk dövlət məktəbinin açılması 1866-cı ilə edirdilər, lakin təsərrüfatdaxili işlərin, təhsil sisteminin təsadüf edir. Bu məktəbdə təhsilin tədrisi rus dilində nizama salınmasından sonra koloniyanın kontingenti aparılan bir sinifli ibtidai məktəb olub. 1000 nəfərdən artıq olmuşdur. 1896-cı ildə A.İ.Pobedonosetsin xüsusi proqimnazi- Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra yası əsasında yaranmış III Aleksandr adma Bakı oğlan indiki məktəbin ərazisində fəaliyyət göstərmiş koloni­ klassik gimnaziyası müdavimlərinin yay mövsümündə yanın bazasında 1920-ci illərin əvvəllərində respublikada istirahətin təşkili və onların kənd təsərrüfatı işləri üzrə savadsızlığı ləğv etmək şüarı adı altında müəllim kadrları təcrübə keçirmələri üçün indiki internat məktəbi ərazi­ hazırlayan kurslar təşkil edilir. sində dayaq məntəqəsi hesab edilən koloniya yaradıl­ Bakıda, Şamaxıda, Şuşada, Qusarda və respublika­ mışdı. (Koloniya hər hansı bir məqsədlə yaşamaq üçün mızın digər 5 məntəqəsində 1920-ci ilin yayında pedaqoji bir yerdən başqa yerə köçürülmüş adamların yaşadığı yer kurslar açılır. mənasındadı) 1931- ci ildən internat məktəbi ərazisində əmək kolo­ Koloniya Bakı quberniyası Quba qəzasının Qusar niyası yerləşmiş binada Aqro pedtexnikıımu açılır. Bu, nahiyəsində, Bakıdan 180km. məsafədə olan ərazidə milli ucqarlarda savadsızlığın ləğvi, müəllim kadrlarının yerləşib. hazırlanması sahəsində respublika hökumətinin mühüm O, təbii cəhətdən zəngin dövlət hesabında olan 30 tədbirlərindən biri idi. desyatinlik, olduqca gözəl mənzərəli, əla iqlimə malik, 1932- ci ildən sonra Aqropedtexnikum Qusar Dövlət Pedaqoji məktəbi kimi fəaliyyət göstərmişdir. 110 111 T lbrus Şahm ar Qusar Dövlət Pedaqoji məktəbinin ilk direktoru Qusar 6eşitjim mrıirn Hacıbaba Rzayev olmuşdur. 1940-cı ildə Qusar Dövlət Pedaqoji məktəbi Quba şəhərinə köçürülüb. Avropada müharibə təhlükəsinin artması və Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində, 1940-41-ci illərdə indiki internat məktəbin ərazisində hərbi polk yerləşib. Müha­ ribənin başlanması ilə əlaqədar olaraq polkun heyəti bütünlükdə cəbhəyə getdiyi üçün həmin binalarda uşaq evi yaradılıb. Bu, 1942-ci ildə müharibə ilə əlaqədar respublikada valideynlərini itirmiş kimsəsiz uşaqların Dövlət himayə­ sində olan uşaq evlərinin yaradılması ilə bağlı idi. Qusar şəhər internat məktəbi ərazisində 1942-ci ildə 1 və 2 saylı uşaq evləri təşkil edilib. Qusar uşaq evi 1957-ci ilədək fəaliyyət göstərib. Sov.İKP XX qurultayında yeni tipli politexnik təhsil verən qapalı internat məktəblərin yaradılması haqqında qərar qəbul edilir. Bununla əlaqədar uşaq evi öz fəaliyyətini dayandırır. Ordakı uşaqlar respublikamızın müxtəlif şəhərlərində olan uşaq evlərinə köçürülür. 1956-cı ilin sentyabrında Sov.İKP MK Nazirlər Sove­ ti internat məktəblərinin yaradılması haqqında qərar qəbul edib. 1956-57-ci illərdə SSRİ-də 300-dən çox internat məktəbi təşkil olunub. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 3 iyul 1956-cı il tarixli qərarına əsasən respublikada 1956-57-ci tədris ilində 4 internat məktəbi açılıb. Bunlardan ikisi Bakı şəhərində, digərləri Ağdam və Qu­ ba şəhərlərində idi. Sonrakı tədris ilində Azərbaycanda

112______Qusar bc^ujim ıtuvıiııı

Ş.ır<|i\ \л mii.ıllim.ı I lil k.ıııd orta ın.ıkt.rbiııin şagirdin arasında. I ‘>S4 / Qusar beşiı/im tmnim 'Elbrus Şahınar

Öndə Z.Çələbov, sağda bacısı əri İ.İslamov, bacası qızı Əmənti, Hil kəndində məscid bacısı oğlu Yaşar və onun qızları Tayifə və Fəridə

Hil kəndindən bir görünüş İsgəndər Quliyev. Z.Çələbovun həmkəndlisi və məktəb yoldaşı 117 116 Tlbrus Şahmar Qusar beşiyim tmnim

Z.Çələbov qohumu Dövlət və onun oğlu Sərvət Hilin “Mel” ansanblı el şənliyində

Hilin “Mel” ansanblı bayram şənliyində 118 119 ј

______Qusar beşiyim tmnim Tlbrus ŞafmaT 930 nəfər şagirdi əhatə edən 7 internat məktəbi təşkil edilir. O cümlədən, 1956-cı ildə aparılmış əsaslı təmirdən sonra 1957-58-ci tədris ilində uşaq evi bazasında 5 saylı Qusar şəhər internat məktəbi yaradılır. 1958-ci ilin dekabrında SSRİ Ali Soveti «Məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmlətmək və ölkədə xalq maarifi sistemini daha da inkişaf etdirmək haqqında» qanun qəbul edib. Qanunda internat məktəbləri natamam orta (8 illik) tipində və ya istehsalat təlimi verən orta ümum- Şərqiyyə xanımın təhsil əmək politexnik məktəbləri tipində təşkil olunurdu. qardaşı oğlu Roman 1957-ci ilin sentyabrın 1-də məktəbin idman meydan­ və onun oğlu Danil çasının yaxınlığında iki mərtəbəli binanın qarşısında Qusar şəhər 5 saylı internat məktəbinin açılışı olub. Açı­ lışda rayon partiya komitəsindən, icraiyyə komitəsindən, hərbi hissədən, maarif şöbəsindən və digər təşkilatlardan rəsmi şəxslər və qonaqlar iştirak edib. İnternat məktəbinin ilk direktoru Əsgər Əliyev açılışı elan etdi. Rayon partiya komitəsinin birinci katibi Səlim Səlimov internat məktəbinin ilk müəllim və şagird kollek­ tivinə təhsildə, təlim-tərbiyədə böyük uğurlar arzuladı o gün. - Zeynəddin müəllim, internat məzunlarından sizdən xəbər tutanlar varmı? - Əlbətdə, var. Mənimlə telefon əlaqəsi saxlayanlar da var, görüşümə gələnlər də. Onlardan neçəsi sadə peşə adamlarıdı, neçəsi yüksək vəzifələrdədir, aralarında hə­ Şərqiyyə xanım və qardaşı kimlər, müəllimlər, müxtəlif peşə sahibləri var. Mən Vacib Qayıtmazov onların uğurları ilə fəxr edirəm. - Bilirəm ki, şeirləriniz də var, bəlkə onların bir neçəsi ilə bizləri tanış edəsiniz.

121 ( 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim - Onu da deyim ki, belə gözəlliklər diyarında yaşayan Nə vaxtsa belə bir bənd şeir də demişəm: hər bir kəsin öz poetik dünyası var, çox az adam olar ki, bir-iki bənd şeiri olmasın. Mən də eləcə, hərdən şeir Vədlərimiz düz olmazsa. deməyim olur və dediyim şeirləri heç bir vərəqə də yazmı­ Düzələrmi zəmanəmiz? ram, sonradan bir çoxu yadımdan çıxır. İndilikdə Sözlə əməl tərs gələrsə, yadımda olanlardan bir neçə misra deyərəm: Təmizlənməz əqidəmiz. Vurulmuşam vüqarına, Mərdlər təkin duran dağlar. «Nazlı ceyran» adlı üç bənd şeirimin iki bəndi yadım- De, nədəndi sinəndəki dadı: Belə boran, duman, dağlar. Məhəbbətin diyarında, Gəl barışaq nazlı yarını. Ağır illər gəlib keçdi, Düşüb eşqin alovuna Yaxşı-yaman seçib keçdi. Gə! alışaq, nazlı ceyran. Neçə mərdi biçib keçdi, Sən oldun haqq soran, dağlar. Eşq nəğməmiz sevgidəndi. Qismətimiz xudadandı. Söyləyirəm, inan gerçək, Küsməyimiz fitnədəndi. Qonağınam, suyun içək. Gəl barışaq, nazlı yarım. Çiçəklərdən ləçək-ləçək Məhəbbətin hörən dağlar. ' - Zeynəddin müəllim, yaxın keçmişə qayıdıb Sizi yeni­ dən vəzifə sahibi eləmək istəyimdən belə bir sual vermək Sən gəl dostun üzünə bax, istəyirəm. Elə bilirəm ki, sizin vaxtı ilə apardığınız yüksək Namərd kəsin gözünə bax. vəzifənizin havası, hökmünüzün qaya ovxariayan kəsəri Zeynəddinin sözünə bax, heç vaxt müəllimlik adınıza xələl gətirməyib. İlkin əmək Ürəyim tək vuran dağlar. fəaliyyətinə müəllim kimi başlayan Zeynəddin Çələbov sonraİar hansı vəzifələrdə işləsə də müəllimlik peşəsinə, Belə bir şeir də demişəm nə vaxtsa: amalına və psixologiyasına doğma olub, əqidəsini, insanla­ ra münasibətini dəyişməyib. Nə qədər taleyim olsa da acı. - Dostum, elə bilirəm ki, verdiyiniz suala hardasa Həyatdan küsməyim yaraşmaz mənə. özünüz qismən də olsa cavab verirsiniz. Ən əvvəl onu de­ Zəhmətdir insanın ən yüksək tacı, yim ki, vəzifə insana təkcə tabeçiliyində olanlara rəh- Zəhmətsiz yaşamaq yaraşmaz mənə. 122______123 Tlbrus Şafımar ______Qusar beşiyim mənim bərlik etmək, işin uğuru üçün onlara qarşı tələbkar iş üçün gəlmiş qonaqlar bunlardı. Kamran Hüseynov, olmaq üçün verilmir. Mehdi Mehdizadə, general Mahmud Əbilov, Rəfiqə Vəzifə sahibi təkcə rəhbərlik etməklə kifayətlənmə­ Hüseynova, Elmira xanım, Qurban Məmmədov, Haşım məli, o həm də kollektivin xidmətçisi olmalı, onların qay­ Ağayev, Xəlil Axmedoviç Raxmatulin, Tofiq İsmayılov, ğısına qalmalı, gün-güzaranları ilə maraqlanmalıdır. Ona Zahid Xəlilov və qeyri-rəsmi qonaqlardan - Fərəməz görə müəllimlik peşəm həmişə qolumdan tutub, mənə Maqsudov, Rafiq Zəka Xəndan, Viktor Kuzmiç Sideren- düzgün yol göstərib. ko (Qazağıstanm Maarif nazirinin 1-ci müavini) Məcid Makedoniyalı İsgəndər deyərmiş ki, həyata gəlmə­ Hüseynzadə, dostum Kərim Kərimov, Səttar Bəhlulzadə, yimə görə atam Filipə, ləyaqətli həyat sürməyimə görə isə Şəmistan Nəzirli, Oqtay Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Mirzə müəllimim Aristotelə borcluyam. O baxımdan hansı Bağırov, həmkəndlim general Ənvər Əkbər oğlu Mika­ vəzifələrdə işləmişəmsə bizlərə ləyaqətli həyat sürməyi yılov. öyrədən müəllimlərə böyük ehtiramım olub və özüm də - Eşitdiyimə görə, siz internatda direktor olduğunuz müəllim olduğumdan müəllimlik psixologiyama ögey zaman, Sizi o vaxt Maarif naziri işləyən Kamran Rəhimov olmamışam. Həmişə əmək mənim həyatım, fədakarlıq isə qəbuluna çağırtdırıb və siz də... dünyam olub. Başqası üzərində nəzarəti itirmədiyim kimi - Elbrus, qardaşım, sözünüzü kəsdiyimə görə üzr öz üzərimdə də nəzarəti itirməmişəm. Onu da deyim ki, istəyirəm, ona görə ki, verəcəyiniz sualı havada tutdum. mən müəllim olanda mənə vəzifə adamı kimi, vəzifədə Bir gün Qusar rayon maarif şöbəsinin müdiri mənə olanda da eyni zamanda müəllim kimi baxıblar və mən xəbər verdi ki, sabah filan saat, filan dəqiqədə Maarif bunu məğbul bilmişəm. Bir dəfə Qazı Məhəmməd Şeyx. Şamilə deyir ki, dos­ naziri Kamran Rəhimovun qəbulunda olmalıyam. Və mən də deyilən vaxtda nazirin qəbulunda oldum. Nazir iş tum, səni and verirəm Allaha, nə vaxtsa müqəddəs bor­ cuma xəyanət etsəm məni öldürərsən. otağında tək olsa da məni gözlədəsi oldu. Görünür bu­ Həmin fikrin qüvvəti olaraq deyim ki, mən də heç nunla da öz vəzifə böyüklüyünü nümayiş etdirmək və vaxt müqəddəs borcuma xəyanət etməmişəm, nə müəl­ məni təsir altına salmaq istəyirdi. Ancaq mən 40 dəqi­ limlik peşəmə, nə vəzifə borcuma, nə də vətəndaşlıq və qədən artıq gözləməyib onun qəbul otağını tərk elədim. bir ləyaqətli insan kimi yaşamaq borcuma. Sabahısı gün məni yenidən nazirin yanma çağırdılar. - Zeynəddin müəllim internatda direktor olduğunuz Bu dəfə məni gözlətməyən nazir məni çox ciddi, bir qədər illərdə internatda rəsmi və qeyri-rəsmi qonaqların kimlər də qaş-qabaqlı qarşıladı və məni təkəbbürlü olmaqda olub, xahiş edirəm onlardan yadında qalanların adlannı ittiham etdi. Mən də, özüməməxsus ötkəmliklə nazirə çəkəsiniz. cavab verdim. Sözümü kəsmədi, fikrimi axıra qədər - Direktor olduğum illərdə internatda rəsmi və qeyri- dinlədi və sonra gülümsünüb mənimlə razılaşmalı oldu. rəsmi qonaqlar çox olub. Onlardan yadımda qalan rəsmi

124 125 'Elbrus Ş a fm a r ______Qusar beşiyim тзпип - Barənizdə söhbət etdiyim Zəmirə Qədiyevanın dedi­ olub. Ona görə də onun ağartısından nəinki mən və həyat yinə görə internatda işləyən qadın müəllimlər, rus de- yoldaşım, eləcə də çoxları yeyib-içib. mişkən 3 manatdan «soobrazim» eləyib kişi müəllimlərə - Mənə bir şey də məlumdur ki, Siz internatda direktor «23 fevral» münasibətilə bayram süfrəsi açıb və siz məc­ işləyən zaman kəsiyinin birində işdən azad edilmisiniz və lisin sonunda cibinizdə olan pullarla qadın müəllimlərin sonra işdən kənarlaşdırılmağınızın qanunsuz olduğunu sü­ pullarını özünə qaytarmısınız. but edib, yenidən öz vəzifənizə bərpa olunmuşunuz. Bu Mən, Sizin təmiz və halal adam olmağınıza inamram. həqiqətənmi belə olub? Ancaq ola bilər ki, üzərində işlədiyim, barənizdə olan bu - 1986-cı ilin yanvarında RPK-nin birinci katibi Hacı- kitabın həmin səhifəsini oxuyan bəzi ağzıgöyçəklər barə­ balayev vəzifəsindən azad edildi və onun yerinə Ramazan nizdə şəkk-şübhəyə düşüb desin ki, görəsən Zeynəddin Bədirov təyin olundu. Və o, vəzifəsinin icrasına başla­ müəllim cibindən verdiyi həmin pulları hansı hesabdan və yandan bir neçə gün sonra məni yanına çağırıb bildirdi necə qazanıb. ki, işdən azad olunmağım barədə ərizə yazım. Razılaş­ Xahiş edirəm ki, bu fikrimə açıqlama verəsiniz. madım. Onun əlinin üstəki «nakolka»nı görüb dedim. - Sualınız ürəyimdən oldu. Bilirsiniz, o illər mənim Necə olur ki, bəzi cinayətkar adamlar kimi əlində özümün yetərincə şəxsi təsərrüfatım, mal-qaram, əkin sa­ «nakolka» olanın biri yüksək vəzifə postu tuta bilir, həm vardı. İmkan olan kimi satış üçün respublikamızdan ancaq mənim kimi vəzifəsini düzgün icra edib, peşəsini kənara da kənd təsərrüfatı məhsulları yollayırdım. Bir bilən, iki ali təhsili olan bir pedaqoq internat direktoru sözlə dolanışığım, günüm-güzəranım çox yaxşı idi, ailədə ola bilmir. O, sözlərimdən alındı və «nakolka»lı əlini isə xərcim az idi. Ailədə üç nəfər idik, anam, mən və gizlədəsi oldu. Bu söz-söhbətimizdən sonra internata həyat yoldaşım. Anam vəfat edəndən sonra isə ailədə iki dəfələrlə yoxlama yolladı. Ancaq heç bir əyər-əskik nəfər qaldıq. Ona görə də pul xərcləməyə yer axtarırdım. tapılmasa da məsələni PK-nin bürosunda müzakirəyə Məni yaxından tanıyanlar yaxşı bilirdilər ki, xərclə- qoydu və büro üzvlərindən heç biri mənim nə lehimə, nə diklərim halalca zəhmətimdən olan qazancımdan idi. də əleyhimə danışmadı. Onlar çox gözəl bilirdilər ki, mən heç vaxt internata məx­ Buna baxmayaraq, büronun əvvəlcədən yazılıb hazır­ sus olan heç nəyə tamah salmamışam, rüşvət nə oldu­ lanmış qərarı ilə işdən azad olundum. Mən də qayıdıb ğunu bilməmişəm, internat direktorluğundan sonra işlə­ katibə dedim, gec-tez haqlı olduğumu sizə sübut edəcəm. diyim daha böyük vəzifələrdə də heç vaxt əqidəmə, məs­ Əgər mən sizin bu saxta qərarınızı ləğv etdirməsəm heç- ləkimə xəyanət etməmişəm. kişi deyiləm. Qonşularım və qohumlarım yaxşı bilirdilər ki, bu Bundan bir neçə gün sonra dostum Kərimi müalicə yaxın çağlara kimi həyətimdə iki-üç baş sağmal inəyim etdirmək üçün Moskvaya apardım. Və mən «Sosialis- tiçeskiy industriya» qəzetinin redaksiyasında oldum, iş- 127 126 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnim dən qanunsuz azad olunmağım barədə redaksiyaya rəsmi təklif etdi. Mən də etiraz edib bildirdim ki, mənə böyük müraciət etdim. Qəzetin baş redaktoru redaksiyanın mil- vəzifə lazım deyil, ən azı ona görə ki, siz məni qanunsuz liyyətcə azərbaycanlı olan əməkdaşı Cavanşir Məlikovu olaraq işdən azad edəndə mən demişdim ki, sizin qərarı mənimlə tanış etdi. Belə oldu ki, Cavanşir məndən əvvəl ləğv etdirib vəzifəmə qayıtmasam heç kişi deyiləm. Bakıya gələsi oldu. O, əvvəl Azərbaycan PK МК-da olur Sabahısı gün МК-da olduq, mənim məsələmə orda da və oranın ikinci bir göstərişi ilə Qusara, mənim işimlə baxıldı və haqlı olaraq rayon PK bürosunun qərarı ləğv bağlı araşdırmaya gedir. Mən Qusara qayıdanda orda edildi və mən yenidən internatın direktoru vəzifəsinə görüşdük. Biz birlikdə katibin yanında olduq. O apardığı təyin olundum. araşdırma ilə bağlı fikrini belə ifadə elədi. Zeynəddin Katiblə aramızda olan narazılıqdan bir müddət Çələbovun istər pedaqoji işində, istərsə də digər təsər­ sonra, o, məndən üzürxahlıq edib dedi ki, işə başlayan rüfat işlərində, istərsə də internatda olan nizam-inti­ məqamda ona barəmdə düzgün məlumat verməyiblər. zamda, təlim-tərbiyədə, təhsilin tədrisində heç bir nöqsan görmədim. Və apardığım araşdırmada o qənaətə gəldim ki, Zeynəddin Çələbovun fəaliyyəti bir örnək, bir nümu­ nə kimi respublikada olan başqa internatlarda da təbliğ olunmalıdır. Ancaq bir məsələ mənə qaranlıq qaldı, o da ondan ibarətdir ki, internatda olan təsərrüfat məhsulları və kəsilən heyvanlar Maarif nazirliyinin deyil, məhz internatın direktoru Zeynəddin Çələbovun öz əmri, öz göstərişi və imzası ilə həyata keçirilməsidir. Bu vaxt sanki katibin çiçəyi çırtladı, bir qədər məmnun halda dedi ki, artıq burda cinayət var, ona görə də bu işlə prokurorluq məşğul olmalıdır. Mən də işimi bilən idim, bilirdim ki, onu mənə irad tuta bilərlər. Ona görə də SSRİ Maarif nazirliyinin təlimatını da özümlə götürmüşdüm. Və mən həmin təlimatı açıb uyğun olan maddəni onlara göstərdim ki, belə işlər nazirliyin deyil, məhz internat direktorunun səlahiyyətində olan məsələdi. Katib işin nə yerdə olduğunu görüb, mənə daha bö­ yük bir vəzifə - rayon maarif şöbəsinin müdiri vəzifəsini 128 129 /

Ä*flVəzifə məhək daşıdır, insanların kamilliyi, qisliyi burada sınanır. Mirvarid Dilbazi .. Haqsız bəraət cinayətdən ağırdır. f \ Kürd atalar söz, O' Hökmdar gərək öz sözünün ağası olsun, bildiyiO Г' Əmir Teymur Hakim naqis olsa qanunlarda ədalətsizliyə yol verilər, ədalətsizlik özünə yol tapdısa, ölkənin gözəlliyi gedər. N. Tusi Xalqın etimadını doğrultmaq, öz şərəfli adım daim uca tutmaq, hər bir milis (polis) işçisinin i i x - ü x ® müqəddəs borcu, doğma işidir. General-leytenant Arif Heydərov Mənim sərvətim məndə olanlar deyil, etdiklə­ rimdir. Sokrat Rahatlıq zəhmətdədir. Azərbaycan atalar sözı dövlət yaxşıdır ki, orada natiqlərdən daha çox1 qanuna qulaq asırlar Xiltoi Qusar beşiyim mənim

ÜÇÜNCÜ SÖHBƏT Qüvvəsiz ədalət şikəstdir. Paskaı Kim istəyirsə, qoy haqq yoluna gəlsin, kim istəmirsə, qoy üz dön­ Ehtiyat igidin yaraşığıdır. dərsin. Г, Л \ A zərbaycan atalar sözü] Şeyx Şamil .•Vq) Yäxşıya körpü oldum, «Vəzifə atından düşmək ar deyil. Yaman da keçdi məndən. Kişilik atından kişi düşməsin.» Sarı Aşıq Namərddən kişi olmaz, - Zeynəddin müəllim, xahiş edirəm ki, keçən günlərdən Yetişsə ərşə başı. yadınızda qalan səciyyəvi əhvalatlardan da bir qədər söz Sarı Aşıq açasınız. Rəhmətlik Üzeyir Hacıbəyli demişkən «Ordan- Çalış öz xalqının işinə yara burdan». Geysin əməlinlə dünya zərxarə. - Elbrus, maşallah suallarınızı adamın üstünə yaz Nizami Gəncəvi yağışı kimi yağdırırsınız. Bir sualınızın cavabını qurtarar- qurtarmaz başqa bir sualla adamı düşündürürsünüz. İn- Hər bir insanın dəyəri yaxşı əməl sahibi dilikdə bir balaca hövsələ etsəniz yaddaşıma üz tutardım. olmasındadır. Hə, qardaş, 1970-ci ildə RPK-nin birinci katibi Müslüm Həzrət Əli Murtuzayevin yanında olub, ondan xahiş etdim ki, inter­ Qurd qonşusunu yeməz. natın həyətini asvaltlaşdırmaqda köməklik göstərsin. O «Oğuznamə» . da qayıdıb dedi ki, düzdür, internatın həyətini asvaltlaş- Həqiqi ləyaqət təsvirə sığmaz. O dırmaq lazımdır, ancaq imkan olanda, onun vaxtı çatan­ Höte «Faust»' da. İndi internatdan da vacib olan yerlər asvaltlaşdırılır. a olduğun kimi görün, ya göründüyün kimi' Bununla da söhbətimiz qurtardı və o, Bakıya gedəsi ol. oldu. Mən də üz tutdum avtovağzala, orda asvalt çək­ Cəlaləddin Rumi mək üçün hazırlıq işi gedirdi. Mən iş icraçısını görüb Müslüm Murtuzayevin adından dedim ki, bu gündən internatın həyətində işə başlamalı və bir neçə günə oranı asvaltlaşdırmalısınız, ona görə ki, Bakıdan internata

133 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim tmrıim yüksək vəzifəli bir şəxs gəlməlidir. İcraçı ən əvvəl tərəd­ 1992-ci il sentyabrın 3-dən Qusar Rayon İcra Hakimiy­ düd elədi, ancaq mənim ciddi və ötkəm danışığımı görüb yətinin başçısı kimi işə başladım. razılaşdı və beləliklə də bir neçə gün ərzində internatın Bir müddət sonra respublikanın rəhbər işçilərinin işti­ həyəti asvaltlaşdı. rakı ilə Xızıda keçirilən müşavirəyə mən də dəvət olun­ Müslüm Murtuzayev Bakıdan qayıdandan sonra dum. Müşavirədə müzakirə olunan əsas məsələlərdən biri məni yanına çağırıb danladı, belə hərəkətin kommunistə ölkədə olan hərc-mərcliyə qarşı mübarizə və bir də, öl­ yaraşmayan hərəkət olduğunu dedi və onu da əlavə etdi kədə olan çörək qıtlığının aradan qaldırılması yollarının ki, belə getsə tutduğun vəzifədən uzaqlaşmalı olacaqsan. araşdırılması idi. Müşavirədə mən də öz sözümü dedim Ancaq bir neçə gündən sonra, o vaxt Respublikada və bildirdim ki, bu yöndə öz köməkliyimi edəcəm. Və Nazirlər Sovetinin sədr müavini işləyən Kamran Hüsey­ müşavirədən sonra, mən Dağıstana getdim. Qol kənddə, novun internata gəlməsi və işimizdən, eləcə də internatın Məhərrəmkənddə və Dərbənddə olub, sözüm keçən vəzi­ həyətindəki səliqə-səhmanından razı qalması qanımın fə sahibləri ilə, dost-tanışım olan iş adamları ilə görüş­ arasına girdi. Ona görə də Müslüm Murtuzayevin mənə düm. Onlara dedim ki, vaxtı ilə Hacı Zeynalabdin Tağı- olan qəzəbi soyudu. yev nə qədər dağıstanlılara köməklik edib, aclıqdan qur­ Mən, 1992-ci ilin iyul ayında (Rayon İcra Hakimiy­ tarıb. İndi də onun vətəni çörəkdən korluq çəkir. Bu hal yətinin Qusar şəhəri üzrə nümayəndəsi işlədiyim zaman) bir dost, bir qardaş kimi sizləri də narahat etməlidir. Bakıya çağrıldım, Prezident Əbülfəz Elçibəy məni qəbul Qusara qayıtdım və az müddətdən sonra Dağıstan­ etdi və məni Qusar Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı dan münasib qiymətə respublikamıza min tondan yuxarı təyin olunmağım barədə fərmanla tanış etdi. Mən də taxıl göndərildi. etimadına görə ona minnətdarlığımı bildirib, həmin 1994-cü ilin isti aylarının birində Qusarın Piral kən­ vəzifəni tutmaqdan imtina etdim. Ondan sonra məndən dində qarışıqlıq vardı. Belə ki, kimlikləri bilinməyən bəzi əvvəlki icra başçısı iki ay həmin vəzifəni icra edəsi oldu. araqarışdıranlar Piralda olur, kənd camaatı arasında O aylar çox qarışıq zaman idi. Respublikada, eləcə də dövlət əleyhinə təbliğatlar aparır. Ona görə kəndə gedən Qusarın özündə qarışıqlıq idi, getdikcə ara qarışdıran­ rayon polis əməkdaşları ilə təxribatçılar arasında qarşı­ ların sayı payız göbələyi kimi artırdı, meydan sulayıb durma yarandığından atışma olur. Bu atışmada 2 nəfər vəzifə iddiasında olanlar da saysız-hesabsız idi. Ona görə öldürülür. də belə bir vəziyyətdə rayona rəhbərlik etməkdə ehtiyat­ Onu da deyim ki, mən həmin vaxt rayon icra haki­ lanırdım. Sentyabrın 3-də yenidən Prezidentin yanına miyyətinin başçısı vəzifəsindən azad edilmişdim və heç çağırıldım, əvvəki fərman təzələndi. Bu dəfə Əbülfəz bir yerdə işləmirdim. Elçibəyin sözündən, mən deyərdim ki, xahişindən imtina Kənd camaatı öldürülmüş iki nəfərin meyidini ma­ edə bilmədim və Qusarın sağlam qüvvələrinə inanıb şında Qusar şəhərinə gətirib, icra hakimiyyətinin qarşı- 134 135 I

'Elbrus Şafumr______Qusar beşiyim tm nim smdakı meydanda mitinq keçirir və həmin 2 nəfərin Mənim çıxışım təsirsiz qalmadı, tezliklə meydan bo­ meydini meydançada dəfn etmək istəyirdilər. şaldı, meyidləri də dəfn etmək üçün kəndə apardılar. Bununla əlaqədar Bakıdan - Prezident aparatından Rəhmətlik Fətulla Hüseynov mənə dedi ki, Zeynəd­ Hidayət Orucov, Milli Təhlükəsizlik nazirliyindən Na­ din müəllim, belə halın baş verməsi rayon polis rəisinin miq Abbasov və Daxili İşlər nazirliyindən polkovnik səriştəsizliyindən yaranmış, yaxşı ki, siz onun səhvinə Fətulla Hüseynov da gəlmişdi. Onlar məni yanlarına də­ görə baş verə biləcək hadisələrin qarşısını el arasında vət etdilər və bildirdilər ki, belə vəziyyətdən bəzi təx­ olan nüfuzunuzla ala bildiniz. Ona görə çox sağ olun. ribatçı qüvvələr də istifadə edə bilər, bu isə daha böyük Hidayət Orucov da qayıdıb belə bir söz dedi, «mən hadisələrə gətirib çıxardar. inanıram ki, əgər Zeynəddin Çələbov indi rayonda başçı Belə bir vəziyyətin yaranmaması üçün ola bilsin ki, olsaydı belə bir hadisə baş verməzdi.» tərəfimizdən silah da tətbiq edilsin. Mən onlara qəti ola­ - Bildiyimə görə, siz icra başçısı olduğunuz vaxt inter­ raq etirazımı bildirdim və dedim, ümidvaram ki, onların natın boşaldılıb hərbçilərə verilməsi barədə olan Prezident qarşısında çıxış etsəm məni eşidərlər və hər şey yaxşılıqla fərmanının icra olunmasına mane olmusunuz və sonda... həll olunar. - Sizi başa düşdüm, sualınızın əvvəlinə də, sonuna da Ən əvvəl toplantıda olanların arasında olub onlarla cavab verərəm. 1992-ci ilin noyabr ayı idi. Prezidentin söhbət etdim, onlara iradlarımı bildirdim. Mənə dedilər hərbi işlər üzrə köməkçisi Fəhmin Hacıyev Əbülfəz Elçi­ ki, müəllim, sən də onların tərəfini saxlayırsan? Dedim, bəyin fərmanı ilə yanıma gəlib dedi ki, elə bu gün Qusar onların yox, sizlərin, camaatın tərəfini saxlayıram. Deyin şəhərində olan internat boşaldılıb, hərbiçilərə təhvil silahınız var? Dedilər ki, yox. Dedim ki, qarşı tərəfdəkilər verilməlidir. Mən onun sözlərindən və əlindəki prezident dövlətin zor qüvvələridir, özləri də silahlı. Deyirsiniz fərmanının mətnindən təəccübləndim. Və dedim ki, belə qırğın olsun, arvad-uşaq ayaq altında qalsın? hal qətiyyən ola bilməz. Fəhmin Əbülfəz Elçibəylə tele­ Sonra hamının qarşısında çıxış etdim. Dedim ki, fon əlaqəsi saxlayıb, ona dedi ki, icra başçısı Sizin fərma­ fitvaya getməyin, çaşmayın, Bakıdan gələnlər dövlət nınıza əməl etməkdən boyun qaçırır. adamlarıdır, onlar dövlətimizin, dövlətçiliyin, eləcə də O gün Prezidentin qəbuluna gedəsi olduq. Əbülfəz ölkədə sabitliyin qoruyucularıdır. Onlar dövlət adından Elçibəy məni qaş-qabaqla qarşıladı, bir az da hündür səs­ söz deyir, dövlət adından hərəkət edir. Bir də hansı lə dedi ki, siz nə haqla mənim fərmanıma əməl etmirsiniz, müsəlmanlar yaşayan məmləkətdə görünüb ki, meyidi mənim imzama nədən hörmətsizlik eləyirsiniz? Mən də meydanda dəfn etsinlər. Axı, belə hərəkətlər islamda gü- qayıdıb dedim ki, cənab Prezident, Siz məni bura ona nahdı. Gəlin qanunlarımıza hörmət edək, islam qay­ görə çağırımsınız ki, məsələyə aydınlıq gətirəsiniz, yoxsa dalarına əməl edək. məni qorxudasınız. Dedi ki, əlbətdə məsələyə aydınlıq gətirmək üçün. Dedim eləsə məni axıra kimi dinləyin.

136 137 i

‘Elbrus Şafumr______Qusar beşiyim тғпјт Onu bilin ki, inkişaf etmiş ölkələrin heç birində şəhər Təxminən 3-4 saat keçəndən sonra Arif Hacıyev Ba­ mərkəzində hərbi hissələr olmur. Bir də ki, Qusar şəhəri­ kıdan zəng edib, dedi ki, Prezident Əbülfəz Elçibəyin nin özündə minlərlə əsgəri olan hərbi hissə mövcuddur, yanında olmalıyam, özü də həmin gün. Mən məsələnin ona görə də yenisinə ehtiyac da qalmır. Bir də ki, internat nə yerdə olduğunu bildiyimdən ona cavab verdim ki, bu boşaldılsa sakinlər arasında böyük narahatlıq olar, yüz­ gün rayondan çıxa bilmərəm, ona görə də Prezidentin lərlə yetim ləzgi uşaqları bir daha yetimləşər, təhsildən, qəbuluna ancaq sabah gələ bilərəm. dolanışıqdan, yaşamaq üçün ev-eşikdən mərhum olar. Dediyim kimi, sabahısı günü Prezidentin qəbulunda Belə hal isə nə Allaha xoş gedər, nə bəndəyə, elə sizin oldum. Prezidentlə olan söhbətimizdə Pənah Hüseynov, kimi demokratik ruhlu Prezidentə də xoş gəlməz. Siz Arif Hacıyev və bir də həmin cəbhəçilər də iştirak edirdi. deyin cənab Prezident, mən bu fikirimdə haqlı deyiləm- Rəhmətlik Əbülfəz Elçibəy mənə bildirdi ki, cəbhəçilər mi? Bir də mən məsləhət bilərdim ki, hərbi hissə üçün sər­ sizdən narazıdır, deyirlər ki, onları qəbul edən vaxt təhqir həd yaxınlığındakı Samur körpüsü olan sahədəki tikin­ eləmisiniz, kabinetdən qovmuşunuz. Mən də cavab ver­ tidə daha yararlı və məntiqə uyğun olardı. Mən danışdıq­ dim ki, düz deyiblər, həqiqətən mən onları iş otağımdan ca rəhmətlik Elçibəyin çöhrəsindəki razılıq əlamətlərini qovmuşam. Prezident də təəccüblə: «niyə?» dedi. Dedim görürdüm. O, sonda gülümsünüb mənimlə razılaşdığını ona görə ki, heç birinin yetərincə təhsili olmayan, vəzifə­ bidirdi və qayıdıb belə bir söz də dedi: lər görməyən, beş nəfərə də rəhbərlik etməyən, Qusarda - Bəy, belə şeyləri bizə mütləq deyin, indilikdə isə böyük nüfuzları olmayan bu adamlar rayonda ən yüksək Qusara qayıdıb fəaliyyətinizi davam etdirin. - Zeynəddin müəllim, Siz cəbhəçi olmasanız da, o illər­ vəzifələri tutmaq istəyir. Axı, bu keçid dövründə naşı də rayona rəhbərlik etmisiniz. Xahiş edirəm deyəsiniz, adamlara məsuliyyətli vəzifələr tapşırmaq olmaz. Axı, fəaliyyətiniz dövründə rayon cəbhəçiləri ilə münasibətiniz Qusar respublikamızın şimaldan qapısıdır. Ona görə də necə olub? orda səriştəli və xüsusi təhsil görmüş adamlar vəzifə sahi­ - Elbrus müəllim, sualınıza 1992-ci ilin oktyabrında bi olmalıdır. rayon cəbhəçiləri ilə aramda olan bir əhvalatla cavab . Sonra da qayıdıb soruşdum - indi siz deyin, cənab vermək istərdim. O vaxt Prezident aparatından mənə de­ Prezident, mən düz eləmişəm ya yox? dilər ki, rayon cəbhəçilərini qəbul edim. O gün 22 nəfər Rəhmətlik də cavab verdi ki, çox düz eləmisiniz. Biz cəbhəçini qəbul edəsi oldum. Onlar mənimlə çox iddialı sizə inanırıq, ona görə də istədiyiniz kimi də vəzifənizi danışmaq istədi, ancaq mən onlara imkan vermədim. Bir icra edə bilərsiniz. çoxu səviyyəcə bəsit olan həmin cəbhəçilər məndən baca­ Prezidentin sözlərindən sonra cəbhəçilər suyu süzülə- rıq və təhsillərindən çox-çox yuxan olan vəzifələr istədi­ süzülə Prezident aparatından çıxmalı oldu. lər. Ona görə də mən onlan iş otağımdan çıxardası - Bəs, axar sularımızın bulandığı və durulduğu bir za­ oldum. manda - 1992-1993-cü illərdə Azərbaycanımızda at oyna-

138 139 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rronim dan, meydan sulayan silahlı dəstələr, eləcə də silahlı cina­ lari hardadı. Dedim ki, biz bura davaya gəlməmişik, söz yətkarların fəaliyyəti, yüzlərlə vətəndaşlarımızın həmin deməyə, bir-birimizi anlamağa gəlmişik. Ona görə də qüvvələr tərəfindən qətlə yetirilməsi, mal-mülklərinin qarət onların gəlməsini zəruri bilmədim. olunması, fiziki və mənəvi təqiblərə məruz qalmaları barə­ Mitinqçilər Quba rayon İcra Hakimiyyəti binasının də nə deyə bilərsiniz? yaxınlığında olan «dəmir körpüsü» deyilən yerə toplaş­ - Həmin dövr keçid dövrü idi. Belə hallar müstəqilliyə mışdılar. Tələbləri də Quba rayon İcra başçısı Sübhan- çatan bütün ölkələrin keçdiyi yoldu. Onu da deyim ki, verdiyevin vəzifədən azad edilməsi idi. adını hallandırdığınız həmin qüvvələr az bir vaxtda zərər­ Mən Quba İcra Hakimiyyətində olan vəzifəli şəxslərə sizləşdirilmiş və həmin arzu olunmaz zaman kəsiyi artıq dedim ki, mitinq işçiləri olan yerə məndən başqa heç kim geridə qalmışdır. getməsin, mən özüm onlarla danışıb razılığa gələrəm. Elə Onu da deyim ki, sualınızla bağlı ауп-ауп vaxtlarda də oldu. Mitinqçilər qarşısında olub sözümü deyəndən söhbətimiz əsnasında açıqlamalar vermişəm və bundan sonra, dedilər ki, dağılışırıq, ancaq iki şərtimiz var, birin­ sonra da məqamı gələndə cavab verəcəm. Ona görə də cisi odur ki, aramızdan 10 nəfər tutulub saxlanılıb, onlar indilikdə sualınızla bağlı verdiyim qısa cavabımla kifa­ azad edilsin, ikincisi də ki, sabah, siz Zeynəddin Çələbov yətlənirəm. bizim nümayəndəmizi Qusar rayon icra hakimiyyətində, - Eşitdiyimə görə, 1992-ci ilin oktyabrında Quba şəhə­ Arif Hacıyevin və Sülhəddin Əkbərovun iştirakı ilə qəbul rində keçirilən arzuolunmaz bir mitinqdə həmin regionun edib, bizi dinləyəsiniz. Mən onlara kişi sözü verdim, rəhbər işçilərindən təkcə Siz mitinqçilərlə görüşüb, onların tutulub saxlanılmış 10 nəfəri azad etdirdim və sabahısı qarşısında məntiqli çıxış etmisiniz və sonda hər şey öz müs­ gün, deyilən şərtlə onların nümayəndəsini qəbul etdim. bət həllini tapıb. Bəlkə o günləri xatırlayasınız, bu yöndə Ancaq adları çəkilən vəzifəli şəxslərlə onları iş otağımda söz deyəsiniz. qoyub, başqa yerə keçdim, ona görə ki, özümü o söh­ - 1992-ci ilin oktyabrı idi, axşam saat 8.00-da olardı, bətdə artıq bildim. Prezident aparatından zəng edib bildirdilər ki, Quba - Bildiyimə görə 1993-cü ilin yaz aylarının bir günü şəhərində «ÇP» var, polis işçiləri ilə birlikdə ora gedim. qardaş Dağıstandan, o zamanın ifadəsilə desək, bir qrup Ancaq mən tək getdim. Quba rayon İcra Hakimiyyətinə ekstremistlər, yaxud sadvalçılar və ya onların təsiri altına çatanda gördüm ki, binanın qabağına xeyli adam düşmüş ipə-sapa yatmayan böyük bir insan axını Samur toplanıb. Dəvəçi, (Şabran) Xaçmaz və Qubanın polis çaymdakı sərhəd körpüsündən keçib iğtişaş salmaq niyyə­ işçiləri də orda idilər. tində olduqları bir məqamda ən əvvəl onları qarşılayan və Bakıdan Arif Hacıyevlə birlikdə Milli Təhlükəsizlik yetərli söz deyən siz olmusunuz. nazirinin müavini Sülhəddin Əkbərov da gəlmişdi. Onlar Zeynəddin müəllim, xahiş edirəm ki, o hadisəyə açıq­ məndən soruşdular ki, bəs, Qusar rayon polis əməkdaş- lama verəsiniz. 140______141 TlSrus Şahmar______j ______Qusar beşiyim trntıim - 1993-cü ilin may ayı idi. tşdə idim. Prezident apara­ sizlik əməkdaşlarının vasitəsilə yanıma gətizdirib dan­ tından zəng edib böyük bir narahatçılıqla baş verə bilə­ lamış, ona iradlar tutmuş və ciddi xəbərdarlıq etmişdim. cək hadisəni mənə xəbər verdilər. Və biz dörd rayonun - İndilikdə isə üzümü generala tutub rus dilində onu Qusar, Quba, Xaçmaz, Dəvəçi (Şabran) icra hakimiyyəti söydüm. Dedim nə istəyirsiniz bizlərdən, niyə imkan işçiləri, hüquq-mühafizə orqan əməkdaşları, adı çəkilən vermirsiniz ki, qansız-qadasız yaşayaq. Axı, biz ləzgiləri sərhədə getdik. Ən əvvəl sərhəddə yaxın təpələrin birinin azərbaycanlılarla heç kim ayıra bilməz, axı, bizlər dini arxasından sərhəddi müşahidə etdik və gördük ki, bir, imanı bir, diləyi bir, ürəyi bir xalqıq. Axı, bizləri bir- «Sadval»çı general Mühiddin Qəhrəmanov başda olmaq­ birimizə bağlayan qırılmaz köklər var. Dedim, bəsdirin, la, təxminən üç min insan axını sərhəddi keçməkdədir. bu insanları qırğına verməyin. Deyirsiniz ki, Beşbarmağa Onların arxalarınca da maşın karvanı gəlirdi. Bizsə cəmi kimi gedəcəksiniz. Bəs, sonra nə olacağını bilirsiniz? 250-300 nəfər olardıq. Mən üzümü özümüzünkülərə Bizim döyüşçülər Beşbarmaq tərəfdən atacaq, sizinkilər tutub fikirlərini soruşdum. Bayaq adlarını çəkdiyim də Dağıstan tərəfdən. Bununla da arada qırılanlar yenə rayonann icra başçılarından biri və başqa bir neçə nəfər də azərbaycanlılarla bərabər ləzgilər olacaq. Siz bunumu dedi ki, onlara atəş açaq. Ən azı ona görə ki, dövlət istəyirsiniz? Onu da deyim ki, gördüyünüz bu təpənin sərhədi pozulur. Mən acı-acı gülümsəyib bizimkilərdən arxasında mülkü adamlarla bərabər həm də hərbiçilər soruşdum, deyin sizlərdə nə qədər silah var? Hesablayıb var. Gəlin bir-birimizi qırğına verməyək. dedilər ki, cəmi 14-15 dənə, onun da-çoxu tapançadı. Mənim sözlərim təsirsiz olmadı. General dedi ki, eləsə Dedim ki, ən əvvəl biz bura savaşa gəlməmişik, gəlmişik sizin mülkü adamlar da gəlsinlər, elə buradaca mitinqi­ sülh edək, aramızda barışıq olsun, gəlmişik ki, onları miz olsun, sözümüzü deyək. Dedim, olsun, ancaq burda, başa salaq ki, düzgün yolda deyillər. Ona görə təklif biz tərəfdə yox, keçək sərhədin Siz tərəf olan sahəsinə. edirəm ki, onları birlikdə qarşılayaq. Elə bu vaxt gördük Razılaşdıq. Üzümü bizimkilər tərəfə tutub dedim ki, ki, Dağıstandan gələn insan axının qabağında gələn bir bizim rayonların nümayəndələri bura gəlsin. maşın sərhəd darvazalarını vurub keçdi. Həmin vaxt Onlar da səsimi eşidib gəldilər. Dediyim kimi, sərhəd­ dönüb yan-yörəmə baxanda heç kimi görmədim. Ona dən Dağıstan tərəfə keçdik və mən də onların qarşısında görə təpədən enib, özüm onların qabağına çıxdım. generala dediyim sözləri təkrar etməkdən başqa bu Onlardan məni tanıyanlar da vardı. İlk öncə general fikirlərimi də dedim: Ay bəylər, ay yoldaşlar, sizlər bilin Qəhrəmanov mənə yaxınlaşdı. Onu da deyim ki, biz bir- ki, pis millətlər yoxdur, pis rəhbərlər var. Elə bu günkü birimizi tanıyırdıq. Belə ki, bir neçə ay əvvəl mənə xəbər vəziyyət də rəhbərlik etməyi bacarmayanların məntiqi vermişdilər ki, Dağıstandan Qəhrəmanov soyadlı bir nəticəsidir. Axı, biz ləzgilərlə azərbaycanlıların xəmiri bir nəfər Qubada və Qusarda təxribat xarakterli söhbətlər yerdə yoğrulub, mayası bir yerdə tutulub. Azərbaycanda aparır. Ona görə də, mən onu Quba rayon milli təhlükə­ heç vaxt azərbaycanlı - ləzgi ayrıseçkiliyi olmayıb. Axı, 143 142 Tlbrns Şahmar ______Qusar bejiıjim rronim bizlər hamımız qohumlaşmışıq, on minlərlə oğul evlən­ Gəlin cavanları 100 qram içirdib, onları qızışdırıb dirib, qız ərə vermişik. Axı, hansı qeyrətli oğul öz dayı­ araya salmayaq, ölümə verməyək. Elə olsa gələcəkdə on­ sına, qohum-əqrəbəsinə güllə ata bilər. Şəxsən biz ləzgilər ların övladlarından heç biri bizim nəsli nəinki, bağışla­ həmişə, hər zaman, hər yerdə, bir çox məqamlarda azər­ maz, həm də lənətləyər. baycanlılara «can qardaş» demişik. Əgər «Qarabağ- Bu vaxt məni alqışlayanlar da oldu. Və sonda hər kəs namə»ləri oxusanız görərsiniz ki, Qarabağ xanlarının ən öz ev-eşiyinə getdi. Hətta toplantıda olan və məni tanı­ çox güvəndikləri həm də milliyyətcə ləzgi olan döyüşçülər yan bəzi vəzifə sahibləri məni çaya da qonaq etdilər. Və olub. Ata-babalarımızın bir çoxu rəhmətlik Hacı Zey­ bildirdilər ki, mənim çıxışım, mənim fikirlərim sülh amalı nalabdin Tağıyevin neft mədənlərində, zavod və fabrik­ ilə yaşayan böyük bir diplomat dəstəsinin işini gördü. lərində işləməklə ailəsinin ruzusunu qazanıb. Bunları - Zeynəddin müəllim, əmək fəaliyyətiniz dönəmində unutmaqmı olar? hansı rayon rəhbərləri ilə və nazirlərlə işləməli olmusunuz. Bu vaxt toplantıda olan kimsə dedi: Xahiş edirəm onları yad edəsiniz. - Sən də, Elçibəy də rüşvətxorsunuz. - Dediyiniz vəzifə sahiblərindən bir çoxu dünyasını Mən də qayıdıb belə dedim: - Əgər bu vaxta kimi dəyişib, sağ qalanlar da var. İlk öncə yadıma RPK-nın 1- rüşvət almışamsa Allah mənim bəlamı versin, yoxsa sənin ci katiblərindən Səlim Səlimov düşür, rəhmətlik ideal kimi böhtançıları belə-belə olsun. Və bir də bilin ki, Elçi­ insan idi. Daha sonra həmkəndlim Müslüm Murtuza- bəyin əli də, ürəyi də təmiz adamdı. Heç, onun yaşaması yevin vaxtında işləmişəm. Onunla həmkəndli olmağımla üçün münasib evi də yoxdur. bərabər həm də qohumluğumuz da vardır. Fasilələrlə üç Bir də «Samur çayı»ndan Azərbaycana su verməyək dəfə rayon partiya komitəsinə rəhbərlik edən Müslüm deyirsiniz. Deyirsiniz ki, o çay Dağıstanındı. Səhviniz Murtuzayev rayonun iqtisadi vəziyyətini xeyli yaxşılaşdı­ var, əvvəla o çayın 60 faizdən çoxu Azərbaycanın sahə­ rıb. O rəhmətliyin vaxtında Qusarda xeyli binalar tikildi, sindən keçir. Bir də onun suyundan içən və istifadə edən yollar abadlaşdı, rayonumuzu Respublikamızın qabaqcıl təkcə milliyyətcə azərbaycanlı olanlar deyil, Sumqayıtda rayonları səviyyəsinə qaldırdı. O, təvazökar insan olsa və qeyri məkanlarda yaşayan yüz minlərlə ləzgilər və da, sözünün kəsəri vardı və hamıya da qayğı göstərərdi. qeyri millətlərdir. Sultan Hacıbalayev Qusarın Qrik kəndindən idi, 15 il Bir də deyirsiniz ki, Azəbaycanda yaşayan ləzgilərin rayon PK-nin 1-ci katibi oldu. Özü işgüzar olduğundan məktəbləri ancaq ləzgi dilində olsun. İndi Siz deyin ləzgi işgüzar və qoçaq adamları xoşlardı. Onun vaxtında dili ilə hara çıxmaq olar, hansı vəzifələri tutmaq olar. Bir Qusarın meyvə bağları xeyli genişləndi. də ki, dilimizi bizim əlimizdən alan yoxdur. Hər bir ləzgi Ramazan Bədirov Dağıstan ləzgisi idi. Üç ilə yaxın uşağına oxuduğu məktəbdə Azərbaycan dili ilə yanaşı rayona rəhbərlik elədi və işini bilən adam idi. ləzgi dili də tədris olunur.

144 145 'Elbrus Şahmar Asya Manafova savadlı və işgüzar adam idi, yerli adam olduğundan rayonu da əla tanıyırdı. Milliyyətcə ləzgi olan Nizami Süleymanov qusarlı deyildi, cəmi altı ay işləyə bildi. Ondan sonra rayona icra başçısı kimi mən rəhbərlik etdim. Maarif sahəsində işlədiyim illərdə isə aşağıda adlarını çəkəcəyim şəxslər ауп-ауп vaxtlarda respublikamızın Maarif naziri vəzifələrində çalışıb. Mən, 1956-cı ildə bir müəllim kimi fəaliyyətə başla­ yanda Maarif naziri Mehdi Mehdizadə idi. Rəhmətlik gözəl insan idi, haqq-ədalət mücəssəməsi idi, tamahsız adam idi, peyğəmbər timsalmda olan adam idi. Bir sözlə CS^ocar bizlər ondan insanlıq dərsi almışıq. Sonra Elmira Qafa­ rova nazir oldu. Humanist adam idi, kadr seçilməsində çox diqqətli idi. Daha sonra Kamran Rəhimov nazir kimi fəaliyyət göstərdi. Ziyalı adam idi, işini bilən, rəhbərlik Ш С Ш İ H l etməyi bacaran idi. İşlədiyim zamanda sonuncu nazir isə Rafiq Babaş oğlu oldu. O, cəmi iki il nazir vəzifəsində işlədi. Elmli adam idi, riyaziyyat elmləri doktoru idi. Müxtəlif elm sahələrinin düzgün tədris olunmasına ciddi fikir verərdi. а т г м а

'г'ь* -

146 /

Qusar beşiyim mənim

DÖRDÜNCÜ SÖHBƏT Sağ əl boş olsa, sol əldən ona dost olmaya-c-s'* caq. К Haqq-hesabı düz olanın, hesab - Yaxşı qonşu pis qardaşdan yaxşıdır. Л jR verməkdən nə qorxusu. - Qonşu ilə mehriban dolanmaq istəyirsənsə A Д Sədi Şirazi Yoldan çıxmaq üçün min yol ondan borc alma. 0 * 1 vardır, həqiqətin isə yolu birdir. - Qorxaq həmişə daşın böyüyündən yapışar. C.Rossini - Qabağa keçirsən başına vururlar, dala qalırsan dabanına. - Son illər gənclərin davranışında, böyüyə-kiçiyə müna­ - Qonşuyla dostluq elə, amma çəpəri götürmə. sibətində, bir sözlə etik normaların həyata keçirilməsində - Kasıblayanı dostları da unudar. mənfi çalarlar tez-tez nəzər-diqqəti cəlb edir. Bəzən danı­ - Qapağan itə ya sümük gərək, ya da çomaq. şıqlarını, oturub-durmaqlarını, başqalarına qarşı rəftarla­ - İt sahibini unutmaz, pişik evi. rım bilmirlər. Axı biz yaşda olanlar gənclik illərimizdə elə - Ölsun o dost ki, axır tikəni necə bölüşdü­ olmamışıq. Vaxtilə N.Çernışevski insanlar arasında olan yünü yadından çıxarıb. belə davranışı ictimai mühitlə bağlayıb. Sizin buna müna­ - Dərdini dərdçəkmişə de. sibətiniz? - Axmaq dediyini deyir, eşidən ağıllı olsun. - Fikrimcə bunu mühitlə bağlamaq olmaz. Mühitin Ləzgi atalar sözü və məsəlləri müəyyən mənada təsiri ola bilər, mütləq mənada yox. - Ağlıma gəlməz ki, üstündə bığlar burulan ^ Tərbiyəli, etikalı, ədəb-ərkan gözləyən adam bütün icti­ ağızdan yalan sözlər çıxa bilsin. O x mai mühitlərdə öz mənəvi keyfiyyətlərini itirməyiblər. Şeyx Şami, Burada ailə tərbiyəsini, genin, soykökün böyük rolu var. Kim öz vətənini sevmirsə, heç nəyi sevə bil-1 Yaxşı hər yerdə yaxşıdır. Pis isə hər yerdə pisdir. Ala- babadan gözəl adətlərimiz var. Bu gün də onlar yaşayır: kiçik qardaşın böyük qardaşı yanında siqaret çəkməməsi. C. В ay roı övladın valideynlə birlikdə spirtli içki içməməsi, danışıq­ larını ölçüb-biçməsi, kiçiyin böyüyün üzünə ağ olma­ ması, oturuşunu-duruşunu bilməsi və s. Bir də atalarda gözəl misal var: «Gədədən bəy olmaz». Kimin ki, canında 149 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim tmııim insanlıq yoxdur, hansı yüksək mərtəbəyə qaldırsan da öz mənim üçün ağırdır və buna görə xahiş edirəm mənə nadanlığını göstərəcək. Həmçinin əxlaqın formalaşma­ xeyirxah müsəlman kimi baxasınız, onda hər şey yaxşı sında ailə tərbiyəsini, məktəb təlim-tərbiyəsini, mühitin olacaq.» Elə bilirəm ki, Tolstoyun fikirlərini açıqlamağa, rolunu da tam inkar etmək olmaz. şərh etməyə ehtiyac duyulmaz. Onu da deyim ki, həmişə belə olub, ömrünün ahıl Bu yöndə başqa dinə qail olan bir çox görkəmli vaxtını yaşayan kəs gəncliyi bəyənməyib. Bu dövr qədim­ adamların da islam dini barədə dəyərli fikirləri vardı. dən belədi. Bir sözlə hər dövrün öz gəncliyi var. İnanıram Onlardan bir neçəsinin dediklərini nəzərinizə çatdırmaq ki, indiki gənclik, zaman keçəndən sonra özlərindən istərdim. sonrakı gənclərin davranışından razı qalmayacaq. Onu Ən əvvəl Hötenin islamla bağlı fikirlərini xatırlayı­ da deyim ki, gənclərimizin xoşagəlməz hərəkətlərinə görə ram. O, deyir ki, hamımız müsəlmanlıqla yaşayırıq. Axı, onlara kin bəsləmirəm, ancaq ona görə ürəyim yanır, islamiyyət Allaha təslim olmaqdı. Demək hamımız isla­ təəssüflənirəm. miyyətdə yaşayırıq. «Quran» böyükdür, ehtişamlıdır, - Dinə münasibətiniz? başdan-başa həqiqətdir. «Quran» öz lətafəti ilə adamı - İnsan dinsiz-imansız, inamsız yaşaya bilməz. Əqli, özünə cəzb edir və gözəlliyi ilə özünə bağlayır. İsanın şüuru yerində olan hər kəsdə tutduğu mövqeyindən, sözlərindən o qədər toxam ki, artıq özü də gəlsə, başqa təhsilindən, soykökündən asılı olmayaraq yuxanda gös­ kimsədən onu dinləmək istəmərəm. tərdiyim keyfiyyətlər olmalıdır. Ümumiyyətlə, vicdan Volter isə deyirdi ki, Məhəmməd peyğəmbərin qur­ azadlığıdır. Dinə münasibətdə heç bir məhdudiyyət yox­ duğu din daha kamildir, bu din Asiyanı bütpərəstlikdən dur. Ancaq dinlə mövhumatı, fanatikliyi qarışdırmaq xilas elədi, Allahın vahid olmasını öyrətdi. düz deyil. Hər deyilən söz-söhbətə inanmaq olmaz. Bismark isə deyirdi, mən «Quran»ın hər kəlməsində Deyiləni ağıl süzgəcindən keçirmək lazımdır. Bir də böyük bir hikmət gördüm. Məhəmməd peyğəmbər müm- Məhəmməd Peyğəmbər səlavatullah başda olmaqla aqil­ taz bir simadır. Bundan sonra belə bir şəxsiyyəti dün­ lər bu fikirdə olub ki, əsl ibadət xalqa xidmət etmək, sa­ yamız görməyəcək. Mən onun məhəbbəti qarşısında vab işlər görməkdir. Əməlisalehlər hər yerdə, hər zaman böyük ehtiramla baş əyirəm. böyük hörmətə və ehtirama layiqdir. - Zeynəddin müəllim, maşallah, əla yaddaşınız var. Onu da deyim ki, islam dininə mənsub olmağımla da - Elbrus, qardaşım, axı mən tarixçiyəm və tarixin belə fəxr edirəm. Tarixən yeni yaranmış bu dinin başqa səhifələrini öyrənməyə həmişə, hər zaman maraq göstər­ dinlərin fövqündə dayanır deyərdim. mişəm. İndilikdə isə xahiş edirəm məni tərifləməkdənsə, Rus ədəbiyyatının güzgüsü adlandırılan Lev Tolsto- mənə qulaq asın, axı, fikirimi tamamlamamışam. yun belə bir etirafı var: «Dövlət adamları məni inqilabçı, - Buyurun, Zeynəddin daxa, meydan sizindir. provoslavlar isə iblis hesab edirlər. Etiraf edirəm ki, bu

150 151 ‘Elbrus Şahm ar Qusar beşli/im tm nim - Fransız şairi Lamartin «Türk tarixi» əsərində gös­ tərir ki, heç bir böyük insan Həzrəti Məhəmməd uca­ lığına çata bilməz. Con Davenporduıı bu fikirləri də maraq doğurur xristianlar Məhəmməd peyğəmbərə qarşı çıxarkən, onun bir daxmada yaşamasını unutmasınlar. «Quran» siyasi bir sistemdir, çünki dövlətin bütün qanunları ona istinad edir, həyat və mal-mülk məsələləri də onun hökmilə həllini tapır. Albay Rokvell (Amerika) «Müsəlmançılığı niyə qəbul etdim» yazısında göstərir ki, islamiyyət təkcə ruhun deyil, bədənin də təmiz saxlanılmasına hökm edir. O dində bərabərlik var, böyük vəzifə sahibi ilə yoxsul bir adam Allahın hüzurunda bərabər tutulur. Z.Çələbov Şahdağın ətəyində General La Fayyet Məhəmməd peyğəmbər barədə isə Zeynəddin Çələbovun böyük deyir ki, o, ədalətin dost-doğma özüdür. bacısı Şəkər Paşayeva Sosioloq Eratsonun belə bir fikri də bu yöndə dəyər­ lidir. O, deyir ki, insanları dinsizlikdən və kommunizm bəlasından ancaq Həzrəti Məhəmmədin prinsipləri ilə xilas etmək olar. Bernard Şou isə deyib ki, Məhəmməd peyğəmbər in­ diki dünyamızda hökm edən olsaydı, heç şübhəsiz ki, bütün hərc-mərcliyə, qarmaqarışıqlığa son qoyulardı, hər yerdə sülh və ədalət olardı və o, xoşbəxtliyin nə olduğunu insan övladma daddıra bilərdi. - Zeynəddin müəllim dediklərinizə mən də əlavə etmək istərdim: Dostoyevskinin qardaşına ünvanladığı məktubda yazır ki, mənə «Quran»ı və Kantın «Saf ağlın tənqidi»ni göndərərsən. Bundan sonra, o, «Ölülər evindən xatirələr» romanını yazır və orada müsbət obraz kimi Əli obrazını Soldan Zeynəb müəllimə, Şərqiyyə müəllimə və yaradır. Firəngiz xanını internat şagirdləri arasında 152______153 I

‘Elbrus Şahmar______2 Q usar Beşiyim manim

Şərqiyyə xanım qardaşı qızı Mariya və bacısı qızı Mərcan Zeynəddin müəllim, Şərqiyyə xanını və Xonça Nağıyeva

Z.Çələbov dostu ^ aşar Z.Çələbov və Şərqiyyə xanını Kərimovla 'Elbrus Şahmar Q usar beşiyim m anim

Z.Çələbov həmyerlisi hərbi polkovnik Şair Ramaldanov Soldan - Şərqiyyə xanım, Z.Çələbov, Flbrus Şahmar və onun nəvəsi Mehriban və onun ömür yoldaşı Raya xanını

Z.Çələbov, dostu Sabir Fərzəliyev, onun Şərqiyyə xanım yaylaqda nəvəsi Viktoriya və Şərqiyyə xanım

156 157 /

•Elbrus Şahmar 'J

Z.Çaləbov və Zəmira Qədiyeva

Z.Çələbovun bacısı oğlu Fayəddin Paşayev qızı Vüsalənin

toy məclisində ailə üzvləri ilə birlikdə Sağdan - Şərqiyvə xanım, Z.Çaləbov. Rəcəb kişi. Məmməd Aslan, anası Eyyub və Fatimə xaıııın

158 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Puşkin isə «Quran»ın təsiri altında» adlı mənzum əsərini 1824-cü ildə Mixaylovskdə sürgündə olarkən yazıb. Həmin əsərdən yadımda qalan iki bənd belədir:

Sənsən, sənsən, ey Rəhman, Qula sultanlıq verən. Və nur saçan «Quranm Məhəmmədə göndərən.

Divarlar parçalansın, Qalxsın siyah pərdələr!.. Gəl, ey «Quran»! Yetiş bizə, Ruhumuza işıq ver!..

Öndə Zəmirə Qədiyeva Z.Çələbov 70 yaşın zirvəsində Zeynəddin müəllim növbəti sualım da elə bir az əvvəl verdiyim sualın davamıdı deyərdim. Bildiyimiz kimi son illər müqəddəs yerlərə, xüsusən Həcc ziyarətinə getmək geniş vüsət alıb, sanki bu yöndə müsəlmanlar arasında bir yarış hökm sürür. Hətta onu da eşidirik ki, bir nəfər 15-20 dəfə Məkkədə olub, Kəbəni zi­ yarət edib. Mən bu yöndə də sizin fikrinizi bilmək istərdim. - Allah, Ziyarətə gedənlərin ziyarətini və diləklərini qəbul eləsin. Mən buna pis baxmıram. Onu da deyim ki, o adam ki, xeyirxah hisslərlə yaşamır, onun ibadəti də, etiqadı da bir qara qəpiyə dəyməz. Ancaq elə insanlar var ki, onun hər bir işi, hər bir hərəkəti, nəinki müqəddəs yerləri ziyarət etməyə bərabərdir, hətta əməlinin kamil­ liyinə, xeyirxahlığına və insanpərvərliyinə görə həmin ziyarətlərdən də yüksəkdir. Həmin fikir müqəddəs kita­ bımız «Quran»da da, peyğəmbərimizin hədislərində, kə- Şərqiyyə xanım və bacısı Sveta ailə üzvləri ilə birlikdə

161 160 TlBrus Şahm ar ______Qusar bef iyim rmnim lamlannda, eləcə də müqəddəs sayılan müdriklərin evinə gedib görür ki, qazanda leş əti qaynadılır. Ona görə kəlamlarında da öz əksini tapıb. cibindəki ziyarət üçün saxladığı pulları, uşaqların ərsiz Həmin fikirlərin təsdiqi olaraq tarixi bir hadisədən olan analarına verib, evdən çıxandan sonra üzünü yuxarı söz açmaq istərdim: tutub deyir: - Ya Rəbbim, Həcc ziyarətimi qəbul et. 15-ci əsrdə yaşamış böyük türk (özbək) şairi, mütə­ Allahdan da səda gəlir ki, ziyarəti qəbul olundu. fəkkiri və dövlət xadimi Əlişir Nəvai məktəb yoldaşı və Rəvayətdən göründüyü kimi imkansız adamlara əl dostu Hüseyn Beykaranın hökmranlığı illərində bir sıra tutmaq, xeyirəməl sahibi olmaq, yetim sevindirmək Allah yüksək vəzifələrdə çalışmış və baş vəzir olmuşdur. Əlişir dərgahında daha uca tutulur. Nəvai həmişə dövrünün alimlərinə, şairlərinə, musi­ - Zeynəddin müəllim, mən də Cəlaləddin Rumidən qiçilərinə, xəttatlarına, rəssamlarına və eləcə də ehtiyac oxuduğum bir rəvayəti danışım Sizə: içində olanlara himayədarlıq edib. O, hökmdara müsbət Bir nəfər ağsaqqal başqa birindən hara getdiyini soruş­ təsir göstərib, karvansaralar tikdirib, kanallar çəkdirib. duqda, o da qayıdıb deyir ki, Həcc ziyarətinə gedir. Ağsaq­ Rəvayət edirlər ki, Əlişir Nəvai ömrünün ahıl çağında qal da ona belə deyir: - Ey şəxs pullarının bir miqdarını Həcc ziyarətinə getmək istəyir. Ona görə hökmdardan Allah yolunda ehtiyacı olanlara xərclə, onların könlünü al. icazə almaq üçün dalbadal iki il ona üz tutur, nəhayət Onda ilk dəfə olaraq könlünü ziyarətə göndərmiş olarsan. üçüncü il onun razılığını ala bilir. Şair yola düşmək üçün Bütün bunlardan sonra rahat bir könüllə Həcc ziyarətinə hazırlıq görməyə başlayır. Bunu eşidən camaat onun gedərsən. qapısına yığışır, kimisi ağlayır, kimisi ahr-nalə edir. Göründüyü kimi bizim söylədiklərimiz məna və mən­ Bu hal Nəvaini təəccübləndirir, heyrətə gətirir. Ca­ tiqinə görə üst-üstə düşür. maat isə bir ağızdan «Ey bizim pənahımız, ümidimiz, xe­ Bir də Cəlaləddin Ruminin bu baxımdan belə bir də­ yirxahımız, - deyir, - eşitmişik bizi həyansız qoyub Həcc yərli fikiri də var: «Əgər bir könülü incitsən, qırsan, Kəbə­ ziyarətinə getmək istəyirsən. Sən gəl bu fikirdən daşın, yə piyada getsən belə qazandığın səvab könül qırmağının daşı ətəyindən tök, bizi gözü yaşlı qoyub ziyarətə getmə. günahım ödəməz.» Sən getsən bizim halımız fəna olar. Hər yerdə dinclik Bu söhbətimizin sonunda onu da deyim ki, dinimizin pozular, nahaq qan dizə çıxar. Axı sən Həcc ziyarətinə bəşəri dəyərlərindən faydalanmağa və onun bütün müsbət getməsən də olar, sən onsuz da onun savabını burda keyfiyyətlərini əqidəmizdə, ruhumuzda və əməllərimizdə etdiyin saysız-hesabsız xeyirxah işlərinlə qazanmısan». yaşatmağa bir əhli müsəlman kimi borcluyuq. Və camaatın bu münasibətindən mütəəssir olan şair - Gəl bir qədər də həqiqətdən, ədalətdən söz açaq onlarla razılaşmalı olur. Əqidəmiz, məqsəd və məramımız gərək insanlığımıza, Deyirlər ki, bir nəfər Həcc ziyarətinə hazırlaşdığı vaxt əxlaqımıza üstün gəlməsin. Bəzən əxlaqım, ədəbim və bir öyrənib bilir ki, qonşusu aclıqdan pis vəziyyətdədi. Onun də ağsaqqallığım yol vermir ki, bəzi nadanlara özünəla- 162 ______İ M 'Elbrus Şahmar______Qusar beşiyim mənim yiq söz deyib, yerində otuzdurum. Közü öz qabağına buxarı başında qızdırıb əzizləyirlər, o da yavaş-yavaş çəkənlərdən zəndeyi-zəhləm gedib. Elə adam tanıyıram evin havasını xarab eləyər. ki, ağlayanda gülməyim gəlir, elə adam da tanıyıram ki, - Daxa, deyin, siz kişidə hansı xüsusiyyətə üstünlük o güləndə ağlamağım gəlir. Heç vaxt haqsızlıq qarşısında verirsiniz? susmamışam, məqamında ona qarşı çıxmışam. İnandığım - Mərdliyinə, dözümlülüyünə, ədalətinə, sözünün həqiqəti heç kimə güzəştə getməmişəm. Bu fikrim Həzrət ağası olmasına, işgüzarlığına, mübarizliyinə, ehtiyacı Əlinin belə bir kəlamını mənə xatırladıb həmişə: «Haq­ olanlara imkanı daxilində arxa durmasına, tamahsız- sızlıq önündə susanlar dilsiz şeytanlardı.» lığına və sairə ... İ Onu da deyim ki, haqsızlığa qarşı çıxmaq, bildiyin Kişinin ailəsi təmiz, əl-ayağı düz olmalıdır. Kişilər həqiqətdən dönməmək hər kişinin işi deyil. Bu yöndə tutduğu işə, əmələ görə heç kimlərin yanında başıaşağı adamın başı bəlalar çəkir, varını, vəzifəsini itirir. Ancaq I gəzməz, həmişə alnıaçıq, üzüağ olar. Koroğlunun belə bir 'i insan bu sadaladıqlarımı itirsə də, varlığını itirmir, vicda­ sözü var: «Kişi bir qarın çörəkdən ötrü ayağa düşməz.» nı qarşısında günahsız olur. Bu yöndə Əlibəy Hüseyn­ Mircəfər Bağırovun mühakiməsində Rudenko ona zadə deyir: deyir ki, «respublikada səni kişi adlandırırlar, əgər kişi­ «Ucundadır dilimin, həqiqətin böyüyü, liyin çatırsa hər şeyi etiraf et.» Nə qoyurlar deyəyim, nə kəsirlər dilimi. M.C.Bağırov da qayıdıb belə cavab verir: «Mənim indiki vəziyyətimdə olan kişiliyin heç mində biri qədər Yar-yoldaşına edilən haqsızlığa qarşı gücün olduğu sənin bütün ömrün boyu kişiliyin olmayıb.» halda çıxmasan, gec-tez özün haqsızlıqla üzləşməli Kişilər heç düşmənləri ilə münasibətdə də öz adlarına, olacaqsan və onda sənə də havadarlıq edən olmayacaq. şərəflərinə xələl gətirən hərəkətlərə yol verməyiblər, heç Elə adamlar var ki, səhər və axşam çağı üstünə düşən vaxt düşməninin əhli-əyalına sataşmayıb, onlara zərər günəşin şüalarından boy atan, kölgəsinin böyüklüyünə yetirməyiblər. baxıb özlərini böyük, əzəmətli və yenilməz sayıblar. Ancaq, təəssüflər olsun son illər elə hadisələrin şahidi Elələri vəzifə kürsüsündə olanda daha çox dəhşətli olur, oluruq ki, adamın onu deməyə də, yazmağa da nə əli, nə daha çox haqsızlıqların meydan sulamasına rəvac verir. dili gəlir. Böyük yazıçı Balzak demişkən: - elə adamlar sıfır tim- Bəzən mavi ekrandan elə hadisələr eşidirik ki, o, heç salındadır, qabağında bir rəqəm olmasa heç nədir. bir bəşər övladına layiq görülməz. Onu da deyim ki, elə Onu da deyim ki, Adəm övladı bütün zamanlarda hallar və hadisələr bizim xalqımıza, nə azərbaycanlılara, həqiqət və ədavət axtarışında olub. Ancaq nə fayda nə də ki, ləzgilərə aid olan səciyyəvi xüsusiyyət deyildir. Şekspir demişkən: Həqiqət vəfalı köpək kimidir. Onu Ancaq bununla belə meşə çaqqalsız da olmur. qamçılaya-qamçılaya it damına qovurlar, əl tulasını isə 165 164 “Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim İran şahı Daraya deyirlər ki, onun əsir düşən əhli- - Əlbətdə ki, səmimiyyət və etibar. əyalı İsgəndərin göstərişi ilə şəhanə yaşayır və hamısının Bir də əsil xeyirxahlıq odur ki, etdiklərinə görə ismət və abır-həyaları da gözlənilir. Dara da qayıdıb yuxarıda göstərdiyimdən başqa umacağı olmasın. deyir ki, kaş əvvəlki imkanım özümə qayıdaydı və mən Əgər birinə hər hansı marağına görə xeyirxahlıq İsgəndərin bu kişiliyinə və mərdliyinə görə onun yaxşılı­ eləyirsən, əl tutursansa, demək, o yaxşılığın, o xeyirxah­ ğından çıxa biləydim. Yox, əgər tamam məğlub olsam, lığın başqası üçün deyil, elə özün üçündür. Bəziləri rek­ onda Tanrıdan arzu edərdim ki, taxt-tacım elə İsgəndərin lam xatirinə 5 manatlıq kimə, yaxud kimlərəsə xeyir­ özünə qismət olaydı. xahlıq göstərirsə, onun üstünə də olduğundan yüz qat, Onu da deyim ki, çox zaman kişilər də layiq olduqları min qat artıq qoyub mavi ekrana, dövrü mətbuata çıxır. kimi yaşaya bilmir, bəziləri layiq olduğundan daha Elələri yaddan çıxartmasın ki, müqəddəs kitabımız yüksək, bəziləri isə layiq olduğundan daha aşağı səviy­ «Quran» elə halları haram buyurub. Belə bir fikir pey­ yədə yaşamalı olur. Nə etmək olar, bu da həyatın sərt ğəmbərimizlə bağlı hədislərdə də öz əksini tapıb: Gərək qanunlarından biridir. sağ əlin verdiyini sol əl bilməsin. - Dostum, deyin güvəndiyiniz dağlara çoxmu qar Axı, Allah bir nəfəri var-dövlət sahibi edirsə bu o yağıb? demək deyil ki, onda olanlar hamısı ona məxsusdur. Bəs - O qədər! Ancaq onu açıqlamaq mənim təbiətimə valideynlər, qohum-əqrəba, dost-tanış, bəs qonşular, bəs yaddır. ehtiyac içində yaşayanlar? Elələri bilsin ki, Allah ona - Bəs, sizinlə çörək kəsib, sizə qarşı dönük çıxanlar •verdiklərini ətrafındakılara kömək etmək üçün verib. necə, elələri də çox olub, yoxsa... Vəzifədə olduğum zaman kəsiyində dolanışığım üçün - Əzizim, elə bilirəm bu sualınız da əvvəlki sualınızla böyük imkanlarım olub, ancaq həmişə, hər zaman, hər üst-üstə düşür və mən qısa olsa da ona cavab vermişəm. an vicdanımın səsinə qulaq asdığımdan, yaşamaqda hə­ İndi də cavabım eynidir, çox təəccüb ki, olub, ancaq yatımın mənasını xoş gün-güzəranımda deyil, başqaları qədərini, sayını deməyə ehtiyac görmürəm. üçün faydalı ola bilməyimdə görmüşəm. El-obası üçün, - Bəlkə deyəsiniz, ürəyinizdə qatı açılmamış sözləriniz insanlıq üçün şam kimi yanmayan kəsin, ömrü də. elə varmı? şamın bir dəfə yanıb yox olması timsalındadır. - Əlbət də var, elə söz dəyərəm ki, bəzilərinin yeddi Vaxtı ilə mənə də pisliyi keçənlər olub. Ancaq ona qatndan keçərdi. Ancaq bu ahıl çağımda abrımı gözlə­ normal baxmışam. Təki adamın dostu, doğma adamı yirəm, kimlərinsə səviyyəsinə enmək işləmirəm. pislik etməsin. Qorxu odur ki, xalqın, el-obanın gözün­ dən düşməyəsən, əgər düşsən çətin ki, özünü düzəldə - Zeynəddin müəllim, Sizi tanıdığımdan bilirəm ki, biləsən, çətin ki, nüfuz sahibi olasan. Kim ki, el-oba çoxlarına yaxşılıq etmisiniz, xeyirxahhq göstərmisiniz, gözündə ucalır, adı ehtiramla çəkilir, ömrü də uzun olur. bütün etdiklərinizin müqabilində bəs, umacağınız nə olub? ___ 167 166 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim İnsan şəxsiyyətinin dəyəri, onun əməliylə ölçülər. Çox - Öz içində azad və sərbəst olmaqda, vicdanlı yaşa­ mal-dövlət yığanın artığı çıxmaz, eləcə də'äz yığanın da maqda və bir də olduğuna qane olub var-dövlət hərisi əskiyi. Heç şübhəsiz kasıb olmaq şərəfsiz ömür olmamaqda. sürməkdən yüz dəfə yaxşıdır. - Zeynəddin müəllim həyatınızla tanış olduğumdan bili­ - Zeynəddin müəllim, neçə müddətdir ki, bir-birimizlə rəm ki, haqsızlığın sərt üzünü gördüyünüz vaxtlar çox dostluq ünsiyyətindəyik, çörək kəsib şirin-şirin söhbət olub, elə məqamlarda qorxub mövqevinizi dəvişmomisiniz edirik, dərdləşirik, olanlardan-keçənlərdən söz salırıq, ki? aranı-dağa, dağı da arana aparırıq və sözlərimizin səmi­ - Dəfələrlə taleyin zərbələrinə məruz qaldığım vaxtlar miyyətinə əmin olmuşuq və bu əminlikdən ürəklərimiz də olub. Ancaq heç vaxt öz yolumdan dönüb mövqeyimi fərəh hissi ilə dolub. Sizdən eşitdiklərimi duyub dərk etdi­ dəyişməmişəm, haqsızlığa qarşı həmişə mübariz olmu­ yim kimi qələmə almağa çalışmışam. Və hər görüşümüzdə şam. Nə vaxt məğlub olsam da naümid olmamışam, sa­ sanki daha da nəcibləşmişəm, yüksək amallar uğrunda baha ümidlə baxmışam. Ağac gövdəsinə və kökünə gü­ mübariz olmağa çalışmışam və qələmimə daha da ürəkdən vəndiyi kimi mən də dostlara, vicdanlı və işgüzar adam­ sarılmışam. Hər söhbətlərimizdə cavablarınızın kamilliyinə lara güvənmişəm və inanmışam ki, dünyamız yaxşılardan və ürəyinizin böyüklüyünə inanmışam. Dərk etmişəm ki, xali deyil. dağın böyüklüyünü görmək üçün gərək ona uzaqdan baxa­ - İnsanda olan hansı naqis xüsusiyyəti islah etmək san, insanın böyüklüyünü görmək üçün, onu olduğu kimi çətindir? duyub-tanımaq üçün, gərək ona yaxm olasan, onunla çörək Xudbinliyi, özündən müştəbehliyi islah etmək müm­ kəsdiyin kimi söz də kəsəsən. kün deyil. Kimin ki qəlbində xeyirxahlıq deyil, mərdi­ Hörmətli dost, suallar sual verənin arşını ilə ölçüldüyü mazarlıq kök salıb, kim ki yalanı özünə peşə edib, kim ki kimi, heç şübhəsiz ki, cavablar da cavab verənin qayçısı ilə qorxaqdır, kimin ki canında qeyrət damarı yoxdur, çətin biçilir. Onu da etiraf edim ki, sizin biçiminiz məni təmin ki, onlar islah olunsun. Ancaq adamlarda elə çatışmayan edir, ancaq mənim arşınımın sizi təmin edib-etməməsini isə xüsusiyyətlər olur ki, onu düzəltmək olur. Səhvsiz insan bilmirəm. yoxdur. Hamı səhv edir, ancaq hamı səhvini başa - Dostum, əgər sizin arşınınız məni razı salmasaydı, düşmür. Xoş o adamın halına ki, səhvini başa düşür. Bir onda ömür yolumun tərənnümünü sizə etibar etməzdim. də onu deyim ki, insanda olan nadanlıq xüsusiyyəti də Sizcə bədbəxt adam kimdir? müalicəsizdir. - Bədbəxt o adamdır ki, onun üçün həyatda müqəd­ - Sizcə savab iş nədir? dəs olan heç nə yoxdur. İmkan daxilində ehtiyacı olanlara əl tutmaq, ümid­ - Bəs, rahat yaşamağı nədə görürsünüz? sizliyə qapılanlara ümid, inam vermək. Eyni zamanda şər işlərin qarşısını almaq, kimisə təhlükədən sovuşdurmaq

168 169 TlBrus Şahmar və sair. Yuxanda sadaladıqlarımı artırmaq da olar. Ancaq elə bilirəm ki, sualınıza qısa da olsa kifayət qədər cavab verdim. - ömrünüzün 79 yaşı sizi qorxutmur ki? - Sualınıza Zəlimxanın iki misrası ilə cavab verim: Neçə ağır sınaqdan, imtahandan çıxmışam, Dizimi qatlamağa yaşın hünəri çatmaz. - Ağsaqqal sözü nədir? - Ağsaqqal sözü sözlərin şahıdır. Hər birimizin o sö­ zə, ağsaqqal tənbehinə ehtiyacımız var. Xoşbəxt o adam­ dır ki, ağsaqqalı var, böyüyü var. Atalar təsadüfi yerə demir ki, Allahsız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma. Bir də bəziləri elə başa düşür ki, ağsaqqal saç-saqqalı ağarmış, ən azı yaşı yetmişi keçmiş adamlar olmalıdır. Bu əsla belə deyil. Ağsaqqallıq yaşda deyil, əməllərə görədir. Adam var otuz yaşında ağsaqqal adı qazanır. Adam da var, səksən yaşında ona bu söz yaraşmır. Ta dövri qə­ dimdən ağsaqqallar el arasında sözü keçən, düşmənçiliyə son qoyan, küsənləri barışdıran olublar. Vaxt olub hakimlərin, hökmdarların sözü keçməyən yerdə ağsaqqal sözü keçib. Həyat belədir ki, ağsaqqalın özünün də o ağsaqqal sözünə, ağsaqqal məsləhətinə ehtiyacı olur. Ümumiyyətlə, ağsaqqal olmaq şərəfli olduğu qədər də son dərəcə məsuliyyətlidir. Adətən ağsaqqal adamlar mərd, sözünün ağası olan müdrik adamlar olur. Bu da təhsil, savad, vəzifə əsas rol oynamır. Qusar beşiyim mənim УЧ У

BEŞİNCİ SÖHBƏT Ermənilər Azərbaycanda və Gürcüstand vəhşi irqi ауп seçkilik obyektləridir. A.D.Saxarovj Məhəbbət əbədi bir ehtiyacdır. Ermənilər heç vaxt küll halmda yaşamayıblar,/ Səməd Vurğun dünyanın hər yerinə səpələniblər. Məhəbbət danışanda idrak susmalıdır. S j. V ruq4^ Hafiz Şirvani Ermənilər gəldi, təzə bəla gətirdi. Gürcü atalar sözü - Zeynəddin müəllim, dəb və gözəlliyə münasibətiniz necədir? Bütün erməniləri bir alman əsgərinə dəyişmə­ - İstər dəb, istər adət və zövqlər mühitə görə, zamana rəm. Bismark görə dəyişir. Dünən dəbdə olan hansısa geyim-kecim, çox Belə fərz elə, ermənilər hamısı çönüb müsəl­ vaxt bu gün dəbdən düşür, zövqləri oxşamır. Dəb, insa­ nın xarici görkəmini dəyişir, onu başqalarının gözündə man oldu, onda, cəhənnəmi, Allah ya xoşagəlimli, ya da arzuolunmaz edir. Gərək dəbdə if­ ötrü xəlq edib və kimi ora göndərəcək ratçılığa varmayasan, geyim-kecimdə milli xüsusiyyətləri, C. Məmmədquluzadə seçdiyin peşəni, tutduğun vəzifəni, yaşını, mövsümü Kişi dostluq üçün uzanan əli kəsməz. unutmayasan. Şərt aslan dərisindən paltar geymək deyil, Koroğlu gərək ürəyin də aslan ürəyi olsun. Atalar deyir ki, gözəl­ Mərdin əskik olmaz başından qada. lik ondur, doqquzu dondu. Adamlar var həmişə son dəb­ Koroğlu də geyinir, səliqə və sahmanına müntəzəm diqqət yetirir. Saf dilək, yanan qəlbin haqq səsidir. Adam da var ki, öz kəşfləri ilə dünyaya səs salır, yaradı­ Süleyman Rəhimov' cılığı ilə şöhrət zirvəsinə yüksəlir, ancaq geyim-keciminə mənim eşqimə haqq versə, əgər düysa məni, fikir vermir, zövqsüz və səliqəsiz geyinir. Çəkərəm minnətini gündə onun min dəfə mən. Deyirlər, Eynşteyn Nyu-Yorkda olarkən həmyerlilə­ Məcnun (Qeys) I rindən biri ona rast gəlir və irad tutur ki, niyə belə köhnə və səliqəsiz paltar geyinib. O da qayıdıb deyir ki, axı məni burda kimdi tanıyan? Onlar iki aydan sonra yenə Nyu-Yorkun küçələrinin birində rastlaşır. Bu dəfə də ______173 Tİbrus Şafımar ______Qusar beşiyim tmnim Eynşteynə irad tutulduqda deyir ki, yaxşı-pis geyinmə­ Ümumiyyətlə, gözəllik elə bir mövzudur ki, onun yimin elə bir əhəmiyyəti yoxdur, onsuz da indi məni barəsində nə qədər danışsan da qurtaran deyil. Bu, bəşər burada hamı tanıyır... övladı yaşadıqca var olan bir duyğudur. İnsanda gərək hər şey gözəl olsun və insanı əhatə Bir dəfə universitetdə Hüseyn Cavidə imtahan verən edən bütün canlı və cansız varlıq da gözəl olanda əlayül- son dərəcə gözəl bir qız sualı yaxşı bilmədiyindən şairdən əla olur. Düzdür gözəllik duyumu nisbi və fərdi xüsusiy­ xahiş edir ki, ona aşağı qiymət verməsin. Şair də qayıdıb yət daşıyır. Ola bilsin ki, sənə görə gözəl olan, mənə görə deyir ki, qızım, sənin qiymətini Tanrı əla verib, mən çirkin olsun. Gözəllik insanın nitqində də təzahür edir, nəkarəyəm ki, onun verdiyi qiyməti aşağı salım. özünü büruzə verir. Quranda deyilir: «Bəndələrinə de ki, Hüseyn Cavid bu sözləri deyib qızın qiymət vərə­ danışarkən bir-birilərinə gözəl-gözəl sözlər desinlər». qəsinə «əla» yazır. Gözəlliyi duymaq üçün heç də baxmaq, eşitmək kifa­ - Zeynəddin müəllim, bəlkə deyəsiniz gün-güzaranınız yət etmir, onu qavramaq, dərk etmək, qiymətləndirmək necədi, nəyəsə ehtiyacınız, kimdənsə umacağınız varmı? lazımdır. Cismani gözəllik də, mənəvi gözəllik də zəru- - Sözünüz yadıma qədim yunan filosofu Demokritin ridi. Onlar bir-birini tamamlayanda isə bütövlük yaranır, belə bir fikrini saldı: «Xoşbəxt adam, var-dövləti olan mütləq gözəllik doğulur. Əgər onlardan birini atıb, birini deyil, dövlətə ehtiyacı olmayandı. Hal-hazırda təqaüddə saxlamaq lazım gəlsə, onda mənəvi gözəlliyi saxlamaq olsam da, insanlıq vəzifəmdən və məsləkimdən təqaüdə zəruridir. çıxmamışam. Bildiyiniz kimi harda, hansı vəzifədə işləmi­ Biz baharın ən qaynar çağında, təbiətin axarlı-baxarlı şəmsə xalqa məxsus olan nəyisə mənimsəməyə həvəs gös­ qoynunda olub, gözəlliyini seyr edəndə sanki gözlərimiz tərməmişəm. Mənimlə işləyənlər və qeyriləri çox gözəl dincəlir, istirahət edir. Nizami Gəncəvinin hansı əsərin- bilirlər ki, rüşvət adında olan heç nəyi yaxına buraxma­ dəsə göstərilir ki, adamlar bir yerdən keçəndə burunlarını mışam və aldığım məvaciblə dolanmışam. Hardasa oxu­ tutub tez ötürmüşlər. Lakin başqa bir nəfər həmin yerə muşam ki, Almaniya kralı Böyük Karl (742-814) ailəsini yaxınlaşanda dayanır, yaxınlıqda olan, iylənib eybəcər öz əmək haqqı və bir də arvadı ilə qızının toxuduqları hala düşmüş it cəsədini görüb onun dişlərinə diqqət parçanı satmaq hesabına dolanıb. yetirir və deyir: Onu da deyim ki, belə tale yüzdə bir liderlərin alın - Nə gözəl inci kimi dişləri var. yazısı olub və həmin yazı onların həm yaşadığı zaman Bununla da şair demək istəyir ki, gözəllik elə bir qüv­ kəsiyində, həm də sonralar böyük şərəflə tarixdə yaşadıb. vədir, elə bir cazibədir ki, yüz çirkinliyin içindən özünü - Təqaüddə olan adamın yaşamağı o vaxt xoş olur ki, göstərir, qəlb oxşayır, göz oxşayır. Dünya var olandan ömrünün imkanlı çağlarında çoxlarına, eyni zamanda doğ­ insan gözəllik sorağında olub, bu da yaradıcı adamların malarına, dost-tanışına, el-obasına xeyir verən fəaliyyəti əsərlərində öz əksini dönə-dönə tapıb. olub. Elə olanda həmin kəs dünyada əbəs yerə vaşama- 174______175 ‘Elbrus Şafvm r ______Qusar beşiyim tmnim dığını dərk edir və bir rahatlıq və könül xoşluğu tapır. Elə - Təxminən 1973-cü ilin may ayının bir səhəri mənə insanları mən xoşbəxt sanıram. Bu baxımdan siz də istisna xəbər verdilər ki, internatın anbarından oğurluq olub. deyilsiniz, eləmi? Onu da deyim ki, gözətçi yaşlı və kasıb bir kişi idi, günü - Bəli, sözünüzdəki həqiqəti dana bilmərəm. internatda keçərdi, orda yeyib-içərdi, heç evinə də get­ - Zeynəddin müəllim, bəlkə televiziya verilişlərimiz mək istəmirdi. Mən internata çatan kimi anbardar da, barədə fikrinizi bildirəsiniz. müavinim də qayıdıb dedilər ki, milisə xəbər vermək la­ - Televiziya kanallarımız tamaşaçısını və dinləyicisini zımdı. Razı olmadım, dedim hələlik anbardar özü anbara razı salan verilişlərdən xali deyildi. Ancaq bir çox şou baxsın görək nəyi oğurlanıb. O da baxıb dedi ki, təx­ verilişlərində səslənən bayağı mahnıların və onların ifa­ minən 100 manatlıq ərzaq oğurlanıb, sonra qayıdıb dedi çılarının şit hərəkətlərini, açıq-saçıq geyim-keçimləri ki, onu da «oxrannik» ödəyər, axı, hadisə onun səhlən­ məndə həmişə ikrah hissi oyadıb. Bunu qədim tarixi olan karlığından olub. Mən də ona dedim ki, heç oxrannikin 2 musiqimizə, ümumən incəsənətimizə təhqir hesab edirəm. biti də yoxdur, o, 100 manatı hardan ödəyə bilər. Yenə də az-çox sənin imkanın olar, özün bu kəsiri ödəyərsən. - Şair deyir, kim ki, yüz il yaşamasa günah onun özün­ Bir də yadıma 1980-cı ildə Qusarda olan bir maşın dədir. Mənə elə gəlir ki, çoxları həmin ömrü də insan üçün qəzası düşür. O vaxt maşında olan ailə başçıları ər-arvad çox az bilir. Zeynəddin müəllim, Siz uzunömürlülər diya­ həlak olmuşdu, onların azyaşlı üç qızları isə baxımsız rında yaşayırsınız. İnanıram ki, 100 ilin kürəyini yerə vu­ qalmışdı. Həmin qızlar Şəki şəhərində olan «Uşaq evi»nə racaqsınız. Və siz yüz ildən də artıq ömür sürməyə haqqı verildi. O hadisədən bir neçə il sonra rayon icra ko­ olan insansınız. Əlişir Nəvai də deyir ki, yüz 0 yaşamaq mitəsinin yanma çağrıldım. Gördüm ki, Şəki uşaq evinin üçün, yüz illik də səbrin və dözümün olmalıdır. O mənada müdiri Hüsniyyə xanım (mən onu iclaslardan tanıyırdım) da mən sizi səbirli və dözümlü insan kimi tanıyıram, elə həmin qızlarla ordadı. Məlum oldu ki, qızların yaşları deyilmi? ötdüyündən uşaq evində saxlamaq olmur. Hüsniyyə xa­ - Bizim ulu dağlarımız - Şahdağı, Bazardüzü dağı nım onu da qeyd etdi ki, qızların üçünü də evimdə saxla­ naz-qəmzəli gəlinə bənzəyir, ağ örpəyi heç zaman üzün­ maq istədim, ancaq razı olmadılar, Qusar üçün darıxdıq­ dən əskik olmur, hər kəsə qaş-qabaq açmır. Qismət ilahi- larını bildirdilər. O qızlardan ikisini şagird kimi internata dən. Nazını çəkmək, pişvazında durub dodaqlarımla qəbul etdirdim, böyük qızı da işlə təmin etdim və hər dodaqlarından süzülən, dişgöynədən sularını içmək həs­ üçünə yaşamaq üçün ayrıca bir otaq da ayırdım. Bir neçə rəti ilə bu fələyin acığına hələ yaşamaq və doğmalarımla, il sonra onları ev növbəsinə saldırdım və müəyyən el-obamla birlikdə nəfəs almaq istəyim məndə olduqca vaxtdan sonra RPK-nin birinci katibi Hacıbalayeviıı güclüdür. köməkliyi ilə onları yaşamaq üçün evlə də təmin etdirə - Deyin, humanizm baxımından, insanlıq naminə qa­ bildim. Sonradan o qızların üçü də ərə getdi, ailə qurdu nunlarımızın yanından keçdiyiniz hallar olub? və onlardan biri də mənimlə qonşuluqda yaşayır. 177 176 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim tm nim - Özünüzü başqasının yerinə qoyduğunuz məqamlar bizi qoruyur. Mən dövləti polissiz təsəvvür edə bilmirəm. çoxmu olub? Əgər polis olmasa heç bir ölkənin uğurlarından, əmin- - Çox olub. Xüsusən icra başçısı işlədiyim illərdə. O amanlığından, sabitlikdən və vətəndaşların təhlükəsizli­ vaxtlar yanıma min bir ümidlə gələn kimsəsiz, haqqı tap­ yindən söhbət açmaq olmaz. Mən özüm rayona rəhbərlik dalanan, ehtiyac içində yaşayan adamları görəndə, etdiyim zaman kəsiyində də həmişə polisə və əhalimizin özümü unutmuşam, özümü onların yerində görmüşəm. sağlam qüvvələrinə güvənmişəm. Bütün bunları ona görə Heç şübhəsiz ki, mənə üz tutanların hamısının işini, demirəm ki, siz polis polkovnikisiniz, mənim dostumsu­ problemini məndən asılı olmayan səbəblər ucbatından nuz və barəmdə kitab yazırsınız. Mən həqiqəti deyirəm. ürəyimcə həll edə bilmədiyim vaxtlar da olub. Belə mə­ Onu da deyim ki, hər bir peşə sahibləri arasında işini qamlarda onunla təsəlli tapmışam ki, mən bacardığımı, zərgər dəqiqliyi ilə bilən və vəzifəsini yüksək səviyyədə imkanım dairəsində, vəzifə səlahiyyətlərim həddində edə icra edənlər olduğu kimi onun öhtəsindən gəlməyənlər də bilmişəm. Belə bir deyim var, - deyirlər ki, birinə kö­ var. O baxımdan polis də istisna deyil. məklik məqsədilə gündə bir balıq verincə, eləcə ona bir Bəzən orda da təsadüfi adamlar olur. Elələri uzun tor ver, qoy gedib özü balıq tutub dolansın. ömür sürmür, gec-tez cəzalarını alır. Ancaq küll halında Yadımdadır, başçı işlədiyim zaman kəsiyində həmişə götürəndə onların xalq qarşısında xidmətləri dərin ehti­ Allaha üz tutub deyirdim ki, ay Allah sən mənə tamah rama və alqışa layiqdir və mən də özümü o alqışlayan­ vermə, əgər tamahım varsa da onu məndən al, elə olsun ların sırasında görürəm. ki, camaat üçün arzuolunası başçı olum. Mən ona görə - Hörmətli dost, həyatda çox şey olur, bəzən uduz­ tamah deyirəm ki, elə bütün bəlalarımızın kökündə ta­ mamaq üçün sözünü udmaq məcburiyyətində olursan. mah dayanır. Tamah olmayan yerdə haqq-ədalət də olar, Sizdə necə, buna oxşar hallar olub? heç kim heç kimin haqqını yeməz və insanlar bir-birinin göz yaşlarını silər, bir-birinin ağrısına da, sevincinə də - Yadıma gəlmir. şərik olar. - Deyin, kimlərdən zəhləniz gedir? - Ağsaqqal, bəlkə polisə olan münasibətinizdən söz aça­ - ö z xeyiri, öz qazancı üçün şeytana səcdə edənlərə, sınız, onlar barədə ürək sözlərinizi deyəsiniz. xəyanət edənlərə, sözünün ağası olmayanlara, zalımlara, - Polis dövlətin, hökumətin bel sütunlarından biri, valideyn haqq-sayını itirənlərə, dosta dönük çıxanlara, bəlkə də birincisidir. Bu yöndə Nobel mükafatı laureatı vəzifə kürsüsünə qalxandan sonra sadə insanlara xor Qabriel Markesin gözəl bir fikri var. O deyir: «Ədəbiyyat baxanlara. yerli - dibli olmasaydı dünya zərrəcə də dəyişməzdi, am­ Qardaş bu siyahını bir az da uzatmaq olardı, ancaq ma polis olmasaydı, dünya tamam başqa cür olardı.» elə bilirəm ki, dediklərim də kifayət edər. Sovet dönəmində deyirdik ki, mənim milisim məni - Bəs, birdən uzaq səfərə çıxmış olsaydınız, ən yaxın qoruyur. İndi də böyük inamla deyirik ki, bizim polisimiz dostunuza kimi və nəyi tapşırardınız? 178 179 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rronim - Əlbəttə, həyatda ləyaqətlə yaşamağımda pərvanə təhqir edib, ona görə jurnalın növbəti sayında təkzib timsalında canyanğısı ilə fədakarım olan Şərqiyyəmi - o versin. Mirzə də jurnalın növbəti sayında oxuculardan böyük məhəbbətimi. Başqa heç kimi, heç nəyi. üzürxahlıq edib yazır ki, səhv edib, nazirin başını heç kim - Sizin ömür yolunuza bələd olduğum üçün bu fikirdə­ axtarmasın, ona görə ki, sən demə həmin nazirin heç başı yəm ki, Sizdə rəhbər işçiyə məxsus olan təhsil, ağıl, iste­ yox imiş. dad, işgüzarlıq, tələbkarlıq, verdiyiniz göstərişlərə nəzarət Mark Tven isə qəzetdə belə bir yazı verir ki, filankəs edə bilmək xüsusiyyəti və sağlam düşüncə tərzi var. Elə üzünə tüpürülməyə də layiq adam deyil. bilirəm ki, bu keyfiyyətlər Sizin uğurunuz olmaqla bərabər Həmin şəxs məhkəmə vasitəsi ilə Mark Tvenin öz həm də sonda məğlubiyyətiniz olub. fikirini dəyişməsinə nail olur. Ona görə də yazıçı növbəti Xahiş edirəm ki, bu fikrimə öz münasibətinizi bildirə­ yazıda belə deyir ki, səhv edib, sən demə həmin adam siniz. üzünə tüpürülməyə layiq adamdır. - Dövr və tarix çox vaxt kar, kor və lal olur. Üstün­ - Zeynəddin müəllim, inanıram ki, Sizin ən böyük mə­ dən zaman keçəndən sonra onun qulaqları da, gözü də, nəvi gözəlliyiniz, xüsusiyyətləriniz və məziyyətləriniz, və­ dili də açılır. Elə şeylər var ki, onu bu gün deyə bilmirsən, tənpərvərliyiniz, idrakınız, seçdiyiniz peşənizi dərindən bil­ sonraya qalır. Və sizin sualınız Esxilin bu sözlərini məyiniz, el-obaya bağlılığınız, münasibətlərdə səmimiy­ yadıma saldı: Qəribə taleyim var, qəribə qismətim var, yətiniz, tamahsız olmağınız, bütün işlərinizdə ədalət adlı sussam qəlbim qan olar, danışsam dilim yanar. əlahəzrətə üz tutmağınız, haqqı nahaqqa verməməyiniz, - Birindən hər hansı qəbahətli bir işə, əmələ görə üzr mərdliyiniz, qonaqpərvərliyiniz, vəzifəli şəxslərin qarşı­ istəməyə necə baxırsınız? sında əyilməməyiniz, təvazökarlığınız, xalqımızın milli və - Bilirsiniz üzr istəmək də iki cür olur. Birincisi sözün mənəvi dəyərlərinə söykənməklə bəşəri hisslərlə yaşayıb müstəqim mənasında üzr istəməkdir. Əlbətdə bu alqışa xeyir əməl sahibi olmağınız və bir də sevib-seçdiyiniz, kö­ layiqdir. Ona görə ki, nə səhfsiz, nə də ki, ideal adam nül verdiyiniz Şərqiyyə xanıma dağlardan uca, dəryalardan yoxdur. Bir də var ki, üzrü «günah»ından da betər olan­ dərin olan məhəbbətinizdir. Bu yerdə onu da deyim ki, lar. gözəl xislətli və gözəl sürətli qadın, kişi üçün onun qədir- - O necə olur elə? qiymətini bilən üçün haqdan gələn nurdur, həyatdır. - Bu saat, misallarla deyərəm. Deyirlər ki, C.Məm- Bir də, Siz bu vaxta kimi gördüyünüz işlərə görə nə mədquluzadə «Molla Nəsrəddin» jurnalında belə bir elan Allah yanında günahkarsınız, nə bəndə yanında xəcalət­ verir ki, bəs filan nazir başını itirib, kim tapsa ona lisiniz. Mənim bu inamıma münasibətinizi bilmək istərdim. mükafat veriləcək. - Qardaş, sözlərində həqiqət var. Ancaq məni bu Ona görə Mirzəni Mərkəzi komitəyə çağırıb deyirlər boyda təriflənməyə nə ehtiyac var. Bilirəm mən Sizin ki, düzgün iş görməyib, hökumətin üzvünü, partiyaçını xətrinizi istədiyim kimi, Siz də mənim xətrimi istəyirsiniz. 180______181 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnün Ona görə də barəmdəki sözlərinizin ürəyinizdən su kimin minnətin və tənəsin götürmədən, şəxsiyyətinə, soykö- içdiyini də bilirəm. Sizə bir ağsaqqal dost kimi tövsiyəm künə xələl gələ bilən hərəkətlərə yol vermədən yaşamalıyıq. odur ki, bundan sonra tərifə az yer verəsiniz və sözü­ Bir də mənsub olduğumuz ölkənin layiqli övladı olmağı nüzün doğru olub-olmamasını məni tanıyanlardan soru­ gördüyümüz işimizlə sübut etməli xoşbəxtliyi vətənə, xalqa şasınız, bir də özünüzdən. sədaqətlə xidmət etməkdə, ömrü vətəndaşlıq və insanlıq Ancaq bir fikirinizin ürəyimə yağ kimi yayıldığını da ləyaqəti ilə başa vurmaqda tapmalıyıq. Elə deyilmi? etiraf edirəm. Bu da mənim ömür-gün yoldaşım Şərqiyyə - Cəmiyyət həmişə təzadlı olub güclü-gücsüz, varlı- xanıma dağlardan uca, dəryalardan dərin olan məhəb­ kasıb... Elə ki, sən o güclülərin qabağından qaçdın, onla­ bətimin, olmasını deməyinizdi. rın əlində əsir-yesir olacaqsan, qova-qova namərd Qaldı mənim Allah və bəndə yanında günahsızlığıma, edəcəklər səni, alıb-satacaqlar, çeynəyib udacaqlar, o bu da mənim tamahsızlıqdan, yurd sevgimdən və xeyir­ hala salacaqlar ki, gücsüzü, kasıbı yox, güclünü, varlını xah duyğularımdan irəli gəlir. müdafiə edəcəksən və sənin bir fərd, bir vəzifəli şəxs kimi - Həyatı necə görürsünüz, yaxud necə görmək istər­ faciən də ondan başlayacaq və sən dönüb şəxsiyyət ola diniz? bilməyəcəksən. Elə ki, vəzifə kürsüsündən düşdün, bax İnsanın maddi ehtiyacları olduğu kimi mənəvi ehtiyac­ onda da heç harada, heç kimin yanında yerin olmayacaq. ları da olur. Həyat üçün onların hər ikisi vacibdir. İnsan Onu da deyim ki, mən heç vaxt vicdanıma ləkə düşməyə, kimi yaşamağa o vaxt haqqınız olur ki, bir-birimizin qay­ adıma söz gəlməyə yol verməmişəm, kişi kimi yaşamağa ğısına qalır, bir-birimizlə ünsiyyət yaradıb, dostluq edə üstünlük vermişəm. bilirik. Məlum həqiqətdir ki, fərd halında dünyanın ən ləziz - Zeynəddin daxa, zər və kəramət sahibləri barədə nə yeməkləri və məişət üçün zəruri olan hər şeylə təmin olunan deyə bilərsiniz? adam heç vaxt xoşbəxt ola bilməz. Məhəmməd peyğəmbər - Hərdən fikirləşirəm ki, bəzilərimizin boyuna biçilən deyir: «Ey insanlar, ey mənim ümmətim, birlikdə olun, əl- mənəvi kasıblıq ucbatından bir çoxumuz cəhənnəmliyik. ələ verib aranızda möhkəm bir ittifaq yaradm. Allah Cənnətə getmək üçünsə, zər sahibi olmaq yox, kəramət yolunda addunlarkən sıralarınızda səf-səf durun. Aramzda sahibi olmaq gərəkdir. Kəramət sahibi, yəni var-dövləti nifaq salınmasına imkan verməməli və birlikdə hərəkət etməlisiniz.» olmaqla mənəvi sərvət sahibi, ünsiyyət, heysiyyat və xeyirxahlıq sahibi olmaq. İnsanlara, insanlığa xidmət Bildiyimiz kimi ömür insana tək bircə dəfə verilir, ötən etmək, onların salamatlığını qorumaq, kimsəsizlərə, günün bir anım belə heç vaxt yenidən yaşamaq mümkün deyildir. Ona görə həm özünə, ailənə və mənsub olduğun el- ehtiyac içində olanlara əl tutmaq, ümid vermək, kömək obaya, xalqa yararh ola bilmək ovqatında olmalısan. etmək hər birimizin bəşər övladı qarşısında ən böyük Qismətimizə düşən ömür payımızı xeyirxah duyğu və xidmətimiz, əzəli borcumuzdur. Yuxarıda sadaladığım əməllərlə, saflıq və düzlüklə, heç kimə baş əymədən, heç keyfiyyətlər insanın canında, qanında, əqidəsində olma- 1,83 İM “Elbrus Şahmar ______Qusar bcşujim rmnim lıdır. O, nə qonşudan alınır, nə dost-tanışdan, nə də ki, borcu bilir. Bax, belə şəxslər heç vaxt hakimiyyət uğ­ yaddan. Elə keyfiyyətləri hər kəs peşəsinə, vəzifəsinə və runda pis niyyətlər üçün dəridən-qabıqdan çıxmaz, yük­ imkanına görə qazanır. sək vəzifələrə can atmazlar. - Zeynəddin müəllim, Siz bir vətəndaş kimi hakimiyyət - İnsan həyatında elə səhvlər olur ki, adi olduğu üçün uğrunda mübarizə aparan qüvvələr barədə nə deyə keçici və unudulan olur, ancaq səhv də olur ki, ömrün boyu bilərdiniz? onun ağrı-acısını və iztirabını çəkirsən. Sizin həyat yolla­ - 20 ildən artıqdır ki, biz müstəqilliyimizi qoruya bil­ rınızda buna oxşar halların da olması heç şübhəsiz istisna mişik. Bu illərdə elə bir adam tapılmaz ki, müstəqil­ deyildir. Elə deyilmi? liyimiz və torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda doğma­ - Həyatda hər bir insan kimi heç şübhəsiz mənim də larından, qohumlarından, dost-tanışlarmdan kimsə şəhid səhvlərim olub, ancaq Sizin dediyiniz birinci anlamda. olmasın. Bunu unutmağa heç birimizin haqqı yoxdur. Axı, həyatda səhv etməyən adam yoxdu. Əsası odur ki, o Mən, bu gün hakimiyyətə can atan bütün qüvvələrə, səhvini vaxtında görüb-anlayasan, onu düzəltmək yönü- həyatın isti-soyuğunu görmüş bir ağsaqqal tövsiyyəsi mündə hərəkət edə biləsən, zəruri məqamlarda o səhvini edərdim, həmin qüvvələr özlərinin siyasi əqidələrindən etiraf edə biləsən. Məhəmməd peyğəmbər demişkən: qabaq dövlətimizin, dövlətçiliyimizin, küll halında xal­ «Etiraf vicdan sabunudur.» qımızın taleyini, gəncliyimizin gələcəyini düşünsünlər və İnsan həyatında bir çox səhvlər var ki, onlardan biri mübarizələrini sivil demokratik yollar və əsaslarla də başqasının səhvini bağışlamamaqdır. Belə bir kəlam aparsınlar. da var - dost səhvini bağışlamayan illərlə dostsuz qalar. Yüksək əxlaqa və təfəkkürə malik ölan şəxslər xalq O da bir həqiqətdir ki, səhvlərini dərk etməyəndən xeyir arasında, el-obasında işləməyi, ali mənsəb sahiblərinin də gəlməz. Onlar etdiyi bir səhvi düzəltmədən başqa yanında buyuruqçu olub, firavan yaşamaqdan üstün səhvlərə də yol verər. tutublar. Elələrinin yolu min b;r çətinlikdən keçsə də bu Fikrimi peyğəmbərimizin bu kəlamı ilə tamamlamaq yol onlan insanlığın ucalıq zirvəsinə qaldırıb. istərdim: Adətən işıqlı təfəkkür sahibləri son dərəcə işgüzar, «Bir işə görə peşman olmaq, əslində tövbə etmək ədalətli, yeri gələndə güzəşt etməyi bacaran, lakin prinsi­ deməkdir.» pial məsələlərdə heç kimə güzəşt etməyən şəxsiyyətlər olur. Bu şəxsiyyətlər hər bir məsələyə düzgün qiymət verir, heç vaxt hissə qapılmır, tərəfkeşlik, yerlibazlıq, dostbazlıq etmədən yaxşını yaxşı, pisi pis görür. Onlar çox zaman özlərindən çox başqalarını düşünür, Vətənə, xalqa xidmət etməyi ən ali insanlıq borcu, vətəndaşlıq 184 185 ^•^Bizim zəmanədə namuslu olmaq on min nəfərdəı seçilmiş deməkdir. V.Şekspir « ., -v ızıla tutulan günah ən sərt hakimlərin də silahım' п д \ sındırır. Cındır paltarlı günahı, cırtdan, saman' tr O' çöpü ilə yıxar. V.Şekspir Xalq dövlət üçün yox, dövlət xalq üçün olmalıdır. Heydər Əliyev Hansı hökmdarın hökmünün təsiri dəyənəyinin təsirindən zəifdirsə, o, hökmdarlığa layiq deyil. Əmir Teymur İnsan gərək yaşma görə gözəl olmağa çalışsın. Əfqan İt var ki, qulaqlan kəsiləndə daha qəşəng gö­ rünür. Əfqan Kişiyə çətinlik üz verəndə, onun əzabını ən çox ürəyi çəkir, bir də ona vəfalı olan qadm. Əli İldirımoğlu C ı Tanınıb seçilən hər kəsin arxasında ağıllı bir^*^\ qadın durur. Bayram Məmmədov Hər yerin öz torpağı, hər torpağın öz adamı. Bayram Məmmədov ______Qusar beşiyim mənim \ > * ALTINCI SÖHBƏT y*aE şq haqqm sifətidir. * ш/Ш Cəlaləddin Rum Dostları sayanda çox olur, ancaq Məhəbbət Allahın əmanətidir. onlara ehtiyacın olanda azalırlar. Güneyd Bağdadt Həzrət Əli JÜrək yandığı, beyin qandığı, insan inandığı,^ Ürək yandığı, beyin qandığı, eşq eşq çalxalandığı anda gözəldir. v çalxalandığı anda gözəldir. Məsud Əlioğlu Məsud Əlioğlu Könül sevən göyçək olar. Azərbaycan atalar sözü - Zeynəddin müəllim, mən ürəkdən inanıram ki, Siz bundan sonra da böyük məhəbbət və ürək yanğısı ilə öz Nicat məhəbbətdədir. xeyirxah əməllərinizlə dostlarınızı, doğmalarınızı, Sizə üz Əlibəy Hüseynzadə tutan hər kəsi sevindirəcəksiniz. Kim bir zalıma yardım edirsə, Allah həmin - Elbrus, sizin barəmdə sadaladıqlarınız, ta gənclik zalımı ona qənim kəsir. illərindən mənimlə bir olan, səciyyəvi xüsusiyyətlərim Məhəmməd Peyğəmbər mənim qanımda, canımdadır. Deyilənlər mənim həyat Kişilərin qiyməti çətin məqamda bilinər. amalımdı. Və mən heç vaxt nə keçmişimdən, nə bu gü­ Həzrət Əli nümdən, nə də amalımdan əl çəkə bilmərəm. El arasında Vətən gözdür, biz kirpik, deyildiyi kimi, kişinin sözü bir olar. Gözümüzün keşiyini çəkirik! Mən gəcnlik illərimdən həyatın çox üzünü görmüşəm, Məmməd Aslan onun hadisələri arasında baş sındırmışam, sinə gərmişəm, Dost-düşmən seçilər, Vətən seçilməz. mübarizə aparmışam. Eyni zamanda ümid və arzula­ Məmməd tsmayı rımın, istək və məhəbbətimin, sevinc və kədərimin sahibi ndən başqa, Azərbaycan, olmuşam. Əmək sahəsində alın təri ilə ailəmi dolan­ Nə var mənim ürəyimdə! dırmışam və həmin qəbildən olanlara da həyan olmuşam. Məmməd Ası Həyatda nailiyyətlərim də çox olub. Dəfələrlə boz üzlər görüb, boz sifətlərlə də qarşılaşmışam. Ancaq ümidsiz olmamışam, sınıb-əyilməmişəm, öz əqidəmdən dönmə­ mişəm, bütün hadisələrin və mücaidələrin sonunda haqqa üz tutduğumu, haqlı olduğumu sübut etmişəm. 189 Tlbrus Şafunar ______Qusar beşiyim mənim Deyirlər ki, rastlaşan dostlardan biri, o biri dostunun - Elbrus, əzizim, burda qeyri-adi heç nə yoxdur. Ta başında olduğu papağına maraqla baxdığını görüb deyir: dövrü qədimdən belə olub. Mən, nə deyə bilərəm, Allah «Dostum, bu başımdakı papağı həyatda özüm qazan­ hamısının canını sağ-salamat eləsin. Görünür bu baxım- mışam, ancaq həyatda uduzduqlarımı yəqin ki, qırx I dan indi haqq dünyasında olan Məmməd Araz da dərd dəvəyə yükləsən də çəkə bilməz.» çəkirmiş. Görün bir şeirində nə deyir: Hər kim olsan da özünə kənardan baxmağı, özünə nəzarəti, özünü idarə etməyi gərək ömrün bütün mə­ «Seçirəm fikrimin aynasında mən. qamları bacarasan. Onda adamın cibi boş olsa da, ba­ Vəfalı vəfasız olan dostları. şındakı papaq gözoxşayan olar. Hamımız bir ocağın Adını dilimdən salıb itirdim, başına toplaşmışıq, o ocağı sönməyə, öləziməyə qoyma­ Qonanda dilinə yalan dostları. malı, papağımızı boş yerə günə yandırmamalıyıq. Bu məqamda şair Vaqif İbrahimin iki misra şeirini Həyat yollarında tanmır insan. xatırladım: Zaman arayır da, seçir də asan. Həyat bir qığılcım, ömür bir andır. İtir sən daldada rəddini qazan Çalış qığılcımdan alovlar yandır. Üzdəsə üzünə gülən dostları.

- Zeynəddin müəllim, bilirəm ki, bütün müsbət mənəvi Sev könül dostunu gözündən artıq, keyfiyyətlərinizlə yanaşı dostcanlı olmusunuz, onların Sözünə məna ver sözündən artıq. yolunda heç bir çətinlikdən qorxub çəkinməmisiniz, onların uğrunda ölümə belə getməkdən çəkinməmisiniz. Ancaq onu da deyim ki, sizdə qaldığım bu bir ay müddətində dost­ larınızın sizdən uzaq durmağa daha çox meyilli olmalarım Deyirəm, əzizlə özündən artıq, hiss etmişəm. Nədənsə vəzifələrdə olduğunuz çağlarda, gəl­ I Dərdini öz dərdi bilən dostları». hagəl gününüzdə Sizə can-can deyən, sizi özlərinin ağsaq­ qalı kimi tamyan bir çox dostlarınızın Sizdən xəbər tut- - Dostluq hissi insanda olan ən ali hisslərdən biridir. mamağım görürəm. Axı, Siz son aylarda bir neçə ağır Kimdə ki, bu hiss yoxdur, demək olar ki, o çox şeydən, çox cərrahiyyə əməliyyatı keçirmisiniz. Necə də tən-dürüst duyğulardan uzaqdır. Dostluq xalqlar arasında da, cəmiy- deyilib: «Dostları sayanda çox olur, ancaq onlara ehtiyacın f yətdə də, kollektivdə də, təhsildə də, qohumluqda da, ailədə olanda azalırlar.» Ancaq onu da deyim ki, bizim dostluq İ də vacibdir. Mütəfəkkirlərin, yaradıcı adamların bir çoxu duyğularımızın qəlbimizdə əbədi yaşayacaq və heç zaman % dostluq haqqında öz sözlərini deyib. Dostluq haqqında bir bakirəliyini və saflığım itirməyəcək. ; çox atalar sözləri də var. «Dostunu mənə göstər, sənin kim I olduğunu deyim», «Dost dosta tən gərək, tən olmasa gen191 190 Ц gərək», «Dostları dar ayaqda sınarlar» və s. Böyük alim, f şərqşünas M.Kazımbəy deyib: «Mən insanlar arasında Tlbnıs Şafanar Q usar beşiyim m ənim həmişə dostluq və səmimiyyət axtarmışam». Professor Cəfər Xəndan isə belə deyib:

«Dostlarla yad eldə qalmağa nə var, Dostlarsı: vətənsə bir doğma qürbət».

Yaxud Nəsrəddin Tusi: «Güzəşt etməyi bacarmayan­ lar, dost qədrini bilməz, axır tək qalar». Mücirəddin Beyləqani isə deyir: «Vəfasız dost kölgə kimi olar. İşıqlı günündə hər addımda səni izləyər, elə ki, günün bir qədər buludlu oldu gözdən itər». Dostluq barədə belə misallar saysız-hesabsızdır. Ona görə mən bu siyahını uzatmaq istəmirəm. Ancaq dostluq barədə şair­ lərimizin bir neçəsinin də şeirlərini xatırlamaq istəyirəm. Şeyx Nizami dostluq haqqında deyir:

«Yaxşı ad qazanmış gözəl dost ara. Onda yetişərsən ağ günə, vara».

Həyatda bir ürək dostu, bir əqidə dostu, bir də çörək dostu var. Tikə dostları yal otu kimi bir şeydi, külək hansı səmtə əsdi, o tərəfə əyiləcək. Əqidə dostlarını isə müəyyən amal, məqsəd birləşdirir. Ola bilsin ki, onlar haçansa düşmən mövqeyində dayansın. Ancaq ürək dostları yolu axıra kimi gedir. Dostlardan biri o birindən əvvəl həyatla vidalaşanda ikincisinin ürəyi onun doğ­ maları üstə nanə yarpağı tək əsir. Bax, budur dostluğun mayasında duran qüdrət. Heç vaxt dar günümüz olmasın, elə ki, oldu dostları sınamaq imkanını əldən verməyək. Elə ki, dostlar bir- birini inandırmaq üçün yerli-yersiz and içdi, demək 192 ‘Elbrus Şahmar Qusar beşiyim tranittı Hil kəndinin veteranları

Hil kənd sakinləri, sağdan səkkiz oğlunu cəbhəyə yollayan Mite Məhsimov 195 194 'Elbrus Şahmar______I ______Qusar beşiyim ttmıirn

Z.Çələbov və Şərqiyyə xanım ‘Elbrus Şafımır

Vacib QayıtmazoY ailəsi ilə birlikdə Qusar internal məktəbindən bir gömüş, tablo Səttar Bəhlulzadənindir ______Qusar beşiyim mənim ‘Elbrus Şahmar onlann arasında olan inam və etibar öləziyib. Dost dostun qapısım ürəknən açar. Deyirlər ki, dost açmayan qapını düşmən açar. Dostluqda sədaqət, vəfa, etibar, ilqar, ülfət və bir-birinə ehtiram və məhəbbət olmalıdır. Elə ona görə də elə mənəvi keyfiyyətləri özlərində gəz­ dirən şəxs adlarımız da yetərincədir. Bir də həqiqi dostlar eyiblərini bir-birindən gizlətməz, üzə deyər. Belə bir həqiqət də var: Əgər birindən soruşsan ki, neçə qoyunun var, o dəqiqə sayını deyər. Birdən həmin adamdan soruşsan ki, neçə dostun var, duruxub deyər - qoyun fikirləşim. - Elbrus, əzizim, mənim hörmət bəslədiyim dostlarım, sədaqətli tanış-bilişlərim çoxdur. Belələri təkcə Qusar və onun kəndlərində deyil, respublikamızın bütün bölgələ­ rində vardır. Dostlar insanın mənəvi sərvəti, başucalı­ ğıdır. El arasında deyirlər ki, dostunun dostu, düşmə­ ninin düşməni də sənin dostundur. İnsanın dost və tanış­ larının sayı nə qədər çox olsa da, ancaq bir və ya iki ürək dostu ola bilər. Dostluq etmək göründüyü qədər də asan deyil. Əsl dostluq axıra qədər kimlərə nəsib olubsa, mən onları xoşbəxt adam hesab edirəm. Ağıllı adamlar üçün etibarlı dostu heç bir var-dövlət əvəz edə bilməz. Yaxşı dost yaxın qohumdan əzizdir. Sədaqətli dostları olan ən kasıb adamlar əslində böyük var-dövlət sahibləridir. Eyni zamanda, illər boyu dostluq etdiyin adamların içərisində sonradan dönük çıxanlar da olur. Belə eti­ barsız adamları vaxtında tanıya bilmədiyinə görə məyus olub təəssüflənirsən. Bunun səbəbini soruşan dost- tanışların suallarına cavab tapmayıb, belə dönüklərə görə xəcalət çəkirsən. Ona görə də dost seçməkdə daha ehtiyatlı olmaq məsləhətdir. 201 2 0 0 Şahmar 'Elbrus ______Qusar beşiyim mənim Sözümün qüvvəti olaraq onu da deyim ki, mənim də rətə başlayır və yenidən ələ gətirir. Bununla da bir müddət elə dost-tanışım var ki, indi məni onlara bağlayan olub quruduğu arxına yenidən su gəlir. Ancaq bu dəfə ora keçmişlərdi. gəlməyən üzü olmayan «dost»ları olur. - Zeynəddin müəilim, bu yöndə nə vaxtsa yazdığım iki - Elburus, əzizim, sizin şeirinizdə də, söylədiyiniz misra şeirimi xatırladım: rəvayətdə də həqiqət vardı. O da bir həqiqətdir ki, dostluq etmək üçün bütün ali keyfiyyətlərə malik olan, Sayı çox vəfasız olan dostlardan, səhvsiz insan axtarıb tapmaq mümkün deyil. Ona görə Çobanın vəfalı iti yaxşıdır. də, adi nöqsanları bəhanə gətirib dostlardan uzaqlaşmaq əvəzinə, az-çox yaxşı xüsusiyyətlərə görə yaxınlıq etmək Bu baxımdan yadıma bir rəvayət də düşdü; Deyirlər ki, daha vacibdir. Dostluqda «bir şirinin xatirinə min acıya keşmiş əyyamda sövcəsi ilə baş-başa verib yaşayan səxa­ dözmək lazımdır». Təbiidir ki, əsl dostların qiyməti vətli və qonaqpərvər bir tacir yaşayırmış. Elə gün olmazdı yaman gündə, çətin məqamda bilinir, süfrə başında hamı ki, dostlar onun süfrəsi ətrafında olmasın. Onlardan hansı dost görünər. Adətən, vəzifədə olan vaxt dost seçməyin dara düşərdisə tacir dostuna üz tutar, ondan yardım alar­ müəyyən çətinlikləri olsa da. ətrafıma pərvanə tək yığışıb, dılar. Dostların əhli-əyalı da həftələrlə, aylarla o tacirin özünü dost kimi qələmə verənlərə, mənimlə nəfəs qonağı olar, gen-bol yeyib-içərdilər. Ancaq tacirin xanımı­ aldıqlarını deyənlərin bir çoxlarına inanmırdım. Odur ki, nın ürəyində bir nisgil yaşayırdı - övladsızlıq nisgili. Hər bu gün elə «kişiləri» itirdiyimə təəssüflənmirəm. «Vali- dəfə arvadını qəm-qüssəli görən tacir qayıdıb bir bunu deynlərdi, əmidi, dayıdı, başqa yaxın qohumlardı ki, biz deyərmiş; - Ay mənim könül həmdəmim, mən sənin qüssəni onu seçmirik. O bizim iradəmizdən asılı olmayaraq ya­ başa düşürəm. Ancaq kədərlənməyə dəyməz, onu bil ki, ranıb. Ancaq bizim qazandığımız qəlbimizə yaxın olan mənim nə qədər dostlarım varsa, onların övladları elə bizim dostlarımızdır. Bu alın yazısını özümüz yazırıq». də övladlarımız sayılır, özün görürsən ki, o uşaqlar bizi nə Həqiqi dostun qəlbi geniş olar, o, dostunu özündən qədər çox istəyir. üstün tutar, onu bircə kəlmə sözündən başa düşər. Dost- Bir zaman iş elə gətirir ki, tacir müflis olur. Üstəlik də dostun dərd-qəmini gözlərindən oxuyar. Deyirəm ki, mərəz tapır. Elə o gündən dostların ayağı kəsilir tacirin torpaqlarımız işğal altında olduğundan adamın ürəyi qapısından. Tacirin xanımı hansı dosta üz tutursa, onlar­ çatladığı belə bir zamanda dostlar olmasa çiyəri kəpənək dan heç bir köməklik ala bilmir və sonda üzünü onlara tu- bağlar, ürəyi nəm çəkmiş divar kimi yüz yerdən çat verər. tub bircə bunu deyir - ərimin sizə verdiyi çörək burnu­ - Zeynəddin müəllim, xahiş edirəm ki, dostluq etdiyiniz nuzdan gəlsin. alimlərin və yaradıcı adamların adlarını çəkəsiniz. Az sonra ataların bir sözü həqiqət olur. «Su gələn arxa - Elə dostlarımın çoxu dünyasını dəyişib, sağ olanları bir də su gələr». Tacir şəfa tapıb ayağa durur, yenidən tica- da var. Onların xətri dünən də mənim yanımda əziz olub, 202______203 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmrıim bu gün də əzizdir. İndilikdə onların adlarını çəkirəm: eyni _ bulaqların suyundan içib, eyni ab-havada böyü­ akademiklərdən Zahid Xəlilov, Həsən Abdullayev, Fərə- müşük. Hər ikimiz sadə kəndli ailəsində tərbiyə almışıq məz Maqsudov, Abdullah Muxtarov, elmlər doktorları - və heç vaxt kəndli təbiətimizi itirməmişik, sonralar harda ən yaxın dostum Kərim Kərimov, Haşım Ağayev, olsaq da həmişə o kəndə üz tutmuşuq, oranı müqəddəs Moskvadakı Qupkin adma Neft və kimya institutunun məkan və qiblə bilmişik. O, məndən 16 yaş böyük oldu­ sabiq rektoru Məcid Hüseynov, Zal Xeyirov, Tofiq ğundan kənddə yaxınlığımız olmayıb, sonralar da bir- İsmayılov, Aleksandr Kərimov. Yaradıcı adamlardan - birimizi uzaqdan-uzağa tanımışıq. Məmməd Aslanın, Oqtay Rzanın, Ramiz Qusarçaylınm, Bizim dostluğumuz 1959-cu ildən başlayıb. Bu, belə Bəxtiyar Vahabzadənin, Yusif Hüseynin, Yasin Qara­ olub: Kərim müəllim iki nəfərlə Qusara gəlmişdi. O vaxt yevin və bir də Sizin özünüzün - Elbrus Şahmarın adını rayon icra komitəsinin sədri Mirzəmməd Mirzəbəyov idi. çəkə bilərəm. Kərimgil də bir qohum kimi onun qanadlarıydı. Kərimlə Bayaq məndən dostlarım olan elm və yaradıcı adam­ gələnlərdən biri əməkdar elm xadimi, professor Məcid ların adlarını çəkməyimi dediniz. Axı, mənim başqa peşə Hüseynzadə və biri də SSRİ Rəssamlar İttifaqının sədri sahibləri olan dostlarım da var. idi. Adı yadımda deyil, Kərim ona İvanoviç deyə - Eləsə onlardan tək bir nəfərin adım çəkməyimizi müraciət edirdi. istərdim. O gün idarə etdiyim «Moskviç» markalı maşında - Rayonumuzda bir sıra rəhbər vəzifələrdə işləmiş, Mirzəmməd Mirzəbəyovun evinin yanından keçərkən, indi haq dünyasında olan İsmayıl Kişiyevin də adını onu görüb maşının əyləcini basdım. Mirzəmməd mənə böyük ehtiramla çəkirəm. Allah ona rəhmət eləsin! dedi ki, filankəslər qonağıdı və süfrəyə qoymağa elə bir - Zeynəddin müəllim, son aylar, Sizi yaxmdan tam- fərli yeyib-içmək yoxdur. Və mən ilk dəfə Kərimlə yaxın­ yandan sonra belə bir qənaətə gəlmişəm ki, Siz dostluqda dan tanış oldum o gün, onları evimə aparıb qonaqpər­ sədaqətli insansımz, dost yolunda hər çətinliyə sinə gərən­ vərlik göstərdim. Onlar 5 gün bizdə qaldılar. O günlərdən siniz, bu yöndə hər bir təhlükəyə hazırsınız. Ona görə də də Kərimlə qardaşlıq timsalında olan ailəvi dostluğumuz atalar deyib ki, dost yolunda boran olar, qar olar. Şübhəsiz başladı, evini evim bildim, eləcə də o da mənim evimi öz bütün dostlarımızdan ətraflı söz açsanız, onda bu ayrıca bir evi bildi. O gündən ömür yollarımızda bir-birimizə arxa- kitabın mövzusu olardı. Xahiş edirəm ki, bu yöndə dostu­ dayaq olduq və bu dostluğumuz onun ölümünə kimi nuz və həmkəndliniz, dünya şöhrətli alim Kərim Kərimov­ davam etdi. dan söz açasınız. 1964-cü ildə mənim təşəbbüsümlə Kərim müəllim - Bildiyiniz kimi biz həmkəndliyik, hər ikimiz Qusarın üçün Qusar şəhərinin özündə torpaq sahəsi götürüb Hil kəndində dünyaya göz açmışıq, uşaqlığımız o kənddə orada ev tikdirdik. Əqidəmə uyğun olmasa da deyim ki, keçib, hər ikimiz ilk təhsilimizi eyni məktəbdə almışıq, evin tikintisinin xərcini özüm çəkdim, işin üstə özüm 204 2 0 5 lib r a s Ş a h m a r ______Qusar beşiyim tmnim dayandım. Təkcə evin üstü Kərimin xərci ilə örtüldü. - Zeynəddin müəllim, üzr istəyirəm, axı, Siz həmin Çox təəssüf ki, Kərimin ölümündən sonra mənim xəbə­ vaxt internatın direktoru idiniz. Bəs, rəhbərliyə demədən rim olmadan Kərimin qızı həmin mülkü satdı. Bakıya getməyinizdən ehtiyatlanmırdınız? Yadıma düşmüşkən onu da deyim ki, ikinci ali təh­ - Hə, onu deməyi unutmuşam. O vaxt Bakıya get­ silimi Kərimin təkidi ilə almışam. məmişdən əvvəl işdən azad olmağım barədə ərizə ilə - Zeynəddin müəllim, bildiyimə görə Kərim müəllim nə rayon PK-nin birinci katibi Sultanməcid Hacıbalayevin vaxtsa böhtan nəticəsində həbs olunub və onun həbsdən yanında oldum, ərizəni oxuyub təəccüblə üzümə baxdı, azad olunması məhz Sizin fədakarlığınız, onun təqsirsiz sizi başa düşmədim, dedi. Onu məsələdən hali elədim. O olmaması yönümündə gördüyünüz işinizin nəticəsində olub. da kişilik elədi, dedi ki, ərizəni götür, ancaq yerini Xahiş edirəm ki, bir qədər də bu yöndə danışasınız. bacarıqlı bir müəllimə tapşır, heç kimə heç nə demədən - 1975-ci ilin sentyabr ayı idi, gecə olduğundan yat­ Bakıya get. Ancaq bu işin müsbət həlli çox çətin olacaq. mışdım. Kərimin oğlu bizə gəldi. Onun vaxtsız gəlişindən Dedim ki, onu bilirəm, ancaq Kərim müəllimin təmiz­ narahat oldum. O, mənə xəbər verdi ki, Kərim böhtan liyinə də arxayınam, öz gücümə də. nəticəsində həbs olunub. Onu da qayıdıb dedi ki, əmi, Hə, qardaş, türmədə Kərimə tapşırdım ki, heç kimə özün bilirsən ki, atam heç vaxt, heç kimdən rüşvət alma­ ifadə verməsin, belə hərəkət sənin hüququndu, mən sənin yıb. Məsələdən hali olan anam ağladığından hövsələm işinlə məşğul olacam, inanıram və əminəm ki, bu yaxın lap təlx oldu. Paltarımı geyə-geyə anama dedim ki, ana, günlərdə səni həbsdən azad etdirəcəm. ağlama, sənin oğlun, qardaşım orda qalmağa çox qoyma­ Elə həmin gün Moskvaya getdim. Kərimin dostu, yacaq, buna görə kişi kimi söz verirəm. SSRİ-də böyük şöhrəti olan akademik Xəlil Əhmədoviç Bakıya getdim, Akademiyanın prezidenti Həsən Raxmatulinlə görüşüb, onu məsələdən agah elədim. Onu Abdullayevlə görüşüb, onu məsələdən agah elədim. Onu da deyim ki, o, Kərimlə Qusarda, həm internatda, həm da deyim ki, Həsən müəllimlə Kərim dost idilər, dəfələrlə də evimdə qonağım olmuşdu, məni yaxşı tanıyırdı. birlikdə, özü də ailəliklə mənim qonağım olublar. Həsən Onunla SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti, aka­ müəllim mənə dedi ki, bundan xəbəri olmayıb, mən demik Keldişin yanında olduq və nəticədə akademik Kərimin təmiz adam olmağına əminəm, yəqin ki, üç günə Keldişin, akademiklərdən Raxmatulinin, Sidrovun, Ley- onu həbsdən azad etdirərəm. Ancaq bizim söhbətimizdən sanski və İlyuşinin imzası ilə Azərbaycan KP-sı MK-niıı bir həftə keçsə də Həsən Abdullayevdən bir xəbər birinci katibi Heydər Əliyevin adına teleqram vurulub, olmadı. O vaxt Kərim Bayıl türməsində yatırdı. Çox xahiş olundu ki, istintaqın gedişatına nəzarət etsin. Onu çətinliklə onunla görüşə bildim. Kərim mənə dedi ki, da qeyd etmişlər ki, Kərim Kərimov həm böyük alimdir, «Zeynəddin, yalan deyirəmsə anamızın halal çörəyi mənə həm də təmiz insandı. Ona görə də onun səhhətinə də haram olsun, mən heç kimdən rüşvət almamışam, mənə böhtan atıblar.» qayğı göstərilməlidir. 207 2 0 6 •Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnim Ondan sonra Ваюуа qayıtdım, Kərim Kərimov səh­ Həmin gün Kərimin meyidini Bakıdan Qusara gətiz­ həti ilə əlaqədar türmənin xəstəxanasında yatası oldu. Və dirdim və Qusar şəhər qəbiristanlığında torpağa tapşır­ rəhmətlik Heydər Əliyevin işə qanşması ilə bağlı, hər şey dıq, üstündən zaman keçəndən sonra anamı da Kərimin yaxşı həll olundu və Kərim müəllim bəraət qazandı. Onu yanında dəfn elədim. Kərimin dəfn zamanı, məzarı önün­ da deyim ki, o vaxt Heydər Əliyev, Akademiyanın prezi­ də mitinq oldu. O mitinqdə Kərimin alim yoldaşları. dentini yanına çağırıb ona iradını bildirib ki, nəyə görə Qusar rayon PK-nin birinci katibi Ramazan Bədirov və Kərim Kərimovun həbs olunması barədə ona xəbər bir də mən danışdım. verilməyib. Onu da deyib ki, Kərim Kərimov kimi alim­ - Zeynəddin müəllim, eşitdiyimə görə Kərim müəllimin lərə qayğı göstərilməsə ölkə elmində bir şikəstlik olardı. məzarını öz hesabına düzəltmisiniz, onun üçünü, yeddisini, Kərim azad olunandan sonra öz vəzifəsinə qayıtdı və qırxım və ilini də öz şəxsi vəsaitiniz hesabına vermisiniz. həbs olunduğu ayların məvacibini də aldı. - O, mənim dostluq və qardaşlıq borcum idi. Onu - Zeynəddin müəllim, Sizin üçün nə qədər ağır olsa da, etməyimi həm də əziz dostumun özü vəsiyyətində demişdi xahiş edirəm ki, Kərim müəllimin vəfatı və dəfni barədə axı. Nə etmişəmsə halal xoşu olsun. danışasınız. - Zeynəddin müəllim, rəhmətlik Tofiq İsmayılovla olan - Kərimi əbədi itirməyim mənim əbədi şikəst olmağım münasibətlərinizdən danışardınız, Tofiqli günlərinizə qayı­ idi. Onun yoxluğu ürəyimdə ağır yük oldu, o kədərin bö­ dardınız. yüklüyünü bu gün də, dünən olmuş hadisə kimi qəlbimə - 1984-cü ildən internatın sahəsində yerləşən köhnə həkk eləmişəm. uşaq evinin 5 binası Tofiq İsmayılovun rəhbərlik etdiyi Kərim 1986-cı ilin iyul ayında Qusara, yanıma gəldi, «Elmi-istehsal Birliyinin kosmik tədqiqatlar zavodu»nun rəngi-ruhu özündə deyildi. Sanki, gözlərindəki həyat eşqi sərəncamına verildi və orada onun «Xəzri» adlı filialı öləzimiş, sönmüş, soluxmuşdu. Həmişə qaynar bir adam açıldı. Bir neçə il sonra, 1991-ci ilin əvvəllərində mənim olan Kərim, o gün əldən düşmüş yüz yaşlı bir qocanı razılığımı belə almayan Tofiq İsmayılov məni həmin mənə xatırlatdı. Varımdan yox oldum o gün. Ваюуа filialın baş direktoru təyin etdi. Şübhəsiz ki, internatın gətirdim, bir müddət xəstəxanada müalicə olundu. Sonda direktoru vəzifəsində qalmaqla. Və bizim sonradan həkimi mənə dedi ki, onu Moskvaya aparaq. Elə də oldu. dostluğa çevrilən tanışlığımız da o vaxtdan başladı. Moskvada da dedilər ki, artıq gecdi, xəstəlik öz işini Sahədə olan binaların beşi də söküldü və yerində görüb. Və biz Bakıya qayıtdıq. 1986-cı il, dekabrın 28-də müasir qaydada, müəssisə üçün yararlı ola bilən bir Kərimin ölüm xəbərini mənə verdilər. O, canını tapşıran şəkildə yenidən tikildi. Elə ilk tanışlıqdan Tofiq İsma­ məqamda ailə üzvlərinə vəsiyyət eləyib ю, mənim Zey­ yılovla aramızda narazılıqlar və mübahisələr də olmuş­ nəddindən başqa güvəndiyim və yaxmım yoxdur, mənim dur. Onu da deyim ki, dostlarımın bir çoxu ilə ilk yas və dəfn mərasimim onun dediyi kimi olmalıdır. görüşümüz elə mübahisə ilə başlayıb. 208 2 0 9 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rroııim Mən işə başlamamışdan əvvəl Tofiq müəllimdən Xəlilov, Azərbaycan Pedaqoji institutunun rektoru, xahiş etmişdim ki, sökülən binaların yararlı olan tikinti professor Haşım Ağayev, yaxın dostum professor Kərim materialları internata verilsin. O da etiraz etmədi. Mən Kərimov, MK-nın sabiq katibi Qəzənfər Cəfərli ailələri də həmin tikinti materiallarından internat üçün yardımçı ilə birlikdə evimin qonaqları idi. Bir gün, ailə üzvlərimiz təsərrüfat binaları - qoyunlar və mal-qaralar üçün töv­ evdə qaldı, biz kişilər isə Qusarın «Qazanbulaq» deyilən lələr, arıxana, anbar və uzaqda yaşayan işçilər üçün ya­ axarlı-baxarlı yerinə getdik. Bulağın suyundan içib, əl- şayış evi tikdirdim. Özü də dediklərim tikintiləri iməcilik üzümüzü yuduq. Daha sonra kabab tədarükünə başla­ yolu ilə başa çatdırdım və bu yöndə 1 qəpik olsun belə dım. Gördüm ki, hərə bir tərəfə çəkilib, heç kim mənə dövlət vəsaiti sərf olunmadı. Onu da deyim ki, mən kömək etmək fikirində deyil. direktor kimi işə başlayanda bir neçə artıq olan ştatları Ona görə üzümü onlara tutub, yarıciddi, yarızarafat ixtisara saldım. Onların arasında Tofiq müəllimin qo­ dedim ki, bəyəm mən Sizin alanızın nökəriyəm, burda humlarından və ona yaxın olanlar da vardı. Ancaq o hamımız bərabərik, ayağa durun, hərəniz bir işin qul­ apardığım ixtisarların qanuni olduğunu görüb mənə pundan yapışın. Onlar da gülə-gülə ayağa durub bu işdə razılığını bildirdi. hər biri mənə köməkçi oldu. Elə ki, kabab hazır oldu, 1991-ci ilin payızında Tofiq İsmayılovun anası vəfat baxdıq gördük ki, boşqab götürməmişik. Dedilər bəs etdi. Mən onun dəfnində də, üçündə də iştirak etdim. necə olacaq. Dedim narahat olmayın, hər şeyin bir çarəsi Tofiq müəllim anasına verdiyi üç məclisində mənə dedi var. Bu sözü deməyimlə də maşınımın disk qapaqlarının ki, sabah Ağdama gedəcək və ordan gələn kimi, mənim dördünü də çıxardıb bulaq suyunda yaxşı yaxşı yuyub- özümə şəxsi maşın bağışlayacaq, eləca.də filial üçün quruladım, sonra hazır olan kababları onların içinə xidməti avtomaşın verəcək. çəkdim. Mənim bu «kəşfim» həm təəccübə, həm də Təəssüflər olsun ki, Tofiq müəllim Ağdamda vertal- gülüşə səbəb oldu. Zahid Xəlilov da qayıdıb dedi ki. belə yotla havaya qalxarkən Azərbaycanımızın bir çox qey­ bir şey bizim heç birimizin ağlına gəlməzdi. rətli oğulları ilə düşmənlərimiz tərəfindən güllə-baran 1964-cü ildə Bəxtiyar Vahabzadəni də «Qazanbu- olundular, ürəklərində min bir arzular dünyalarını laq»da qonaq eləmişəm, hər ikimiz təbiətin gözəlliyini dəyişdilər. seyr edib onun sehrinə düşmüşük. O gün yaxşı-yaxşı - Deyin, kimlər evinizdə qonaq olub və kimləri təbiətin yeyib içdik, o da bir, iki bənd şeir dedi, mən də. Sonra qoynunda, bulaq üstə qonaq eləmisiniz? qayıdıb bunu da dedi Bəxtiyar müəllim: - «şair olub bu - Mənim qonaqlarım saya gəlməzdi. Onları sada­ füsunkar gözəlliyin qoynunda şeir deməmək böyük lasam uzun bir siyahı alınar. Ancaq bir neçəsinin adını günah olardı.» çəkməsəm də olmaz. Təxminən 1964-cü ilin yay vaxtı idi. Şair bu sözündən sonra yenə bir-iki bənd şeir dedi. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti Zahid Onu da əlavə etdi ki, yazdığı şeirləri yaddaşında az 210 211 “Elbrus Şafumr______Qusar beşiyim mənim qaldığı üçün çox şeir deyə bilmir. O gün mən də bir bənd lopa qar yağmağa başladı. Yüngülvari quş ovladıq, son­ dedim: ra odun yığıb, tonqal yandırıb başında cəm olmaq istə­ Dörd yanımız allı çiçək. dik. Yaman şaxta idi, soyuq adamın iliyinə kimi işləyirdi. Badələri doldur içək. Artıq gecə düşmüşdü, maşın da ki, yerində elə durmuşdu Hərəmiz öz yarımızın, ki, nə illah etsək də onu yerindən tərpədə bilmirdik. Ona Dağlarda da nazın çəkək. görə də yığdığımız odunları dairəvi yandırdıq, özümüz də dairənin ortasında oturduq ki, soyuq bizi əldən salmasın. - Zeynəddin müəllim, bəlkə deyəsiniz, hansı alimimizin Səhəri dirigözlü açdıq. Səhər açılan kimi üz tutduq bizim və yaradıcı adamların ölümü sizi daha çox kədərləndirib? Hil kəndinə. Təxminən 17-18km gedəndən sonra kəndə - Ən yaxın dostum, professor Kərim Kərimovun, çatdıq. Üst-başımız, sir-sifətimiz hisli olduğundan dost- akademiklərdən - Heydər Hüseynovun, Zahid Xəlilo­ tanış, qohum-əqraba da bizi tanıya bilmirdi. Tanıyanlar vun, Ziya Bünyadovun, professorlardan - Haşım Ağa­ da bu halımıza təəccüblənirdilər. Sonra kənddən göndər­ yevin, Xəlil Əlmirzəyevin, Qəzənfər Cəfərlinin, İbrahim diyimiz bir traktorla maşını kəndə gətizdirə bildik. Qorçubaşovun, Əli Əliyevin, daha sonra söz adamla­ Bir dəfə Bakıda olarkən dostum Kərimin qızı palto­ rından - Səməd Vurğunun, Şıxəli Qurbanovun, Bəxtiyar sunun yaxalığı üçün məndən tülkü dərisi istədi və mən də Vahabzadənin və bir də Məmməd Arazın ölümləri məni ona söz verdim. Qusara qayıdandan sonra bir neçə varımdan yox eləyib. Allah hamısına rəhmət eləsin. nəfərlə ova getdik və mən onlardan xahiş etdim ki, tülkü Əslində adlarını çəkdiyim simalar dünyalannı cismən kimə rast gəlsə, ancaq ayaqlarından vursunlar, dərisini dəyişib, ruhən onlar bizimlədi. Onların qoyduğu böyük korlamasınlar. Onlar da dedilər ki, bu çox müşkül irs onları əbədiyaşar eləyib. Onların həyatda qoyduqları məsələdir. Ovda biz bir-birimizdən ayrıldıq. Mən bir dal­ iz silinməz izlərdir. da yer qaralayıb oturdum və bir müddət sonra gördüm - Bildiyimə görə ov həvəskan olmusunuz, bəlkə bu ki, bir tülkü qarşı tərəfimdən qaça-qaça keçir. Tüfəngi yöndə söhbətləşək? üzümə tütdum, tülkü bir maneəni atlanıb keçmək istər- , - Cavan vaxtlarımda ov həvəskarı olmuşam, Qusarın kən arxa ayaqlarını nişan aldım və gülləm hədəfə dəydi. göylərə meydan oxuyan dağlarında, qayalıqlarında, Biz tülkünü diri tutduq. Yoldaşlarım mənim ovçuluq meşələrində ov ovlayıb, quş quşlamağım çox olubdur. məharətimi tərifləyəndə mən də bir xeyli qürrələndim. 1982-ci ilin dekabrın 31-də, bir neçə dost-tanışla Bir dəfə də ovda olarkən bir ceyranın yazıq-yazıq «Qazanbulaq» tərəfə üz tutduq, «Villis» markalı maşınla mənə baxa-baxa qaçdığnı gördüm, istədim ona atəş açım, dolanbac yollar keçib, nəzərdə tutduğumuz yerə çatıb ancaq iki səbəbdən ata bilmədim, birinci onun mənə maşından düşdük. Mən Dunay adlı tulamı da götürmüş­ yazıq-yazıq baxması oldusa, ikinci səbəb isə rəhmətlik düm. Biz maşından düşər-düşməz sürətlə, özü də lopa- Səməd Vurğunun yazdığı «Ceyran» şeirinin misralarının 212 213 Elbrus Şahmar yadıma düşməsi oldu: - «Qıyma öz qanına boyana ceyran...» O da yadımdadır ki, ceyran uzaqlaşandan sonra bir daha dönüb mənə baxdı. Sanki bununla da mənə öz minnətdarlığını bildirmək istəyirdi. Mən də ürəyimdə, səni Səməd Vurğunun şeirinə bağışladım, dedim.

214 Qusar hefiijim mən im

YEDDİNCİ SÖHBƏT [Arif olanın sevgili-cananı Vətəndir, ' Нәш namusu, həm qeyrəti, vicdanı Vətəndir. Müəllim adı dünyada ən yüksək addır. Nacı Mail Heydər Əliyev Adamları öyrətmək, adamları öyrən­ aız Azərbaycan deyəndə Qafqazı görürük,1 məkdən asandır. ) Qafqaz dedikdə həmişə günəşi görürük. „ Laroşfuko - filosof Y - jf M. Tank. Belarus şairiS/ Hər xalqın dili o xalqın ruhudur. - Zeynəddin müəllim, xahiş edirəm ki, Sizə verəcəyim B. Vahabzadə bir neçə suala qısa cavab verəsiniz. Vətənim qalsa əgər cəhlidə yansın bu tənim. - Qardaş, Sizi eşidirəm. Sona xanım Qarayeva - Bütün hallarda, bütün məqamlarda azadlıq əsrlikdən Ana vətən - ulu Tanrı qucağı. haqlı olaraq üstün tutulub. Ancaq təkcə bir haldan başqa. M. Ə. Rəsulzadə Sizcə, o nədir? Ey haqq, yaşa! Ey sevgili millət, yaşa! Var ol! - Əlbətdə ki, məhəbbətin əsiri olmaq! Tofiq Fikrət Mən özüm Şərqiyyə ilə ailə həyatı qurduğum bu 25- İbadət - xalqa xidmət etməkdir. 26 ildə onun sehrindən, əsirliyindən qutarmır və bu Cəlaləddin Rumi əsirliyimə də güvənirəm. Əgər insan ancaq özü üçün işləsə bəlkə də - Sizcə müqəddəs olan kimlər və nələrdir? məşhur alim, dahi mütəfəkkir, böyük şair ola - Məhəbbət, Allah, valideynlər, ailə və bir də Vətən. bilər, lakin o heç vaxt həqiqətən kamil və hə­ - Sizcə qocalan və gəncləri necə dəyərləndirmək daha qiqətən böyük insan ola bilməz. düz olardı? K. Marks - Əlbətdə, qocaları keçmişinə, gəncləri isə bugünkü üzündə mövcud olan bütün sərvətlər işinə görə. qadına olan məhəbbətin gücü ilə yaranmışdır. - Elə bilirəm ki, bəzən kimlə bostan əkdiyinizi də M.Qor bilməmisiniz. - Hər kəsin həyatında belə hallar olub. Bir də in­ sanlara inanmaq vacibdi. Düzdür inamımızı doğruil- mayanlar da yox deyildi. Ancaq biz əqidəmizə sadiq olmalı, öz yolumuzla getməliyik. Şair Şuruyə deınişkən: 217 “Elbrus Şafımar ______Qusar beşiyim manim Bu fələklə nərd atasan səhv göstərişlərinə iradlarımı və narazılığımı bildirmişəm. Şeş-beş verən zərin ola. Bu da bəzən mənə uğur gətirsə də, bir çox hallarda - Zeynəddin müəllim, həyatda nəyin qədrini bilməmi­ əngəllər törədib. siniz? - Zeynəddin müəllim, ən çox xoşladığını/, və sizin əqi­ - Gəncliyin, cavanlığın. dənizə uyğun olan Fikir, yaxud ibrətamiz söz hansıdır? - İşinizdə yorulduğunuz, yaxud bezdiyiniz vaxtlar olub? - Sualınıza fikirləşmədən, götür-qoy etmədən cavab - Yorulduğum vaxtlar olsa da işimdə bezikdiyim heç verirəm. Ürəyimə yatan ibrətamiz söz və fikir çoxdur. vaxt olmayıb, işləmək isə mənim yaşamağım olub. Ancaq onların içərisində ürəyimcə, əqidəmcə daha çox - Sizcə adamı həm ucaldan, həm də çirkaba salan xoş olan Cəlaləddin Ruminin belə bir fikridir: «Ən böyük nədir? ibadət xalqa xidmət etməkdir.» - Söz və əməl! - Zeynəddin müəllim, muğamlarımıza nccə tərif verər­ - Bəlkə deyəsiniz, həyata ağlının gözü ilə baxanlar diniz? çoxdur, yoxsa qarnının? - Muğamlarımız ulu keçmişimizin yadigarı xalçala­ - Elə bilirəm ki, qarnının gözü ilə baxanlar daha rımıza bənzəyir, min bir çalarlı, min bir rəngli, min bir çoxdur. çeşidli, əriş-arxaşlı, əlvan naxışlı, könül oxşayan, duy­ - Həyatda sizin üçün vacib olan nədir? ğuları dilə gətirən xalçalarımıza. - Kişi kimi yaşamaq və dünyamızı imanla dəyişmək. Sizcə bədbəxt adam kimdir? - Bəzən suda boğulanı xilas edən adam öz həyatını da - Bədbəxt o adamdır ki, həyatda onun üçün müqəd­ təhlükədə qoymuş olur. Sizin həyatınızda" buna bənzər dəs olan heç nə yoxdur. hadisələr olubmu? - Nə vaxtsa gördüyünüz, yaxud görmədiyiniz işdə - Olub, çox olub, ancaq açıqlamağı lüzum bilmirəm. özünüzü günahkar bilirsiniz? - Rəhbərlik etdiyiniz kollektivdə sizə etiraz edənlər - Sizə çox qısa cavab vermək istərdim. Heç bir günalı olubdur? Əgər olubsa siz buna necə baxmısınız? etməmək, yalnız, Allahımıza və mələklərə məxsusdur. - Çox təəssüf ki, rəhbərlik etdiyim kollektivdə heç - Zeynəddin müəllim, elə bilirəm ki, yaltaqlığı bacar­ kim mənə nə irad tutub, nə də etiraz edib. Ancaq olmuş mayanların yolu ağrı-acılı və daş-kəsəkli olur, elə deyilmi? olsaydı mən ona yaxşı baxardım. Axı, səhfsiz rəhbər işçi - Elədi. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki. onu bacarma­ olmur. Eləcə də hamının səhvi olur. Şübhəsiz ki, kimlərsə yanlar ləyaqətli bir ömür - kişi ömrü, əsil insan ömrü mənə də irad tutmaq fikirində olub, ancaq onu ya yaşayır. çəkinib deməyiblər, ya da ki, hansı səbəbdənsə. Onu da - Sizə görə ən dəyərli sevinc hansıdır? deyim ki, mən özüm tabeçiliyində olduğum bir çox - İlk öncə başqasının sevincinə ürəkdən şərik olmaq. rəhbər işçilərə çəkinmədən cavab qaytarmışam, onların - Sizcə ilahi nemətlərin ən dəyərlisi nədir? 218 m Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim - Birmənalı şəkildə cavab verirəm ki, ilahi nemətlərin - Elbrus, qardaşım, o baxımdan mənim də yadıma ən dəyərlisi azadlıq, məhəbbət, səmimiyyət sağlamlıq və şeirləri ilə qəlbimizi ovsunlayan mərhum şairimiz işgüzarlıqdı. Məmməd Arazdan bir bənd şeir düşdü: - Həyatda Sizin üçün vacib olan nədir? - Məqsədyönlü fəaliyyət. Çiçəyindən alağı çox, Sizin sualınıza cavab baxımından yadıma dünyamız­ Kişisindən papağı çox. dan nakam getmiş şairimiz Vaqif İbrahimin bu sözləri Köpəyindən yalağı çox, düşdü: Bu üzün olmaya, dünya. Vaxt var ikən, Elə yaşa, elə çalış. - Zeynəddin müəllim, neçə gündü söhbətləşirik, dərdlə­ Bir gün sən olmayanda, şirik, sanki mən müəllim olmuşam, siz tələbə. Elə hey Hər kəsə aydın görünsün suallar verirəm və məni razı salan cavablar alıram. Axı, Yerində qalan boşluq. bütün bu sorğu-suallar Sizin həyatınıza, ömür yolunuza işıq salmağa xidmət edir. Şübhəsiz, bunu siz də gözəl - Hörmətli dost, bəlkə deyəsiniz, bu vaxta kimi Şeks- bilirsiniz. Şair demişkən: prin qəhrəmanı Hamlet kimi «ölüm ya olum» seçimi qar­ Sormayın bu qədər suallar nədir, şısında qalmamısımz ki? Hər sual bir cavab həsrət indədir. - O qədər! - Sizcə ana dilini bilməyənlər kimlərdi? Bir də Şahmar Ələkbərzadə demişkən: - Ana qədrini bilməyənlər! Çoxdandır bumumun ucu göynəyir, - Zeynəddin müəllim, sizcə kişilərin sayı çoxdur, yoxsa Şirin söhbətindən, sözündən ötrü. papaqların? Söhbət bəhanədir, vallah ay dədə, - Qardaş, elə bilirəm ki, bu yöndə ikimiz də eyni fi­ Özüın darıxmışam, özündən ötrü. kirdə olarıq. - Sizinlə razıyam. Onu da deyim ki, bu yöndə yadıma - Zeynəddin müəllim, deyin, həmişə kimlərin arasında Davud Ordubadimin bir bənd şeiri düşdü: olmaq istərdiniz? - Qardaş, sualınıza Səməd Vurğunun iki misrası ilə Səni gördüm bir namərdin başında, cavab vermək istərdim: Mərd ərləri xatırladım, ay papaq. Nəbilərin torpağında, daşında, Qananlar məclisindən keç ki. feyz al sözlə-söhbətdən. Yaraşığı günəş papaq, ay papaq! Fəqət qanmazlar ağzında diişər loğman da qiymətdən. 220 221 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim - Bos arxalıya arxa duran, arxasızı yera vuran, zari - Zeynəddin müəllim, Sizi həyatda nələr və kimlər zərgərə verməyən bu dünyamızdan umacağınız? Mümkün­ hövsələdən çıxardıb? dürsə bir sözlə cavab verərdiniz. - Bir çox insanların ehtiyac içində yaşaması, cavan­ - Unudulmamağım. ların işsiz qalması, torpaqlarımızın hələ də işğal altında - Zeynəddin müəllim, bütün suallara səmimi cavab ver­ olması, bəzi adamların layiq olmadığı vəzilə kürsüsündə məyinizə əmin olduğumdan, bu sualıma da xas cavab ve­ mənəm-mənəmliyi, bəzi ləyaqətli adamların ailəsini rəcəyinizə inanıram. Deyin, sizdə pambıq dolu açılmamış dolandırmaq məcburiyyətində olduğuna görə elələrinin sandıq varmı? qapısında buyuruqçu olması, bəzi kişilərin verdiyi sözə - Var, ancaq o sandığın ağzına qırx qıfıl vurub açarını sahiblik etməməsi, kimlərinsə haqq-say itirməsi, xəyanət Qusarçaya atmışam. etməsi, övladların valideynlərinə qarşı etinasız olması və - Zeynəddin müəllim, çağdaş zəmanəmizdə müxtəlif sair və ilaxır, bütün bunlar məni həm hövsələdən çıxar­ partiyalar vardı, siz onların hansının tərəfindəsiniz? dır, həm də günün çox hissəsini - ovqatımı təlx edir, - Canqardaş, xeyirlə şər həmişə mübarizədə olub və səhhətimi korlayır. mən də həmişə xeyirin tərəfində olmuşam. Bir də məni hövsələdən çıxardan, dünən də, bu gün - Başqalarına nə kimi arzunuz var? də ayaq tutub yeriyən bir hal da var. Yaxşısı budur ki, - Birlik və xoşbəxtlik. onu Məmməd Arazın bir misrası ilə cavablandırım: - Zeynəddin daxa, sizcə tariximizin hələ də cavabsız «Gedir yal davası, sümük davası». qalan sualı hansıdır? Elə bilirəm ki, o misranın tərəfimdən açıqlanmasına - Sizin sualınıza birmənalı şəkildə deyə bilərəm ki, o, da ehtiyac yoxdur. dünyamızda ədalətin nə vaxt bərqərar olmasıdır. Bəşər - Sizi bezdirənlər olubmu? övladı ömrüboyu ədalət sorağında olub «ədalət heyy» - Olub. Öz xeyirini güdən nadan adamların yerli- deyib, xeyirin şər üzərində qələbəsini, təntənəsini görmə­ yersiz müraciətlərindən, münasibətlərindən, vəzifə tut­ yə can atıb. Təəssüflər olsun ki, bu, istək və arzu olaraq maq xatirinə rüşvət verməyə cəhd edənlərdən bezikdiyim hələ də milyonların ürəyində qalıb, özünə yurd-yuva anların ağrısını sanki indi də çəkirəm. eləyib.? - Xalq musiqisinə münasibətinizi bilmək maraqlı olardı. - Heç vaxt bağışlaya bilmədiyiniz kimsə var? - Ümumiyyətlə, xalqın adı ilə bağlı olan hər şey gözəl - Var, əlbətdə var, ancaq açıqlamağı lüzum bilmirəm. və dəyərlidir. O da ki, ola ruhumuzun qidası musiqi. - Etibarsız adamlarla çoxmu rastlaşırasınız? Xalq musiqisinə xor baxanın gözlərinə qara su gələr. Axı. - Olub, çox olub, hətta onların say-hesabını da unut­ musiqi hər şeydən öncə ana laylannzdı. muşam. Onları xatırlamaq mənə həmişə əzab verib. Hər şeyin öz xiridarı, öz aşiqi var. Ola bilsin ki. mənə xoş gələn hansısa musiqi əsəri başqası üçün yad olsun.

222 223 'Elbrus Şahmar ögey olsun. Yaxud, əksinə. Bəzən təəssüf hissi də keçi­ rirəm. Əvvəllər daha çox müğənniləri dinləyərdilər, indisə çox halda onlara baxırıq. Musiqisiz həyat dumanlı-çiskinli bir günə bənzər. Musiqi ən böyük mənəvi qidadı. Yaşamaq üçün yeməyə möhtac olduğumuz kimi musiqiyə də ehtiyacımız böyük­ dür. Bir də insanı başqa canlılardan fərqləndirən onun hisslər aləmi olduğu kimi, musiqi duyumu da əsas meyar sayılır. Qaldı mənim hansı musiqini sevməyimə, onu da deyim ki, könlümü oxşayan qəlbimi ehtizaza gətirən, məni düşündürən, məni əyləndirən hər bir musiqi mənə doğmadır. Xüsusən muğamlarımız və xalq mahnılarımız mənim qəlbimin məlhəmi, ruhumun aynasıdır. O kəslərə yazığım gəlir ki, onların qəlbində musiqi xoş duyğular yaratmır. - Nə vaxtsa kimdənsə, nədənsə qorxduğunuz, yaxud ОШШ* qarşısında acizləşdiyiniz məqamlar necə, olub? - Sualınıza Şeyx Şamilin bir fikri ilə cavab vermək is­ tərdim: «Zəiflik və qorxaqlıq hələ heç kimi xilas etmə­ yib». - Bəlkə deyəsiniz nələrdən doymamısınız? - İnsan nədən doysa da həyatdan, yaşamaqdan heç vaxt doymur. Mən də elə. Bir də həyat yoldaşım Şərqiyyə xanımla birgə həyatımızdan, mənə sədaqətli olan dostla­ rımın, qohumlarımın, tanışlarımın xoş münasibətlərin­ dən. Doymamışam Azərbaycanımızdan, ana yurdum və ana beşiyim olan Hilimdən, Qusarımdan, onun könül oxşayan mənzərələrindən. Doymamışam ağıllı adamların söz-söhbətindən...

224 Qusar beşiyim mənim

SƏKKİZİNCİ SÖHBƏT '^■flSleçə yaşa çatsan da, ilk növbədə anadan 'duğun yerlər, ordakı insanlar sənə hər şeydənl Qadınların ən yaxşısı baxdıqca səni se­ əzizdir. vindirən, sənin səsini eşidən, sənin şərə­ a Kamran Hüseyno уГЛ" j fini. namusunu qoruyan qadındır. t/ л Bu ermənilərin başında xruş qurdu var. Məhəmməd pc\ğambər (ə.s.) fe**' Qurdlar tərpənəndə ermənilər də tərpənirlər, Qonağı gəlməyən böyük evlər yıxılsa л 1 yeni-yeni ərazi iddiası irəli sürürlər. yaxşıdır. Məmməd İskəndərov Dədə Qorqud Mənim əsas səhvim ondadır ki, Qriqoryana, Markaryana göz yummuşam... onlara etibar - Zeynəddin müəllim, məhəbbət barədə nə deyə bilər­ etmişəm. siniz? M.C.Bağırov - Bütün mənəvi dəyərlərimizin önündə məhəbbət Müsəlman öz ruhunun xilası naminə su qu­ dayanır. Həyatı məhəbbətsiz dərk etmək olmaz. Bütün yusu qazır. Yaxşı olar ki, rus da özündən son­ insani keyfiyyətlərin, bütün uğurların fövqündə dayanan ra dünyada bu sayaq xeyirxah bir iz, əməl məhəbbətdir, eşqdir. Böyük söz ustası Şeyx Nizami qoyub gedəydi. «Eşqdir mehrabı uca göylərin» misrası ilə nəinki yeri, A.P.Çexov hətta bütün planetləri, qalaktikamızı, səmanın belə, mə­ Bu qədər çox günah ilə yer üzündə gəzə bi­ həbbətə xidmət etdiyini və varlıqlarını məhəbbət anla­ liriksə, bundan böyük kəramət olurmu. mında yaşatdıqlarını deyir. Mehrab məsciddə elə bir Ö. Ş. Nəqşibənd^ yerdir ki, ibadətə oturanlar üzlərini qibləyə çevirərkən Həyat gözəl məktəbdir. Əgər biz onun ötən mütləq üzü həmin mehraba tərəf olur. Bildiyimiz kimi günlərindən lazımi dərs almış olsaq, gələcəkd; dünya cahangirləri, dünyaya meydan oxuyan sərkərdələr özümüzü çox təhlükələrdən xilas edib, böyük belə məhəbbət qarşısında həm qüdrətli, həm də aciz olub. xeyirli işlər görə bilərik. Məhəbbətsiz yaranan bir şey heç vaxt ürəkaçan olmur, I Nurəddin Babaye heç vaxt gözəl olmur, olsa da ömrü qısa və gözaldadan S 2 olur. O şeyin ki, mayasında halallıqla bərabər məhəbbət yoxdur, demək o şey insanlığa, bəşər övladına xidmət etmir.

22 7 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Məhəbbətlə yaranan hər şey əbədi və y'addançıxmaz- belə bir bəxtiyarlığa qoşulmaqdan savayı dünyada heç dır. Sizin bu sualınızın cavabını da bir rəvayətlə sona bir arzusu olmaz. yetirirəm. Bu mələk nədənsə bir az ayaq saxlayır, hörgüyə baxır. «Bir kasıb kişi oğlunu evləndirmək istəyirmiş. Amma Usta onun gözlərində heyrət görür, məstanə təbəssümün­ onun evi ikimərtəbəli şəhər imarətlərinin cərgəsində də vurğunluq duyur, amma inanmır ki, onun heç kimin daxmaya oxşayırmış. Belə evi-eşiyi olan kişinin də oğluna bəyənmədiyi işində bir yaxşılıq olsun. O mələk ötəndən kim qız verərdi? sonra kənara çəkilir, hörgüyə göz qoyur, görür ki, ağlı- Kişi gecə-gündüzə salır, çaylardan xurcun-xurcun qaralı daşlar təsbeh muncuqları təki elə bil sapa düzülüb, ağlı-qaralı daşlar daşıyır, tığ vurur. Onun-bunun kül­ özü də ağlar bir cərgədə, qaralar da başqa sırada. lüyündən kül yığıb toplayır, öz qapısında yeri iki bel ağzı Usta evin küçə tərəfdəki divarını yarımçıq qoyur, ön qazır, qara torpağı qırağa atır, gilliyə çıxanda əl saxlayır, tərəfdəkini hörməyə başlayır ki, buranı da qaldırsın, o axtardığının birini də tapdığına sevinir. Sonra meşəyə mələk qayıdıb keçəndə onu bir də görə bilsin. ayaq açır, hər gün çiynində bir tir gətirir, qabığını alıb Usta onun getdiyi yola baxa-baxa gah palçıq daşıyıb çardağın altına yığır ki, yağış vurub çürütməsin, gün dö­ təknəyə yığır, gah ayaqaltının üstünü daşla doldurub ora yüb çatlatmasın. Axırda işini heç kimin bəyənmədiyi bir çıxır ki, gündə yüz dəfə görsə az hesab elədiyi camala bir usta tapır ki, onun haqqını-muzdunu verməyə gücü də nəzər salsın. çatsın. Qız yenə də sallana-sallana geri dönür, küçədə ağac­ Və ustaya deyir: ların kölgəsində elə bir oğlan qalmır ki, çevrilib onun - Mənə birmərtəbəli ev tikərsən. arxasınca boylanmasın. Lakin o qız təkcə bu usta tərəfə Usta da «kim nə verər-verər»ə işləyən adam olur. mehriban göz yetirir, gülümsünüb keçir. Ölçür, biçir, bünövrə qazır, gilə kül qatır, qarışdırıb pal­ Usta hər səhər hamıdan qabaq durur, tezdən işə elə çıq tutur, kişinin ağlı-qaralı daşlarını hamarlaya-ha­ tez başlayır ki, ev yiyəsi durub görür o, hər dəm-dəstgahı marlaya bir iparası hörür, baxır ki, minagərdən bir mələk hazırlayıb, yığıb yanına, özü də bir yerə azı on daş qoyub gəlir, şəvə hörükləri topuqlarını döyür, hər yanağı bir götürür, heç birinin yatımı-tutumu xoşuna gəlmir, öz lalə, dodaqları qızılgül ləçəyi, buxağı Şahdağın qan, boy­ seçməsi özünü razı salanacan əlləşir. nu şirmayı, ala gözlərinin hər çaxımmda bir can itər, Usta görür ki, qız həmin sallanışla bir də gəlir. O. vüsal həsrətində qərq olar. Elə gözəldir ki, küçə ondan dayanıb qıza məftunluqla baxır, qız isə yenə də məhrəm nur alıb işıqlanır, hansı ağacın kölgəsindən keçirsə yar­ nəzərlərini dolandırır, gülümsünüb ölür. paqlar şölə saçır, havanı da müşk-ənbər nəfəsi tutub, Usta hardan biləydi ki, bu qızın toyuna az qalıb, o, doyurub. Adam bircə çəkimi sinəsinə sorub onun ətri ilə bir başqasına nişanlıdır, hər gün zərgər yanına gedib gəlir bütün ömrü boyu yaşamaq istər, ürəkdən «oxqay» deyər. ki, barmağına taxılan nişan üzüyünün əlindən düşəndə 228 229 'Elbrus Şafımar ______Qusar beşiyim mənim sınmış firuzə qaşını düzəltdirsin, usta da onun işini özü həmişə bir-birimizə arxa-dayaq olmuşuq. Həyatda məni qəsdən ləng görür ki, o camala doyunca baxsın. dost-tanış yanında başıuca edən, abır-həyamı gözləyən, Bənna, o qıza vurulur. O qızın eşqilə əlləşir, divarı evimi qonaqlı-qaralı edən də Şərqiyyə xanım olub. Mən necə hördüyündən, binanı necə ucaltdığından xəbəri vəzifədə olanda da, olmayanda da münasibətlərimiz də­ olmur. yişməyib. Ona görə də böyük inamla deyirəm ki, biz bir- Bir gün şəhərin adlı-sanlı, bunu öz yanlarına fəhləliyə birimizi tamamlayırıq, biz bir-birimizin əyarı və məhək də götürməyən tərifli ustalarının da yığışıb o qız keçən daşıyıq. Belə bir münasibətimizin ömrümüz boyu da da­ küçədə boy-boya verib onun tikdiyi binaya altdan-yuxarı vam edəcəyinə inamlıyam. Bu sözləri deyərkən «Kitabi- heyrətlə baxdıqlarını görür, elə bilir əlindən çıxan sarsaq Dədə Qorqud»dan «...Dəli Domrul boyu» yadıma işə tamaşa eləyirlər, onu danlayacaqlar, onu biabır eləyə­ düşdü. Boyda göstərilir ki, Əzrayıl Dəli Domrula deyir cəklər, döyəcəklər, bacardığın işin qulpundan yapış deyə­ ki, mən sənin canını almalıyam, ancaq canının yerinə can cəklər. Lakin baxır ki, onların da baxışlarında o qızın tapsan sağ qalarsan. Dəli Domrul atasına, anasına üz gözlərindəki heyrət var, məftunluq var, onların dodaq­ tutur, onları məsələdən agah edir, ancaq heç biri oğluna larında o mələyin çöhrəsini bəzəyən təbəssüm var. görə canlarından keçmir. Əli valideynlərindən üzülən Bənna binanın son daşını qoyub yerə enir, həmin Domrul halallaşmaq üçün arvadının yanına gəlib onu küçəyə gəlir, görür ki, tikdiyi binanın ayna qapıları tağ- məsələdən agah edir, ona öz vəsiyyətini söyləyir, işin nə bəndlidir, damı qülləlidir, minarəlidir, divarlarda ağ göl­ yerdə olduğunu bilən arvadı da ona deyir: lər və yaşıllıqlar qərar tutub. Ağ bulaqlar yaşıllıqlardan keçib ağ göllərə tökülür». Nə deyirsən, nə ötürsən, Bax, belə bir gözəl binanın inşası məhəbbətin gücünə Göz açaraq gördüyüm! yaranmışdı, ona görə də ürəkaçan, könül oxşayan idi. Könül verib sevdiyim! - Daxa, deyin, hamıdan yaxşı kimitanıyırsınız və Sizi Qoç igidim, şah igidim... hamıdan tən-dürüst tanıyan kimdir? Qarşı yatan uca dağları - Əlbətdə, hamıdan yaxşı, hamıdan düz tanıdığım, Səndən sonra mən neylərəm? xasiyyətinə, dünya görüşünə, əqidəsinə, sevinc və kədəri­ Yaylayarsam, gorum olsun! nə, həyata baxışlarına, maraq dünyasına, zövqünə, istək Soyuq-soyuq sularını mən içərsəm, və arzularına böyük əminliklə bələd olduğum ömür-gün mənim qanım olsun! yoldaşım Şərqiyyə xanımdır. Məni yaxından, məni oldu­ Qızılını-gümüşünü xərcləsəm, ğum kimi tanıyan, zaman-zaman bütün ağrı-acılarımı kəfənim olsun... çəkən, məni olduğum kimi tanıyıb dəyərləndirən Şərqiy­ Can nədir ki, sənə qıya bilməmişlər ? yə xanımdır. Bizim xoş və çətin günlərimiz birlikdə olub, Yer şahid olsun, göy şahid olsun. 230 231 'Elbrus Şahmar______Qusar beşiyim mənim Qüdrətli tanrı şahid olsun. Mənim camın sənin canına qurban olsun!

Daha sonra boyda göstərilir ki, Allah qadının ərinə olan böyük sevgisinin mükafatı kimi onlara 140 il ömr verir və Domrulun can əvəzinə isə Əzrayıl Allahın əmri ilə onun atasının, anasının canlarını alır. O baxımdan mən də inanıram ki, Allah bizim məhəb­ bətimizi də uzun ömürlü və yaşarlı edəcək. - Zeynəddin müəllim, deyin həyata bir də yenidən gəlmiş olsaydınız onu necə yaşayardınız? - Dostum Elbrus, mən bu günümə də, keçmişimə də ehtiramla baxıram. Onu deyim ki, keçən aylarım, illərim əyri-əskiynən, sevinci və kədəriynən mənə doğmadı, mə­ nim həyatımdı, ömrümdü. Siz demişkən elə bir hal olmuş olsaydı bu vaxta kimi həyatımı necə yaşamışdımsa, hə­ min həyatı olduğu kimi yenidən elə də yaşayardım. Onu da deyim ki, keçmişim mənim cavanlığımdı, çılğınlığım­ dır, bu günümsə ahıllığım, yəni ömrümün kamillik döv­ rü, kamillik çağıdı. Ona görə də bu günümü keçmişimə dəyişmərəm. Bir də onu da Sizə bildirirəm ki, yenidən keçmişimə qayıtsaydım, yenə də könül həmdəmim, ömür-gün yoldaşım, sevib-seçdiyim Şərqiyyə xanım olardı. - Bəlkə deyəsiniz, ağladığınız məqamlar olubdur? - Dostlarımı, doğmalarımı itirəndə için-için ağladı­ ğım az olmayıb. Zəlimxan Yaqub demişkə: Üzdən ağladığım yadıma gəlmir, Ağlasam, göz yaşım ürəkdən gəlib. Sevgim də, sözüm də, məhəbbətim də, Soldan Məhəmməd Kldarov, Zeynəddin Çələbov, Məmməd Aslan Qəmbərvə Bəyhalaycv Nə varsa beşikdən, bələkdən gəlib. 232 ю 'Elbrus Şahmar ______

Soldan Munis bəy, Rami/. Qusarçaylı, Z.Çələbov, Məmməd Aslan, Qəmbər Bəybalavev, Məhəmməd Eldarov və Hüseyn [ ______Qusarmanim beşiyim ‘Elbrus Şahmar Qusar beşiyim namın

Z.Çaləbov, Şərqiyyə xanım. Nizami Rüstəmov və onun ailəsi

Soldan Zeynəddin çələbov, Mamməd Aslan. Qambər Baybalayev Məhəmməd və Eldarov Z.Çələbov və Şərqiyyə xanım doğmaları arasında

237 236 — — I " ■»...... — .....m Şarqivyə xanım va Malanət İsgandarli va Malanət xanım Şarqivyə Z.Çələbov, Şarqiyya xanım vaxanım bacısıŞarqiyya Z.Çələbov, Elyana xanım aila üzvləriaila arasında xanım Elyana Qusar beşiyim rmrıim Qusar beşiyim 239 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim nwıirn - Həyatda elə insan olur ki, sən öz ömür yolunu o insanın varlığı olmadan təsəvvür edə bilmirsən, sənə elə gəlir ki, ağlın kəsəndən onu tanıyırsan. Bəs, sizin üçün elə doğma insan kimdir? - Həyatda məni yaşadan, mənə təsəlli olan, hər ağrı- acımı çəkənim, sevincimə də, kədərimə də ortaq çıxanım, ağır günlərimdə həyanım, qulluğumda duranım, hər sözümə can deyən istəklim - həyat yoldaşım Şərqiyyə xanımdı. - Zeynəddin müəllim, Sizin ciddiyyətinizi və eyni za­ manda təvazökarlığınızı və səmimiyyətinizi, ilk sözdən mü­ sahibinizi duymağınızı, onun ürəyindən keçənləri göz­ lərindən oxumağınızı tanışlığımız müddətində dönə-dönə hiss etmiş, duyub-dərk etmişəm və bu fikirimdə yanılma­ Şərqiyyə xanım, bacıları Simnara İlyasuva va Sveta Əliyeva dığıma əminəm. Sizin, ətrafda olanlarla münasibətinizin və çoxlarının arasında böyük hörmətiniz olduğunun şahidi olmuşam. Onu da bilirəm ki, Sizin dostlarınız arasında bö­ yük vəzifə sahibləri, iş adamları, yaradıcı adamlar olmaqla bərabər sadə peşə adamları arasında da xeyli dostlarınız, tanışlarınız var. Bu isə ondan irəli gəlir ki. Siz dostluğu vəzifələrdə, şan-şöhrətdə deyil, insanlıqda axtarırsınız. Və bir də bu onu göstərir ki, sizin ömrünüz halallıqdan yoğ- rulub, gözü-könlü tox adamsınız, insanlara qarşı xeyir­ xahlıq hissləri ilə yaşayırsınız. Zeynəddin müəllim, siz canında həyat cövhəri, ürəyində gələcəyə tükənməz inam olan nurlu el ağsaqqalısınız. Siz sədaqətli dostlarınıza, həmkarlarınıza, qohum-əqrəbanıza, el-obanıza və ən nəhayət ömür yoldaşınız Şərqiyyə xanıma bundan sonra da hələ çox gərəksiniz. Z.Çələbov və Z.Çələbov və dostu - Sözlərində həqiqət çalarları yetərincə var. Heç Şərqiyyə xanım Səfər Bağırov sorğunuzu cavablandırmaq üçün mənim sözlərimə də 241 2 4 0 Elbrus Şahmar ehtiyac qalmadı. Ona görə ki, elə sprğunuzun özündə mənim verəcəyim cavablar da öz əksini tapıb. Təkcə onu deyə bilərəm ki, insan gərəksiz olduğu çağları onun cismən də, ruhən də məhvi deməkdir. Allaha şükürlər ki, dost-tanışlarımın sayı azalsa da, hələ ki, var. Qohum- əqrəbəm və qonşulanm arasında da ağsaqqal kimi tanmıram. Bəzən məndən məsləhət almağa gəlir, nədəsə köməklik umurlar. Mən də bacardıqlarımı edirəm. Elə məni həyata bağlayan da odur, bir də həmişə mənə vəfalı olan və qayğımı çəkən Şərqiyyəmdi.

242 Qusar beşiyim mənim

DOQQUZUNCU SÖHBƏT Nə əldə etmişəmsə, yuxanda Allahın, ye; üzündə gözəl, xeyirxah insanların köməyi ilə' Ey insanlar! Ey müsəlmanlar! Ey mənim əldə etmişəm. hümmətim! Birlikdə olun! Əl-ələ verərək, Əlibala Hacızadə aranızda möhkəm bir ittifaq yaradın! Allah yolunda addımlarkən aralarınızda Müqəddəs yerlərə ziyarətə getmək Allaha ya- səf-səf durun!... Aranıza nifaq salınma­ xınlaşmaqdır, ondan da vacibi insanlara xe- sına imkan verməməli, birlikdə hərəkət yirxahlıq, xalqa xidmət etməkdir. J etməlisiniz. Hacı Tofiq Hüseynli Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.) İnsan ayırmazdı dostu, düşməni, Boş sinə, boş ürək - balsız bir pətək. Həyatın çətini, dan olmasa. Ramiz Qusarçaylı Mürvət Qədimoğlu Bizi bizdən olanlar yıxdı. - Zeynəddin müəllim, Siz 2000-ci ildə öz namizədliyi­ Əhməd Cavad nizi Milli Məclisə verəndə hansı amalla, hansı arzu və is­ Ən çox sevdiyim şair Azərbaycan torpağıdır. təklə deputat olmaq istəyirdiniz? Xahiş edirəm ki, bu yöndə Bu torpağın yaratdığını hələ heç bir sənətkar öz fikrinizi bildirəsiniz. yaratmamışdır. - Mən Azərbaycan xalqının, o cümlədən Qusar ca­ Gülruxsor. Tacik şairi maatının başlıca problemi olan, onu inkişafından, müasir Bayraklan bayrak yapan üstündeki kandır. cəmiyyətdən geridə qoyan, ölkəni bataqlığa sürüyən kor­ Topraq uğrunda ölən varsa, Vatandır. л rupsiyaya, rüşvətxorluğa, yerlibazlığa qarşı səlahiyyətli Gamal Kuntay^ şəxs kimi kəskin, ardıcıl mübarizə aparmaq istəyirdim. Tarixi kökdən məhrum olanlar xalq deyil,\ Ən başlıca problemlərimizdən olan təhsil, səhiyyə ütlədir. sahələrinin inkişafına zəmin yaradan real qanunların par­ Murad Adcı, lamentdə qəbul edilməsində fəal iştirak etməklə yanaşı, həmin qəbul edilmiş qanunların işləmə mexanizmini ha­ zırlamaq arzusunda idim. Konkret olaraq Qusar ərazisində məmur özbaşına­ lığına, rüşvətxorluğa qarşı əhalinin fəallığını artırmağa

245 ‘Elbrus Şahmar . ______Qusar beşiyim mənim real şərait yaratmaq, rayon ziyalılarını bu mübarizəyə - Mən ümumiyyətlə özüm barədə yüksək fikirdə qoşmaq mənim arzum, istək və məqsədim idi. olmamışam. İstər dövlətimiz üçün, istər dövlətçiliyimiz - Zeynəddin müəllim, deyin, XXI əsrə düşən ömür üçün, istər işlədiyim kollektiv üçün, yaxud ayrı-ayrı payınızı necə yaşayırsınız? adamlar üçün nə etmişəmsə özümün vətəndaşlıq və in­ - Guşənişin həyat sürürəm, həmişə məsuliyyətli vəzi­ sanlıq borcum bilmişəm. Bununla belə deyim ki, inter­ fələrdə işləyən, gecənin-gündüzün nə olduğunu bilməyən, natda direktor olduğum illərdə, özümə çox inanır, çox istirahət nə olduğunu yetərincə eləyə bilmədiyim haldı, güvənirdim. Mən öz peşəkarlığımla, bacarığımla, idarə XXI əsri istirahətdə keçirirəm. Əslində ona istirahət də edə bilmək səriştəmlə insanlarla tez dil tapa bilirdim. O demək olmaz, ona görə ki, əsil istirahət, zəhmətdən, vaxt yüksək vəzifələrdə işləyə bilmək bacarığıma daha əməkdən, görülən işdən sonra olur. Ancaq mən «Kitabi- çox inanırdım. Vaxt gəldi inamım özünü doğrultdu və Dədə Qorqud»da Qazan xanın dediyi kimi yata-yata mən Qusar Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı kimi yanımız ağrıdı, dura-dura belimiz. Üstəlik bir neçə dəfə fəaliyyət göstərdim. üzərimdə cərrahiyyə əməliyyatı aparılıb. Bununla bərabər - Ancaq siz həmin vəzifədə çox yox, bir ilə yaxın həyat inamım, yaşamaq yanğım sozalmayıb. Düzdür işlədiniz. dostlarımın sırası seyrəlib yaşadığımız bu yeni əsrimizdə. - Düz deyirsiniz. Bu ondan irəli gəldi ki, məni gözü Onların bir çoxu dünyalarını dəyişib, bəziləri də etibarsız götürməyənlər yuxarılara mənim barəmdə yalan məlu­ çıxıb mənə. Ancaq nə etmək olar, bu həyatdı, onun çox matlar verirdilər. Sonda həmin yalan, reallıqdan uzaq üzü var. Əlbətdə, dediyim hallar mənə ağır gəlir, nə yaxşı olan məlumatlar da kimlərisə inandıra bildi və mən ki, mənə sadiq olan həyat yoldaşım və az da olsa hələ də vəzifəmlə xudahafizləşməli oldun. Görün bu yöndə, təx­ münasibətini dəyişməyən dostlarım var. Yoxsa dərddən, minən iki yüz il bundan əvvəl Mirzə Şəfi Vazeh nə deyib: fikirdən adamın ciyərləri də xəfənək bağlayar, suçəkən kağızlara bənzər. Nüfuzlu bir şəxs idim, Hələ ki, bu da bir ömürdü, yaşayıram, təki sağlıq Bir böyük ölkədə mən. olsun, təki tezliklə torpaqlarımız işğaldan azad olsun, Şah ilə canbir idim, yurd həsrətində olan yüz minlərlə insan kimi mənim Deyirəm bəlkə də mən. dostum Elbrus Şahmar da ata ocağına, ana yurduna ziyarətə gedə bilsin. Şah cana doymuş idi, - Allah arzularınızı çin eləsin. Kaş, o gün tez olaydı. Yaltaqların əlindən. Zeynəddin müəllim, bəlkə deyəsiniz, ömrünüzün hansı Həqiqəti deyən kəs, çağında özünüz barədə yüksək fikirdə olmusunuz? Gəlsin gözləyirəm mən!

247 246 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Tutqun bir təbəssümlə, nün uzunluğu deməkdir. Bir də şərt ömrünü ibadətdə Belə dedi hökmdar. keçirmək deyil, yuxarıda dediyim kimi insanlığın ən Bu vaxt açdım qəlbimi, böyük ölçüsü xeyir əməllərlə yaşamaq, bəd işlərdən uzaq Dedim fikrimdə nə var. durmaqdır. O mənada mən bu vaxta kimi sürdüyüm ömür payımdan narazı deyiləm və Allahdan da diləyim Dedim həqiqətləri, odur ki, bundan sonra nə qədər ömrüm varsa əvvəlki Etmədən əyər-əskik. kimi yaşaya bilim, kimlərə əl tuta bilməsəm də, bəd Bununla da saraydan işlərdən uzaq olum. O mənada Mirzə Şəfi Vazeh insanın Qovuldum həmişəlik. böyüklüyünü onun el qayğısı çəkməsində və bir də sınıq ürəkləri tikməsində görürdü. - Zeynəddin müəllim, hər birimiz Allahın bizə verdiyi - Zeynəddin müəllim, hansı şair və yazıçıları oxumağı ömür payını yaşayırıq. O ömür bəzən çox qısa olur, bəzən xoşlayırsınız? də yüzü ötür. Mən Sizə uzun ömür arzulayıram. Allahdan Orta məktəb illərindən mütaliəni xoşlayıram. Dünya dilək diləyirəm ki, 100 yaşınızın tamamında barənizdə söz ədəbiyyatı və eləcə də rus ədəbiyyatı klassiklərinin çoxu söyləyim, təbrik yazım. Ya qismət! ilə tanışam. Daha çox Şərq ədəbiyyatı və doğma Azər­ İndilikdə, müsahibəmizin sonlarında Sizə belə bir sual­ baycan ədəbiyyatımızla təsirlənib sehrlənmişəm. Elə la müraciət edirəm. Deyin, bu həyatdan nə kimi istəyiniz bilirəm, dəyərli şair və yazıçılar ordusu ilə Azərbaycan var? dünya ölkələri arasında əvvəlinci yerlərdən birini tutur. - Əziz dost, bildiyiniz kimi insan öz ömrünün bütün Hələ XII əsrdə öz qüdrətli qələmi ilə Xaqani və Nizami çağlarında, bütün məqamlarında arzularla yaşayır. Arzu­ Gəncəvi öz fəlsəfi fikirlərini poetik bir dillə nəzmə lar sona yetəndə ömür də tamamlanır. Əlbətdə, ömrün çəkəndə indi mənəm-mənəm deyən bir çox xalqların heç qışında mənim də istək və arzularım var. Onlardan bəzi­ nələri yox idi, olanlar da, ağla sığmayan, məntiqə uyğun ləri öz əksini cənubi Azərbaycan şairi Behcət Kamalın bir olmayan söz yığmı idi. bənd şeirində tapıb: «Kitabi-Dədə Qorqud»dan üzü bu tərəfə yazılmış Bir qadın istəyirəm, ruhumu soymaq üçün, əsərləri, klassiklərimizi dönə-dönə oxumuşam və hər Bir cüt diz istəyirəm, başımı qoymaq üçün. oxuduqca ədəbiyyatımıza heyran olmuşam. Eləcə də yola Bir ana istəyirəm, üstündə ağlamağa, salmaqda olduğumuz XX əsr ədəbiyyatımız öz zənginliyi Bir iman istəyirəm, uğrunda baş qoymağa. və mənəvi dəyərləri ilə öz sözünü deyib. Mən Hüseyn Cavidi, Səməd Vurğunu, Süleyman Rəhimov, Rəsul Onu da deyim ki, xoş və xeyirxah əməllər insan öm­ Rzanı, Əliağa Vahidi, Mirzə İbrahimovu, Əli Vəliyevi. rünün bəzəyidir. Elə əməllərin uzunluğu, elə, insan ömrü­ Müşfiqi, Bəxtiyar Vahabzadəni, Məmməd Rahimi, Əli 2 4 8 2 4 9 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim Kərimi, Qasım Qasımzadəni, Hüseyn Arifi, Məmməd Bir yanda bülbüllər, çiçəkli bağlar, Arazı, dostlarım Məmməd Aslanı, Oqtay Rzanı, Ramiz Mən bu tamaşadan necə əl çəkim? Qusarçaylını və onlarca başqalarını oxumaqdan mənəvi zövq almışam. Həyat dedikləri bu kəşnıəkeşdən. Ömrünün və yaradıcığının çiçəklənən bir çağında rep- Qəlbimdə, qanımda yanan atəşdən. resiya güdazına getmiş Müşfiqin «Həyat sevgisi» şeirini Gecədən, gündüzdən, aydan, günəşdən, 79 yaşda olduğum bu çağımda hər dəfə yadıma salanda Bu əngirı fəzadan necə əl çəkim? həmişə vanmdan yox olmuşam: Qarşımda dalğalı, dərin bir ümman, Ah, mən gündən-günə bu gözəlləşən Unımanı sarsıdır bir acı tufcın. İşıqlı dünyadan necə əl çəkim? Bəyaz köpükləri bir çiçək yapan, Bu yerlə çarpışan, göylə əlləşən Şeirdən, xülyadan necə ə! çəkim? Dostdan, aşinadan necə əl çəkim? Ulduzlar fikrimin çırağbanıdır, Dönmə bir şəbnəmə yaz səhərində, Bulud xəyalımın karivanıdır. Səma ki, hissimin aşiyanıdır, Könül, günəş kimi parla yerində! Böylə bir səmadan necə əl çəkim? Göylərin lacivərd ətəklərində Gedən bu qovğadan necə əl çəkim? Mehriban sevgilim qarşımda durdu, Yenə şairliyim başıma vurdu.. Baxınız, dan yeri sökülmüş kimi, Məndən Məcnun könlüm maraqla sordu: Dostlar bir cəbhəyə tökülmüş kimi. Bu saçı leyladan necə əl çəkim? Uzaqdan-uzağa xam gümüş kimi, Ağaran səhradan necə əl çəkim? Xəzan acısına edib təhəmmül, Gülün kölgəsində ötəndə biilbül. Təbiət varlıdır, təbiət xəsis, Həyat, həyat! - deyə çırpınır könül. İşlədərkən onu, sən ey mühəndis. Könüldən, sevdadan necə əl çəkim? Mən də qart daşlara verdiyim bu hiss, Bu incə mənadan necə əl çəkim? Sən aldın aşını yeni hisslərdən, Ey cavan qələmim, düşmə bəhərdən. Bir yanda tərlanlar, dumanlı dağlar. A dostlar, söyləyin, mən bu hünərdən, Bir yanda kəkliklər, ayna bulaqlar. Bu təbi valadan necə əl çəkim?

2 5 0 251 'Elbrus Şafumr______Qusar beşiyim mənim - Zeynəddin müəllim, mənim yaradıcılığımda əsasən ilə müsahibəmə nöqtə qoyub, sizin həyatınızı işıqlandır­ dörd mövzu qırmızı xətlə keçir desəm, elə bilirəm ki, yanıl­ mağa xidmət edən başqa yazılarıma keçirəm. Və mənimlə maram, bu yöndə doğulub boya-başa çatdığım, ana beşi­ mehriban, faktlara və tarixə istinad edən səmimi məntiqli yim, ata ocağım Qubadlı və qubadlılar, üzdəniraq qonşu- söhbətinizə görə sizə öz minnətdarlığımı bildirirəm. larımızla məlum savaşdakı itkilərimiz, polisin tarixi və Onu da dyim ki, hər bir vəzifə kürsüsü zaman keçəndən onun görkəmli adamları, bir də Qusar və qusarlılar barədə sonra «eks», yəni sabiq adlanır. Təkcə kişi olan kəslərin silsilə yazılarımı vurğulardım. O baxımdan oxucu müha­ əvvəlində heç vaxt «eks» deyilmir. Ona görə ki, kişilər bü­ kiməsinə verməyə çalışdığım bu kitabım da qusarlılara yeni tün məqamlarda həmin sözün daşıyıcısı olur. O baxımdan bir töhfəm olsun. İnanıram ki, qusarlılar bu kitabı oxuduq­ siz də kişi adını hər zaman uca tutmuşunuz. Ona xələl gə- ca Sizin qayğılı gözlərinizi, nurlu simanızı, ciddi çöhrənizi tirməmisiniz. Axı, Siz Zeynəddin Çələbovsunuz - heç vaxt görəcək və Sizin simanızda xalqımıza, dövlət və dövlət­ sınmayan, əyilməyən, gözü-konlu tox, sözübütöv Zeynəd­ çiliyimizə sədaqət rəmzi olan ürəyinizin döyüntülərini eşi­ din Çələbov! dəcək və bir daha Qusarla doğmalaşacaq, dostluqda səda­ - Çox sağ olun, qardaşım, mən də sizin mənə qarşı qət nümunəsi göstərəcək, Vətənə - Azərbaycan adlı möhtə­ olan ehtiramınıza, məhəbbətinizə və səmimi dostluq şəm məmləkətimizə məhəbbət yanğısı ilə bağlanacaq, və­ münasibətinizə görə öz təşəkkürümü bildirirəm. Allah zifə kürsüsündə, tutduğu peşədə daha çox xeyirəməl sahibi bizlərə ömür versin ki, son aylarda yaranmış, örnək ola olacaqlar. bilən dostluğumuzın ab-havasını, şirinliyini yaşaya bilək! Əziz dost, bu fikrimə münasibətiniz maraqlı olardı. - Elbrus, əzizim mən Sizin səmimiyyətinizə də inanı­ ram, qələminizin qüdrətinə də, həmçinin həmyerlilərimin nəyin pis, nəyin yaxşı olmasını saf-çürük etmək bacarı­ ğına da, qaranı ağdan seçə bilmək fəhminə və bir də hər hansı məsələdən düzgün nəticə çıxarda bilmək qabiliy­ yətinə də. - Zeynəddin müəllim, siz tarixçi olmağınızla bərabər mən deyərdim ki, həm də ədəbiyyatçısınız. Yaddaşınıza da söz ola bilməz. Onu da qeyd edim ki, hər şeyin əvvəli kimi, sonu da olur. İndilikdə bizim aramızda olan müsahibəmiz də, söz- söhbətimiz də sona yetir. Və mən söhbətlərimiz zamanı dəfələrlə vurğuladığım kimi Sizə ilahidən 100 il ömür diləyi 252______253 m Mülayim ol, ancaq dəyənəyi əlindən yerə qoyma. Teodor Ruzvelt ABŞ-m sadiq Prezidenti ıVəzifə dəyişdikcə vəzifə dostları da dəyişir,ı yeniləşir. Bayram Məmmədo vvQT Vay o kitabm halına ki, nə yazandanгя7япНяп vflnvıryarıyır, nanə * V 1 də ki, yozandan. Əli Ildırımoğlu Bilməlisən gədalar nə etdilər Vətənə, Nə qoydular uyuya, nə qoydular oyana. Əlibəy Hüseynzadə Bizdən də bir söz qalacaq, ay aman! Kimlər bizdən söz salacaq, ay aman! /cöwiUtin M. Şəhriyar Dərdin əlacını qanandan istə. Şamil Dəlidağ Oxumayan üçün heç bir şey yazılmamışdır. Cəlaləddin Rumi Söz danışan ol, söz güləşdirən yox. м V Azərbaycan atalar sözü . A İşin rəzil adama düşsə özünü yazıqlar cərgəsində'O hesab et. i «Qabusnamə; Daxması olanın yaxası əldə, Elə milyonçu var mülkü görünmür. Musa Yi

M Qusar deşiyim mənim

İKİ KÖNÜL BİR OLSA... Bir adamı həmişə aldatmaq olar, bəzi adam lan müəyyən vaxt aldatmaq olar, lakin xalqı1 Kim mənim eşqimə haqq versə, əgər duysa məni daim aldatmaq olmaz. Çəkərəm minnətini gündə onun min dəfə mən. A. Linkoln Ata yurdumuzdan ilham almasaq, Yar ilə olduğum anlar mənə dünyadan əziz, Zaman ağac kimi qurudar bizi. i Ey könül, dərdin əzizdir, tut əziz sən də onu. Hüseyn Arif Qeys ibn Müləwəh (Məcnun) Evdə arvadına sözü keçməyən, İndi koxa olub, el dolandınr. Tanınıb seçilən hər bir kişinin arxasında ağıllı bir Aşıq Alı qadın durur. Nə tirəbəxt olduq bu Qarabağda. Bayram Məmmədov Q.Zakir Mən həyatda yanız yaradanıma, zəhmətimə Başlıqda verdiyim bu misra bir mahnının sözlərin­ dəndir. Yəni önəmli odur ki, iki könül bir olsa, bir-biri­ və bir də xalqıma arxalanmışam. Heydər Əliyev nin gözü və duyğuları ilə ətrafa baxsa, bir-birini ürəkdən Kim müxalifətdə durursa dursun, ancaq və­ sevsə, onlara heç kim, heç nə deyə bilməz. Birdən deyən olarsa, demək həmin adam duyğusuz və qəlbsiz adamdı. təninə, mənəviyyatına, məsləkinə müxalifətdə durmasın. Heç şübhəsiz sevənlər, istək və məhəbbətin nə olduğunu bilənlər elə adamların sözlərini qəbul etməzlər. Heydər Əliyev ле~) Mən kitab üzərində işləyərkən həyat yoldaşım Raya Biz bu aləmə bir eşq üçün ah etməyə gəldik. xanım Musa qızı ilə qırx gündən çox Zeynəddin müəl­ Cəlaləddin Rumi limin evində olduq, çörək kəsib, söhbət etdik. O günlər Allahım, səndən başqa heç nəyi olmayan mən, mən Zeynəddin müəllimlə ömür yoldaşı Şərqiyyə xanı­ səndən başqa hər şeyi olanlara yazığım gəlir. mın münasibətlərində, aralarında olan yaş fərqlərini sez­ Konfuts dirməyən böyük bir sevginin və məhəbbətin şahidi ol­ dum. Və başqa bir mahnının sözləri yadıma düşdü: «Ya­ şın nə fərqi var». Bəli təki ürək sevsin: təki könüllər bir

257 ‘Elbrus Ş a h m a r ______Qusar beşiyim nanim olsun. İlk öncə Şərqiyyə xanımın tərcümeyi-halı ilə tanış ömür yolları və ailə həyatı ilə bağlı sorğularımı cavab­ olaq, daha sonra onun özünü dinləyək. landırdı Şərqiyyə xanım. Gəlin onun ürək çırpıntıları, Çələbova Şərqiyyə Rəcəb qızı, 19 yanvar 1960-cı ildə könül harayı ilə tanış olaq: «Ailəmiz çox böyük olsa da, Qusar rayonun Hil kəndində anadan olub. mehriban dolanırdıq. Yaxşı oxuyurduq. Təsərrüfat və ev' Atası Qayıtmazov Rəcəb Eyyub oğlu ömrüboyu dül­ işlərində valideynlərimizə kömək göstərirdik. Atam gər işləyib. Hazırda təqaüdçüdür, həmin kənddə yaşayır. bizimlə fəxr eləyirdi. O, elmə və təhsilə böyük önəm Anası - Qayıtmazova Fatimə Fərəməz qızı, evdar verirdi. Deyirdi ki, uşaqlıq və gənclik illərim müharibə qadın olub, 2002-ci ildə vəfat edib. dövrünə düşdü, bir tikə çörək dalınca dəridən-qabıqdan Ailədə 3 qardaş, dörd bacı olublar. çıxmışıq, oxumaq imkanımız olmayıb, heç olmasa, siz Böyük bacısı İlyasova Simnarə ailəlidir, üç övladı oxuyun. O, hər şeydən əvvəl, dərslərimizlə bağlı çalışqan- var. O, Qazaxıstanın Oktai şəhərində yaşayır. lığımızı qiymətləndirirdi. Kasıb dolanmağımıza baxma­ Böyük qardaşı Qayıtmazov Eyyub ailəlidir, altı övlad yaraq biz xoşbəxt idik. Ata-anamız həmişə bizimlə idi. atasıdır. Hil kəndində atası ilə birlikdə yaşayır. Onlar bir-birlərini çox sevirdilər. Anamın atama olan Qardaşı Qayıtmazov Rahib, Oktai şəhərində yaşayır, böyük ehtiramı bizə də siyarət etmişdi. Atam mənim ailəlidir, üç övladı var. gözümdə əsil kişi idi. O, evimizin böyüyü, başçısı idi. Bacısı Bədəlova Elyana Oktaida yaşayıb, ağır xəstə­ Anam çox cazibədar qadın olub. Onun oturuşundan, du­ likdən sonra 1999-cu ildə dünyasını dəyişib. Onun həyat ruşundan, yerişindən əsil-nəcabətlilik, xanımlıq yağardı. yoldaşı Bədəlov Ədalət və qızı Mərcan hal-hazırda Qaza­ O, özünə hörmət qoyan və hörmət uman qadın idi. Ata­ xıstanın Oktai şəhərində yaşayır. Şərqiyyə xanımın kiçik ma çox sadiq idi. Onun hər sözü, hər hərəkəti biz qızlara qardaşı Vacib Qusar şəhərində yaşayır, ailəlidir, bir qızı, bir örnək, bir nümunə idi. bir oğlu var. Kiçik bacısı Sveta da ailəlidir. İki övladı var, Ailəmizdə hər kəsin öz yeri, öz vəzifəsi var idi. Bö­ Qusann köhnə Xudat kəndində yaşayır. yüklər kiçiklərə hamilik edir, dərslərində köməklik gös­ Bir daha qeyd edim ki, o günlər doğma bir ailənin tərirdi. Böyük bacımın bizə danışdığı nağılları dinləyə- üzvü kimi doğmalaşdıq, bir-birimizi daha yaxından tanı­ dinləyə yuxulayardıq. Hər birimiz mütaliəni çox sevirdik. dıq. Mən Zeynəddin müəllimlə Şərqiyyə xanımın müna­ Uzun qış gecələrində ailəmiz soba ətrafına yığışar, sibətlərində böyük bir səmimiyyət və baxışlarında pak bir atamın danışdığı hekayət və rəvayətlərə qulaq asardıq. məhəbbətin yanğısını görüb-duydum. Nə vaxt Zeynəddin Və yaxud bizlərdən birimizə kitab oxutdurar, kiçiklərə müəllimlə söhbət etdimsə sədaqətli bir ər gözümdə can­ tərcümə və izah eləyərdi. Beləcə, mən hələ uşaq ikən landı. Nə vaxt Şərqiyyə xanımla həmsöhbətdə oldumsa kitabı sevdim və mütaliəyə böyük həvəs göstərdim. Hələ ərinə vəfalı və məhəbbət yanğısına pərvanə olan bir xa­ kiçik yaşlarımdan yaxşı oxu qabiliyyətim var idi. Ona nım gözlərimdə və qəlbimdə müqəddəsləşdi. Dönə-dönə görə də, axşamlar ailə bir yerə yığışanda oxumaq vəzifəsi

258 2 5 9 Tlbrus Şafumr ______Qusar beşiyim rmnim mənə keçdi. O vaxt televizorumuz yox idi. Dahi Niza­ alırdım. Ən zəif oxuyan şagirdlər belə ondan yaxşı qiy­ minin «Xəmsə»si, Şota Rustavellinin «Pələng dərisi gey­ mət almaq üçün, dərsini mütləq öyrənərdi. Onun mək­ miş pəhləvan»ı, bir çox romanlar və başqa-başqa əsərlər təbə hər gəlişi uşaqları sevindirərdi. Maşınının yanma bizdə sevilə-sevilə oxunur və dinlənilirdi. Həyatda ilk qaçar, onu dövrəyə alardılar. Hamı çalışardı ki, ona daha müəllimim atam olub. Hələ məktəbə getməmişdən o, mə­ yaxın olsun, onunla danışsın. Uşaqların əhatəsində o nə yazmağı, oxumağı, mütaliə edib fikir yürütməyi zəhmli direktordan əsər-əlamət qalmazdı. Birinin başını öyrətmişdi. tumarlayar, o birindən hal-əhval tutardı. Həmişə uşaq­ 1967-ci ildə Hil Sirt kənd səkkizillik məktəbinin lardan ac qalıb-qalmadıqlarını, nədən şikayətləndiklərini birinci sinfinə getmişəm. Məktəbdə əlaçı idim. Müəllim soruşardı. Vaxtının çoxunu məktəbdə uşaqlarla keçirirdi. sarıdan da bəxtim yaman gətirib. İbtidai siniflərdə bizə Dərsi tez oxuyub öyrənən şagirdlərlə dama və şahmat Camal müəllim dərs deyirdi. Camal müəllim çox oynayardı. Əksər uşaqları üzdən, adbaad tanıyardı. humanist, xeyirxah və sadə bir insan idi. O sözün əsl Onun hər uşağın ailə vəziyyəti barədə də yaxşı məlumatı mənasında müəllim idi. Onun həyatımda mühüm rolu vardı. Qışda gecələr gözünə yuxu getməzdi. Hərdən gecə olub. Peşəsini dərindən sevməsi məni də müəllim peşəsini yarısı, ocaqçının yatıb-yatmadığını yoxlamaq üçün seçməyə həvəsləndirdi. Ona Allahdan rəhmət diləyirəm! məktəbdə də olardı. Zeynəddin müəllim şagirdlərin gün­ Sonralar da, istər orta məktəbdə, istərsə də ali mək­ dəlik yeməklərinə ciddi nəzarət edərdi. Uşaqların yemə­ təbdə oxuyanda tale rastıma gözəl müəllimlər çıxartdı. yindən kəsən aşpazı işdə saxlamazdı. Dahilərdən birinin fikrincə, insanın bəxti üç şeydə gətirir: Yüzlərlə uşağın qayğısı ona övladsızlıq dərdini əsilli, nəcabətli ailədə doğulur, gözəl müəllimlərdən dərs unutdurmuşdu. Bəlkə də, bu barədə onun düşünməyə alır və sədaqətli həyat yoldaşı ilə ömür sürür. O mənada belə vaxtı olmazdı. İllər bir-birini qovduqca, qayğıları da bəxtim gətirib deyərdim. çoxalırdı. O böyük bir çalışqanlılıqla məktəbin yardımçı Beşinci sinifi Hil Sirt səkkizillik məktəbində bitirdik­ təsərrüfatını da yarada bildi. İnternatın 150-dən çox arı dən sonra, Qusar şəhər internat məktəbin altıncı sinfinə ailəsi olan arıxanası, xeyli sayda qoyun sürüsü oldu. daxil olmuşam. O zaman məktəbin direktoru Çələbov Uşaqlar təzə balla, ətlə, meyvə - tərəvəzlə, bostan məh­ Zeynəddin Ramazan oğlu idi. O, bizə tarixdən dərs de­ sulları ilə təmin olundu. Şəxsən həmin təsərrüfatda əlləri yirdi. Uşaqlar onu çox sevirdi. Dərsi o qədər maraqlı ke­ qabar olunca özü də işləyirdi. Beləliklə, Qusar şəhər çirdi ki, zəngin tənəffüsə çıxmaq üçün nə vaxt çalın­ internat məktəbi respublikada nümunəvi yardımçı mağından xəbərimiz olmazdı. Heç vaxt, heç kimə «2» təsərrüfatı və yüksək təlim-tərbiyəsi olan bir məktəbə qiymət verməzdi. Deyərdi ki, sizin Zeynəddin müəllimin çevrildi. Düz 24 ilə yaxın beləcə yorulmadan çalışdı dərsini dinləməyiniz artıq «3»-ə layiqdir. Dərsə girən Zeynəddin müəllim həmin vəzifədə. kimi, məni çağırıb dərsi soruşardı. Ondan həmişə «5» 260 261 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnim Biz onunla yenidən görüşəndə, mən artıq Azərbaycan edirik. Biz iki bədəndə bir can kimiyik. Birimizin kədəri o Pedaqoji İnstitutunun riyaziyyat fakültəsini bitirib, Hil birinizi də kədərləndirər, sevinci isə o birimizi də kənd orta məktəbində müəllimlik edirdim... fərəhləndirər. Biz evlənməyə qərar verdik. Bütün tanış-bilişim, Aramızdakı yaş fərqimizi heç vaxt duymamışam. İllər qohum-əqrəbam məni bu fikirdən döndərmək istədi. Ailə ötsə də onun bahar duyğulu qəlbi daima gənclik şövqi ilə üzvlərimiz də bu izdivacın əleyhinə oldu. Ona könül alışıb yanmaqdadır. Gənclərə məxsus coşqun təbiətinin verib sevdiyimə, onunla evlənməyimə görə heç vaxt peşi­ nəticəsidir ki, onun əksər dostları özündən qat-qat cavan man olmamışam. Əksinə, əgər yenidən doğulsaydım, ye­ adamlardır. O dostcanlı, dostluqda sədaqətlidir. Qapısı nə də onu seçər, ömrümü onunla bağlamaq istəyərdim. daima dost-tanışlarının üzünə açıqdır. Axırıncı tikəni də Onunla birlikdə sürdüyüm ömrümün hər anı mənim onlarla bölüşər, köməyini onlardan əsirgəməz. Dost yo­ üçün maraqlı və mənalı olub. İstər evin təsərrüfat işlərin­ lunda ölümə belə gedər. Belələri haqqında deyirlər: «Ona də, istərsə də istirahətdə və gəzintilərdə bir yerdə olmu­ güvənmək olar». Nə qədər zəhmli görünsə də, qəlbi uşaq şuq, bir-birimizə dayaq durmuşuq. Yaxşı günlərimiz də qəlbi kimi təmiz, kövrəkdir. Ona qarşı pislik edənlərə olub, çətin günlərimiz də. Heç kəsin minnətini götürmə­ belə kin saxlamaz, onların səviyəsinə enib əvəz çıxmaz. mişik, heç kəsdən asılı vəziyyətə düşməmişik. Əlimizin Zeynəddin müəllim dostlarına, qohumlarına, qonşu­ zəhmətilə dolanmışıq, işləməkdən həzz almışıq. Xoşbəxt­ larına qarşı mehribandır, onların xeyir və şərində ya­ liyi, səadəti halal zəhmətdə, bircə əməkdə tapmışıq. On­ xından iştirak edər, sevinc və kədərlərinə şərik olar. O, dakı yaşamaq eşqi, ruh yüksəkliyi, həyat eşqi hər zaman həmişə haqq-ədalət tərəfdarı olur, zəiflərin, arxasızların, məni də nikbin olmağa vadar edib, məni bədbin olmağa, haqqı tapdananların tərəfini saxlayır, onların haqlarının həyatdan küsməyə qoymayıb. O, əlində olanlara görə müdafiəçisi olur. Heç vaxt özünü düşünməz, başqala­ şükür edən, onlardan həzz alandır. Zərrə qədər də paxıl­ rının harayına, köməyinə qaçan, yetimə əl tutan, kim­ lığı yoxdur. Aza qane olan, əlinin zəhmətilə dolananlara səsizə qahmar çıxandı. Bunlar gəlişi gözəl sözlər deyil. rəğbət bəsləyən, rüşvətxorlara, mala-pula hərislərə nifrət Birgə yaşadığımız illərdə şahidi olduğum, iştirak və edəndir. müşahidə etdiyim belə hadisələrdən nə qədər desəniz Mən özümü onunla hər zaman bəxtiyar sanmışam. misal gətirə bilərəm. Bir-birimizdən ayrı qaldığımız günlərimizi barmaqla say­ Mən Zeynəddin müəllimin elədiyi yaxşılıqları bir-bir maq olar. O mənim yanımda olmayanda özümü tənha sadalamağı lüzum bilmirəm. Bu, başlara qaxınc olardı. hiss edirəm, hər yer mənə darıxdırıcı və maraqsız görü­ Ancaq yaxşı olardı ki, bəziləri özlərindən soruşaydı ki, nür. Bizim aramıza girib, bizi ayırmaq istəyənlər də olub. bəs biz Zeynəddin müəllimin yaxşılıqlarına necə cavab Amma niyyətləri baş tutmayıb. Biz bir-birimizi yaxşı vermişik? Onun işləmədiyi, fəaliyyətdə olmadığı bu son tamamlayırıq, bir-birimizdən ayrı özümüzü yanmçıq hiss illərdə ondan necə hal-əhval tutmuşuqnıu? 262______263 TlBrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnim Dünya heç zaman yaxşılardan, qədirbilənlərdən xali Zeynəddin müəllim də mənim qədər təbiətsevəndir, deyil. İllər məhək daşı kimi sadiq dostları, yaxınları romantikdir. Yağış sehrindən, qar möcüzəsindən, dağla­ tanımaqda bizə köməklik edir. Zaman saxtalan, vəzifə, rın böyüklüyə səsləyən əzəmətindən qəlblərimiz riqqətə süfrə dostlarını bizdən uzaqlaşdırdı. Və bizi təmənnasız gəlib, vücudumuz uçunub. Ulduzlu göyləri birlikdə seyr sevənləri bizə daha da yaxınlaşdırdı. Allaha çox-çox edib, kainatın sonsuzluğundan heyrətə gəlmişik. Onu da şükürlər olsun ki, Zeynəddin müəllimin heç kimə ehtiyacı deyim ki, bircə işarədən, bir sözdən bir-birimizi başa yoxdur, o heç kəsə möhtac deyil. Onu həmişə olduğu düşürük. kimi, indi də, sədaqətli dostları və mənim kimi vəfalı Tale elə gətirdi ki, Zeynəddin müəllimlə evlənəndən həyat yoldaşı var. sonra, mən də onun direktor işlədiyi doğma məktəbdə Biz Zeynəddin müəllimlə səyahət etməyi də çox sevi­ müəllim kimi fəaliyyət göstərməyə başladım. O, evdə nə rik. Moskva şəhərinə toy səyahətinə getmişik. Bir insanı qədər mehriban olsa da, işdə ondan çəkinərdim. Çox yaxşı tanımaq istəyirsənsə, onunla yol-yoldaşı ol, de­ ciddi və tələbkar idi, davranışımızdan tutmuş geyim - yiblər. Zeynəddin müəllimlə səyahətdə olanlar yaxşı bilir keçimimizə qədər hər şeyin müəllimə uyğun olmasını ki, çox səxavətli, deyib - gülən, yaxşı yumor hissinə malik tələb edirdi. Yadımdadır, bir dəfə məktəbə qolları şifon olub, səyahətdən zövq almağı bacarandır. Lvova, Kiyevə, parçadan olan paltar geymişdim. Tənəffüs zamanı müəl­ Mahaçqalaya, Dərbəndə internat məktəbinin müəllim və limlər otağında onunla rastlaşdım. Hamının qarşısında şagird kollektivləri ilə görüşə getmişik. İndi də, əgər mənə dedi ki, bu nə geyimdir, məktəbə geymisən? Dərs ömür vəfa eləsə, ikilikdə dünya səyahətinə çıxmaq arzu­ zamanı şagirdlərin fikri dərsdə yox, paltarının qollarında sundayıq. İnşallah! olacaq. Get, müəllim kimi geyinib gələrsən. Mən pərt Təbiət qoynuna gəzintilərə çıxmağı çox sevirik. Yaz olub qızardım. Tez evə gəldim və paltarımı dəyişib gələndən meşələri, çölləri, dağları gəzməkdən yorulma­ yenidən məktəbə qayıtdım. rıq. İkimiz də Qusarın füsunkar təbiətinin vurğunuyuq. Bir dəfə pedaqoji şuranın iclası idi. Mənim fənnimdən Zeynəddin müəllimlə birlikdə Qusarın demək olar ki, iki şagird «2» qiyməti aldığını görüb, bərk acıqlandı və bütün kəndlərini gəzmişik. Ləzə kəndinin camaatının, soruşdu ki, niyə şagirdlərin «2» alıb. Cavab verdim ki, demək olar ki, hamısını tanıyırıq^ toy-bayramlarında işti­ dərslərini bilmir. rak edirik. Oradakı hər qaya, şəlalə, bulaq bizə tanışdır, - Onda sizin işiniz nədən ibarətdir? 24 saat müəllim, doğmadır. tərbiyəçi nəzarətində olan uşaq «2» alırsa, bəs sizin Biz «Suval»ı da çox sevirik. Oranın hər kolu, ağacı, işinizin adı nədir? çiçəyi, xüsusilə də, «Qazan bulağ»ı bizə doğmadır, Dərs hissə müdiri Malik Ataşova tapşırdı ki, sabah­ əzizdir. dan «2» alan şagirdlərlə əlavə məşğul olmaq üçün cədvəl tutulsun, müəllimlər onlarla dərsdən əlavə məşğul olsun.

264 ______265 ‘Efim s Şahmar ______Qusar beşiyim tmnim Bir dəfə də bir şagirdin yazdığı tapşırığa «2» qiyməti Zeynəddin müəllim bir ər kimi, ömür-gün yoldaşı verdim, o da öz dəftərini cırıb atdı. Mən onu dərsimdən kimi də mənim gözümdə öz böyüklüyünü, əzəmətini qovdum. Dəhlizdə həmin şagirdlə rastlaşan Zeynəddin qoruyub saxlayıb. O heç zaman, heç nədən şikayət etməz, müəllim onu müəllimlər otağına aparıb sorğu-sual edir. hər bir çətinliyi soyuqqanlılıqla qarşılayar, problemləri Tənəffüsdə məni çağırtdırıb soruşdu ki, şagirdi dərsdən özünəməxsus ciddiyyət və yumorla həll etməyə çalışardı. nə haqla qovmusan? Hadisəni danışdım. Dedi ki, şagirdi Heç vaxt ağrıdığını deməyən, xəstəliklərindən danışıb dərsdən qovmaq tərbiyə metodu deyil. Bununla problemi başqalarını bezdirməyəndi Zeynəddin müəllim. həll etmək olmaz. Yalnız səriştəsiz müəllimlər belə hərə­ Bu yaxınlarda üzərində cərrahiyyə əməliyyatı apa­ kətə yol verir. Mən ağladım. Onda o, həmin şagirdə tərəf rılıb, böyrəyinin birini götürüblər. Əməliyyata gedərkən dönərək: «Müəllimən niyə ağlayır? Sən dəftəri cırmaqla həkimə dedi ki, səndən bir xahişim var, o böyrəyimi çox pis iş tutmusan. Get, müəlliməndən üzr istə» - dedi. çıxardanda ona tüpürüb, sonra atarsınız, o mənə xəyanət Şagird də ağladı və məndən üzr istədi. O şagird Qusar etdi. Bax, belə adamdır Zeynəddin müəllim, əməliyyata rayonun Yasab kəndindən Aydəmirov Nəbi Həsrət oğlu da gülə-gülə getdi, həkimləri də güldürdü. O həyatın idi. Həmin hadisədən sonra, o mənim dərsimdən həmişə bütün zərbələrini mətanətlə, ah-uf etmədən dəf etməyi «5» qiymət alırdı. Məktəbi «5» və «4» qiymətlərlə bitirdi. bacarır. Ondakı iradəyə, dözümə heyran olmaya bilmir­ Bizim ən nümunəvi şagirdlərimizdən biri oldu. O, hal- sən. Onunla bir yerdə yaşayandan sonra həyata nikbin hazırda da Zeynəddin müəllimi bir oğul məhəbbəti ilə baxmağı öyrəndim. Həyatı gözəllikləri, çirkinlikləri ilə, sevir və bizdən tez-tez xəbər tutur. olduğu kimi sevməyi bacardım. İnsanlarda yaxşı məziy­ Üstündən illər keçəndən sonra pedaqoji təcrübəm, yətlər axtarıb tapmağı öyrəndim. Hər dəfə o yeni-yeni müəllimlik səriştəm artdıqca Zeynəddin müəllimin məni haqlı olaraq danladığını anladım. O, biz müəllimləri tanışlar, dostlar tapdıqca, yeni bir dünya kəşf etmiş kimi yığaraq deyirdi: «Kim ki, hər bir şagirdə öz balası kimi sevinir. Dost-tanışları ilə fəxr edir, öyünür. Dostları münasibət bəsləmirsə, xahiş edirəm, sabahdan işə çıxma­ özünün var-dövləti bilir. sın, maaşınızı da evinizə göndərərik. Təki sizin mənfi O məndən heç nəyi əsirgəməz, arzularımı həyata ke­ münasibətiniz uşaqların tərbiyəsini korlamasın». Şəxsən çirməyə çalışar, heç vaxt mənimlə umu-küsü etməz, tez özü tez-tez uşaqların əyin-başlarını, hətta, dırnaqlarını acıqlandığı kimi, tez də hirsi soyuyar. O, həmişə mək­ yoxlayırdı. Uşaqlar yemək yeyərkən qəfildən yeməkxa­ təbdəki işimlə maraqlanar, məsləhət və köməyini məndən naya gələr, onlarla oturub xörəklərindən dadar, key­ əsirgəməz. Şagirdlərim müvəffəqiyyət qazananda, ali fiyyəti yoxlayardı. Onun kabinetdə oturduğu vaxtlar az məktəblərə qəbul olunanda məndən çox sevinər və mə­ olurdu. Həmişə şagirdlərin arasında, kollektivlə birlikdə nim də sevincimə şərik olar. olardı. Onun olduğu yerdə həmişə qaynar həyat hökm Biz ər-arvad olmaqdan əvvəl dostuq. Həmişə hər şeyi sürürdü. onunla bölüşürəm və ondan yaxın dostum - sirdaşım 266 2 6 7 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rranim yoxdur. Zeynəddin müəllimlə evlənənə qədər öz kədə­ Bəs ömrümdən keçən hansı günlərin geri qayıtmağını rimi, sevincimi, duyğu və düşüncələrimi gündəliyimə eti­ istərdim? bar edirdim. Əvvəllər özümü ruhən tənha hiss etmişəm. Əlbəttə ki, gənclik illərimi, tələbəlik illərimi! Həyə­ Adamların əhatəsində tək-tənha olmuşam. Hisslərimi, canlı, duyğulu, arzulu günlərimi! Mənə elə gəlir ki, tələ­ duyğu və düşüncələrimi qəlbimin dərinliklərində gizlət­ bəlik illərini yaşamayan insan, həyatda çox şey itirir. mişəm, özümə qapılıb ətrafdakılarm məni başa düşmə- Mən əsl dostlarımı tələbəlikdə qazanmışam. Gənc yaşla­ yəcəklərindən qorxmuşam. Bu da əsassız deyildi. Bəzən rında insan təmənnasız olacaq qarşılığında heç nə gözlə­ elə ruhsuz adamların mühitinə düşürdüm ki. mədən dostlaşır. Həm də gənclərin mənən qovuşmağa Bir dəfə qonşu qız-gəlinləri ilə moruq yığıb evə qayı­ daha çox ehtiyacı olur. dırdıq. Axşam çağı idi. Üzü, batan günəşə, kəndə tərəf Taleyimdən razıyammı? gəlirdik. Batmaqda olan günəşin fonunda, dağların əha­ Həm hə, həm də yox. təsində, yaşıllığa qərq olmuş kəndimizin heyrətamiz Hə, ona görə ki, ta uşaqlıqdan ailədə, oxuduğum gözəlliyi göz qamaşdırırdı. Bu füsunkar mənzərədən vəc­ də gələrək öz vurğunluğumu yanımdakı gəlinə bildirmək təhsil ocaqlarında və həyat yoldaşım tərəfindən sevimli ehtiyacı duydum. O qəhqəhə çəkərək güldü və yanın­ və gərəkli olmuşam. Ona görə məni bir daha sayıblar, dakılarla məni məsxərəyə qoydu. «Bu da vurulmağa yer hörmət ediblər. Həyatımda heç zaman alçaldıcı vəziyyətə tapdı da. Bir şəhərə, zada vurula bilməzdin?» dedi. Onlar düşməmişəm. Alnıaçıq, üzüağ yaşamışam. ruhumu, zövqümü, təbiətə vurğunluğumu dəyərləndir­ Ətraf mühiti qavramağa başlayandan duyğularımı, mədiklərindən, dediyim sözə görə məni peşman etdilər. düşüncələrimi olduğu kimi kiminləsə bölüşmək, kiməsə O vaxt mən təbiətin möcüzəli gözəlliklərindən duyğu­ etibar etmək ehtiyacı duymuşam. Məncə, heç kim başqa­ lananda onlar kiminsə qiybətini eləyir, başlarını qaldırıb ları ilə tam səmimi ola bilmir, hər kəsin qəlbinin dərinlik­ bu sehirli mənzərəyə baxmır, baxsalar da görmürdülər. lərində elə bir guşə olur ki, ora heç günəş işığı da düşə Mən gənclik illərimdə ən çox tənhalıqdan əzab çək­ bilmir. mişəm. Tənhalıqdan qurtulmağın yolunu mənəvi qovuş­ Ən dəruni və pünhan hisslərimi, duyğularımı özüm­ mada görmüşəm. dən başqa birisinə etibar etməmişəm. Bundan irəli gələn Məhz, Zeynəddin müəllimin simasında o duyğulu ehtiyacı ödəmək üçün ilk gənclik illərimdən gündəlik adamı gördüm, tanıdım, onu özümə dost, sirdaş, ömür yazmağa başladım. Bu bir növ öz-özümlə söhbətə oxşa­ yollarını birgə addımlamağa yoldaş gördüm. Mənən yır. Lap uşaq yaşlarımda tək qalmağı sevirdim. Öz- qovuşan insanlar, mənən zənginləşər, onların arasmda özümlə dostluq edirdim. İçimdə ikinci bir «mən» varmış daxili vəhdət, daxili birlik, əsil insanlıq münasibəti yara­ kimi, onunla danışar, onunla bölüşüb, dərdləşərdim. Adı nar. Mən, onun üçün yaşayanda - özüm üçün yaşayıram. gündəlik olsa da, bəzən günlərlə üzünü açmıram. Elə yaz­ Bizim üçün birlikdə duyulmayan sevinc, sevinc deyildir. maq xatirinə heç nə yazmıram. Yalnız ehtiyac duyandan 268 ______269 E lbrus Şafımar ______Qusar beşiyim rmnim - duyana yazıram. Yazdıqlanm heç bir əhəmiyyət kəsb Bu günlər mənim həyatımda çox məhsuldar olub, etməsə də, həmin anda mənəvi rahatlıq tapıram. Həyə­ özümə əqidəli dostlar tapdığım, sənətimin sirlərinə yiyə­ canlı vaxtlarımda məni sakitləşdirir, d?rdli vaxtlarımda, ləndiyim günlərdir, bu günlər. müəyyən mənada təsəllim olur. İndi 111 saylı orta məktəbdə pedaqoji praktika keçi­ Gündəliyimi hələ heç kim oxumayıb. Ondan bir neçə rəm. Bu gün VIII sinifdə «Cəbr»dən dərs keçmişəm. Dər­ yazımı nümunə üçün qeyd edirəm. sim əla keçib. Praktika rəhbəri metodist Sadıq Sadıqov 1 may 1980-cı il: Bayrama kəndə gəlmişəm. Bu gün məni çox təriflədi, dedi ki, mən bilikdə birinci olmasam evimizdə də əsil bayramdır. Qardaşımın bir oğlu da bu da, metodikada birinci yerdə olacağam. Doğrudan da. gün dünyaya göz açdı. Kəndimiz lalə bayramı keçirir elə məndə auditoriyanı tez ələ almaq qabiliyyəti var. Qəlbim bil. Hər yan qırmızıya çalır. Hər il olduğu kimi, bir qucaq fərəhdən qanadlanıb uçmaq istəyir. Mən bu peşəni çox lalə dərib gətirmişəm. Evimizin künc-bucağmı lalələrlə sevirəm. Görəsən, dərs deməkdən, öyrətməkdən usana- bəzəmişəm. cağammı? Mən artıq öz uşaqlıq arzuma çatmaq üzrəyəm, 7 dekabr 1981-ci il: M.F.Axundov adma kitabxana... müəllim olacağam! Musiqi zalı. Mən çox kədərliyəm. Musiqi dinləyirəm, Gör mən nə qədər məsul, müqəddəs bir sənətin sahibi həm də yazıram. Qəlbimin naləsini, şikayətini segahın olacağam. Mənə gələcəyimiz olacaq uşaqların təlim- naləsinə qatıram. Habilin kamançası insan kimi dil açıb tərbiyəsi tapşırılacaq. Bunun öhdəsindən gələcəyəmmi, böyük bir qəmdən danışır, adi dillə deyilməsi mümkün bacaracağammı? olmayan şeyləri anladır... Yox, mən hələ çox oxumalı, çox öyrənməliyəm. Mən çox utanıram. Cılız duyğularımdan utanıram. Bunun üçün gecə-gündüz çalışmalıyam. Bu böyük qəmin yanında öz kədərim mənə çox kiçik, İlahi, ona görə mənə güc, qüvvət və öyrənmək yanğısı mənasız görünür... ver!.. «Bayatı Şiraz» sonra da «Çoban bayatı» Soltan 17 mart 1982-ci il: Bu gün təyinat bölgüsü idi. Qusa­ Hacıbəyovun «Karvan»ı məni ağuşuna alıb uzaqlara, çox ra, bir yer də yoxdur. Qusarlı uşaqlardan biri atasını uzaqlara арапг. Musiqinin qüdrəti böyükdür! Adi halım­ gətirib, birisi dayısım. Mənim dalımca gələnim yoxdur. da ucala bilmədiyim yüksəkliklərə, mən musiqi qanad­ Yalnız ümidim Allahdır, sakitcə öz növbəmi gözlədim. larında yüksəlirəm... Növbəm gələndə isə nazirliyin nümayəndəsi Nəcəf 13 dekabr 1982-ci il: Ey mənim sirdaşım, ey mənim müəllim məni gah Zərdaba göndərirdi, gah da Kəlbəcərə. keçən günlərimin yadigarı! Hər səhifəsində ürəyim döyü­ Mən isə dedim ki, mənim üçün fərqi yoxdur, onsuz da nən gündəliyim! Neçə vaxtdır sənin üzünü açmıram. atam məni başqa rayonlara buraxmayacaq. Heç gözlə­ Bəzən insanın deməyə sözü olmadığından susursa, bəzən mədiyim halda rektorumuz Afat Qurbanov sənəd qovlu­ də sözün çoxluğundan susur..; ğunun üstünə «Qusar» yazdı. Nəcəf müəllim çaşdı, «axı

2 7 0 271 “Elbrus Şahmar Qusar beşiyim nan im orada boş yer də yoxdur» - dedi. Afat müəllim amiranə bir səslə: «qız Qusara gedəcək» - dedi. Nə baş verdi? Bu vaxta qədər mənim üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etməyən, yalnız rektor kimi tanıdığım bir insan mənim gözümdə birdən-birə ucaldı. İnsan ədalətlə rastlaşanda, təmənnasız yaxşılıq görəndə, xeyirxahlığın yer üzünü hələ də tərk etmədiyinə inanır... Allah Afat Qurbanova rəhmət eləsin! 25-26 sentyabr 1982-ci il: gecədir. Bəyaz bir gecə. Aylı-ulduzlu, nurlu bir gecə. Bu gecə qədər də əsrarəngiz olan, ruha qanad verən musiqi dinləyirəm. Bütün bu sirli-sehirli heyət məndə pünhan duyğular yaradır. Fikirlərim, düşüncələrim yuvalarından perik düşmüş quş kimidir. Parakəndə düşüncələrimi tptub bir cığıra Z.Çalobovun bacısı oğlu sala bilmirəm... Yaşar İslaınm Doğma kəndimin gözəlliyinə söz ola bilməz. Demək olar ki, darıxmağa vaxtım da yoxdur. Sevdiyim işlə məşğulam. Çoxlu mütaliə eləyirəm. Lakin elə bir an yoxdur ki, əziz dostlarım üçün darıxmayım, onları xatır­ lamayım. Onlarla olduğum zaman bu bağlılığı belə də­ rindən duymamışam. Ayrılıq onlara olan məhəbbətimi, sevgimi daha da alovlandırdı. Sevincli anlarımda istə­ yirəm yanımda olasınız, sevincimə şərik çıxasınız. Kədərli vaxtlarımda sizi arzulayıram, qaçıb yanınıza gəlmək istəyirəm. Sizinlə olub qəlbimi ovundurmaq istəyirəm. Hələ də inana bilmirəm ki, həmişəlik ayrılmışıq, hərəmiz bir rayona düşmüşük. Elə bilirəm, bir gün hamımız Bakı­ ya, elm-sənət ocağımıza, bizi birləşdirən əziz şəhərimizə dönəcəyik, bir yerdə olacayıq. Yeganəm, təkcəm, bircəm! Sonra da Tamam, heyrət ediləcək qədər saf, təmiz, əqidəli bir insan! Mehparəm, Sədayəm, İradəm,... 272______—------— 'Ilbrus Şahmar Qusar beşiyim nan ini

Malik Ataşov Arif Xəlilov Soldan - Niscn dayı, sağda Şahdağ. Xıırav. SmƏııivасаI və kəndləri

Əli Xəlilov Hikmət Hüseynov

274 ‘Elbrus Şafurnr______I ______Qusar beşiyim trvmim

277 ‘I& rus Şahmar Qusar beşufim rraııim

Elbrus Şahmar, Zeynəddin Çələbovla Z.Çələbov xanımı ilə üz-üzə söhbət zamanı

Soldan Z.Çələbov dostları ilə

278 ______Qusar beşiyim rmnim 'E lb ru s Ş a h m a r Ciyərparalarım. Ah, yalnız indi duyuram əsil dostluq nədir, dostsuz yaşamaq necə də ağırdır! Yalnız məktublarınızı aldığım günlər xoşbəxt oluram... 27 sentyabr 1982: Dərs dediyim məktəbin vəziyyəti məni çox kədərləndirir. Hər şey formal. Dərs var, dərsin keyfiyyəti, mahiyyəti yoxdur. Tərbiyə var, mahiyyəti yoxdur. Müəllim çoxdur, öyrədən, həqiqi bilik verən az. Z.Çəlabov: - Məni Dərs saatı üstündə bəziləri bir-birilərini qırır, müəllim yaşadan arzu və istək­ lərim, məhəbbətim və adını, şərəfini qorumağı isə unudurlar. xeyir məllərimdir. Axı yazıq uşaqların nə günahı var ki, belə üzdəniraq mənəviyyatsızların əlinə düşür, onlardan «tərbiyə» alır­ lar. Bilirəm ki, bütün bu qara qüvvələrə qarşı durmaq, hər şeyə birdən-birə nail olmaq qeyri-mumkundur. Lakin göz görə-görə çirkinliyə dözmək dəhşətli dərəcədə əzablıdır. 30 sentyabr 1982-ci il: Bu gün şagirdlərimi daha yaxından tanımaq, onları daha yaxşı öyrənmək məqsədi ilə, onlarla gəzintiyə çıxmışam. Onlara tam sərbəstlik vermişəm, birlikdə gülür, danışır, söhbət edirik. Uşaqlara baxıram, maskasız üzlər, riyasız təbəssüm­ lər, həyalı sifətlər görürəm. Lakin onların tərbiyəsi elə əllərdədir ki, bu təmizliyi, həyatı sabah nə əvəz edəcək, demək çətindir. Ailədə onlara yalnız özləri üçün yaşa­ mağın yollarını öyrədirlər. Bir çox məktəblər də, artıq nə bilik, nə də tərbiyə ocağıdır. Məktəb, çox vaxt bəzi «müəllim» adlanan, bu müqəddəs adı daşımağa layiq olmayan təsadüfi məxluqlar üçün, sadəcə, çörək ağacıdır. Onları nə uşaqların biliyi, nə tərbiyəsi, nə də taleləri düşündürür.

281 Ъ(brus Şahmar ______Qusar beşiyim rrotıim 2 may 1983-cü il: Bu gün dağa getmişdim. Doğma Ah, gözlərindəki o ülvi kədəri qova bilsəydim! Amma çölləri, çəmənləri gəzib - dolandım. Bir dəstə bənövşə yox, onu min cür hərcayi sevincə dəyişməzdim. yığıb gətirmişəm. Elə gözəl ətri var ki. Onlar elə zərif, elə Həyatını səadətlə bəzəyə bilsəydim! Kaş, sənin qay­ kövrəkdirlər ki. Onları dərdikcə qəlbim də riqqətdən ğını çəkmək, sənin xidmətində durmaq həmişə mənim titrəyirdi. Düz dörd il idi ki, ilk baharı Bakıda qarşı­ nəsibim olsun! lamalı olurdum. Elə bil heç nə dəyişməyib, hər şey dörd il İlahi, məni bütün bunlara layiq elə! bundan qabaqkı kimidir. Hər kolun dibindən, elə bil, Zeynəddin müəllim haqqında bir daha danışmaq, bir uşaqlığım boylanırdı. Cığırlarda izimi axtarırdım. daha söz demək istəyirəm. Yanar ürək sahibi bir insan Burada hər kol, hər ağac mənə tanışdır... haqqında söz deməyə dəyər. Alovlu ürəyini məşəl edib, 19 yanvar 1985-ci il: Zeynəddinimə həsr etdiyim şagirdlərinin ömür yollarını işıqlandıran bir müəllim sətirlərdən... Mənim doğum günüm... haqqında idi bu söhbət. Əsil insan, əsil kişi, əsil müəllim, Mən dünyaya yalnız sənin üçün, səni sevmək üçün əsil dost, əsil ömür-gün yoldaşı haqqında idi bu ürək gəlmişəm, bunu bil! çırpıntılarım. Ancaq onun haqqında nə qədər desəm də, Bu ömür sənindir, səninlə birlikdə olmaq üçün verilib nə qədər yazsam da ürəyimdən tikan çıxarda bilməyəcə­ mənə! yəm. Ona görə ki, o mənim dediklərimdən və düşüncə­ Bu ürək sənindir, gecə-gündüz o sənin üçün döyünür, lərimdən də çox-çox yüksəkdə, əlçatmaz, ünyetməz bir onu başqasına verə bilmərəm, ondan imtina etsən belə! ucalıqda dayanır...» Bu gözlər sənindir, onlar hər zaman, hər yerdə səni axtarır. Onların dərinliklərində yalnız bir varlıq yaşayır. O, sənsən! Onlar özgəyə baxa bilməz, özgəsi üçün onlar yaddır. Çünki, yalnız, sənə baxmaq üçündür. Sən onlara nəzər salmasan belə. Bu təşnə dodaqlar sənindir! Onlar sənin yollarına uğurlar dilər, sənin üçün nəğmələr oxuyar, sirli sözlərlə pıçıldar. Bu əllər sənindir, həyatım mənim! Onlar sənin yol­ larına qızılgül ləçəkləri səpmək, arxanca su atmaq üçün yaranıb. Onlar yalnız sənin pərişan saçlarını oxşamaq, sənin qayğını çəkmək üçündür. Məndə nə varsa, hamısı sənin üçündür, eşqim, həyatım mənim!

282______283 л Bir iman istəyirəm uğrunda baş qoymağa. Orxan Vəli Kökündən ayrılanın qol-budağı olmaz. Əfq> Hər cavab vaxtmda verilsin gərək. Nizami Gəncəvr&y Səmimi söhbət ağıl üçün ən yaxşıı məktəbdir. Vovenarq Sözü əgər anlamırsa dinləyən, Söz deyənin təbi artmaz dünyada. Sədi Şirazi Hər söz öz yerində olur çox gözəl. Nizami Gəncəvi Azərbaycan musiqi baxımından Şərqin İtaliya­ sıdır. Səid Nəfsi Fars şairi və alimi Həkimlik mənim kəbinli arvadım, ədəbiyyat isə sevgilimdir. A.P.Çexov Almaniyanın özünün böyük şairləri var, lakin^ Nizami Gəncəvinin qarşısında onlar nədir ki! Henrix Heyney Eyni dildə danışanlar deyil, eyni duğlulan bölü şənlər razılığa gələr. Cəlaləddin Rumi Qusar beşiyim ttonim

DOĞMALARIN DOĞMA SÖZÜ Dünya bir işvəli gəlinə bənzər. Əhməd Xan. Dağ qartalının bir xüsusiyyəti var, nə qədər yüksəklikdə qanad çalsa da, bir Şu kimi bir şeydi bu dünya. gözü həmişə öz yuvasında olar. «Quran» kəhr surəsi, 45-ci ауә^ Kamran Hüseynov Düzəlsə bu dünya atama lənət. ,y Mədəni və qabaqcıl ailə mənəvi zəngin­ H. A r iy i' liyi, əxlaq saflığı və fiziki kamilliyi Bu amansız və rəhmsiz dünyada yalnız kobud ahəngdar surətdə özündə birləşdirən və kütbeyinlər qalib gəlir. yeni insan tərbiyəsində mühüm rol K. Trans, alman yazıçısı oynayır. Mən Allaha açıq və sadəcə iman gətirmişəm, Əbdül Əlizadə Lakin mən Allahın bu dünyasım qəbul etmirəm. Bu gün hər tərəf qar örtüyünə bürünüb. Belə bir gün­ F.Dostoyevski də, 2011-ci il noyabrın 16-da biz - mən, ömür yoldaşım Məncə belə bir şeyi həqiqət hesab etmək olar Raya xanım, Zeynəddin müəllim və həyat yoldaşı ki, bizim hərəkət və əməlimizin yarısına-tale Şərqiyyə xanım Hil kəndinə Şərqiyyə xanımın atası, 85 ağalıq eləyir, lakin o biri yarısı bizim öz ixti­ yaşlı Rəcəb Eyyub oğlu Qayıtmazovun evinə getdik. yarımıza verilir. Bütün ailə üzvüləri bizi xoşüzlə qarşıladı. Bir neçə saat Şarl M. Fransız filosofu qonağı olduq Rəcəb kişi ilə, ötənlərdən - keçənlərdən Maarifdən, elmdən məhrum bir xalq işıqdan söhbət saldıq. Onu da deyim ki, Rəcəb Eyyub oğluna məhrumdur. göstərilən yaşı vermək olmazdı, maşallah, çox gümrah və H.b. Zərdabi cavan görünürdü, yaddaşı hələ də ona ögeylik etmirdi, əhvlərinizi aşkar edən düşmən, onlan ört- bir qədər də yumorla danışmağı xoşlayırdı. Arada Zey­ basdır edən dostdan yaxşıdır. nəddin müəllimdən, onun Şərqiyyə xanımla izdivacından L. Vitıç söhbət saldım. Sözlərimdə Zeynəddin müəllimin bir qədər yaşlı olması eyhamını hiss edən ağsaqqal qayıdıb belə bir söz də işlətdi: - qızı başıpapaqlıya ərə verərlər. O başıpapaqlıya ki, kişi adam olsun, dediyi sözə ağalıq etsin, öz milçəyini qoruyan olmasın, el qayğısı, ailə qay- ______287 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim tmtıim ğısı çəkən olsun, hər işində elinə-obasma arxalanan Sonra ev sahibi, kənddə fermer təsərrüfatı ilə məşğul olsun. Ona görə də mən həmkəndlimiz, böyük alim kimi olan Fayəddin dayısı barədə odlu-alovlu danışmağını ad-san qazanmış Kərim Kərimovla elçiliyinə gələn Zey­ davam etdirdi: nəddin əmioğluya yox demədim, bu xeyir işə ürəkdən - Mənim dayımdan olmaz, o bir dənədi. O, təkcə mə­ xeyir-dua verdim. nim dayım deyil, bizim bölgənin dayısı və ağsaqqalıdır. Sonra üzümü ailənin böyük oğlu Eyyuba tutdum, Zey­ Dayım həmişə haqqın tərəfində olub və həmişə də haqqı nəddin müəllim barədə fikirləri ilə maraqlandım. O da pozulanlara öz imkanı daxilində köməklik edib, onlara gülə-gülə qayıdıb dedi ki, düzü mən o vaxt Şərqiyyənin arxa-dayaq olub. Elə ona görə də məni tanımayanlar Zeynəddin müəllimə ərə verilməsinə razı deyildim. Hətta arasında dayımın adı çəkiləndə, çəkinmədən və fəxrlə bunu eşidəndə, necə deyərlər daş atıb, başın tutdum. Bu demişəm ki, Zeynəddin Çələbov mənim dayımdı. narazılığım isə onların arasında olan yaş fərqinə görə idi. Bəli, Zeynəddin kimi dayımın olmasını Allahımızın Sonralar Zeynəddin müəllimi daha yaxından tanıyandan bizlərə verdiyi böyük töhfəsi hesab edirəm. Bu ahıllaşan və bacımı onunla xoşbəxt olmasını görəndən sonra səhv çağında onun qayğısını çəkmək, xidmətində durmaq bir etdiyimi anladım. Onu da deyim ki, Zeynəddin müəllim bacıoğlu, nəhayət bir kişi kimi bizlərin müqəddəs də atam kimi mənim ağsaqqalım, yol göstərənimdir. borcudur. Zeynəddin müəllimin Qubanın Aşağı Xuc kəndində ya­ Vacib Rəcəb oğlu Qayıtmazov Şərqiyyə xanımın kiçik şayan bacısı oğlu Fayəddin Seydulla oğlu Paşayevin qo­ qardaşıdır. O, 1962-ci il, oktyabrın 2-də Hildə anadan nağı olub, onunla və onun qardaşı Rəsulla söhbət etdim, olub. Vacib adı çəkilən internatda və doğma kəndində dayılan barədə ürəkdolu sözlərini dinlədim, tki qardaş oxuyub, orta təhsil alıb. Ailəlidir, elektrik ustası kimi dayıları barədə fəxarətlə danışdılar, onu güman yeri, Qusar şəhərində işləyir. uman yeri, güvənc yeri, dayaq yeri bildiklərini dönə-dönə Mən vaxt tapıb onunla da görüşdüm, Zeynəddin vurğuladılar. Və bir daha dedilər kir biz hər zaman Zey­ müəllim barədə ürəyimdən su içən səmimi sözlərini eşit­ nəddin kimi dayımızla fəxr etmişik, elə bir ağsaqqalımız mək istədim. O da sorğuma böyük ehtiramla cavab verdi: olduğuna görə Allaha şükran olmuşuq. - Mən də böyük qardaşım Eyyub kimi, bacımız Şər­ Yaşadığı Aşağı Xuc kəndindəki orta məktəbdə di­ qiyyənin Zeynəddin müəllimə ərə verilməsinə razı de­ rektor müavini olan və tarix fənnindən dərs deyən Rəsul yildim. Ancaq sonralar fikrimdə xəta etdiyimi anladım. müəllim belə bir söz də dedi: - Ailənin ruzusuna görə bir Onu da deyim ki, həmin fikrimin bu gün də xəcalətini Allahıma, yerdə isə Zeynəddin dayıma borcluyam. Onun çəkirəm. Mən Zeynəddin müəllimi daha yaxından tanı­ boynumda haqqı çoxdur. Dayım ali təhsil almağımda yandan sonra gördüm ki, o, həm qohumcanlı, həm ailə­ mənə dayaq olub. O illər tez-tez məndən xəbər tutub, canlıdı. Üstəlik də Zeynəddin müəllim el-oba üçün, onun maddi və mənəvi köməkliyini məndən əsirgəməyib. xoş günü üçün hər bir çətinliyə dözən, bu yöndə həqiqəti 288 2 8 9 Elbrus Şafurnr ______Qusar beşiyim mənim deməkdən çəkinməyən xeyirəməl sahibidir. Mən Zey­ göstərib, toy mərasiminin yüksək səviyyədə keçməsi üçün nəddin müəllimlə qürur duyuram və hər zaman onun özünü oda-közə vurub hər şeyə özü nəzarət edib. xidmətində durmağa, ona kiçiklik etməyə hazıram. Allah Zeynəddin müəllimi biz qohum-əqrəbəsinə, Klara Eyyub qızı Saruxanova Zeynəddin müəllimin dost-tanışına, el-obasına çox görməsin, ömrü uzun və qaynı qızı, Şərqiyyə xanımın kiçik bacısıdır. O, 1977-ci il, gümrah olsun! iyunun 29-da Hil kəndində anadan olub, hal-hazırda Müsahibim Şərqiyyə xanımın bacısı Sveta Əliyevadır. Hilobada yaşayır, ailəlidir. Klara xanımla da Zeynəddin O, 1965-ci il avqustun 13-də Hil kəndində doğulub, müəllimin evində görüşüb söhbət etdik. Mən onun natamam orta təhsilini internatda, orta təhsilini isə Hildə Zeynəddin müəllim barədə böyük istək və məhəbbətlə alıb. danışmasının şahidi oldum. Yalnız atasını sevən, ata O, 1991-ci ildə ailə həyatı qurub, köhnə Xudat kən­ haqqında belə səmimiyyətlə damşa bilərdi: - Mən 14 dində yaşayır. Sveta xanımla da Zeynəddin müəllimin yaşımdan özümə ikinci ata bildiyim Zeynəddin müəl­ evində söhbətləşdik. limin evində yaşamışam və yaşadığım müddətdə ondan tik sualım belə oldu: - Sveta xanım, sizə görə Zey­ heç vaxt ögey münasibət görməmişəm. Həmişə mənə ata nəddin Çələbov kimdir? nəvazişi göstərib, təhsilimlə, geyim-keçimimlə maraqla­ - Zeynəddin müəllim özü üçün yaşamayan, başqası nıb. Onu özümə ata kimi yaxın bilsəm də, ondan çəkin­ üçün yanan xeyirxah bir insan, bacarıqlı rəhbər işçi, onu mişəm, danışığıma, oturub-durmağıma, mütaliə etmə­ tanıyanların ağsaqqalı, ailəcanlı, qonşucanlı, elcanlı, yimə, geyimimə qarşı diqqətli olmuşam. Ona görə ki, o, dövlət və dövlətçiliyə sədaqətli vətəndaş, dosta dost, mülayim olduğu kimi, zəruri hallarda sərt və tələbkar da düşmənə düşmən olan bir şəxsiyyət və seçdiyi müəllimlik olurdu. Hərdən Hilə gedəndə avtobusla getməyimə icazə peşəsinə sədaqətli olan bir pedaqoqdur. verməzdi, sanki məni yad gözlərə qısqanardı, özü məni Bir vaxt internatda təhsil almağım da Zeynəddin maşınla kəndimizə aparardı. Onu da deyim ki, heç vaxt müəllimin orada direktor olmasından irəli gəlib. Atam onun sözündən çıxmazdım, bilirdim ki, dedikləri mənim deyərdi ki, nə qədər ki, Zeynəddinin yanında oxuyub- xeyirimədi. Az-az adam Zeynəddin müəllim kimi yaşayırsan, demək səndən nigaran qalmayacam. Ona qonaqlı-qaralı olar. Evinə qonaq nə vaxt gəlibsə onu çox görə ki, Zeynəddinin övladlarıma olan rəftarı mənən də şən və xoşbəxt görmüşəm. Qonağı olmayan günlərdə isə üstün və bəyəniləsidir. kədərlənərdi, əhvalı xoş olmazdı. Sanki o, qonaqlarla, İnternatda oxuduğum illərdə Zeynəddin müəllimin dost-tanışlarla nəfəs alırdı. Deyirdi ki, qonaq gəlməyən dəfələrlə şagirdlərlə birlikdə eyni qazandan çəkilən xörəyi evə dərd-bəla asanlıqla ayaq açar. yeməyinin şahidi olmuşam. Onun belə münasibəti biz Mən ailə həyatımı da Zeynəddin müəllimin xeyir- şagirdlərin ürəyindən olardı, onu gözəl müəllim və qay­ duası ilə qurmuşam. O, toyumda bir ata kimi doğmalıq ğıkeş valideyn simasında görərdik. İnternatda şagirdlərin 290______291 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim rmnim normal təhsil almaları da, yemək-içməkləri də, sağlam­ O gün 2011-ci il dekabrın 15 idi. Mən, həyat yoldaşım lıqlarının qorunması da arzuolunan səviyyədə idi. İnter­ Raya xanım, Zeynəddin müəllim və onun könül verib natda şagirdlərin pal-paltannı tikmək və vaxtından əvvəl könül aldığı Şərqiyyə xanımla birlikdə Zeynəddin müəl­ cırılıb-sökülən paltarların yararlı hala salınması üçün limin maşınında Yaşargilə gedəsi olduq. Zeynəddin dərzilər də fəaliyyət göstərirdi. Bir çox şagirdlər evlərində müəllimin gözündə cərrahiyyə əməliyyatı aparıldığından görmədiyi qayğı və təminatı internatda görürdü, ona maşını mən sürürdüm. görə də onlardan neçəsi istirahət günlərində də evlərinə Artıq, qırovlu payız öz köçünü sürüb yerini qışa ve­ getmək həvəsində olmazdı. Belə halın özü bir daha Zey­ rən çağı idi. Biz dağ yuxarı qalxıb dərə-təpələri aşdıqca, nəddin müəllimin halallığından, uşaqlara, ümumən in­ dağların çiyninə qonmuş duman da getdikcə çəkilirdi. sanlara olan doğma və səmimi münasibətindən irəli Sanki bununla da qonaqpərvərliyini göstərirdi. Və bütün gəlirdi. xoş görüntülər ürəyimdən qələm dostumuz Şuruyənin bir Mən sonralar da təhsilimi bir daha Zeynəddin müəl­ bənd şeirini qanadlandırdı. limin köməkliyi və qayğısı ilə davam etdirmişəm. Ya­ dımdadır, bir dəfə xəstələndim, özü məni Bakıya aparıb, Baharına vurulduğum dağların, müalicə elətdirdi, şəfa tapmağım üçün xeyli xərc çəkdi. Payızına, qışına da qurbanam. Dəfələrlə mənə xərclik verdiyi, yaşadığım ünvana pay Güllərindən pay umduğum çöllərin göndərdiyi vaxtlar olub. Toyum da onun xeyir-duası ilə Torpağına, daşma da qurbanam. başlayıb. Mən, ömrüm boyu Zeynəddin müəllimin mənə etdiyi O gün Yaşarın atası İslam kişi ilə və bütün ailə yaxşılıqları unuda bilmərəm. Axı, onları unutmaq ən üzvləri ilə tanış olduq. Ev sahiblərinin xoş üzləri, xoş böyük nankorluq olardı. Allah bizləri ondan saxlasın. münasibətləri məni də, ömür yoldaşımı da doğmalaşdırdı El arasında belə bir deyim var, filankəs canlara dəyən o ailəyə. oğuldur. O mənada Zeynəddin müəllimin rayonun Gədə- Bir dəfə Yaşarla Zeynəddin müəllimin evində görü­ zeyxur kəndində yaşayan bacısıoğlu Yaşar tslamoğln İsla- şəndə, artıq ilıq qış havası idi, bəmbəyaz qar yağırdı. movu da canlara dəyən oğul kimi tanıdım, onun dayısına Adam könül ovlayan bu mənzərəni seyr etdikcə ruhu olan qədirbilənliyinə, səmimiyyətinə, istək və məhəbbətinə dincəlir, ürəyi bir daha yaşamaq həvəsində olurdu. qəlbən inandım və fikirimdə yanılmadığıma da amin oldum. Yaşarla söhbət edərkən əlimdə qələm, qarşımda ağ Mən Yaşarla bir neçə dəfə görüşdüm - dayısı Zey­ vərəq yox idi. Sözarası dayısının adını çəkdim. Sanki nəddin müəllimin və bir də onun Gədəzeyxur kəndindəki Zeynəddin adı Yaşarın sir-sifətində və gözlərində pardaq- evində. lanmış gülə döndü. Böyük bir təhsil görməyən ömrü boyu dağ kəndində yaşayıb, təsərrüfatla, əkin-biçinlə,

292 293 ^Elbrus Ş a h m a r ______Qusar beşiyim tmnim heyvandarlıqla məşğul olan bu boylu-buxunlu oğlan Dayım ələbaxan yox, eləbaxan kişidi. Allah dayıma sözümdən xoşhal oldu. uzun ömür versin ki, bizlər də onun etdiklərinin müqa­ Bu başdan deyim ki, Yaşarın dediyi sözlər ürəyimdə bilində ürəyimizcə xidmətində dura bilək, nəsə bir şey edə və yaddaşımda dərin iz qoydu, söz adamı olmasa da bilək. Allah Cağa nənəmə və Ramazan babama min sözləri qəlbimi sehrlədi. Dediklərim həqiqətdir. Doğur­ rəhmət eləsin ki, dayım kimi oğul dünyaya gətiriblər. dan da elə möhür ifadələr var ki, o qəlbində ömrün boyu Son olaraq deyim ki, Allah dayımı, onun qədrini yurd-yuva salır. bilən bizlərə çox görməsin! Sən demə ürəkdən deyilən sözün təsir gücü də çox olarmış. Mənə mehriban nəzər yetirən Yaşarın ilk sözü belə oldu: «Mən dayımı təkcə ona görə çox istəmirəm ki, o, mənim dayımdı. Ona görə çox istəyirəm ki, o, kişi adam­ dı. Heç kimi təkrarlamayan, həmişə özü olan insandı.» Onun sözləri məhəbbət dolu yanar bir ürəyin odlu püskürməsiydi deyərdim: - Ürəyimdə nə qədər dəyərli fikirlər varsa hamısını dayımın ünvanına deyərdim. Heyf ki, söz adamı deyiləm. Dayım mərd adamdı, acizin, haqqı tapdalananların havadarıdır. O el adamıdı. Xeyir­ xah olduğundan hörmətə layiq kişidi. Inanm ki, dayım barədə nə qədər xoş söz desəm də azdır. Dayımın gözləri biz qohum-əqrabanm üstə olub həmişə. Onun evini doğma evimiz bilmişik. Neçəmiz bu evin, bu ocağın istisində qızınmışıq. Dayım yaxın qohumlarımızdan olan neçə-neçə qız köçürüb ər evinə, Şərqiyyə xanımla bir yerdə xeyir-dualarını verib, dolanışıqları üçün pay verib­ lər. Eləcə də neçə-neçə qohum oğlanların toyunu ediblər. Dayım imkanına görə kimliyindən asılı olmayaraq ondan kömək umanlann hər birinə əl tutub, hayan olub. Dayı­ mın mənim də boynumda haqq-sayı çoxdu. Bu haqq-say nə ölçüyə gələndi, nə də ki saya.

294 295 al da bilgidən doğar, cavab da. C.RumA qədər bilirsən bil, söylədiklərin qarşındakının' - - -anlaya biləcəyi qədərdir. 'л » С.Лмш/ V J, SHər gülüşə vardım ləkəli gördüm, Har eülüsə vardım ləkəli eördüm. 'Orl Hər vicdana girdim kölgəli gördüm. Щ Hüseyn Cavid Söz var kəsdirər başı. Söz var kəsər savaşı. Ş.I. Xətai 041 Hər şeydən yüksəkdir sözün məqamı. M. Füzuli Söz dünyamn naxışıdır. Nizami Gəncəvi 4 < ш 1 İnsandan qalacaq sözü yadigar. Nizami Gəncəvi İsgəndərin zülmətdə tapa bilmədyini ağ kağız üzərinə qara mürəkkəblə yazılmış kitablarda tapmaq olar. '• Hümam Təbrizi Sözün qüdrətini söz qanan artırar. ^ Ə. Firdovsi ‘ itabı müzakirəyə vermək yol qırağında ev tik mək kimi bir şeydir, hər ötən bir söz deyər. M.S.Ordubadi, Qusar 6efiyim mənim

ÜRƏKDƏN SU İÇƏN Pulu hər şeyə qadir edən adamlar özləri pu XATİRƏLƏR üçün hər şeyə qadirdir. Dante Mənim boynumda bir kimsənin ədinə əməl etməyən adam etimada layiq' haqqı varsa, o haqqı heç vaxt unutmadım. Bir kimsə ilə tanış ol­ ZərdüştQ/o dumsa, o kimsə heç vaxt diqqə­ Həqiqətin alovu onu aparanın əlini tez-tez timdən kənar olmadı. yandırır. Əmir Teymur Dante Mən insanlar arasında münasibət­ Hər bir adam öz dilinin arxasında gizlənir. də həmişə dostluq və səmimiyyət Həzrət Əli axtarıram. Ləkələnməmiş ürəyi qorxutmaq çətindir. Mirzə Kazımbəy V.Şekspir Əməlsiz cənnət istəmək günahdır. Sevgi hissi və duyğusu insanda ən ali, ən ülvi duy­ Məruf Kərxi ğudur. Belə bir ülvi keyfiyyətlər kimdə yoxdursa, onun, Bünövrəsi boş olan bu dünyada doğruluq, «mən insanam» deməyə də haqqı yoxdur. Sevgi var ki, əhdə vəfa axtarma. onu pünhan yaşadırsan, sevgi də var ki, onu ətrafında — Hafiz Şirazi olan, səni tanıyan, səninlə münasibətdə olan hər kəs, sö­ Mən həyatın bütün zövq səfasından istifadə j zün və əməlinlə tanıyır, onu təqdir edir. Bu sevgi Alla­ Ä ^ edə bilərəm. Lakin mənim bütün q ə l b i m , ^ hına, Vətəninə və xalqına olan sevgi və məhəbbətdir. Belə fikrim iztirab çəkənlərin yanındadır. ali duyğuların daşıyıcıları harda, hansı vəzifədə, hansı V.Hüqo imkanda, hansı yaşda olmasından asılı olmayaraq yüzlə­ Ağıllı sual elmin yarısıdır. rin, minlərin, milyonların arasında seçilir, sayılır və se­ Məhəmməd peyğəmbəı vilirlər. Elə insanlar öz əməlləri və fəaliyyətləri ilə, təkcə özünə, ailəsinə, dost-tanışına deyil, ümumən el-obası üçün, xalqı üçün yetərli işlər görür. Onu da deyim ki, elə insanların həyat yolları da həmişə çətinliklərdən keçib,

299 Elbrus Şafımar______Qusar beşiyim nanim zaman-zaman həyatın boz üzünü görüb, sonda isə savab yəsi institutunda oxuyanda idmanı böyük bir yanğı ilə yiyəsi kimi alqışlanıb. Elə insanlardan biri də, əsərimizin sevmişik, əla idmançı olmaq üçün gecə-gündüzümüz ol­ qəhrəmanı Zeynəddin Çələbovla 60 ildən çox ünsiyyətdə mayıb, müntəzəm olaraq məşqlərdə olmuşuq. İdmanı olduğu, tələbə yoldaşı Aydın Babayevdi. Onun Zeynəddin həm nəzəri, həm də təcrübü baxımdan mənimsəmək müəllim barədə deyəcəyi ürək sözlərindən əvvəl özünü istəmişik və hər ikimiz də buna nail olmuşuq - yarışlarda bir neçə sözlə oxucularla tanış edirəm: fərqlənmişik. Məndən fərqli olaraq Zeynəddin bir balaca Aydın Heydər oğlu Babayev respublikamızda yetə­ davakar idi. Kimlərəsə sataşmazdı, artıq-əskik söz de­ rincə tanınan bir simadır. O, 1930-cu ildə Qərbi Azərbay­ məzdi, ancaq kimsə ona sataşanda qabağından qaçmaz­ canımızın Vedibasar bölgəsinin Yengicə kəndində ana­ dı, elələrinin layiqli payını verərdi. Əgər tələbə yol­ dan olub. Aydın Babayev bir sıra məsul vəzifələrdə çalış­ daşlarımızdan kimsə kiminsə hədəsinin hədəfi olsaydı, o mış, cavan vaxtlarında idman yarışlarında fərqlənmiş, vaxt Zeynəddin işə qarışar, öz sözünü deyərdi. Tale elə güləş üzrə respublikamızda dəfələrlə birinci yerə çıxmış­ gətirdi ki, illər keçəndən sonra biz yenidən tələbə yol­ dır. O, həm Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi institutunda, daşları olduq, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix həm də Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) fakültəsində qiyabi təhsil aldıq. Ancaq o illər mən ondan tarix fakültəsində Zeynəddin müəllimlə eyni vaxtda təhsil bir neçə kurs əvvəl oxuyurdum. alıb. İndi hər ikimiz ömür adlı bir dağın zirvəsinə üz Aydın Babayev tələbə yoldaşı barədə az danışdı, tutmuşuq. O zirvənin ömrü 100 illə ölçülür. Bəlkə də bir ancaq ürəkdən danışdı, sözləri əzizləyə-əzizləyə dedi: neçə il də artıq. Allah bizi bir daha o zirvədə görüş­ «İnsan ömrünün ən gözəl, ən qaynar, ən arzulu və dürsün!» iddialı çağları tələbəlik günləri, ayları, illəridir. Heç fərq * * * etməz, istər o illərdə ehtiyac içində yaşa, istərsə də təmi­ Hərbiçi polkovnik Şair Ramaldanovla onun iş yerində natlı ol. Məni o illərdən ayıran zaman 60 ilə bərabərdir. görüşüb dostumuz Zeynəddin Çələbov barədə ürək sözlə­ Bununla belə onlar elə bil bir neçə il bundan əvvəl olub. rini qeyd elədim. Kitabın ön səhifələrində onun barəsində Sanki əl uzatsan o illərin yaxasından yapışarsan. Çox məlumat verdiyim üçün bu səhifədə bir daha məlumat təəssüf ki, bu, istəkdən, dünyaya məhəbbətdən irəli gələn verməyi uyarlı bilmədim. İndilikdə isə Şair Ramalda- duyğulardan doğan bir haldır. Bir şeyə təəssüflənirəm ki, novun Zeynəddin müəllim barədə dediyi ürək sözlərini o illərdən yaddaşımda qalanlar çox azdır. Ancaq Zey­ eşidək: nəddin Çələbovla bağlı olan günlərim unudulmazdır. - Mən son 5-6 ildə Zeynəddin Çələbovla yaxın ün­ Bəlkə də bu ondan irəli gəlirdi ki, hər ikimiz sadə bir ailə­ siyyətdə olmuşam. Aramızda yaş fərqi çox olsa da söz- dən çıxmışdıq və hər ikimiz də ehtiyac içində yaşamışdıq. söhbətimiz həmişə tutub və onu dostlarımın sırasında Vaxt olub doyunca yeməmişik də. Ancaq Bədən Tərbi- ağsaqqallıq zirvəsində görmüşəm. Dediyim o zirvəni sözü 300 ______301 Tlbrus Şahmar______Qusar beşiyim manim ilə əməlinin bütövlüyünə, xeyirxahlığına, ədalətli ol­ çərçivəsində həmin işin qanuni həllinə köməklik göstər­ masına, mərdliyinə və kişiliyinə, dostcanlı, qonaqlı-qaralı mişəm. Elə vaxtlarda məndə böyük bir əminlik olub ki, olmasına görə fəth edib. Dövlətimizi və dövlətçiliyimizi Zeynəddin müəllim kimin xahişini edirsə, demək həmin də vəzifələrdə olanda qoruyub, kimlərinsə ona kölgə adamın hüququnu təmənnasız olaraq müdafiə edir. salmasına imkan verməyib. Zeynəddin Çələbov özündən Zeynəddin müəllimdə dediyim insanı deyərlər oldu­ daha çox el-obasına yanımlıdır. Və ömrü boyu bütün ğundan yüzlərin, minlərin içindən seçilir. Ona görə də, o, mübarizələri, çalışqanlığı, fədakarlığı, heç bir vəzifə mənim dostum olmaqla bərabər həm də ağsaqqalmadı. sahiblərinin qarşısında çəkinmədən söz deməsi də həmin Allah bizləri ağsaqqalsız qoymasın. amalından irəli gəlir. Dəfələrlə şahid olmuşam ki, ♦ * * kimlərsə onun yanına gəlib doğma bir adam kimi dərd- Ramiz Qusarçaylı əslən Qusarın Yaşar kəndindəndir. sərini, problemlərini ona danışıb, ondan tövsiyələr alıb, 1958-ci ildə Qubanın Çartəpə kəndində anadan olub. yaxud da onun özünün işə qarışması nəticəsində həmin Azərbaycan Politexnik institutunun mexanika və Mosk­ şəxsə qarşı olan haqsızlığın qarşısını alıb. Onu da deyim vada Dövlət Sosial Universitetinin hüquq fakültəsini ki, ona üz tutanlar bütün məqamlarda istər gecə olsun, bitirib. O, bir sıra vəzifələrdə çalışıb. Hazırda Quba ra­ istər gündüz, istər toy məclisi, istər yas, istər süfrə ətra­ yon İcra Hakimiyyətində işləyir. Ramiz Qusarçaylı Azər­ fında olsun, istərsə də rəsmi məclisdə fərq etməyib, çə­ baycan Yazıçılar Birliyinin üzvü və həmin birliyin Quba kinmədən sözlərini deyiblər. Onu da deyim ki, Zeynəddin bölməsinin sədridir. Eyni zamanda Qubada yerləşən «Ay müəllim seçilmiş insanlardandır, sözü üzə deyəndir, işığı» ədəbi məclisinə də rəhbərlik edir. 2009-2010-cu həmişə də yaxşı dost sorağında olandır. Tarixçi oldu­ illərdə Prezident təqaüdçüsü olan Ramiz Qusarçaylı bir ğundan, mütaliə etməyi də sevəndi. Onu da deyim ki, neçə kitabların müəllifidir. Və onun kitabları bir neçə Zeynəddin müəllim azərbaycanlılarla ləzgilər arasında dildə də çap olunub. Onu da qeyd edim ki, şairin bir neçə dostluq meyarıdı. Və bu dostluğa kəc baxanların düş­ şeirinə mahnılar bəstələnib və tanınmış müğənnilər mənidir. Bütün bu dəyərli insani keyfiyyətlərinə görə, o, tərəfindən ifa olunur. el-oba arasında böyük nüfuza malikdir. Mən bayaq de­ Oxucu diqqətinə çatdırılan «Vətən oğlu» başlıqlı dim ki, biz 5-6 ildir ki, dostluq edirik. Onu da deyim ki, yazıda isə Ramiz Qusarçaylı, Zeynəddin Çələbova olan həmin zamanın dəyəri 50-60 ilə bərabərdir. Mən ailəmlə dostluq və qardaşlıq duyğularını böyük məhəbbət və onun,o da bizim qonağımız olub. Və elə vaxtlarda bir ehtiramla qələmə alıb. Gəlin tanış olaq: ailənin üzvü kimi oluruq, bir-birimizə ərk eləyirik, şirin- «Uşaqlığım Qusarçayın sahillərində, təbiətin əsra­ şirin söhbətlər edirik, birdən yavan çörək də yesək bal rəngiz guşəsi olan Qusarın ətrafındakı cənnətməkan dadır. Vaxt olub məndən də kimlərinsə xahişini edib yerlərdə keçib. Tez-tez yolumu saldığım Qusarın mərkəzi Zeynəddin müəllim və mən də imkanım və səlahiyyətim parkı, hər oxucunun könlündə bədii duyğular yaradan 302 303 'Elbrus Şafumr______Q usar beşiyim m ənim kitab köşkləri, bazar ətrafı yamyaşıl meşələri, Hil - çox oyunlar öləzidi, çox siyasi tələlərə günahsız canlar Yasab yolunun ağzındakı güllü-çiçəkli yamaclar, Ləzə düşmədi, düşmənlərin məkr və fitvaları qısır qaldı, yolunun hər iki tərəfində yerləşən zövq oxşayan mənzə­ şimaldan, eləcə də digər istiqamətlərdən bölgəyə göndə­ rələr, Qazan bulağına aparan yolların bənzərsiz lövhələri, rilən «siyasi kəndirbazlar»ın qara niyyətləri lillənib Qarabulaqla Qayabulağın qovuşuğundakı ürəkləri riq­ ürəklərində qaldı, bölgənin vətənpərvər və hər cəhətdən qətə gətirən görüntülər həmişə məni valeh edib. sağlam ailələri bu qara əməllərə bələnmiş imtahanlardan İlk misralarımın mayası yoğrulan bu ərazidə tarixən kəsirsiz və üzüağ çıxdı. Çünki el ağsaqqalı Zeynəddin dağ cüssəli, üzünün qırışlarında qədim tarixi əks etdirən müəllim doğma Azərbaycanımızın müstəqilliyini, ərazi nişanələr gəzdirən ağsaqqal el adamları həmişə diqqətimi bütövlüyünü və işıqlı gələcəyini öz vicdan normalarına cəlb edib. Belə ağsaqqallardan biri respublikanın ictimai- çevirən digər qusarlılarla birlikdə bölgəni bu oyunlardan siyasi həyatında özünəməxsus iz qoyan, sözün həqiqi qorumağı bacardı. mənasında bir ziyalı kimi el adamına çevrilən Zeynəddin 1992-ci ilin qışı idi. Bölgədə qarışıq siyasi hava ya­ müəllimdir. ratmaq istəyən qüvvələr fəallaşmağa cəhd edirdi. Zey­ Zeynəddin müəllimi ilk dəfə görəndə içimdə qəribə nəddin müəllimin rayon icra hakimiyyətinin başçısı hisslər baş qaldırmışdı, elə bilirdim ki, bu adam əsrlərin o olduğu bu dövrdə rayonun inzibati orqan rəhbərlərindən üzündən ədəb-ərkanı, qabiliyyəti, nadir mədəniyyəti, birinin nənəsinin erməni olduğu yerli ziyalılara məlum uzaqgörənliyi, xalqın adət-ənənələrindən doğan xəlqiliyi, idi. Vətənin dar günündə, Qarabağda qızğın döyüşlərin sadəliyi, eyni zamanda sadəlik içində böyük və mürəkkəb getdiyi bir vaxtda həmin adam guya ləzgi xalqına olan ideyalar toplumunu əsrlərin bu üzünə daşımaq üçün böyük məhəbbətini ləzgilərin əsgərliyə getməsinin qar­ yaranıb. Doğulub boya-başa çatdığı yurduna olan şısım almaqda görürdü. Bu mövqe təbii ki, yerli sakinlər məhəbbətini Vətənləşdirə biiərr, Vətənləşən sevdalarını kimi Zeynəddin müəllimi də möhkəm qəzəbləndirmişdi. bəşəri hisslərə kökləyib dünvəviləşdirən bu çoxşaxəli Odur ki, tez bir zamanda ölkə rəhbərliyinin göstərişi ilə fəaliyyətə malik ziyalımız ötən əsrin 80-ci illərində nəinki həmin adam Qusardan uzaqlaşdırıldı. Qusarda, eləcə də bütün bölgənin ictimai, siyasi və Həmin dövrdə bölgənin kənd və qəsəbələrində ic­ mədəni həyatında önəmli rol oynayırdı, bu fəaliyyət 90-cı laslar, yığıncaqlar, müşavirələr keçirilirdi. Belə iclasların illərdə pik nöqtəsinə çatmışdı. bir neçəsində bir yazar və jurnalist kimi mən də iştirak et­ Ağsaqqallıq istənilmir, əldə edilmir, təqdim olunmur, mişdim, təbii ki, Zeynəddin müəllimin vasitəsilə. Qusarda Allah tərəfindən əta edilir. Zeynəddin müəllimə əta edilən ezamiyyətdə idim. Zeynəddin müəllimlə birgə mərkəzi ağsaqqallıq bir bölgənin xoşbəxtliyi, özü də Azərbaycan­ televiziyanın əməkdaşları ilə rayonun kəndlərini gəzirdik. da separat qrupların at oynatdığı bir dövrdə bir respub­ Eyni gündə İmamqulukənddə, Bədişqala və Həzrədə likanın xoşbəxtliyi idi. Bu ağsaqqalın nüfuzu ətrafında iclaslarda olduq. 15 dərəcə şaxtada, işıqların yanmadığı, 304 ______305 TJ6tus Ş a h m a r Qusar Seşiyim mənim yolların buz bağladığı bir şəraitdə «Niva» markalı ma­ dinlədiyi xanəndələr, seyr etdiyi rəssam əsərləri dərin şınla bağ və əkin sahələrindən keçib 25-30 sm qalınlığın­ sənətkarlıq nümunələridir. S. Vurğunu, M.Ə.Sabiri, da qarın içi ilə adı çəkilən kəndlərdə çıxış etməyə tələsən Ü.Hacıbəylini, Niyazini, S.Bəhlulzadəni az qala bütün Zeynəddin müəllimlə yol yoldaşı olmaq ömrün unudul­ söhbətlərində canlandırır, onları vəsf edir. Qusara gələn maz səhifələrindəndir. Samur sahillərində rusların əli ilə söz-sənət adamlarına qucaq açır, qonaq saxlayır. Onun ermənilərin təbliğat vasitəsi olan müxtəlif araqarışdırıcı qonaqpərvərliyi bütün bölgədə məşhurdur. Onun duzlu- qeyd kağızlarını bu taya keçirib su bulandırmaq istəyən­ məzəli söhbətləri, mənalı və ibrətamiz tövsiyələri diqqə­ lərin qarşısını yerli ağsaqqallar ala bilərdi, bu doğrudan təlayiqdir. da belə oldu. Zeynəddin müəllimi bütün kəndlərin Zeynəddin müəllim təbiət vurğunudur, Qusarın ağsaqqalları böyük hörmətlə qarşılayırdılar, onun məslə­ bütün bulaqları, meşə və yamacları, zirvə və yarğanları hətlərinə ciddi reaksiya verirdilər, yüksək səviyyədə də­ onun izlərini yaşadır, onunla tez-tez təmasda olur. Təbiət yərləndirirdilər. Bu iclaslardan sonra həm Qusarlı ziya­ Zeynəddin müəllimin bir parçası kimi ona qaynayıb lılara, həm sadə camaata, ümumiyyətlə bütün Qusar qarışır. Bu ziyalıda nəinki bir bölgənin, bir ölkənin sakinlərinə bir daha valeh olan jurnalist həmkarlarımın təbiətinin saflığı var. üzündəki sevincə baxıb içimdən qürur hissi keçirdim... Mən sevinirəm ki, mənim bu simada, bu ucalıqda Zeynəddin müəllim rayon rəhbərliyinə pedaqoji ağsaqqal bir dostum var: fəaliyyətdən gəldiyi üçün rayonda hamını gözəl tanıyırdı, eyni zamanda onu da hamı gözəl tanıyırdı. Zeynəddin Hər gün salamlayır ellər oğlunu müəllim həm də hamının dilini gözəl bilirdi. Ancaq... onun dilini başa düşmək istəməyənlər də olurdu, istər Yenə görüşünə gəlmişəm, görək aşağı, istərsə də yuxarı səviyyələrdə. Ancaq Zeynəddin Bağrına basırmı ellər oğlunu. müəllimin dili çox sadə idi, asan başa düşülən idi. O dil Yenə də şimaldan əsirmi külək, hamını birliyə çağırırdı, müstəqil Azərbaycanı qorumağa Yenə oynadırmı yellər oğlunu. çağırırdı, düşmənlərin felinə uymamağa çağırırdı, - bu çağırışın içində yenicə istiqlaliyyətini qazanmış Vətənimiz Əzmində dağ yükü, qaya adı var, boy verirdi, böyüyürdü. Səsində, sözündə Vətən dadı var. Vətən öz oğullarının çiynində uca görünür. Zeynəd­ Qartalın öz qıyı, öz qanadı var din müəllim kimi oğulların çiynində bu Vətən bir az da Ötür zirvələrdə dillər oğlunu. qəlbidir, bir az da ucalarda qərar tutub. Zeynəddin müəllimin ədəbi-bədii keyfiyyətləri də Şəklini köçürüb suya, bulaqda, özünəməxsusdur. Onun mütaliə etdiyi şair və yazıçılar, Gözəllər telini saya bulaqda... 306 307 Ilbnıs Şafumr ______Qusar beşiyim tmnim Hər səhər Suvarda, Qayabulaqda Oxucu mühakiməsinə verilən «Fırtına kimi» başlıqlı Öpür şehli-şehli güllər oğlunu. yazı, onun özünün dediyi kimi Zeynəddin müəllimə düşüncə çələngidir: Çox da ömrü dərddən, əzabdan gəlib, «Ömürlər dünyadan daha çox ömürlərə bağlıdır. İmanı müqəddəs kitabdan gəlib. Başqa sözlə, insan özündən başqa insanlarla bir uyuşum Özü Hildən gəlib, Yasabdan gəlib içində dünya həyatını yaşamağa məcburdur. Təkbaşına Hər gün salamlayır yollar oğlunu. həyat zindan kimidir. Quşlar, heyvanlar və bütün canlılar belə bir həmcins nəfəsə möhtacdır. Məmməd Araz nə Coşur Qusar çayı nərədən keçib gözəl deyirdi: Yarğandan adlayıb, dərədən keçib. «Tənhalaşmış ağacın qəfil çökmək qorxusu var.» Çatdırar min adda bərədən keçib Bu siftəliyi söyləyəcəyim həqiqətə bir söykək kimi Əbədi ümmana sellər oğlunu. bəri başdan dilə gətirdim: Dekabr 2011-ci il Aşıq Ələsgərin mükəmməl nəvəsi Haqverdi Talıboğlu və Şahdağın ətəyində özü-özünü yetişdirib kamilləşmiş * * * Zeynəddin Çələbovla bu dünyada tapışıb dostluq əla­ Məmməd Aslan (Aslanov Məmməd Muxtar oğlu) qələri qurmasaydım, yəqin ki, ömrüm yarımçıq qalardı. 1939-cu il, dekabrın 23-də Kəlbəcər rayonun Laçın kən­ Həyat dadsız-duzsuz olardı, könlüm istədikcə qanad­ dində anadan olub. O, 1981-ci ildən Azərbaycan Yazı­ lanmağa gücüm çatmazdı. çılar Birliyinin üzvü, şair və publisistdir. 1970-ci ildən Haqverdiyə doğmalıq duyğularını bundan əvvəl çox Qabaqcıl Maarif xadimi, 1998-ci ildən isə Əməkdar yazımda bəyan eləmişəm. Nədənsə, Zeynəddin haqqında incəsənət xadimidir. 2000-ci ildə isə «Şöhrət Ordeni» ilə danışmağa fürsət tapmırdım. təltif olunub. 20-dən çox kitab müəllifi olan Məmməd Yazmasaydım belə, Cənnət Qusarın qədirbilən insan­ Aslanın yaradıcılığında poeziya önəmli yer tutur. ları bir yana dursun, o dağların qurdu-quşu da bizim bir- Məmməd Aslan 1962-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji birinə bağrı-badaş dostluğumuzdan yaxşı xəbərdardır. İnstitutun filologiya fakültəsini bitirəndən sonra, əmək Qusara yolum düşdükcə onun özünəməxsus dolub-daşan fəaliyyətinə Kəlbəcər rayonun Yanşaq kənd məktəbində bazarına, əslində, bir sərgi kimi baş çəkməmiş geri müəllim kimi başlamış və sonralar əmək fəaliyyətini qayıtmıram. Ömürlər sərgisi, nemətlər sərgisi, insan dövrü mətbuatda davam etdirmişdir. Məmməd Aslanın münasibətləri sərgisi kimi. Sizə qəribə gəlməsin, bir də yaradıcılığında başqa xalqların ədəbiyyatından tərcümə­ Zeynəddin müəllimlə mənim qeyri-adi dostluğumuzun lər də xüsusi yer tutur. çox qabarıq təntənəsinin böyük güldəstə sərgisi kimi...

308 309 Elbrus Şahmar ______Q usar beşiyim m ənim Adamlar piştaxta arxasından qalxıb, mənə yaxınla­ Zeynəddin müəllim zatən dostluqlar qurmaq üçün şırlar. Şirin bir təbəssümlə: - Xoş gəlmisən bizim Qusara, dünyaya gəlmiş möhtərəm bir insandır. Çox insan onun Məmməd müəllim! Bəs niyə təkcə gəlmisiniz? Dostunuz insani məziyyətlərindən xəbərdar olsa da, sinəsinin altın­ Zeynəddin müəllim hanı bəs? Allah eləməsin, yoxsa da yaşatdığı dünyadan çoxları da xəbərsizdir. Onun aranız dəyib? mənəvi dəyərləri yaşanan dostluqlar da üzə çıxır. Desəm ki, bir incikliyimiz oldu... Kimsə inanmaz! Tanrı vergili şairimiz Ramiz Qusarçaylı məni Zey­ Lafı uzatsam, eldə deyildiyi kimi. «Qurandan don gey­ nəddin Çələbovla tanış edəndə bu adam Qusar rayon səm» belə inanmazlar. Dostluğumuza o qədər dərindən İcra Hakimiyyəti başçılığından çox da keçməmişdi: inanırlar ki!.. Camaat arasında eynən əvvəlki isti münasibət, adamlarla Boynuma alım ki, çiynimizə aldığımız dostluq tirinin əvvəlki istiqanlı ovqat yaşantısı ... o üstün vəzifə mə­ ağır başı Zeynəddinin üstünə düşür. Bu mətləbi onun bir qamından hər kəsdə eyni heyfsilənmə və çaşqınlıq... təbəssümü ilə deməyim, elə bilirəm sizə ləzzət verər. Zeynəddin o zaman və ümumiyyətlə bütün ömrü bo­ Zeynəddini tez-tez Bakı toylarına qonaq çağırırlar: yu peyğəmbər gözütoxluğu yaşayıb. Onun comərd­ Duzlu-məzəli söz-söhbətinə görə. Yoxsa məndən beş­ liyindən xanımı Şərqiyyə müəllimə necə məmnundur! betər qara qaşına, qara gözünə baxmayacaqlar onun. Qıldığı namazını ürəkaçıqlıq ilə yerinə yetirdiyindən, Söz verəndə, Zeynəddin toy camaatını şirin qımışıqlarla ibadəti bir toz belə qonmadığından Rəbbinə şükür eləyir. bir süzər, sonra soruşar: Şərqiyyə müəllimə həm də Zeynəddinin dostu və - Siz Məmməd Aslanı tanımırsınız ki? bütün qovqalarında silahdaşıdır! Çox adam tapılır ki, tanıdıqlarını bildirir. Zeynəddin müəllim ixtisasca tarixçidir. Amma elmin Zeynəddin əlini yellədər: hansı sahəsini seçsəydi, ona mükəmməl yiyələnərdi. - Ay tanıdınız ha!... Məmməd Aslanla dostliıq eləmək Yetmiş səkkiz yaşına baxmayaraq dəmir yaddaşına zədə zolaqlı pələngi tutub öpmək kimi hünərdir!... düşməyib. Bu hesabla, görün, Zeynəddin müəllim məndən nələr Ağlı-təfəkkürü yerli-yerində. Günün və zamanın çəkir?! hadisələrini dərin məntiqlə dəyərləndirməyi bacarır. Burası da var ki, ауп cür olmağıma da dözməz. Dost İlk gəncliyindən bəri Azərbaycan türkcəsi ilə və dostuna tən gərək! ləzgicə bədii cəhətdən dolğun və dərin mənalı lirik şeirlər Qusarın yuxan başında yerləşən sadədən sadə o iki­ yazır. Rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə vaxtilə onun şeir mərtəbəli evdə məmləkətimizdən kimlər olmayıb! Kimlər yaradıcılığı ilə tanış olduqdan sonra şairliyini ara ver­ gəlmiş, kimlər getmiş?! Bu ev Zeynəddinin dostlan üçün mədən davam etdirməyini Zeynəddinə məsləhət gör­ Məkkə-Mədinə olmuş!.. müşdür.

310 31! 'Elbrus Şahmar Q usar b eşiyim tronim Şahdağın ətəkləri qışda qarlı-boranlı, yayda sərindən sərin olur. Bu yerin havasını və gözəlliklərini Aşıq Ələs­ gər sanki elə o zirvədən tərənnüm etmək üçün dünyaya gəlib! Ayrı heç nə yazmasaydı belə, «Aləmdə dastan olub: səddi sorağın Şahdağı» bəyanı ilə başlayan ölümsüz müxəmməsi bəs elərdi. Kaş bu gözəllik silsiləsinin cəmini ya Şərqiyyə xanımın, ya da Zeynəddinin dilindən heç olmasa bircə yol eşitmiş olasınız! Ustadın ruhu sevinsin!.. Zeynəddin bir yandan belə şeir-sənət qanadında, bir Z.Çələbovun dostu yandan Səməndər quşu kimi od-alov içində belədən belə və tələbə yoldaş.! qıy vuran bir ömür yaşayıb və bu ixtiyar yaşında da eyni Aydın Babayev gənclik xislətini hələ də ömrüylə bərabər yaşatmağın- dadır. Peyğəmbərimiz buyurub ki, «Qocalıq bütün xəs­ təliklərin cəmləşdiyi bir limandır!» Zeynəddin də bu qocalıq afəti ilə qarşılaşdı. Amma eynən o, Səməndər quşu kimi cəsurluqla qanad çalıb, o, amansız afətlərdən xilas olmaqdadır. Nə qədər nəfəsi var, inşallah o qədər şax tutub qamətini, Şahdağa layiq yaşayar! Qəribə ovqatdayam: Zeynəddin haqqında çox söz demək istəyirəm. Mənə bəlli olan çoxyönlü məziyyətlə­ rinə işıq tutmağa çalışıram. Amma hər yöndən bir zərrə ha ki, dilə gətirə bilirəm. Çünki bu, dəyərləndirmə toplu­ sudur. Burada çox insanların dəyərləndirmə haqqı var axı. Bu abidəvi adam həm də bir söz cəngavəridir: haq­ sızlıq önündə bütün qorxu-qadağanı eyninə almaz, kim­ Ramiz Qusarçaylı sədən pəhsinməz! Kimsə nə boyda və nə biçimdə olsa belə! Zeynəddin uzun ömru boyu təkcə ləzgilərin uğrunda özünü qana qoymayıb! Məmləkətimizdə insan sayılacaq

312 313 ‘Elbrus Şahmar Q usar beşiyim n o n im

Şair Kamaldanov ya da Zeynəddin müəllim kimi ovcunda içəsən Bulaqdan su iəəndə ya gərək di/lriııi yerə qoyub içəsən,

Cəlil Səfərov Bəxtiyar Pirəliyev

Hacıbala Şıxıyev ‘Elbrus Şafımar______I ______Qusar beşiyim tmnh 6i е Soldan Ni/ami Rüstəmov, Elxan Osmanov və Şahin Rüstəmov vəŞahin Osmanov Elxan Rüstəmov, Ni/ami Soldan I.əzədərəsi, Peyğəmbər daşları deyilən yer. deyilən daşları Peyğəmbər I.əzədərəsi,

Silelııır dii/ii Silelııır

I ______Ebu r a m h a Ş 'Elbrus Qusar beşiyim manim beşiyim Qusar ‘Elbrus Şahmar ______Q usar beşiyim rm nim hər kəsin yorulmaz-usanmaz bir mücahidi kimi haqqı qaytarıb sahibinə verməyə qeyrət göstərib. Bir fırtına kimi görmüşəm Zeynəddini. Qaynayan, coşan varlığım daha qabarıq göstərmək üçün köpürüb qalxan bir fırtına!.. Əzizim Zeynəddinlə bağlı nəsrlə yazdığım dəyərlən­ dirməni bir qoşma ilə qurtarmaq keçdi ürəyimdən:

Sevib-seçib bir məkanda dayanıb, Şahdağ ilə boy-boyadır Zeynəddin! Bilmək olmur nə yarışdır bağlayıb: Şahdağ ilə bir boy atır Zeynəddin!

Gün diləsə, Şahdağ ona yay verər! Qar istəsə, zirvəsini pay verər! Nə çağırsa, Şahdağ ona hay verər: Şahdağ ilə hay-hayadır Zeynəddin.

Hara belə, səfər hansı yönədir?! Hara getsə, işığadır, günədir! Zirvədəki qaraltımı, ya nədir?! Şahdağ üstdə sal qayadır Zeynəddin!

Dağın övladı, əlbətdə, dağ olar! Zeynəddin hirsi-hikkəni, tərlanlar kimi qayadan-qa­ yaya səkməyi, dərədən-zirvəyə pərvazı, hər xislətini Şah­ dağdan öyrənib! Zirvələr yolçusu qəmxarım mənim! 26.02.2012 Sumqayıt»

320 ‘Elbrus Şafum r ______Qusar beşiyim mənim Bu yazı 1953-cü il aprelin 8-də Qusar rayonunun Piral elin ağsaqqalı kimi tanınan bu insanla daima təmasda kəndində anadan olmuş Hüseynov Hikmət Seyfulia oğluna olmağı arzulayır. məxsusdur. O, BDU-nin mexanika-riyaziyyat fakültəsini Ömrü boyu daim axtarışda olmuş Zeynəddin müəl­ bitirib. Hazırda Piralda orta məktəb müəllimidir. lim, axtarışlarını dayandıran kimi, sanki sahib olduğu Hikmət Seyfulia oğlu Hüseynov riyaziyyat üzrə bir ülviliklər zirvəsindən aşağı, adi canlılar səviyyəsinə doğru neçə kitabların da müəllifidir. enirmiş kimi, axtarışlarına ara vermək istəməyərək, ta­ O, Zeynəddin Çələbov barədə belə deyir: panda da axtarmaq, tapmayanda da axtarmaq eşqi ilə «İnsan üçün insaniyyətə tam sahib olmaq ən böyük ömür sürmüş, getdikcə daha dərinliklərə enmək, öz zəka səadət, ən böyük qəhrəmanlıq, ən böyük şərəfdir. Qoy bu nuru ilə zülməti işıqlandırmaq yolu - insana nəsib olan səadət, qəhrəmanlıq və şərəf hamıya nəsib olsun.» yeganə yolla irəliləmək arzusu ilə yaşamış və yaşayır. Bir dəfə qədim dövrün «əxlaq peyğəmbəri» hesab Mənəviyyatında saflığı, süfrəsində halallığı qorumaq edilən Sokratdan soruşurlar: «İnsanda ən çox nəyi qiy­ istəyən Zeynəddin müəllim və həyal yoldaşı Şərqiyyə mətləndirirsən?» Filosof tərəddüd etmədən cavab verir: xanım haqqında şair Zəlimxan Yaqubun sözləri ilə belə «İnsaniyyəti». «Bəs insaniyyət dedikdə nəyi başa dü­ deyərdim: şürsən?» - sualına isə mütəfəkkir «insana layiq key­ Bu süfrəyə uzanan əllərində ləkə yox, fiyyətləri» - deyə cavab verir. Bu süfrənin üstündə haraın adlı tikə yox, Keçən əsrdə İngiltərədə ictimai islahatlar uğrunda Burda yavan çörək var, burda yağlı tikə yox. əzmlə mübarizə aparan məşhur Çarlz Dikkensə buna Bu süfrə duasını özün oxu İlahi! bənzər sual verilir: «Siz bu qədər çalışıb nə islahatı keçirmək istəyirsiniz?» yazıçı cavab verir ki, «insaniyyət Bu süfrədə kitab var, qələm, bir də mürəkkəb, və xeyirxahlıq islahatı». Yaşaran göz, yanan can, coşan ilham, daşan ləb, İndiki bəşəriyyət üçün ən zəruri islahat məhz insanlıq Bu süfrənin neməti ulu söz, ali mətləb. və xeyirxahlıq islahatıdır. İnsanların insanlığa və xeyir­ Bu süfrə duasım özün oxu İlahi! xahlığa olan ehtiyacı indi heç bir dövrlə müqayisəedilməz dərəcədə artmışdır. Bəşəriyyətin əxlaqi sərvətlərinin qızıl Bəli, köməkliklərini ehtiyacı olan hər kəsdən əsirgə­ fondunu təşkil edən insaniyyəti və xeyirxahlığı şəxsiy­ məyən, həyət qapıları heç vaxt bağlanmayan, evləri dai­ yətinə çox böyük hörmət etdiyim Zeynəddin müəllimin ma qonaqlı olan Zeynəddin müəllim və Şərqiyyə xanımın simasında gördüm desəm, səhv etmərəm. Bəli, bircə dəfə halal süfrələrinin duasıııı Rəbbimiz özü oxumuşdur. bu sadə və müdrik insanla ünsiyyətdə olan hər bir kəs bir İşlədiyi bütün vəzifələrdə büllur kimi təmiz olmuş daha onunla söhbət etmək, saf qəlbdən məsləhət və Zeynəddin müəllim «Niyə bəzən həyatda əxlaqlı, fəzilətli nəsihətlərinə qulaq asmaq istəyir, sözün əsl mənasında ömür sürənlər deyil, məhz dələduzlar, hiyləgərlər, ikiüz­ 322 323 “Efim s Şahmar ______Qusar beşiyim mənim lülər, yalançılar, fırıldaqçılar, vəzifəpərəstlər, əliəyrilər, ruhuma qüvvət istərəm» deyən, böyüksüz ocağın, bö- oğrular, rüşvətxorlar, şöhrətpərəstlər müvəffəqiyyət qa­ yüksüz evin təməli dağılar, özülü laxlar, varlana-varlana zanırlar, onlar cəmiyyətdə hətta hörmət də, şöhrət də yoxsullaşınq kimi fikirləri ilə yuxusuna haram qatan qazanırlar?» şəklində verilən sualları səbrlə cavablandırır, Zeynəddin müəllimin el ağsaqqalı kimi fəryadlarını haqq və ədalət uğrunda mübariz olmağı məsləhət görür. Zəlimxan Yaqubun sözləri ilə belə tamamlamaq olur. Belə insanlar haqqında şair Zəlimxan Yaqub necə də gözəl deyib: Gör-götür dünyası göstərib bizə, Sudan duru, aydan arı mənəm, mən, Elin başbiləni başda tac olub. Dağ çiçəyi, zirvə qarı mənəm, mən, Sağlam toxum kimi düşüb torpağa, Can sirdaşı, könül yarı mənəm, mən, Hər sözü bar verən bir ağac olub. Haqqa doğru yol gedirəm nə vaxtdı. Əsil ağsaqqala, ağsaqqallığa Nəsildən-nəsilə ehtiyac olub. Zeynəddin müəllim Oğullar görmüşəm bir kəndin deyil, Nur yağan üzünə baxanda elə bil dağ görürəm, özüm Çiynində mahalın yükünü şaxlar. də ucalıram, heyy.. ucalıram! Aqil babalarım, de hardasınız? Nur yağan üzünə baxanda elə bil dərya görürəm, Gözümə az dəyir qarapapaqlar! özüm də dərinləşirəm, heyy.. dərinləşirəm! Nur yağan üzünə baxanda elə bil dəniz görürəm, Zeynəddin müəllim, ağsaqqalım kimi Sizə möhkəm özüm də ləpələnirəm, heyy.. ləpələnirəm! can sağlığı arzulayır, yüzlərlə insana əhdə vəfa, dərdə şəfa Nur yağan üzünə baxanda elə bil çay görürəm, özüm və xeyirxahlıq yolunda uğurlar diləyirəm və ürək sözlə­ də dalğalanıram, heyy.. dalğalanıram! rimə Zəlimxan Yaqubun iki bənd şeiri ilə nöqtə qo­ Nur yağan üzünə baxanda elə bil səma görürəm, yuram: özüm də aydınlaşır, heyy.. aydınlaşıram! Ürək geniş olsa, sığmaz darlığa, Nur yağan üzünə baxanda elə bil bulaq görürəm, Saçar işığını bütün varlığa. özüm də saflaşır, heyy.. saflaşıram! Saxtalar içində saxtakarlığa Nur yağan üzünə baxanda elə bil Günəş görürəm, Tərsinə açılan şillə kiıııiydik. özüm də isinir, heyy.. istisinə qızınıram! Hər dəfə söhbət əsnasında ağır yerişindən yer ləngər­ O mənə ataydı, mən ona oğul, lənən, qaməti, duruşu şux, ana-bacılara ər vəfasını, na­ Mən ona ürəkdim, o mənə ağıl. musunu, qeyrəti ən üstün tutan başı papaqlıların qalma­ Uzun bir daşlandı, şirin bir nağıl, dığını görən, «kişi təpərindən, ər nəfəsindən qəlbimə, Damladan yağışa, selə kiıııiydik. »

324 ______325 'Elbrus Şahmar _____ Qusar beşiyim rmrıim * * * onu daha yaxşı: mərd, sözü heç nədən və heç kimdən Arif Camal oğlu Xəlilov 1960-cı il, iyulun 18-də Qusar çəkinmədən üzə deyən, rüşvətə nifrət edən şəxs kimi rayonunda, Şahdağın ətəyində yerləşən Ləzə kəndində tanıdım. O vəzifədə olanda da, vəzifədən çıxanda da də­ dünyaya göz açıb. Arif 1977-1982-ci illərdə M.F.Axundov yişməyən nadir şəxsiyyətlərdən biridir. O, vəzifəpərəst adına Rus dili və ədəbiyyatı İnstitutunda təhsil alıb və adam deyil, RİH başçı təyinatına 2-ci müraciət və xa­ təyinatla Sabirabad rayonun Maarif şöbəsinə göndərilib. hişlərdən sonra razılaşıb. Hesab edirəm ki, onun Qusara Bir müddət Sabirabadda təhsil sahəsində çalışandan son­ başçı təyin edilməsi o vaxtki iqtidarın çox düzgün qərarı ra Arif müəllim doğma yurduna dönüb, Zeynəddin idi. Çələbovun vasitəsilə, onun direktor olduğu internat mək­ O dövrdə respublika qaynar qazan kimi qaynayırdı. təbində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirib. Daha sonra Xaricdə və ölkə daxilində olan bəzi qüvvələr Qusarda da Arif, Qusar rayon İcra Hakimiyyətində ümumi şöbəyə milli qarşıdurma yaratmaq istəyirdilər. İndi MM-də rəhbərlik edib, 1992-ci ilin sentyabrından isə yenidən millət vəkili kimi oturan bir qadın - jurnalist - Şuşa əldən Zeynəddin Çələbovun başçılığı ilə fəaliyyətini davam getsə Qusarda 2-ci cəbhə açılacaq - rəyini vermişdi. etdirib. Çələbov o vaxt belə qüvvələrə qarşı sərt mövqe tutdu, Arif Xəlilov 2001-ci ildən 2011-ci ilin fevralına kimi dövlətçiliyin keşiyində möhkəm durdu. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin Əlillərin Mən şahidəm - bir dəfə şimal qonşularımızın mö­ Sosial Müdafiəsi baş idarəsinin 13 saylı zona şöbəsinin təbər nümayəndə heyətini kabinetində, «lazım gələrsə müdiri vəzifəsində çalışıb, birinci dərəcəli dövlət qulluq­ silahla sizə qarşı duraram, amma rayonu qarışdırmağa çusudur. sizə imkan vermərəm» - dedi. Arif Camal oğlu ailəlidir, üç övladı var. Gəlin onun Zeynəddin müəllim xidməti vəzifələrin icrasında nə Zeynəddin müəllimlə bağlı ürək sözlərini eşidək: qədər ədalətli, amma sərt olubsa, adi həyatda incə yumor «Mən Zeynəddin müəllimi 1951-ci ilin avqust ayın­ hissinə malik, zarafatı dəyərləndirən, dostluqda sədaqətli dan tanıyıram. O vaxt mən, 9 il başqa rayonda müəllim bir adamdır. və orta məktəbin direktoru işləyəndən sonra Qusarda iş Onun xarakterinin daha yaxşı başa düşülməsi üçün 2 tapa bilmirdim. Nəhayət, atam «bəlkə Zeynəddin müəl­ epizodu xatırlatmaq istəyirəm: lim kömək edər» deyərək ona müraciət etdi. Zeynəddin 1992-ci ilin axır ayları idi. Çələbov məni kabinetinə müəllim diplomuma və institutda aldığım qiymətlərə ba­ çağırdı. O vaxt respublikanın ali hakimiyyətində vəzifə xıb - sabahdan gəlib internatda işləyərsən, dedi. Maa­ sahibinin Azərbaycanın Almaniyada səfiri işləyən qardaşı şımın az olduğunu görüb öz dərslərindən mənə əlavə dərs ilə söhbət edirdi. Söhbət əsasında qonaq Çələbovun saatı ayırdı. cavabından əsəbiləşərək siqaret çıxardıb yandırdı. Mən Sonra Rayon İcra Hakimiyyətində ümumi şöbənin durub külqabını onun qabağına qoymaq istədim. Zey­ müdiri işləyəndə Çələbov RİH başçısı təyin olundu və 327 326 ‘Elbrus Şafumr ______Qusar beşiyim тәпип nəddin müəllim gözünü mənə ağartdı. Qonaq məcbur Qusar! Qusar! olub siqareti söndürdü və bir azdan çıxıb getdi. Necə susar, Zeynəddin müəllim mənə nə desə yaxşıdır? O, adi Ürək sən tək diyarda etiket qaydalarına riayət etmək istəmədi. Mən bu kabi­ Talaları naxış-naxış, netin sahibiyəm və yaşda da ondan iki dəfə böyüyəm. Çiçək-çiçək diyarda? Onun mənim yanımda siqaret çəkmək arzusu isə həm Halal eylə meşələrin onun ədəbazlığından, həm də düzgün olmayan əxla­ Havasını, ətirini: qından xəbər verirdi. Çeşmələrin özü yazıb Bir dəfə də Rusiyanın Azərbaycanda səfiri Valter Şo- Şeirimin ilk sətrini. niya Qusara gəlmişdi. Yemək yeməyə Qarabulağa get­ Goy yoxuşda bitən lalə dilər. Səfirin niyyətini başa düşən və ona baş qoşmayan Oda, közə bənzəyir, Çələbov 1-ci sağlıqda ona «pey, alkaş» - deyir. Səfir əvvəl Axşam yanan çıraqların hirslənsə də, arağı içir. Çox danışmaq olar, amma bir şeyi Min-min gözə bənzəyir. dəqiq bilirəm: Zeynəddin Çələbov rayonun tarixində Bir dünyaya dəyişmərəm müsbət rol oynamış ziyalılar arasında müstəsna yeri olan adamlardan biridir. Ləzə kimi yaylağı, Axı, O, şəxsiyyətdir. Salam, çoban Salamatın * * * Doxsan illik oylağı. Oqtay Rza, (Rzalı Oqtay Məhərrəm oğlu) - şair, Qusar! Qusar! 1981-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Necə susar «Mikayıl Müşfiq» və «Qızıl qələm» mükafatlan laureatı­ Ürək sən tək diyarda - dır. Bu vaxta qədər Oqtay Rzanın 15 kitabı çap olunub. Səyyahların vurulduğu, O, 1934-cü il oktyabrın 10-da Salyan rayonun Qalalı Zeynəddinin doğulduğu kəndində anadan olub, 1956-cı ildə Azərbaycan Sənaye Gözəl-göyçək diyarda! İnstitutunun geoloji-kəşfiyyat fakültəsini bitirib. Geolo­ * * * giya-mineralogiya elmləri namizədi olan Oqtay Rza uzun illər elmi və pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, 2008-ci ildən isə Cavanşir Sultanovun rəhmətlik atası Dadaş kişi, Zey­ Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültə­ nəddin Çələbovla ömürlərinin qaynar çağlarından dost olub sində Dədə Qorqud elmi tədqiqat Mərkəzində böyük və bu dostluq Cavanşirin simasında indi də davam edir. elmi işçi kimi fəaliyyət göstərir. Aşağıdakı şeir isə Oqtay Cavanşirin özü bu dostluqdan belə deyir, belə danışır, Rzanın, dostu Zeynəddin Çələbova həsr etdiyi ürək doğma əmi kimi tanıdığı Zeynəddin Çələbov barədə döyüntüləridir. fikirlərini belə səsləndirir: «Atam, Zeynəddin əmimlə 328 ______3 29 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim manim uzun illərin qardaş timsallı dostu olublar və dostluğu bu Cavanşir Sultanovun son sözləri yadıma Vaqif gün bütün məhəbbət və ehtiramla davam etdirməyi, onu İbrahimin bir bənd şeirini saldı. qırılmağa, sozalmağa və istiliyini zəifləməyə qoymayıb davam etdirməyi özümün müqəddəs borcum, ata vəsiy­ Hardakı dostun var, o şahar saııa, yətini bir oğul kimi yerinə yetirməyi mənəvi dəyərlə­ Doğmadır ö: ala ocağın kimi. rimizdən biri kimi qiymətləndirirəm. Atamla Zeynəddin Ən uzaq bir yerdə olsa da yena. müəllim görkəmli alim Kərim Kərimovun vasitəsilə Doğmadır çırağı çırağın kiıni. dostlaşıblar. Və bu dostluğun ömrü bir igidin ömrü qədər olub. Mən uşaq vaxtı elə bilirdim ki, Zeynəddin əmimlə * * * atam həqiqətən doğma qardaşdılar, bir atanın, bir Nizami Bəybala oğlu Rüstəmov 1954-cü il fevralın 10- ananın övladlandırlar. Bax, belə dostluqlar hörmət və da Hil kəndində anadan olub. 1971-ci ildə orta təhsilini ehtirama, həyatda yaşamağa, tərənnüm və təbliğ olun­ başa vurub, 1971-1977-ci illərdə Azərbaycan Tibb Uni­ mağa layiqdir. Mənim üşaqlıq və gənclik illərim hər yay versitetinin müalicə-profilaktika fakültəsində təhsil alıb. fəsli Qusarda, Zeynəddin müəllimin evində keçib. Onun Bir sıra tibb ocaqlarında işləyib, 12 il məhkəmə tibb anası Cağa nənəni də doğma nənəm bilmişəm. Atam ekspertizasında çalışıb, daha sonra Qusar rayon mərkəzi danışırdı ki, Cağa nənə hər zaman təsbeh çevirəndə zikr xəstəxanasının həkimi olub. Nizami Rüstəmov 1997-ci edər, Allahdan atama oğul payı arzularmış. Görünür ildən isə Qusar şəhərində yerləşən, ətraf rayonlar ara­ onun dualan qəbul olduğundan üç bacımdan sonra mən sında «OKİ» kimi tanınan özəl tibb müalicəxanasında dünyamıza göz açmışam. Bizim ailə Zeynəddin əmimgillə baş həkim işləyir. Ailəlidir, 4 övladı, 2 nəvəsi var. birlikdə Qusarın dağlarında, eləcə də Dərbənddə dönə- Nizami həkimi 2011-ci ilin yayından tanıyıram. dönə gəzintidə, istirahətdə olub. Zeynəddin əmim yolu Onunla ilk tanışlığım da Zeynəddin müəllimin evindən olan bulaqların üstündə bizləri qonaq edib. Onun duz- başlayıb. Ondan sonra Nizami Rüstəmovla bir neçə dəfə çörəyi həmişə dadlı olub və o dad həmişə məni halallığa, görüşmüşəm. Bu günsə onun Zeynəddin müəllim barədə sədaqətə, ülfətə səsləyib. dediklərini qələmə alıram. Onu da deyim ki, Nizami Mən həmişə olduğu kimi, bu gün də öz ailəmlə Zey­ həkim təbiətsevərdi, hər il yaxın dostları ilə Qusarın quş­ nəddin Çələbovun qapısını əmi qapısı kimi açıram. Nə qonmaz dağlarına səyahət edir, dağların zirvəsinə çıxıb vaxt orda olmuşamsa həm Zeynəddin əmimdən, həm də üzü Azərbaycana boylanır. Kitabda çap olunması nə­ həyat yoldaşı Şərqiyyə xanımdan mehribanlıq və doğ­ zərdə tutulan, təbiəti əks etdirən şəkillərin bir çoxunun malıq görmüşəm. Allah Zeynəddin əmimi bizlərə çox müəllifi odur. görməsin!» Nizami Bəybala oğlu Zeynəddin müəllim barədə deyir: - Düzdür, biz hər ikimiz Hil kəndindənik. Ancaq

330 ______331 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim тғпјт onunla tanışlığım 1985-ci ildən başlayıb. O vaxt Zey­ mənimlə həmfikir olacaq. Eləsə gəlin Malik müəllimin nəddin müəllim internatın direktoru idi. Yorğan-döşək özünü dinləyək: salmaq üçün xeyli yun lazım idi. Mənə dedilər ki, inter­ - Şagirdlərin mənəvi tərbiyəsini daha da yaxşılaşdır­ natda ucuz qiymətə satılır. Mən də internata gedib Zey­ maq məqsədilə 60-cı illərin ikinci yarısında respublika­ nəddin müəllimlə görüşdüm, həmkəndli olduğumu de­ mızda məqsədyönlü işlər aparılıb. İnternat tipli məktəb­ məsəm də, mənə münasib qiymətə yun lazım olduğunu lərə daha geniş yer verilib. Qusar şəhər internat məktəbi dedim. Əvvəl gülüb dedi ki, bəyəm bura bazardır. Sonra həmin dövrdə özünün çiçəklənən illərini yaşayırdı. 1968- kiməsə tapşırdı, istədiyim qiymətdən də aşağı yun aldım. ci ildən Qusar şəhər internat məktəbinə Çələbov Zey­ Aldıqları məbləği təsdiq edən qaimə də verdilər mənə. nəddin Ramazan oğlu direktor təyin olunub. Məktəbdə Bax, elə o gündən də aramızda xoş münasibət yarandı, rus və Azərbaycan bölmələri fəaliyyət göstərib, rayo­ istədiyim vaxt qapısını açdım, halal çörəyini halallıqla numuzun bir çox məktəbləri rusdilli təhsilə keçməsi və kəsdim. Və həmişə də evini qonaqlı-qaralı gördüm. Biz ibtidai məktəbi qurtardıqdan sonra rus dilində təhsil­ tez-tez ailəlikcə təbiətin qoynunda oluruq, çox vaxt da lərini kənddə davam etdirmək mümkün olmadığına görə Qazanbulaq deyilən yerdə süfrə açıb, təbiətin gözəlliyini internat məktəbinə məcburi axın olub. Bu illərdə internat seyr edirik. məktəbi zamanın tələbi ilə beynəlmiləl orta məktəbə Onu da qeyd edim ki, Zeynəddin müəllim öz hesa­ çevrilib. bına imkansız adamları bizim müalicə ocağında dəfələrlə 1973-74-cü illərdə hər iki bölmədə 641 nəfər şagird müalicə etdirib və ona görə heç kimə də minnət qoyma­ təhsil alıb. yıb, etdiklərini də özünün ağsaqqallıq borcu bilib. Mən 1970- 80-cı illərdə internata Azərbaycan və keçmiş ona da, onun həyat yoldaşı Şərqiyyə xanıma da sala­ SSRİ-nin müxtəlif bölgələrindən gəlmiş görkəmli elm matlıq, xoş həyat arzulayıram. xadimləri, müharibə və əmək veteranları, kosmonavtlar * * * və s. qonaqlar məktəb kollektivinin qonaqları olub. Müsahibim Qusar şəhər internat məktəbinin direktor 1971- ci ildə SSRİ təyyarəçi-kosmonavtlarından müavini Malik Müsənnif oğlu Ataşovdur. O, 1950-ci il A.Şatalov və A.S.Yeliseyev internat məktəbinin qonağı martın 20-də Qusarın Cibir kəndində anadan olub, öz olublar. Kosmonavtlar məktəblilərə kosmos haqqında talehini 1974-cü ildən internata bağlayıb, hal-hazırda maraqlı məlumatlar verib, öz xatirələrini danışıb və mək­ orda çalışır. Malik müəllim 1992-93-cü illərdə həmin təbin muzeyindəki «Şərəf» kitabında öz xatirə sözlərini internatın direktoru vəzifəsində də çalışıb. Mən, Zey­ yazıblar. nəddin müəllimlə bağlı onunla söhbət edərkən, onun qə- Ayrı-ayrı illərdə SSRİ EA-nın akademiki Rəhmu- dirbilənliyindən və səmimiyyətindən çox məmnun oldum. tullin Xəlil Əhmədoviç, Azərbaycan EA-nın prezidenti İnanıram ki, bu müsahibəni oxuyan hər bir oxucu da Zahid Xəlilov, Azərbaycan SSR Maarif naziri Mehdi 332______333 TlbrusŞafumr ______Qusar beşüjim tmnim Mehdizadə, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor dımçı təsərrüfatın təşkil edilməsi, hazırda M.Ə.Sabir Kərim Kərimov, Azərbaycanın görkəmli rəssamı, dünya adma Bakı Pedaqoji Kollecinin Qusar filialının yerləşdiyi şöhrətli Səttar Bəhlulzadə, Qazaxıstan SSR Maarif nazi­ dörd mərtəbəli binanın (əvvəllər həmin bina internatın rinin birinci müavini Siderenko Viktor Kuzmiç və baş­ üçüncü binası idi) və s. inşası məhz Zeynəddin Çələbovun qaları internat məktəbinin qonaqları sırasındadır. dövründə həyata keçirilib. Səttar Bəhlulzadənin iki tablosu məktəbin divarlarını 1985-ci ilin əvvəllərindən internatda arıçılıq təsər­ indi də bəzəyir. rüfatı yaradılır. Arı ailələri Kürdəmirdən, lazımi ləva­ İnternat məktəbinin şagirdləri ауп-ауп illərdə Mos­ zimat: pətək, mum, daraq və digər avadanlıq qonşu kva, Kiyev, Brest qalasına, Lvov, Bakı, Dərbənd, Maxaç- Dağıstan respublikasından gətirilib. kala, Quba şəhərlərində ekskursiyalarda bu şəhərlərin Burada az müddətdə 150 kq bal almaq nəzərdə tutul­ tarixi yerləri ilə tanış olub, əmək və müharibə veteranları muşdu. Bu da internatın gəlirinin artmasına imkan verir­ ilə görüşlər təşkil edib. di. 80-ci ilin ortalarında Qusar internat məktəbi respub­ Moskvaya ekskursiya zamanı onlar SSRİ Xalq Tə­ likamızın ən varlı, təhsil və nizam-intizam sahəsində bi­ sərrüfatı Nailiyyətləri sərgisində, V.İ.Lenin adına mər­ rincilər sırasında gedən məktəblərdən biri idi. Respub­ kəzi muzeydə, Tarix muzeyində, Mavzoleydə, Kremldə likanın Təhsil nazirliyi Qusar internat məktəbinə öz və s. tarixi yerlərdə olub. qayğısını əsirgəmirdi. Qəhrəman Brest qalasını ziyarət edərkən məktəblilər 1983-cü ildə internat məktəbinə Təhsil nazirliyi tərə­ Brest qarnizonu əsgərlərinin Böyük Vətən müharibəsinin findən təmənnasız olaraq UAZ-452 markalı avtomaşın, ilk günlərində alman-faşist işğalçılarına qarşı göstərdiyi PAZ- markalı avtobus, DT-52 markalı traktor ba­ rəşadətli döyüş yolu ilə tanış olub və Brest qalasının ğışlanmış və təlim-tərbiyə, təhsil və təsərrüfat sahəsində xatirə kitabına öz ürək sözlərini yazıblar. qazandığı nailiyyətlərə görə «Fəxri fərman» verilmişdi. Z.Çələbovun direktor işlədiyi müddətdə məktəbin 1979-cu ilin yazında internata təmənnasız olaraq təsərrüfat həyatında mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Quxuroba, Yasaboba və Ləyər qışlaq kəndinin əhatə­ Belə ki, internat ərazisinin hasarlanması, kanalizasiya sində olan 26,5 ha yararsız torpaq sahəsi ayrılıb. sisteminin genişləndirilməsi, yeni yeməkxana və ərzaq Bu təsərrüfat SSRİ dövründə xalqın rifah halını anbarının inşası, məktəbin Qusar şəhərinin mərkəzi ilə yaxşılaşdırmaq üçün sovet hökuməti tərəfindən irəli əlaqəsini yaxşılaşdıran Müqtədir küçəsindən pilləkənli sürülmüş «ərzaq proqramı» ilə yaradılıb. yolun salınması, Sumqayıt alüminium zavodunun hami- 1982-ci ildə məktəb yardımçı təsərrüfatdan 300 kq ət, liyi dövründə məktəb binalarının şifer örtüyünün alü­ 80 kq yun, 5200 kq qarpız, 2310 kq soğan, 1000 kq minium örtüyü ilə əvəz edilməsi, Qusaroba, Yasaboba və meyvə, 600 kq qarğıdalı, 2325 ədəd süpürgə əldə edərək Ləyər qışlaq kənd əraziləri arasında «Catal» adlı yar­ 8000 manat qazanmışdır. («Azərb. müəllimi» 8 avqust 1984-cü il) 334 335 'Ettrus Şafmar Qusar beşiyim iron im Onu da qeyd edim ki. Zeynəddin müəllimin yaxşı yol yoldaşlığı da var. Mən deyərdim ki, qorxu hissi hər zaman ondan uzaq olub. O, iş vaxtı nə qədər tələbkar və ciddi idisə adi vaxtlarda yumorlar danışıb, özünün tabeçiliyində olanların yanında özünü dartmazdı, kol­ lektivin hər bir üzvü ilə ünsiyyət saxlaya bilirdi. Zaman- zaman internata gələn yoxlayıcılarla çox sərbəst ünsiy­ yətdə olar, onların heç birindən çəkinməzdi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, o, işində düz idi, heç bir əyintiyə yol vermirdi. Bəzən özünü təşəxxüsli'ı aparan neçə nəfər yox- layıcını yerində otuzdurar, eləsi ilə daha sərt davranardı. Ancaq kimliyindən asılı olmayaraq öz yerini və hərə­ kətini bilən hər kəslə xoş ünsiyyətdə olar, bir qonaq kimi onların hörmətini saxlayardı. Bir dəfə iki nəfər məsul şəxs maarif nazirliyindən internatı yoxlamağa getmişdi. Onlar internata gələn kimi bir çox qapılara plomb vurdu. Həmin vaxt Zeynəddin müəllim dostlarından birinin toy məclisində idi. Ona xəbər verdik. Zeynəddin müəllim internata gələndə yox- layıcılardan biri onunla hündürdən danışdı, ona «xox» gəlmək istədi. Zeynəddin müəllim də kabinetinin açar­ larını onun üstə tullayıb toya qayıtdı. Az sonra hərə­ kətində düz olmadığını dərk edən yoxlayıcılar da həmin toy məclisinə gedib Zeynəddin müəllimlə barışıb və «ləzginka» havasında sümük sındırdılar. 1980-ci ilin yayında Zeynəddin müəllimin başçılığı al­ tında internatın əlaçı şagirdlərini dünyagörüşlərini artır­ maq məqsədilə Kiyev şəhərinə apardıq. O vaxt şəhərə gəzməyə çıxanda Zeynəddin müəllim bir ləzgi xəncərini də özü ilə götürüb görünən bir yerində asardı. Belə vaxtların birində bir nəfər milis əməkdaşı qarşımızı kəsib 336 337 'Elbrus Şahmar Qusar beşiyim manim Ş;ılul;ı£(l;ın Ыг "ü ıııü ş

338

‘Elbrus Şahmar Qusarda qış 'Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mnim Zeynəddin müəllimdən xəncərin sənədlərini tələb etdi. Bu vaxt Zeynəddin müəllim özünü onun sözündən təəc­ cüblənən kimi göstərib, bir qədər qə kəskin şəkildə həmin milis əməkdaşına dedi: «Çox təəssüf edirəm ki, sizi dövlət və partiya qərarlarından xəbərsizsiniz. Əgər xəbəriniz olsaydı bilərdiniz ki, bir neçə ay bundan əvvəl M К ləz­ gilərin milli xüsusiyyətlərini nəzərə alıb, onların heç bir sənəd olmadan xəncər gəzdirmələri barədə xüsusi qərarı qəbul edib.» Zeynəddin müəllimin belə ötkəm danışığından sonra milis əməkdaşının ondan dönə-dönə üzr istəməsindən başqa çıxış yolu olmadı. Zeynəddin müəllim həmişə yumorla danışmağı sevdiyindən, onunla yol yoldaşı olmaq maraqlı olurdu. O həm də xeyir-şər adamıdır, hər məqamda özünü ağsaqqal kimi aparmağı bacarandı. Ona görə də məclislərdə həmişə hörmətlə qarşılanır və hörmətlə də yola salınır. 1981-ci ildə əlaçı şagirdləri Moskva şəhərinə apar­ mışdıq. Orda olan internatların birinin yataqxanasında bizə yer vermişdilər. Yataqxananın komendantı qorxa- qorxa bizə dedi ki, yerli uşaqlar internata hücum ediblər və onlar sizin uşaqlarla dava etmək istəyir. Bu vaxt Zeynəddin müəllim dedi ki, qorxmağa dəyməz, mən bu saat hər şeyi yoluna qoyaram. Və bu sözü deyən kimi də hücum edən uşaqların qabağına çıxıb. Onlara dedi: «Sizdə qonaqpərvərlik beləmi olur. Əgər siz bizim şəhərə gəlmiş olsaydınız hər biriniz xüsusi qayğı ilə əhatə olunardınız. Bir də xəbəriniz yoxdur ki, bizim uşaqlar hamısı igid və qorxmazdılar, onlardan biri sizin onunuza Bazaryurd zirvəsində. Soldan Çingiz Abdullayev, Nizami Rüstəmov İlqarvə tsrafilov cavab verə bilər. Onu da qeyd etdi ki, hər uşağın üstündə yarım metrlik xəncər də var. Sonra qayıdıb bunu da əlavə

344 ______H i Ъ[brus Şahmar ______Qusar beşiyim tronim etdi: ancaq onlar sizinlə dost olmağa da hazırdı. İndi dalı ilə təltif olunub, 1960-cı ildə respublika üzrə keçirilən özünüz seçin, dava, yaxud sülh?» müəllimlər qurultayının iştirakçısı və məruzəçisi olub. Zeynəddin müəllimin belə odlu-alovlu və məntiqli Zəmirə xanımla söhbətimiz elə Zeynəddin müəllimin danışığı nəticəsində sonda barışıq oldu. iştirakı ilə oldu. Ancaq Zeynəddin müəllim çox vaxt bizi Zeynəddin müəllimlə bağlı yadıma bir maraqlı ikilikdə qoyurdu. Görünür üzünə qarşı təriflənməyindən əhvalat da düşdü. 1987-ci il idi, kollektiv olaraq «Catal» ya xoşlanmır, ya da sıxılırdı. Mən onların görüşündə sö­ yardımçı təsərrüfatında işləyirdik. Hərə bir iş görürdü. zün müstəqil mənasında qardaş-bacı münasibəti gördüm. Zeynəddin müəllim də yemək üçün kəsilən qoyunun O dəm Zəmirə xanım mənim gözlərimdə böyük bacı qazanda bişirilməsini öz boynuna götürdü. Yeməyə əlinə timsalında idi. O, Zeynəddin müəllim barədə qısa olsa keçən göy-göyərtidən, mer-meyvədən də vurmuşdu. Bir da, böyük ehtiram və məhəbbətlə danışdı: - Mən, Zey­ də gördük ki, yeməyin içində qoyunun qığından da var. nəddin müəllimi keçən əsrin 50-ci illərin əvvəllərindən Zeynəddin müəllim də gülə-gülə qayıdıb dedi ki, onun da tanıyırdım. O vaxtlar biz ayrı-ayrı Ali məktəblərdə təhsil bir gözəlliyi, bir ləzəti, bir dadı-tamı var, yeyin getsin. alsaq da bir-birimizi həmyerli kimi tanıyırıq. Ağır illər Sonda onu da deyim ki, iş vaxtı tələbkar və ciddi olduğundan mən də, rəfiqələrim də ona arxalanar, ona olan, yeri gələndə müəllimlərə və şagirdlərə haqlı cəza ve­ güvənərdik. Hətta tətil olan zamanlarda da onunla rən Zeynəddin müəllim işçisini, yaxud şagirdi başqasının birlikdə Qusara gəlib - gedərdik. Onun biz qızların üstə ayağına verməzdi, hər yerdə onları müdafiə etməyi ba­ davaya düşən vaxtları da olub. Zeynəddin heç kimin carardı. Belə kollektiv rəhbəri ilə işləmək əlbətdə ki, hər qabağından qorxub çəkinməzdi. Sonralar taleyin qis­ bir işçiyə xoş olan hal və xüsusiyyətdir. Onun yeri indi də mətindən eyni təhsil ocağında fəaliyyət göstərməli olduq. aramızda görsənir. Allah uzun ömür versin. Axı, bizlərin Əvvəllər internatda sıravi müəllim işləyən vaxtlarda bir ağsaqqal kimi ona həmişə ehtiyacı olub. Bu ehtiyac internatın direktoru onunla məsləhətləşər və onunla dünən də olub, bu gün də var, sabah da olacaq. hesablaşardı. Zeynəddin müəllim neçə illər internatın * * * direktoru işlədiyi vaxt sözün həqiqi mənasında şagirdlər Müsahibim uzun illər Zeynəddin Çələbovla internatda xoşbəxt idi. Eləcə müəllimlər də arın-arxayın işləyirdi. pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, bir-biri ilə həm də qardaş- Onlar yaxşı bilirdi ki, haqsızlıqla barışmayan, nöqsanlara bacı münasibətində olan Zəmirə Ricəddin qızı Qədiyevadır. göz yummayan Zeynəddin müəllim hər kəsin barəsində O, 1932-ci ilin 5 dekabrında Qusar şəhərində anadan özü ölçü götürər, ancaq onları heç kimin ayağına verməz. olub, M.F.Axundov adına institutu bitirib, 1957-ci ildən Dəfələrlə onun fəhlələrlə birlikdə işləməsinin, yardımçı 2010-cu ilə kimi internat məktəbində rus dili və ədəbiy­ təsərrüfatda çalışmasının, yeri gələndə əkin sahəsini, bağ- yatından dərs deyib. 1960-cı ilin 15 noyabrında SSRİ Ali bağatı suvarmasının şahidi olmuşam. O, hamıya eyni Soveti Rəyasət heyətinin fərmanı ilə «Əmək əlaçısı» me- münasibət göstərərdi. Yaxşı yadımdadır, onun internatın 346 ______3 4 2 Tlbrus Şahmar______Qusar Sef iyim tmnim müəllimi olan öz həyat yoldaşı Şərqiyyə xanımı geyiminə yazını göstərib dedi, necə olur ki, sizin kimi nakolkalı görə danlayıb, onu doluxsunmuş halda evə göndərməsi. adam rayona rəhbərlik edə bilər, amma mənim kimisi Bir dəfə, 23 fevralda qadın müəllimlər adama 3 manat internata yox. Az sonra katib Zeynəddin Çələbovu pul yığıb kişi müəllimlər üçün bayram süfrəsi açdıq. büronun qərarı ilə işdən götürsə də sonda Zeynəddin Zeynəddin müəllim məclisin sonunda qadın müəllimlərə haqlı olduğunu sübut edə bilib, işinə bərpa oluna bildi. diqqətlərinə görə öz təşəkkürünü bildirib, öz hesabından Gülarə xanımdan sonra Xonça xanım Zeynəddin pullarımızı özümüzə qaytardı. müəllimlə bir vaxtlar birlikdə işləmələrindən söz saldı. İndi bizim müəllimlik peşəmiz sona yetsə də, qardaş- Dedi ki, Zeynəddin müəllim internatda direktot olan bacı münasibətimiz bu gün də yaşayır və ömrümüzün vaxt o da yeddi il onunla birlikdə işləyib, biologiya fən­ sonuna kimi də o münasibətin qalacağına əminik. nindən dərs deyib. Daha sonra Rayon İcra Hakimiy­ Bu gün dekabrın 14-dü, ilıq payız havasında Zey­ yətində birlikdə işləyiblər. Onu da dedi ki, Zeynəddin nəddin müəllimin evində masa arxasında oturub kitabla müəllim bacarmadığı işi boynuna götürən olmayıb. Nə bağlı fikirlərimi ağ vərəqlərə köçürməkdə idim. İki nəfər vaxt ki, nəyə görəsə söz verdi, onu mütləq yerinə yeti­ orta və ahıl yaşlı qadın qonaq gəldi. Şübhəsiz ki, heç rərdi. İşlədiyi kollektivdə özünü bir ata, bir böyük qardaş birini tanımırdım. Davranışlarından, söz-söhbətlərindən kimi aparardı, ona görə də hamımızın yanında xətirli- ziyalı olduqları hiss olunurdu. Kim idi onlar? Biri 1945 il, hörmətli olardı. Bu da onun halal qazancı idi. yanvarın 3-də Qusar şəhərində təvəllüd tapmış Gülarə * * * Əlövsət qızı Əliyeva və Xonça Sabir qızı Nağıyeva idi. Hər Əli Nəsrəddin oğlu Xəlilov 1937-ci il, avqustun 22-də ikisi Zeynəddin müəllimin gözündə cərrahiyyə əməliyyatı Sudurda anadan olub. 1969-1984-cü illərdə Qusar şəhər aparıldığını eşidib, onu yoluxmağa gəlmişdi. internat məktəbində sürücü işləyib, hazırda təqaüddədir Gülarə xanım uzun illər Qusarda rəhbər vəzifələrdə və Zeynəddin müəllimlə qonşuluqda yaşayır. çalışmış - Rayon Partiya komitəsinin 3-cü katibi, Əli Xəlilovla görüşüb tanış olan kimi Zeynəddin VVADQ (ZAQS) şöbəsinin müdiri işləmişdi. Hazırda Çələbov barədə söhbət edəsi olduq. Əslində söhbət zama­ təqaüddə olan Gülarə xanım bir vaxtlar Zeynəddin müəl­ nı qulaq asan mən, danışan o oldu: - Mən, Zeynəddin limlə işlədiyi illərə, aylara, günlərə qayıtdı, onun sözübü- müəllimlə 1969-cu ildən qonşuluqda yaşayıram. Başqa tövlüyündən, vəzifəli adamların qarşısında əyilməzli- qonşular kimi mən də şükür eləyirəm ki, Zeynəddin yindən söz saldı. Dedi ki, bir dəfə rayona yenicə işə təyin Çələbov kimi qonşumuz var. olunmuş Rayon Partiya komitəsinin birinci katibi mənim Bir gün Zeynəddin müəllim mənə dedi ki, nə yanımda Zeynəddin müəllimə qəti şəkildə dedi ki, onu görmüsən bu Avtobazada sürücü işləməkdən, gəl birlikdə internat direktorluğundan azad edəcək. Zeynəddin müəl­ işləyək. Onun sözləri ürəyimdən oldu, axı. elə bir kişinin lim də çəkinmədən katibin əlinin üstə olan «nakolka» rəhbərlik etdiyi yerdə işləməkdən kim imtina edərdi ki, 348 349 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim nwnim mən də edəydim. Onu da deyim ki, internatda olan Hacıbaba müəllim, Zeynəddin Çələbov barədə böyük maşınların demək olar ki, istismar müddəti qutarmışdı, ürək, böyük məhəbbətlə danışmağa başladı: onların əsaslı təmirə ehtiyacları vardır. Ona görə əvvəl - Mən, onu 1957-ci ildən tanıyıram. O vaxt internatın mən maşınlardan birini təkbaşına təmir üçün onu 4-cü sinifində oxuyurdum. Həmin il Zeynəddin müəllim Zelenekomsk şəhərinə sürüb çətinliklə təmir üçün zavoda internatda müəllim idi, bir neçə il sonra isə internatın verə bildim. Sonra Qusara qayıtdım və bu dəfə internatın direktoru oldu. Onu da deyim ki, mənim yaşıdlarım in­ balansında olan «Qaz-69» markalı maşınla Zeynəddin ternatın birinci buraxılışı olduq. Biz şagirdlər Zeynəddin müəllimlə birlikdə yenidən həmin zavoda qayıtdıq və müəllimdən həm çəkinər, həm də ona yaxınlıq gös­ həmin maşını da təmir üçün zavoda təhvil verdik. Onu tərərdik, bir çətinliyimiz olanda ona yaxınlaşardıq. Daha da deyim ki, o vaxta kimi mən çox adamlarla yol yoldaşı sonra Zeynəddin Çələbovun rəhbərliyi altında işləyən olmuşam, eləcə sonralar da. Ancaq Zeynəddin müəllimin vaxtım da olub. O, rayonda İcra Hakimiyyətinin Başçısı yoldaşlığı tamam bambaşqa idi. Onunla işləmək də, olanda mən də Xuray inzibati ərazi üzrə icra nümayən­ onunla gəzintidə olmaq da, eləcə də hər hansı bir dəsi işləmişəm. Nümayəndəsi olduğum inzibati ərazidə tədbirdə olmaq da mənim üçün xoş olub. dörd kənd vardır - Xuray, Yuxarı Ləyər, Suvacal və Zeynəddin müəllim həm pedaqoq, həm rəhbər işçi, Ləyərqışlaq. Bir dəfə çətinlik çəkmədən Zeynəddin müəl­ həm də dost və qonşu kimi dəyərli insandı. Onunla limlə görüşdüm, azərbaycanlılardan ibarət olan Yuxarı işlədiyim müddətdə şahid oldum ki, internat demək olar Ləyər kənd sakinlərinin problemini ona çatdırdım: Vaxtı ki, özü-özünü maliyyələşdirə bilirdi. Bu haqda yəqin siz ilə əsassız yerə bizim kəndin 158 hektar olan biçənək də dəfələrlə eşitmisiniz, məlumatlısınız. Ona görə də mən sahəsini Urva kəndinin istifadəsinə verildiyindən mal- olanları sadalamağa ehtiyac görmürəm. O baxımdan qaramızın otlaq sahəsi demək olar ki, yox idi. Zeynəddin atalar necə də tən-dürüst deyib: «Çörəyi ver çörəkçiyə, müəllim mənim sözlərimi dinlədiyi günün sabahı kəndə birin də üstəlik.» gəldi, camaatın haqlı şikayətini dinlədi və bir gün sonra * * * həmin torpaq sahəsinin Yuxarı Ləyərə qaytarılması Hacıbaba Canəhməd oğlu Şıxıyevlə dekabrın üçüncü barədə sərəncam imzaladı. Ona görə bizim camaat onun ongünlüyündə, Bakıya qayıtdığım gün görüşdük. O, 1947- haqlı qərarından çox razı qaldılar və bu barədə dönə- ci il fevralın 21-də Yuxarı Ləyər kəndində anadan olub dönə ona minnətdar olduqlarını bildirdilər. və bu gün də öz doğma kəndində yaşayır. Ailəlidir, 6 Zeynəddin müəllim gözütox kişidi. Sözünü bütün övladı, 7 nəvəsi var. məqamlarda deyəndi. Hər kəslə səviyyəsinə görə danış­ Hacıbaba 1971-ci ildə Xarici Dillər institutunun mağı bacarandı. Sözünün ağasıdır. Xeyirəməl sahibidir. ingilis dili fakültəsini bitirib, hal-hazırda Yuxarı Ləyər Xeyirəməl sahibləri də uzun ömürlü olur. Və mən də kənd məktəbində ingilis dilini tədris eləyir. müəllimim və ağsaqqalım Zeynəddin Çələbova uzun 350 351 'Elbrus Şahmar______Qusar beşiyim tmnim ömür, salamatlıq və gümrahlıq arzulayaraq deyirəm ki, məhəbbətlə sözə başladı: - Tək mən yox, bütün qonşular biz Aşağı Ləyərlilərin qapısı onun üzünə həmişə açıqdır. Zeynəddin müəllimi ağsaqqalımız bilirik. O. sözünün * * * ağası olan, xeyir əməl sahibidir. Kimliyindən asılı ol­ Həmsöhbətim Qusar şəhərində yaşayan Bəxtiyar Göl- mayaraq ona müraciət edən, ondan köməklik uman hər məmməd oğlu Pirəliyevdir. O, 1954-cü ildə Suval kən­ kəs onun xeyirxahlığından bəhrələnib. Zeynəddin müəl­ dində müəllim ailəsində anadan olub. Azərbaycan Peda­ lim dəfələrlə hər birimizin dadına çatıb, həmişə bizlərə qoji İnstitutunun Tarix fakültəsini bitirib. Hazırda Ku- doğma olub. zun kənd məktəbində tarixdən dərs deyir. Ailəlidir - 6 Zeynəddin Çələbov internatda direktor olan vaxt övladı, 1 nəvəsi var. atam onunla görüşüb xahiş edir ki, bacım Aybənizi ya­ Bəxtiyar müəllimin dediklərindən: nında işə düzəltsin. Məqsəd də o idi ki, o vaxtlar ali mək­ - Mən, Zeynəddin müəllimin bacısı oğlu Rəsulla təbə daxil olmaq üçün iş stajı tələb olunurdu. Zeynəddin institutda birlikdə oxumuşam. Zeynəddin müəllim o müəllim atamın xahişini böyük xoşluqla qəbul edib. vaxtlar bizdən tez-tez xəbər tutardı. İnstitutun rektoru Bacım Aybəniz düz üç il internatda işlədi və bundan Haşım Ağayevlə dost olduğundan biz də qorxusuz oxu­ sonra sənədlərini ATİ-ə verdi və qəbul olundu. yardıq. Bilirdik ki, bir çətinlik olsa arxamızda dayanıbdı. Bu dediyim Zeynəddin müəllimin qonşulara etdiyi O illər Zeynəddin müəllim maddi və mənəvi dayağımız doğmalıqdan biri idi. Bu yöndə xeyli misallar çəkmək oldu. Sonralar Qusarda əmək fəaliyyətinə başlayanda da olar. Ancaq mən onlardan birini deməklə kifayətləndim. bir çətinliyim olan kimi ona yaxınlaşmışam, ondan düz­ Onu da deyim ki, Zeynəddin müəllim vəzifədə olanda da, gün məsləhət alıb, onun köməkliyindən bəhrələnmişəm. olmayanda da biz qonşulara, küll halında onunla təmas­ O, dünən də ağsaqqalım olub, bu gün də və nə qədər ki, da olanlara qarşı münasibəti dəyişməyib. Həmişə meh­ canımda can varsa ağsaqqalım olacaq. riban, səmimi və qayğıkeş olub. Eləcə də bizlər də, onun Belə bir deyim var, dünyanın cahangiri olsan da, qon­ vəzifədə olub-olmamasına fərq qoymamışıq, ona qarşı şuya qonşu olmalısan. Belə bir atalar sözümüz də var, həmişə ehtiramlı olmuşuq və indi də ona qarşı iltifatlıyıq. uzaq qohumdan yaxın qonşu yaxşıdır. Bütün bunları ona * * * görə xatırladım ki, müsahibim uzun illər Zeynəddin Cəlil Alışan oğlu Səfərov 1968-ci il, martın 8-də Qu­ müəllimlə qonşuluq edən Qusar şəhər 1 saylı orta mək­ badlı rayonun Qayalı kəndində anadan olub. 1985-ci ildə təbin direktor müavini Vidadi Şəfayət oğlu Cavadov idi. Qubadlıda orta məktəbi, 1990-cı ildə isə Bakıda Ticarət Onunla Zeynəddin Çələbovun evində görüşdük, çay içə- texnikumunu bitirib. 1993-cü il, avqustun 31-dən ailəsi içə ötənlərdən-keçənlərdən, dərədən-təpədən söhbət et­ ilə birlikdə Sumqayıt şəhərində məcburi köçkün həyatı dik. Söz-sözü çəkdiyindən gəlib Zeynəddin müəllimin yaşayır. Cəlil Səfərov iş adamıdır, ailəlidir - Qusarın üstə dayandıq. Vidadi Cavadov böyük ehtiram, böyük Bədişqala kəndindən olan Zəmirə xanımla ailə həyalı 352______353 T ilb n ıs ŞafımaT qurub, Azər və Şamil adlarında oğlanları var və hər ikisi ali təhsil ocaqlarında oxuyur. Cəlil Alışan oğlu ilə gö­ rüşüb Zeynəddin müəllim barədə söz-söhbətini eşitdim. Hörmətli eloğlum Cəlil, Zeynəddin adı eşidəndə, sanki çiçəyi çırtladı. üzü işıqlandı və xoş təbəssümlə dostumuz barədə sözə başladı: - Mən Zeynəddin müəllimi 1994-cü ilin yayından tanıyıram. İlk görüşümüzdən onun nurlu çöhrəsinin sehrinə düşmüşəm. Və bu günə kimi də həmin sehrin təsiri altındayam. O vaxt mənə xeyli tövsiyələr verdi, həyat haqqında müdrik bir ağsaqqal kimi fikir söylədi. Xüsusən məcburi köçkün kimi Qubadlıdan çıxmağımı biləndə, daha da məhrəm oldu mənə. Elə o 'Ш Ф ш г gündən də Zeynəddin müəllimlə dostluq edirik. Dəfələrlə evində olmuşam, halal çörəyini kəsmişəm. Eləcə, o da mənim Qusarın Bədişqala kəndindəki evimdə qonağım olub. Zeynəddin müəllim qənimət kişilərdəndir. Necə deyərlər barmaqla sayılan kişilərdəndir - mərd, səxavətli, sözünün ağası, elcanlı, qonaqpərvər və dostcanlı.

с ш л £ ф ш

354 Qusar beşiyim mənim

ZEYNƏDDİN ÇƏLƏBOVUN DÖVRÜ ^ ^ D ü n y a ayağı sürüşkən qadın kimidir, onuı MƏTBUATDA VƏ TOPLANTILARDAKI 'aşiqi çoxdur. SÖZÜ VƏ ÜNVANLI YAZILARINDAN Əmir Teymur ‘l\*Dövlətin daxilində fəaliyyət göstərən düşmən-J SƏTİRLƏR C ^Jləri əzmədən onlann havadan olan xaricik - düşmənləri məğlub etmək olmaz. ^ Nə qədər bilirsən bil, söylədiklərin qarşı­ sındakının anlaya biləcəyi qədərdir. Demosfen Cəlaləddin Rumi Ağılh cavab almaq istəyirsənsə, ağılh sual ver. İnsanlara öz ağlınızın yetdiyi qədər de­ V.Hüqo yil, onların ağıllarının qavrayacağı dərə­ Ağıllı, səxavətli adamlar mallarım dostlarla cədə söyləyin. yeyərlər, ağılsız xəsislər isə yeməyib düş­ Hədisi Şərif mənlərə saxlayarlar. Ə.Cami HAMI CANİ-DİLDƏN İŞƏ GİRİŞSƏ... Ədaləti anlamaq, gözəlliyi duymaq, yaxşını Qusarın gələcəyini nikbin görə biləcəyik arzu etmək - şüurlu həyatın məqşədi budur. Müxbirimizin Qusar rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Platon Qusar şəhəri üzrə nümayəndəsi Zeynəddin Çələbovla Namuslu insan olmaq istəyirsənsə ömrünün söhbəti. mənasını vətənə xidmətdə gör. - Zeynəddin müəllim, bilirəm ilk sualım sizə kövrək D.t.Fonvizin təsir bağışlayacaq. Amma soruşacağam. Neçə illər direk­ Bu günü daha yaxşı görmək üçün keçmişi toru olduğunuz internatdan, onun qayğıya həsrət, şagird­ bilməliyik. lərindən ayrılmaq, pedaqoji işdən sonra birdən-birə şəhər ömər Xəyyam həyatı ilə sıx bağlı, narahat və gərgin bir sahədə çalışmaq Poeziya insan ruhunun musiqisidir. sizə çətin olmadı ki? Aristote - Düz tapmısınız, bu sualınızla ürəyimin ən incə, kövrək yerinə toxundunuz. 24 ildən bəri işlədiyim, öyrəş­ diyim internatdan ayrılmaq mənə asan olmadı. İlk günlər mənə çox çətin idi. Amma təzə işin məsuliyyəti, ağırlığı, E lb ru s Ş a h m a r ______Qusar beşiyim rrunim şəhər həyatının min bir qayğısı tezliklə mənə bu çətinliyi Şəhər təsərrüfatında bir çox nöqsanlar mövcuddur. Ha­ unutdurdu. Özünüz yaxşı bilirsiniz, internatdan fərqli ranı qurdalasan mənimsəmə çıxır. Bəzi sahələr hüquq olaraq, yeni iş yerim həqiqətən işləməyi tələb edən (söz mühafizə orqanları tərəfindən yoxlanılaııdan sonra əha­ verməyi yox) gərgin bir sahədir. Qusar şəhərində yaşayan liyə dəqiq məlumat verəcəyik. 17 min əhalinin sudan tutmuş ta kanalizasiyaya qədər Fərdi ev tikmək istəyən vətəndaşlara torpaqvermə bütün dərd-səri cəmləşib bizim idarədə. Düzü, illərlə işində kobud qanunsuzluqlar var. Açıqdan-açığa yer yığılıb qalmış problemlər o qədərdir ki, hansının həllinə alveri gedir. Kimin imkanı var, 2-3 yerdə torpaq sahəsi dərhal başlamağı müəyyən edə bilmirdim. Hər halda ilk alır. Həqiqətən evə ehtiyacı olan vətəndaş isə bir yerdə də növbədə əhalinin içməli suya olan tələbatını necə ödəmək olsa sahə ala bilmir. Biz bütün bu hallara qarşı kəskin və yollarını arayıb axtarmağa başladıq. Qaldı ki, internata, barışmaz mövqe tutacağıq. onun qayğıya həsrət, şagirdlərindən ayrılmağıma, onlar - Bayaq su problemindən danışmağı sonraya qoy­ mənim üçün həmişə əzizdirlər, əziz olacaqlar da. İnter­ dunuz. natla daima əlaqə saxlayacağam. Bir qədər loru dildə de­ - Doğrudan da, şəhərdə əhalinin içməli suya olan səm, direktorluqdan çıxmışam, insanlıqdan ki, çıxma­ tələbatı əsil problemə dönüb. Gündə bunun üçün nə mışam. qədər şikayətçi yanıma gəlir. Susuz şəhərin təmizliyindən Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının sərəncamı ilə necə söhbət gedə bilər? Hər şeyi təmizə çıxaran, saf edən, aprel ayı şəhərdə təmizlik və yaşıllaşdırma aylığı elan quru sahəni yaşıl ormana çevirən sudur. Dirilik, həyat olunmuşdur. Şəhərin rəhbəri kimi aylığın nəticəsi sizi rəmzi olan su... Bizim camaat sudan çox korluq çəkir. qane edirmi? Məlumdur ki, bir adam gündə 300 litr su işlətməlidir. - Açığını deyim, yox, qətiyyən yox. Protokol xatirinə Ancaq olsa, olmasa? Olmasa nə işlədəcək? Hazırda görülən işdir. Bayaq dedim ki, müxtəlif problemlərlə şəhərdəki 2 su hövzəsinin su tutumu cəmi 1000 kub bağlı şəhər əhalisinin qayğıları çoxdur. Bütün bunları bir metrdir. Bu isə 17 min əhali üçün çox azdır. ayın içində həll etmək qeyri-mümkündür. Gedənin arxa­ Su problemini aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə sınca danışmaq kimi çıxmasın, şəhərin abadlığı, gözəl­ qərara aldıq ki, şəhər əhalisinin həyətyanı sahələrini su­ liyin naminə əvvəlki illərdə görülmüş işlər bizi qətiyyən varmaq üçün Avaran kəndinin böyrüııdəki Cağar Cibir qane etmir. Bir faktı deyim, təkcə 1991-ci ildə şəhərdə bu kanalında bir neçə su arxı çıxarmaqla şəhərə fasiləsiz su məqsədlə 1 milyon 800 min manat pul xərclənib. Amma verə bilək. Özü də bu arxlarm hamısında eyni səviyyədə gəlin addım-addım şəhəri gəzək. Görülmüş işlərdəki su olmaq şərti ilə. Bu sahədə artıq müəyyən işlər görməyə pərakəndəlik, diqqətsizlik, keyfıyyətsizlik dərhal diqqəti başlamışıq. Şəhərin yeni su xətti isə yaxın vaxtlarda cəlb edəcək. Şəhər parkı bu gün bərbad vəziyyətdədir. istifadəyə veriləcək. İllərlə buraya sərf olunmuş vəsait necə gəldi xərclənib. 358______3 5 9 "Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim m n im Yeri gəlmişkən, su ilə bağlı bir məsələni də qeyd üslubunda da belədir. Allahın evi, ən ali etiqadgahımız etmək istəyirəm. Şəhərin bir məhəlləsində su olanda o olan məscidi də şəhərimizin bu dediklərimə uyğun olan biri məhəlləsində camaat onun bir damcısını da tapmır. yerində tikməyi planlaşdırmışıq. Məscidin burada tikil­ Uzağa getməyək, şəhər mərkəzi xəstəxanasında xəstələr məsi üçün şəhər əhalisinin, ağsaqqaların, din adamlarının sudan olmazın korluq çəkirlər. Su olmayan yerdə isə rəyi əsas götürülüb. hansı təmizlikdən, hansı sanitariya-gigiyena qaydalarına - Şəhərimizin gələcəyini necə görmək istərdiniz? əməl olunmasından söhbət gedə bilər? Ona görə əhalinin - Bilirsiniz, şəhərimiz olduqca çox təbii gözəlliyə nəzərinə çatdırırıq ki, içməli sudan olduqca qənaətlə malik olan bir yerdə yerləşir. Amma gəlin görək hamımız istifadə etsinlər, israfçılığa yol verməsinlər. bilirik bu gözəlliyin qədrini? Şəhərimizdə həqiqətən - Zeynəddin müəllim, mənə elə gəlir ki, şəhərin tə­ kökündən abadlıq işləri getsə, Qusar MDB-nin bir çox mizliyinin və abadlığının qorunmasında əhalinin də üzə­ kurort şəhərləri (Yessentuki, Kislovodsk) ilə müqayisə rinə ciddi məsuliyyət düşür. Bu fikrimlə razılaşırsınızmı? oluna bilər. Amma indiki halında yox, qətiyyən yox. - Əlbəttə, razıyam. Qusarın gözəlliyi, abadlığı və Mən şəhərimizin gələcəyinə nikbinliklə baxıram. Təmiz təmizliyinin qorunmasında əhalidən də çox şey asılıdır. ab-havalı, səfalı Qusarın gələcəkdə hər qarışını gözəl, Amma təəssüf ki, bəzi sakinlər şəhərdə təmizlik və sani- abad, təmiz görmək istərdim. Amma yenə bir şərtlə. tariya qaydalarına qətiyyən əməl etmirlər. Belə ki, onlar Atalar demiş, tək güllə bahar olmaz. Bir mən şəhərin həyət-bacalarından çıxan zibili küçəyə tökür, çirkab abadlığı naminə düzlükdən, görüləcək iş və arzulardan sularını arxlara axıdır və s. hərəkətlərlə şəhərin təmiz­ danışmaqla heç nə edə bilməyəcəyəm. Çünki, gərək şə­ liyinə xələl gətirirlər. Di gəl, belə sakinləri olan şəhərdə hərdə vəzifə stolu arxasında əyləşən hər kəs bu mə­ təmizlik yarat. Bilirsiniz, indi inzibati amirlik dövrü suliyyəti hiss eləsin, doğma şəhərini sözdə yox, görünüşdə deyil. Şəhərdə natəmizlik yaradan sakinləri uzağı cərimə gözəl və abadlığı üçün əlindən gələn, bacardığı işi görsün, edirik, çağırıb danlayırıq. Amma bundan da bir şey çıx­ öz cibi üçün yox, ana torpağı üçün cani-dildən işə mır. Gərək təmizlik adamın canında olsun, ona kənardan girişsin. Belə olarsa, biz hamımız gözəl təbiəti ona Allah nə qədər desən də, nə qədər cərimə etsən də xeyri olmaya­ tərəfindən əvəzsiz vergi kimi verilmiş Qusarın gələcəyini caq. Necə deyərlər, quyuya su tökməklə sulu olan deyil. nikbin görə biləcəyik. - Şəhərimizdə tikiləcək, məscidin inşa ediləcəyi yerə Söhbəti apardı: «Qusar» qəzetinin münasibətiniz necədir? Müxbiri Ay təkin Alxaslı - Yaxşı, Qusarda məscid məhz orada - musiqi mək­ 23 may 1992 təbinin arxasında tikilməlidir, başqa natəmiz, qızdıqca zir-zibil çıxan yerdə yox. Çünki məscid ən təmiz, ən pak yerdə və şəhərin mərkəzində ucalmalıdır. Türk memarlıq 360 361 Xüm s Şahmar ______Qusar beşiyim rronim ÇOX ŞEY DƏYİŞİB, TƏKCƏ... Müsahibimiz Qusar Rayon İcra Hakimiyyətinin kadrlar isə qalır kənarda. Mən də bir növ bu ənənəyə başçısı Z.R.Çələbovdur. sadiq qalacağam. Amma tamam başqa aspektdə. Ra­ Qusar rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Zeynəddin yonda öz qabiliyyətinə, savad və biliyinə görə xalqa xeyir Çələbovu hazırda hansı məsələlər narahat edir, düşündü­ verə biləcək kadrlar vəzifə başına gələcək. Əlbəttə, bu rür? O hansı qayğılarla yaşayır? Əməkdaşımızın Z.Çələ- şərtlə. Təki sağlıq olsun, dünyamız sakitləşsin. Yeni bovla söhbəti məhz İcra Hakimiyyəti başçısını düşün­ vəzifədə nə qədər işləyəcəyimdən asılı olaraq, kadr siya­ dürən məsələlərə həsr olunmuşdur? sətini məhz bu aspektdə aparacağam. - Zeynəddin müəllim, təxminən bir neçə ay bundan əvvəl qəzetimizdə sizinlə rayon İcra Hakimiyyəti Baş­ SÖZ Kİ, İQTİSADİ BƏLADAN DÜŞDÜ çısının Qusar şəhəri üzrə nümayəndəsi kimi müsahibə - Elə isə maraqlıdır, rayonu iqtisadi böhrandan aparmışdır. İndi isə rayon icra hakimiyyətinin yeni baş­ çıxarmaq üçün nə etmək fikrindəsiniz? çısı kimi vaxtınızı almalı olacağıq. Yeni vəzifədə sizə - Bilirsiniz, indi zəmanə, dövr çox dəyişib. Kəndlinin şəxsi marağı təsərrüfata, torpağa qayğı-diqqəti, el malı­ məhz uzunömürlü fəaliyyət arzulamaqla dərhal mətləbə nın qorunmasını qat-qat üstələyib. Hər yerdə pərakən­ keçmək istəyirəm. Rayonda kadr siyasəti necə aparı­ dəlik, təsərrüfatsızlıq baş alıb gedir. Təsərrüfat rəhbər­ lacaq? Axı, rayon həyatının bütün sahələrini nizamlayan məhz kadr amilidir. lərinin başdansovduluğu, fərasətsizliyi olduqca ağır olan iqtisadi vəziyyəti daha da pisləşdirir. Nümunələr gəti­ - Tamamilə doğrudur. İşlərin düzgün və öz qay­ rəcəyəm. Qazıməmməd adına sovxozun ərazisindəki dasında getməsi üçün əsas amil kadr siyasətidir. Vay o gündən ki, bu iş sistematik qaydada aparılmaya, ixtisaslı kəndlərin sakinləri iribuynuzlu şəxsi mal-qaralarını sov­ xozun bağlarına buraxırlar. Deyək ki, camaatın ictimai kadrlar öz qabiliyyətinə görə deyil, «dayı» gücünə yerləşdirilə. Bax, müsibətimiz də elə buradan - şair Qabil şüuru korlanıb. Bəs haradadır təsərrüfatın rəhbərləri - demişkən, yerlərimizin səhv düşməsindən başlayır, işimiz «Taxıl elin sərvətidir» deyirik. Bu, öz yerində. Bəs kənd­ yamanlaşır. Gizlətmirəm, heç kimə yeni söz də deyil. lərdə taxılçı əməyi, taxılçı nüfuzu təsərrüfatsızlığa qarışıb Uzun illər həm respublikada, həm də rayonda kadrların itib batıbsa, bəs onda necə? Bu gün kəndli də sumka götürüb şəhərə çörək dalınca gələcəksə, şəhərdə yaşaya­ düzgün yerləşdirilməməsi bizi indi qıtlıq və bahalıq kimi güclü iqtisadi bəla ilə qarşılaşdırıb. nın payına ortaq olacaqsa, günü sabahdan təknələrimizin bom-boş qalacağı ehtimalı yaranmırmı? Telman adına Desəm ki, artıq adət halını alıb, heç də səhv etmərəm. sovxozda hər hektardan 40 sentner əvəzinə cəmi 8 Hər hansı bir rayonda seçilən başçı işə başlayan kimi dərhal böyür-başına yeri gəldi-gəlmədi, bacardı-bacar­ sentner taxıl götürülməsi dediklərimə əsas verir. 1962-ci ildə rayonumuzun təsərrüfatlarında 86 min madı öz «komandası»nı toplayır. İş bacaran, «dayı»sız qoyun-quzu vardı. İndi isə cəmi 35 min. Otuz il sonra 362 363 ‘Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim nwnim güclü artım əvəzinə ciddi geriliyin nəticəsidir ki, Qusar qardaşların günündədir. Ayrılsalar, tezliklə hərə özünə kimi dağlıq bir rayonda bazarda qoyun ətinin kiloqramı bir gün ağlayacaq. 130 manatdır. Bütün bu giley-güzarlar məni ciddi nara­ Daha sonra. İctimai təsərrüfatların inkişafını sürət­ hat edən məsələlərdəndir. Qısa müddət ərzində bu məsə­ ləndirmək lazımdır. Bu saat kəndli şəhərlinin payını əlin­ lələrin müsbət həllinə doğru mühüm tədbirlər həyata dən alır. Bəs onun istehsal etdiyi məhsul hanı? Bazar­ keçiriləcək. lardakı bahalıq və qıtlıq baş alıb getmirmi? Belə bir misal Respublikanın böyük şəhərlərindəki bazarlarda olduğu - HANSI YOLLARLA? Ən əvvəl yuxarıda dediyi kimi, rayon bazarında da 1 ədəd yumurtanın qiyməti 7-8 kimi kadr siyasətinin düzgün aparılması və yerli şəraitə manatdır. Buna səbəb nədir? Olmaya qadınlarımız uyğun intensiv metodlardan istifadə edilərək təsərrüfat­ toyuq-cücə saxlamağı yadırğayıblar? Düzdür, bunun bəzi ların dirçəldilməsi bu sahədəki fəaliyyətimizdə əsas digər səbəbləri olsa da (taxılçılığın zəif inkişafı kəndliyə metodumuz olacaq. istədiyi qədər toyuq-cücə saxlamaqda mane olur, toyuq - Yoldaş Çələbov, söhbətinizdən belə görünür ki, dəni çatışmır) bir səbəbi də uzun illər zəhmətinin onda rayonda işsizlik problemi də mövcuddur. bəhrəsini görməmiş kəndlinin əlinin işdən soyumasıdır. - Sözsüz. Bayaqdan iqtisadi geriliklərdən danışıram, Bütün bunları canlandırmaq üçün kəndlərdə hərtərəfli iş belə yerdə işsizlər olmaya bilərmi? Biz indi təkcə iqtisadi tələb olunur. Kəndlini gərək maddi-mənəvi cəhətdən geriliklə mübarizə aparmalıyıq. Boşalmış kəndlərimizdə həvəsləndirəsən ki, ondan məhsul da gözləyəsən. sosial-mədəni sahələrdəki şəraitsizliyi, geriliyi bəs kimin - Zeynəddin müəllim, Azərbaycan Respublikası Pre­ ayağına yazaq? Kican, Düztahir kəndlərində klub da, zidentinin «Azərbaycan respublikasında yaşayan milli kitabxana da, üstəlik məscid də eyni binada yerləşir. azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azad­ Təsəvvür edin, bir tərəfdə musiqi səsi yüksəlirsə, bu Alla­ lıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün hın evi sayılan məsciddəkilərə necə təsir edər? Elə belə dövlət yardımı haqqında» sentyabr 1982-ci il tarixli hallar deyilmi xeyir-bərəkətimizi yoxa çıxaran? fərmanı ilə əlaqədar rayonda hansı işlər görüləcək? Belə bir məqsədim var. Yerlərdə işsizlik problemini Əwəla, mən bu fərmanı respublikada atılan demok­ aradan qaldırmaq, bütün sahələri eyni dərəcədə inkişaf ratik addımlardan biri kimi qiymətləndirirəm. Fərmanda etdirmək üçün kəndləri bir-birindən ayırmaq lazımdır. respublikada yaşayan bütün azsaylı xalqlar və etnik Belə bir müqayisə: ata evində birgə yaşayan 2 qardaş bir qruplar kimi, biz ləzgilərin də dil və mədəniyyətinin inki­ yerdə olanda heç biri təsərrüfata, evə fikir vermir, ümıımi şaf etdirilməsi, hüquq və mənafelərinin qorunması mənbədən dolanmağı qənimət sayırlar. Amma elə ki, sahəsində mühüm tədbirlər nəzərdə tutulur. Rayon icra ayrılırlar, hərə özünə bəh-bəhlə bir ev-eşik düzəldir ki, gəl hakimiyyətində fərmanı tam əhatə edən tədbirlər planı görəsən. Bax, indi kəndlərimizin çoxu bir yerdə yaşayan tutulub və oktyabr ayından həyata keçirilməsinə başla­ 364__ 3 6 5 ‘ElSrus Şahmar ______Qusar beşiyim ımnim nılmışdır. Nəzərdə tutulan tədbirlərin hamısı vacib olsa Mənə elə gəlir ki, «Qusar» qəzeti fərmanla bağlı da, bəzilərini oxucuların diqqətinə yetirmək istəyirəm. vəzifələri çoxdan yerinə yetirir. Rayon həyatının bütün Planda rayon tarix və diyarşünaslıq muzeyinin eksponat­ sahələrinin güzgüsü kimi qəzet öz işini düzgün qura bilib. larının ləzgi xalqının tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı sənət Amma, bütün bunlar azdır. Unutmayaq ki, «Qusar» nümunələri ilə zənginləşdirilməsi məktəblərdə ləzgi di­ əsasən ləzgi dilində çıxan yeganə rayon qəzetidir. Qəzetin linin tədrisi tədris ocaqlarındakı dərnək və fakültativ səhifələrində ləzgicə gedən yazıların dilinə, üslubuna janr məşğələlərdə ləzgi dili, ədəbiyyatı və tarixinin öyrənilməsi və mövzusuna ciddi diqqət yetirmək lazımdır. vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif tədbirlərin hə­ Təsisçi təşkilatlardan birinin başçısı kimi qəzetə yata keçirilməsi qərara alınıb. qayğını artıq göstərmişəm. Gələcəkdə lazım olan bütüıı Qarşıdakı ildə rayonda respublika yazıçılar birliyinin hallarda «Qusar»a kömək və yardım məsələlərində öz bölməsinin yaradılması, M.Ə.Əliyev adına Azərbaycan qayğımızı əsirgəməyəcəyəm. Dövlət İncəsənət Universitetinin Quba filialında yeni - Zeynəddin müəllim, sizi tanıyanlar yaxşı bilir ki, siz yaradılan Ləzgi Dövlət Dram Teatrı üçün ləzgi dilində siravi müəllimlikdən indiki məsul vəzifəyə pillə-pillə yük- şöbə açılması üçün respublikanın əlaqədar təşkilatları səlmisiniz. Adi müəllim işlədiyiniz vaxtdan neçə-neçə illər qarşısında məsələ qaldırılacaq və müsbət həllinə çalı­ ötüb. Maraqlıdır: ötüb keçən bu illərdə çox şey dəyişib: şacağıq. Hələlik Qusar Ləzgi Dövlət Dram Teatrı üçün vəzifəniz də, yaşınız da, görkəminiz də. Bəs deyə bilər- maşın verilmiş, kollektivə lazımi iş şəraiti yaradılmışdır. sinizmi sizdə dəyişməyən nə olub arxada qalan bu illərdə? Bir sözlə, çalışacağıq ki, fərmanda göstərilən müd­ Sualınız keçmiş günlərimi bir növ silkələdi, yadıma dəalar kağız üzərində qalan qərarlara oxşamasın. Ləzgi saldı. Geniş cavab vermək istəməzdim. Qısaca deyim. xalqının dilinin, mədəniyyəti və tarixinin inkişafı üçün Düz deyirsiniz, çox şey dəyişib. Dəyişməyən təkcə in­ həlli vacib olan işlər görülsün. sanlıq mövqeyim olub, qızım. Göz qırpımında keçən illər - Söz sözü gətirər - deyiblər. Söz ki, fərmandan düş­ təkcə bu mövqeyimi dəyişdirə bilməyib. Məni yaşadan, dü, yeri gəlmişkən soruşmaq istəyirəm. Tədbirlər pla­ xalqıma xidmət etməyə vadar edən də elə budur. nınıza əsasən «Qusar» qəzetinin üzərinə hansı vəzifələr - İşdən sonra nə ilə məşğul olmağı sevirsiniz? düşür? Qəzetin təsisçi təşkilatlardan birinin başçısı kimi İş vaxtı deyəndə qəribə çıxmasın. İşə başlamağımın, onun qayğıları barədə nə deyə bilərsiniz? «Kütləvi infor­ işdən qayıtmağımın dəqiq vaxtı məlum deyil. Bu saat masiya vasitələri haqqında» Azərbaycan Respublikası payız əkininə nəzarətdən tutmuş ta adi bir vətəndaşı qanunundan məlum olduğu kimi, (maddə 15) təsisçi qəbul etməyə qədər olan bütün işlər mənə baxır. Hər hal­ kütləvi informasiya vasitəsinin maliyyə, yayım, avadanlıq da deyim, işdən sonra poeziya ilə məşğul olmağı (yazma­ və texniki təchizat məsələlərini həll edir. ğı yox ha, şeir oxumağı) çox sevirəm. Sirr olmasın, özüm gəncliyimdə bir-iki şeir yazmışam, çap olunub da. 366 3 6 7 'Elbrus Şafmar ______Qusar beşiyim tronim Daha sonra, internat məktəbin (Çatal) təcrübə HAMININ GÖZÜ ÖNÜNDƏ sahəsindəki təsərrüfatda işləməyi də çox xoşlayıram. Bu Sübut etməyə ehtiyac varmı ki, insanın mədəniyyəti, sözləri heç kim özünü tərif kimi başa düşməsin. Mən onun təhsili, etik qaydalara riayət etməsi, işinin keyfiy­ uşaqlıqdan əməyə bağlı olmuşam. Bu yaşımda o adətimi yətini, insanlar arasında olan avtoritetini, sözünün kə- tərgidə bilmərəm. Bu il belə bir eksperiment aparmaq sərliyini insanlara təsir dərəcəsini müəyyən edir? Gö­ fikrindəyəm. «Çatal» da 30 hektar taxıl sahəmiz var. rünür, bu hamı üçün məlum həqiqətdir. Lakin, mənim Həmin sahədən gələn il hektardan 40 sentner biz, 35 fikrimcə, hər kəsə aid olan bu keyfiyyət göstəriciləri sentner sovxoz rəhbərləri götürsələr, aramızda narazılıq inzibati orqanlarda işləyənlər üçün daha vacibdir. olacaq. Hədələmirəm, indidən tapşırıram. Sözümüz Fərqi yoxdur, sıravi milis işçisi, yoxsa, şöbənin rəisi, sözdür. Bol məhsul götürmək üçün indidən ciddi çalış­ müstəntiq yoxsa prokuror, xalq hakimi, yoxsa məhkəmə maq gərəkdir. İndiki payız əkinindən çox şey asılıdır. icraçısıdır. - Yoldaş Çələbov, rayonumuzun sabahına necə Qabaqcadan deyirəm ki, inzibati orqanların işçilə­ baxırsınız? rində bu keyfiyyətlərinin olmadığında mən günahlan­ - Bilirsiniz, bütün ömrüm boyu haqq-ədalət tərəfdarı dırmaq məqsədi güdmürəm. Əksəriyyəti savadlı, fədakar, olduğumdan bu hissi həmişə mübarizə silahım hesab cəsarətli və mədəni insanlardı: belə nizam-intizam ke­ etmişəm. Ədalət naminə mübarizəmi yenə inadla davam şikçiləri haqqında hekayələr, povestlər yazılıb (və ya­ etdirəcəyəm. zılacaq) kinofilmlər çəkilib və mahnılar bəstələnib. Məni indiki iqtisadi vəziyyət çox düşündürür. Yuxa­ Lakin hələ ki, bunların arasında elə insanlara rast rıda dedim, bu bəladan xilas olmaq üçün səmərəli yollar gəlirik, hansılar ki, ümumi dünya görüşləri, mədəni arayıb axtarmalıyıq. Rayonumuzun sabahına bu yolda səviyyələrinə görə onların tutduğu vəzifələri uyğun deyil. uğur, qələbə, dönüş qazanmaq ümidilə, nikbinliklə, gü­ İnsan xidməti geyimində hər zaman göz qabağın­ lərüzlə baxıram. Amma bir qayğı dərhal məni üstələyir. dadır. İnsanlar onda qanun və hökumət görürlər. Ona Sabahımız bu gün öz əlimizdədir. Bu gün kəndli də, görə də ona bizim həyatımızın normalarına zidd olan təsərrüfat rəhbəri də, hətta rayonun başçısı da qızıl kimi əhəmiyyətsiz, heç nə bağışlanmır. Heç bir şeyə qadir ol­ qiymətli, münbit torpağımızdan nə qədər möhkəm mayan, mədəniyyətsiz, kobud və qaba orqan işçisi böyük yapışsa, açılan sabahımızın bir o qədər bolluq, firavanlıq məyusluq və qəzəb yaradır. İnzibati orqan işçisindən içində olacağına şübhəmiz olmamalıdır. «Ey, sən!» müraciətini eşidəndə, necə qəzəblənmiyəsən. Aytəkin Alxaslı, Axı çox vaxt o, belə müraciəti normal hesab edir. «Qusar»ın xüsusi müxbiri Təəssüf ki, hətta hakimlər arasında da dardüşüncəli, 4 noyabr 1992 aşağı nitq mədəniyyətli və yaxşı tərbiyə almamış insan­ lara da rast gəlmək olur. Belə insanlardan necə gözlə­ 368 ______369 “Elbrus Şafumr ______Qusar beşiyim tratıim yəsən ki, istintaq zamanı onlar həqiqəti aşkar çıxarmaq, Zeynəddin Çələbov internat direktoru olduğu zaman müttəhimin günahının dərəcəsini təyin etməkdən savayı, kəsiyində Qusar rayonunda olan bir toplantıda aşağıda insanlar arasında tərbiyəli və izahedici vəzifə yerinə göstərilən məzmunda iştirakçılar qarşısında çıxış etmiş və yetirəcəklər? onun bu çıxışı alqışlarla qarşılanmışdır: Hörmətli toplantı Əfsuslar olsun, təcrübə göstərir ki, məhz dar dünya- iştirakçıları, Siz bilirsiniz ki, bu gün, ən əsası, yardımçı görüşlü, aşağı səviyyəli işçilər, daha doğrusu səhlən­ təsərrüfatımız var. Budur, mən, o insanam ki, Azər­ karlıq, prinsipsizlik və nöqsanlara razılaşmalı münasibət baycanın məhsuldar torpağında doğulmuşam və bütün göstərirlər. Qanunun və nizam-intizamın keşiyində da­ ömrümü burada yaşamışam. yanmaq, insan hüquqlarını qorumaq, ləyaqətsiz hərə­ Bir əllərimə baxın. Yadımdadı, mənim atam deyirdi: kətlərə görə cəzalandırmaq - bu böyük məsuliyyət tələb «Oğlum, torpaq (bizim qida mənbəyimizdir) bizi dolan­ edir. İnzibati orqanların işçiləri çətin və şərəfli vəzifə dırır. Ona nə qədər əmək sərf etsən, o qədər xeyir gö­ yerinə yetirirlər. Bu vəzifə onlardan maksimum fəda­ rərsən.» karlıq, mədəniyyət və etik normalara riayət etməyi, geniş Bunu ta uşaqlıq illərindən dərk edərək, buna başqa dünyagörüşünün olmasını, ədalətliyi və obyektivliyi tələb cür münasibət göstərə bilməzdim. Budur, artıq iyirmi altı edir. ildir, uşaqların tərbiyəsilə məşğul oluram. Hamıda, kimdən ki söhbət gedir, bu keyfiyyətləri Onların aralarında həmkəndlilərimiz də var, dost- görmək çox çətindir. Lakin, aydındır ki, insanları hüquq- tanışımın uşaqları da. mühafizə orqanlarına işə göndərəndə, onların dözümü­ Bizim internat məktəbimiz, demək olar ki, təmiz nü, insanlarla ünsiyyət qurmağı nəzərə almaq lazımdır. akademik biliklərlə məşğuldur, yəni ümumi təhsillə. Lakin orqanlarda işləyənləri, hər şeydən əvvəl, ciddi Amma, ətrafımızda o qədər istifadəsiz torpaqlar var nəzarət altında tərbiyə etmək lazımdır. Azərbaycan KP ki, orada cavan əllər möcüzələr yarada bilər. MK-nın Nərimanov rayonu haqqında çıxardığı qərar çox Sözün qısası, çox çətinliklə ona nail olduq ki, bizə 27 kəskin xatırladır ki, burada hətta cüzi mərhəmət də ha yararsız torpaq sahəsi ayırdılar. Bilirsinizmi, elə bil yolverilməz. uşaqlarımıza yeni həyat verdilər. Ola bilər, bu ya əkinçi Z.Çələbov ata-babalarımızın çağırışı idi, ya da ərzaq proqramının İnternat məktəbinin direktoru həllinin ölkəmiz üçün necə vacib olduğuyu dərk edən Qusar «Bakinskiy raboçiy» qəzeti. 211 gənclərimizin ruh yüksəkliyi idi. Uşaqlarımız çox şey 10 sentyabr 1981 qazandılar. Bu gün bizim hər cür bostan məhsulları ilə dolu olan torpağımız, bağçamız, meyvə bağımız və öz * * * fermamız var. Bilirsinizmi, bu işin baş tutacağına heç

370 371 TlBrus Şafımar ______Qusar Beşiyim mənim kəsin inanmadığı bir vaxtda, bizim uşaqların mənəvi və ləşdirilmiş istilik sistemi və məktəbin sahəsi 2000 metrlik fiziki tərbiyəsində mühüm rol oynayır. hasara alınmışdır. Bunların hamısı respublika mətbu­ Biz bu gün on minlərlə manatlıq ərzağı təhvil verdik­ atında işıqlandırmış, maarif nazirliyinin kollegiyasında də, hamı bizə inanır. İnternatın yetirmələri, bu gün təhsili qeyd edilmiş və nazirliyin kollegiyasının qərarı ilə mək­ əməksiz təsəvvür etmir. təbimizin iş təcrübəsi başqa məktəblərdə yayılmasına Çox danışmaq istəmirəm, amma öz şəxsi pedaqoji tövsiyə edilmişdir. təcrübəmə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, hər kənd mək­ 1980-cı ildə yardımçı təsərrüfatın yaradılması ilə bağlı təbində, xüsusilə də internat məktəbində yardımçı təsər­ Partiya və hökumətin mühüm qərarından sonra bizim rüfat, şagirdlərin ərzaq proqramının yerinə yetirilməsində internat birinci olaraq yararsız torpaqlarda heç bir kənd qoyulan ata-babalarımızın ənənəvi əmanətidir. təsərrüfatı maşınları, inventar və avadanlıq olmadan, Mübaliğə etmədən deyə bilərəm ki, məktəbimizin qısa müddətdə nümunəvi yardımçı təsərrüfat yaratdı. yetirmələri həmişə əkinçinin əməyini qiymətləndirəcək və İndiki yardımçı təsərrüfat 26,5 ha torpaq sahəsi, DT-75 əkinçi əməyinə hörmət edəcəklər.» markalı traktor, UAZ-452 maşını, PAZ avtobusu, ot presləyən və toxum səpən maşın əhatə etmişdir. Təsər­ * * * rüfatımız 138 xırda buynuzlu heyvan, çobanlar üçün yaşayış evi, heyvanlar yatağı üçün ağıl yaradıb. Qeyd Azərbaycan KP MK-mn ikinci ka­ etmək lazımdır ki, Maarif nazirliyinin bizə verdiyi tibi yoldaş V.N.Konovalova 1960- traktor və avtomaşından başqa, rayon təşkilatları bizə cı ildən KP-nın üzvü 30 illik peda­ heç bir maliyyə yardımı göstərməmişdir. qoji stajlı Qusar rayonunun inter­ İnternatda yaşayan şagirdlər fasiləsiz olaraq ət, nat məktəbinin keçmiş direktoru kartof və tərəvəzlə təmin olunmuşlar. 1958-ci ildə Çelyabov Z.R. tərəfindən şagirdlərin yemək menüsuna 9600 kq qarpız, 157 kq ət, 1500kq kartof əlavə edilmişdir. Şikayət ərizəsi Rayon təşkilatlarının sərəncamına əsasən sovxozlara son iki ildə 100 ton toxumluq buğda, 260 ton ot və Mən, 1968-ci ilin sentyabr ayından fasiləsiz Qusar saman və başqa təşkilatlara 3 ton soğan və s. verilmişdir. rayonunda internat-məktəbinin direktor vəzifəsində ça­ 1 aprel 1986-cı ildə yardımçı təsərrüfatın hesabında lışmışam. Kollektivimizin səyi nəticəsində geridə qalmış 90000 manat pul, 138 baş xırda buynuzlu heyvan internat məktəbi qabaqcıllar sırasına çıxmışdır. olmuşdur ki, bu da bizim təsərrüfatımızın təmiz gəlirini Bu müddət ərzində internatda 300 nəfərlik yemək­ təşkil etmişdir. xana, hamam, içməli su üçün hovuz tikilmiş, mərkəz­

372 3 7 3 Tlbrus Şahmar ______Qusar beşiyim nanim 1986-cı ilin məhsulu üçün 1985-ci ilin payızında 20 rək, onlara təzyiq göstərmişdir. Bundan sonra büro hektar sahəyə taxıl səpilmişdir. üzvləri yoldaş Bədirovun təzyiqinə dözməyərək «hə» ca­ 1986-cı ilin dekabr ayının sonunda rayon partiya vabını vermişlər. Beləliklə o, doqquz «hə» cavabını eşi­ konfransı keçirildi. Konfransdan bir neçə gün sonra yeni dərək, məni internat direktoru vəzifəsindən azad edərək, seçilmiş RPK-nm I katibi yoldaş Bədirov R.M. anonim partiya «uçot» vərəqəsinə yazılmamaqla töhmət ver­ məktublara əsasən 15 yanvar - 10 aprel tarixlərdə inter­ mişdir. nata 7 müxtəlif yoxlama komissiyası göndərmişdir. Beləliklə, mənim gərgin və fasiləsiz 17 illik iş fəaliy­ Yoxlama komissiyaları internatın faktiki fəaliyyətini, yətim başa çatdı. tədris-pedaqoji işini, şagirdlərin məişət vəziyyətini və Təvazökarlıqdan uzaq olaraq mən bir kommunist yardımçı təsərrüfatının işinin faktiki vəziyyəti deyil, bu kimi yalnız öz vəzifə borcumu yerinə yetirirdim. Mən komissiyalar xüsusi göstərişlə məni süni surətdə mənə başqa cür işləyə bilməzdim. Ona görə xahiş edirəm, mənə qarşı qərəzli yoxlama aparmışdır. Yoldaş Bədirov R.M. qarşı daha obyektiv olasınız. bu müddət ərzində bizim internatdan başqa bütün Yardımçı təsərrüfat Qusardan 30 km aralıqda yerlə­ təşkilatlarda və şəhərin məktəblərində olmuşdur. Belə­ şir. Mən öz sağlamlığımı və vaxt azlığımı nəzərə liklə bizə məlum oldu ki, yoldaş Bədirov R.M. internatın almadan, hər gün yardımçı təsərrüfatda olurdum. 1985-ci həyat fəaliyyətini yaxşılaşdırılması ilə yox, yalnız məni ildə Qusar rayonunun təsərrüfatların böyük əksəriy­ ləkələmək, işdən çıxartmaq və partiya cəzası vermək yətləri hər hektardan 15-16 sentner taxıl götürürdülərsə, məqsədi güdmüşdür. bizim yardımçı təsərrüfat 40-42 sentner taxıl götürüb. 16 aprel 1986-cı ildə Partya Komitəsinin büro iclası Düşünürəm ki, burada izahata ehtiyac yoxdur. Bununla keçirildi. Yoxlama komissiyasının üzvləri bu iclasda da məni, bizim yardımçı təsərrüfatın yüksək nailiyyət iştirak etmirdilər. Rayon Partiya komitəsinin III katibi əldə etməsində günahlandırırdılar. Ona görə, sizin bu Əliyeva G. arayışı oxudu. Mənim izahatım eşidildi. Bun­ məsələyə qarışmağınızı artıq dərəcədə xahiş edirəm. dan sonra yoldaş Bədirov R.M. bir neçə dəfə büro Çələbov Z.R. üzvlərinə müraciət edərək, onların büroda çıxış etmə­ lərini əvvəlcə xahiş, sonra da tələb etdi. Lakin, doqquz KƏNDLİ TORPAĞIN ƏSL SAHİBİ OLMALIDIR büro üzvlərindən heç biri çıxış etmədi. Müsahibim Qusar rayon icra hakimiyyətinin başçısı Onda yoldaş Bədirov R. M. büro qərarının mətnini Zeynəddin Çələbovdur. oxudu... Bununla, o, partiyanın demokratik prinsipini - Zeynəddin müəllim. Siz rayonda kənd təsərrü­ iclasın aparma qaydasını pozmuş, səsverməyə qoyma­ fatında böhranlı vəziyyətin getdikcə dərinləşdiyi bir vaxt­ dan, ayrı-ayrılıqda doqquz büro üzvünün hər birini da İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin olunmuşunuz. Böh­ qaldıraraq, onların «büronun qərarı ilə razısınız» deyə- ranlı vəziyyətdən çıxmaq üçün nə etmək fikrindəsiniz?

374______3 7 5 Tlbnıs Şahmar ______Qusar 6eşiyim tmnim - Getdikcə güclənən ərzaq qıtlığı rayonumuzun da Mən bunu da deməliyəm ki, qarşılaşdığımız prob­ kənd təsərrüfatının tənəzzülə uğradığını aydın göstərir. lemlər birdən-birə meydana gəlmədiyi kimi onun aradan Kənd təsərrüfatının bütün sahələrində istehsal və məh­ qaldırılması da müəyyən vaxt tələb edir. Burada real sulların satışı azalmışdır. Rayonda taxılçılıqla məşğul vəziyyət və maddi ehtiyatlar nəzərə alınmalıdır. olan 33 təsərrüfatın 29-u taxıl istehsalı tapşırıqlarına - Bəs kəndin sosial problemlərinə münasibətiniz əməl etməmişdir, rayon üzrə hər hektardan cəmi 14,8 necədir? sentner məhsul götürülmüşdür. Dövlətə süd satışı keçən - Hər şeydən əvvəl kəndin siması özünə qaytarıl­ ilin müvafiq dövründəkinə nisbətən təxminən 1500 ton malıdır. Kəndlər abadlaşdırılmalı əhaliyə göstərilən xid­ azalmışdır. Meyvəçilikdə, tərəvəzçilikdə və mal-qaranın mətlərin səviyyəsi yüksəldilməlidir. Ona nail olmaq la­ qışlamasma hazırlıqda da işlər yaxşı deyildir. zımdır ki, hər kəndlinin qapısında mal-qarası, toyuq- Bütün bunların başlıca səbəbləri kolxoz və sovxoz­ cücəsi olsun. Kəndin dəyirmanı, kəndlinin həyətində tən­ larda intizamın zəif olması təsərrüfatsızlığın hökm sür­ diri olmalıdır. Kəndlərdə əmək ehtiyatlarından səmərəli məsi, torpağa münasibətin pis olmasıdır. istifadə etmək üçün müəssisələr və sexlər yaradılmalı, Kənd təsərrüfatında ciddi dönüş yaratmaq üçün gənclərə peşələr öyrədilməlidir. İdmanın və bədii öz­ kəndliyə torpaq vermək, onda sahiblik hissi yaratmaq fəaliyyətinin kütləviliyi təmin olunmalıdır. Belə olanda lazımdır. Bu işi tədricən kəndlinin razılığı ilə görül­ kəndin axını dayanar, gənclər torpağa bağlanar, qızla­ məlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, insanları yaşadan rımızın qarıyıb qalmasının qarşısı alınar. torpağın bərəkəti, əkinçinin qabarlı əlləridir. Buna görə - Zeynəddin müəllim, rayon icra hakimiyyətinin də kəndlinin itmiş inamı sönmüş..həvəsini ona qay­ başçısı təyin olunan ilk günlərdən kadrların seçilməsi və tarmalıyıq. Əməyin təşkilinin mütərəqqi formalarına yerləşdirilməsi ilə məşğul olursunuz. Apardığınız kadr üstünlük verməliyik. siyasətinə necə baxırsınız? Biz bu il payız əkin sahəsini 2000 hektar artırmaq, - Kadr siyasəti çox məsul və incə məsələdir. Çünki səpini keyfiyyətlə başa çatdırmaq, suvarılan torpaqlar­ bütün problemlərin həlli bundan asılıdır. Bu məsələdə dan səmərəli istifadə etmək, mal-qaranın qışlamaşını səhvə yol vermək və tələsmək olmaz. Təsadüfi kadr hö­ yaxşı keçirməyi planlaşdırmışıq. Bağçılığın və tərəvəz­ kuməti də gözdən salar, ona tapşırılan sahəni də bərbad çiliyin inkişafında da böyük qayğı göstəriləcəkdir. Bağla­ hala qoyar. Mən işin öhdəsindən gələ bilməyən, başçılıq rımızda çox məhsuldar yerli alma sortlarının yetişdi- etdikləri təsərrüfatları bərbad hala qoyan 4 nəfər sovxoz rilməsinə çalışmaq lazımdır. Alma soyuducularının sov­ direktorunu və idarə rəhbərini işdən götürməyə məcbur xozlara qaytarılması da onlann iqtisadiyyatının möh­ olmuşam. kəmləndirilməsinə kömək edəcəkdir. Dəfələrlə demişəm, bir də təkrar etmək istəyirəm ki, namuslu, işci kadrları dəyişmək fikrim yoxdur. Lakin 376 ______377 llbrus Şahm ar ______Qusar hefty im manim kim işi bacarmır, işdə dönüş yarada bilmir, o, mütləq Sizin məşğuliyyətiniz, iş vaxtından sonra nə ilə başqası ilə əvəz olunmalıdır. Rüşvətxorluğa meyilli məşğul olursunuz? olanlar ifşa edilmişdir. Hər kadr yerində olanda işlər - Mən evə işdən gec qayıdıram. İş məni yormur. rəvanlaşır. Kadr siyasətində heç vaxt qohumluq, tanışlıq Lakin vaxtım da az qalır. Buna baxmayaraq uşaqlıqdan və yerliçilik hallarına yol verməyəcəyəm. təbiət və poeziya vurğunuyam. İnternat məktəbində - Rayonda son hadisələrin içində olmusunuz. Xalq­ işləyərkən məktəbin sahəsində taxıl, tərəvəz əkir, mal- larımızın dostluğu haqqında nə deyə bilərsiniz? qara saxlayırdıq. Yaxşı xidmət nəticəsində rayonda ən - Mən fikrimi qısa ifadə edərək demək istəyirəm ki, yüksək məhsuldarlığa, hər hektardan 44 sentner taxıl tarix boyu can deyib, can eşidən, dini bir olan azər­ götürməyə nail olmuşuq. İndi də həyətyanı sahədə ça­ baycanlıların və ləzgilərin dostluğu əbədidir, onu heç kim lışıram. Bir çox şairlərin şeirlərini əzbərdən bilirəm. Vaxt sarsıda bilməz. «Əti sümükdən ayırmaq nə dərəcədə olanda özüm də qələmimi sınaqdan keçirirəm. Qəzet müşküldürsə, ləzgini azərbaycanlıdan ayırmaq eyni oxuyuram, televiziyaya baxıram və sabah görüləcək işləri dərəcədə müşküldür» heç kim heç vaxt bu dost xalqların müəyyənləşdirirəm. arasına nifaq sala bilməz. Onlar bir torpağın, doğma - Müsahibəyə görə çox sağ olun. Azərbaycanın övladlandırlar. Bunu da deməliyəm ki, Qusar rayon radio qovşağı üçün ləzgilərin də həll etməli çoxlu problemləri vardır. Bu jurnalist S.Z.Əzizov problemlərin həllində «Azərbaycan Respublikasında ya­ şayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qruplann hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inki­ şafı üçün dövlət yardımı haqqında» Azərbaycan respub­ likası prezidentinin fərmanı mühüm rol oynayacaqdır. Vəzifə burada göstərilən məsələlərin həllinə nail olmaqdır. Lakin bir qrup adam qondarma ləzgi məsələsini ortaya ataraq xalqlarımız arasında nifaq salmaq istəyir. Ləzgilərin halına «yananlar» bilməlidirlər ki, xalqla­ rımızın dərdləri, qayğıları həmişə eyni olub, Qarabağda erməni quldurlarına qarşı azərbaycanlılarla yanaşı ləz­ gilərin də qəhrəmanlıqla vuruşması dediklərimizi aydın təsdiq edir.

-i'.i :■-! г.'тту .- 378 379 Ё1 üçün dağ yolu salsan - igidsən, Küsənin könlünü alsan - igidsən.

»>Aşığm sirdaşı telli saz olub, Јғ\ Sevənin qışı da güllü yaz olub.

(2 Ağlayırsan, indi ağla, Məni öləndə ağlama.

Dünya axirət əkini, Əkib götürən bilər.

Adamlar məhv olur yal döyüşündə. Ramiz Qusarçaylı Adam boğuşdurur tazılar indi. Ramiz Qusarçaylı Müəllim adı dünyada ən yüksək addır. Mən yer üzündə müəllimlikdən yüksək ad tanımıram. Heydər Əliyev Hər zaman millətim bəxtiyar olsun. Aşıq Veysəl^* Mən gedərəm adım qalar, ostlar məni xatırlasın. Aşıq Veysə Nəbzini tutana behiştdi dünya. Məmməd As Ədalət dünyadan qalxarsa, insan həyatına də məlsiz elm, ruhsuz bədən kimidir yər verəcək bir şey qalmaz. tmam Əzəm Əbu Hənifi Kantj Müəllimlik çox çətin və məsuliyyətli vəzifədir. iz heç kimə düşmən deyilik, yalnız insanlığın/ ər kəs onun öhdəsindən gələ bilməz və hər/! düşməni olanların düşməniyik. adama müəllim deyib, uşaqları ona tapşırmaq _ Atatürkri*, böyük xətadır. Ч Л Hindistanın hər bir vilayətində yerindən du­ Üzeyir Hacıbəyli r ran səltənətin taxt-tacına yiyələnmək iddiasın­ Bir də görürsən ki, böyük bir oğru, da olduğundan duyurdum ki, Hindistanı Səsləyir hamını düzlüyə doğru. asanlıqla zəbt edəcəyəm. Zeynal Vəfa Əmir Teymur İstəyirsən dediyinə əməl etsinlər, özün Axırını düşünə-düşünə döyüşə gedəndən igid dediyinə əməl et. olmaz. «Qabusnamə» Şeyx Şamil Günahdan keçməyənin günahından keçilməz. Döyüşə girəndə ya zəfərlə qol-boyun olub qa­ Məhəmməd peyğəmbər lib gəlməlisən, ya da şəhid olmalısan. Hər kəsin dəyəri onun nəyə can atmasındadır. Əmir Teymur A vreli Mark Qoyun olmaya-olmaya Ölçülməmiş suala biçilməmiş cavab verilər. Qoyun olmaq çətin şeymiş. Sədi Şirazi Ramiz Rövşəri Dərdin də öz baharı var. Mənə yarımçıq azadlıq verincə, Hacı Ər şad Hacı Bədəllı\ğy ütöv bir ölüm ver, Allah. utdum hicran yaxasın, gördüm öz уахапгвЈЛ Eldar Baxış əldə. İl“ ■ ш İntiqam Tannnin böyük vergisidir. Yalnışlıqların üzünə qapı bağlananda, həqiqət d m A tilli bayırda qalar. İndi elə zamandır ki, hər sözə inanmaq olmaz. R. Taq> V.Şekspir ər məhəbbət bir xəyanət, hər gülüş bir hiylədir Müəllim öyrədə bilmədiklərini həyat özü _ Hər səadət ruhu oxşar, çox sönük bir şölədir. öyrədəcək. 'ı Hüseyn CavictQ^j Qətran Təbrizi Eldən çıxan çıxdaş olur. Elm və ədəb öyrətmək ən şərəfli vəzifədir. Məmməd Aslan Ş.M.Şəbüstəri Ər gözdən salınsa bir evdə əgər, Bizdə hamı müəllimi təhqir edir. O evin başına fəlakət çökər. A.Çexov Məmməd Aslan Bizi ancaq məktəb nadanlıqdan xilas edə Biz dünyadan gedər olduq, bilər. Qalanlara salam olsun! N.Nərimanov Bizim üçün xeyir-dua, Dünyada hər şeyə qiymət qoymaq olar, lakin Qalanlara salam olsun! müəllimin əsərinə qiymət qoymaq olmaz. Yunus İm rə Çobandan da sultan olar, əzizim. Sokrat Ləzgi Əhməd Müəllimlik peşələrin ən az qazanc gətirəni, Düz danışan peşman olar, əzizim. ancaq insanı ən çox mükafatlandıranıdır. Ləzgi Əhməd Naməlum' Mənə yaşamağı xalqım, yaratmağı isə Yetim^j Müəllim bir şama bənzər, özünü əridərək' Əmin öyrətdi. aşqalanna işıq verər. Süleyman StallıS Paulo Ruffiniı Azərbaycan dili mənim üçün ikinci ana dilidi. S. StallA Qusar beşiyim mənim

SON SÖZ ƏVƏZİ l^flMənim üzüm gülməz Vətəndən ауп. Qurbam Fələyin yazdığını mən poza bilsəydim haman, Məni məndə demə: məndə deyiləm Onu arzumla, məramımla yazardım tazadan. -Bir mən vardır məndə məndən içəri. Hüseyn Cavid Ғ \ Yunus Imr, Biz kimik, Tanrıdı qələm yiyəsi. Zaman, məkan, ad, titul, sərvət, şöhrət, varidat, 'Q Əliağa Aslan (A Dəhşətli bir yuxudur başdan-başa bu həyat. Tanıtsa bir misra tanıdar məni. M.Ş. Vazeh Məmməd Aslan Çünki alçaqlar üçün ən alçaq işlər, Alçaqlıq deyildir, hünərdir, hünər! Şahdağın ətəyində gözəl bir məkan var - adına Qusar M.Ş. Vazeh deyilir. Torpağı münbit və bərəkətli, havası gözəl, insan­ Qəlbimin, idrakımın hər birinin öz yolu var. ları xeyirxah, xoş məramlı, qonaqpərvər... Bu gözəl Çərxi - gəcrəftar əlindən əməlim puçdur mənim. diyarda dünyamıza göz açan bütün xeyir əməl sahibləri M.Ş. Vazeh ehtirama layiqdir. Onların bir çoxu bədii əsərlərin qəhər- Həyatım, dünyada azadhq ilə xoşdu mənim. M.Ş. Vazeh manına çevrilməyə layiqdirlər. Bu sırada mən Zeynəddin Sən mənim dilimi kəsə bilməzsən, Çələbovu da görürəm. O, təkcə öz kəndini deyil. Qusarı Haqsızlıq önündə susan deyiləm. layiqincə təmsil edən bir insandır. Zeynəddin müəllim Məmməd Aslan Qusarın hər bir yerini, qarışını gəzib, dolaşıb, onun Yaltaq yarışında yallı gedən var. л otunun, çiçəyinin, sularının dilini bilir, insanları ilə Əliağa Aslanfou həmdərd, həmsevincdir. Və təkcə qusarlı olaraq qalmır, Başçıda baş olanda baxtınıza gün düşər, ölkəmizin müstəqilliyi və möhkəmləndirilməsi yolunda aşçı başsız olanda, baxtınız düyün düşər. xidmətlərini əsirgəməyib. Şübhəsiz ki. Zeynəddin Çələ- Zəlimxan Yaqub bovun tərcümeyi-halının əzəli də, sonu da Qusarla bağlıdır. Kitabda Zeynəddin müəllim barədə söz açan dəyərli ziyalılar, dost-tanışlar, doğmalar məhz bu məqama daha çox diqqət yetiriblər. Hiss edirsən və inanırsan ki, onun barəsində deyilən sözlər süni deyil, ürəkdən gəlir, ______Ш Tlbrus Şahmar______Qusar beşiyim nwnim səmimidir, təmiz duyğulardan su içir. Və hər bir sözdə kədər, xəfif bir qüssə və böyük bir yanğının qığılcımlarım Zeynəddin Çələbovun insan obrazının bir cizgisi üzə da hiss elədim. çıxır. Yalnız mənən zəngin insanlar haqqında belə ürəklə, Mən onunla yayın boğanağında, bürküsündə, pa­ belə səxavətlə söz açmaq olar. yızın, qışın sazağında, şaxtasında da görüşdüm. Bu gö­ Kitabın başqa bir bölməsində mən Zeynəddin müəl­ rüşlərimiz şəhər qaranlığı əyninə geyən vaxt da oldu, limlə üz-üzə dayandım, onun səsini dinlədim, həyat mə­ doğan günəş sübh ayazını qovan vədəsi də, gecə çadrını ramı ilə tanış oldum! Beləliklə, gözümün qarşısında şəhərin üzərinə çəkən çağında da. Biz səmanın qaş-qabaq sözünün və əməlinin ağası olan çağdaş insan obrazı can­ sadaladığı vaxtında da görüşdük, üzünün güldüyü çağda landı. Bu müasir insan Qusarı respublikamız səviyyə­ da. sində təmsil edə bilən bir simadır. Onu da deyim ki, neçə Onu da deyim ki, onun cavabları həmişə sarı yağ ki­ illərdi ki, Zeynəddin müəllimlə ünsiyyətimə baxmayaraq mi ürəyimə yayılıb, hər sözü ürəyimdən tikan çıxardıb... son zamanlar onu daha yaxından tanıdım. Bu mənada Onu bir daha yaxından tanıdım bu günlərdə. Belə bir bir hədisdə necə də tən-dürüst deyilib: «Əgər bir adamın qənaətə gəldim ki, iliyi sümükdən, əti qandan, ruhu can­ təbiətini yaxından bilmək istəsən onunla söhbət elə. dan ayırmaq mümkün olmadığı kimi, Zeynəddin Çələ- Bununla sən onun ədalətindən xeyir və şərindən agah bovu da Qusardan, bütünlükdə Azərbaycanımızdan ayır­ olarsan.» maq olmaz. Ürəyimizi sözlə boşaldıb, sözlə ovundu­ Elə bilirəm ki, bu kitabda öz məqsədimə qismən olsa ğumuz məqamlarda dediyi sözlərdən onun dodaqlarının, da çatdım - gözəl və işıqlı bir insanı, xeyirxah əməllər mənimsə ürəyimin yandığı anlar da yetərincə oldu. Bəzən sahibini, müəllim adının ucalığını qoruyan, yüksək təş­ qəhrəmanın, yatağına sığmayan dağ çayı kimi kükrədiyi kilatçılıq və rəhbərlik səriştəsi olan əsl ziyalını, vətəndaşı anlarda hər ikimiz zirvəsi Xəzərin ayna sularında və ağsaqqalı oxucuya təqdim edə bildim. güzgülənən Şahdağa boylanıb bir toxtaqlıq, bir təskinlik Zeynəddin müəllimlə sümük sındıran söhbətlərimiz tapmağımız da oldu. zamanı onu necə gördüyümü də oxucu diqqətinə çatdır­ Onun rahat ömür sürdüyünün də şahidi oldum bu maq istərdim: tez-tez yaşlı adamlara məxsus bir vərdişlə günlərdə. Bu bir tərəfdən, onun tamahsızlığı, olanı ilə əllərini sığallayıb, barmaqlarını daraqlayıb, maraqla barışması, dost-tanış yanında üzüağ, başıuca olması üzümə baxıb. Onun sifətində tez-tez nurlu bir təbəs­ idisə, digər tərəfdən, onun rahatlığı, ruh dincliyi ailədə sümün alovları da məni qarsıb. Hərdən illərin izini saxla­ şirin bir ünsiyyətin, ömür yoldaşı Şərqiyyə xanımla bir- yan alın qırışlarının düyünləndiyini, gözlərinin dərin­ birinə olan məhəbbətin bəhrəsi idi. Onların məhəbbət liyində güclə sezilən sevinc qığılcımları da gördüm. Onun dolu nəzərlərlə baxdıqlarını görəndə sanki iki gəncin bir- dünyasına boylandığım zaman gözlərində dalğın bir birinə olan sevgisinin şahidi olurdum.

388 389 "Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim тғтт Mən Zeynəddin Çələbovla söhbət edəndə fikirlər heç kimin pisliyini istəyən deyil, yəqin ki, kitabı oxuyub bolluğundan təntidiyim də olub. Nə vaxt onunla söhbət qurtaran oxucu mənim bu sözlərimlə razılaşar... etmişəmsə, gözlərindən və nurlu simasından xoş duyğular Zeynəddin müəllimlə dirsək söhbəti etdiyim zaman oxumuşam. Həmişə fikirlərini dağ edib mənimlə həm­ bütün sorğularıma özünəməxsus şəkildə cavab verib. Söz söhbət olanda nəfəs aldığım Qusar dağlarının zirvəsi bulağımızın qaynayan məqamı da oldu, sızqalanan anları qədər ucalıb. Müsahibələr zamanı heç vaxt bir-birimizi da. Ancaq suallarımız da, cavablarımız da ürəyimizdən bezikdirmədik, yormadıq. Nə vaxt dostumla görüşdümsə su içdi, səmimiyyətimizin cazibəsindən çıxmadıq. Hər mənimlə həmsöhbət olmaq istəyini sir-sifətindən oxu­ ikimiz basmaqəlib söz-söhbətdən uzaq qaçdıq. Onu da dum. Onu da deyim ki, kölgəsini qalın salan bir çox deyim ki, dostum Zeynəddinin, verdiyim suallardan üz- dövlətli adamların var-dövləti özlərinin buxovu olub, gözünü turşudan vaxtları da olub, sualımdan çiçəyi onları tərpənməyə qoymayıb. Qəhrəmanım isə belə bir çırtlayan anı da. buxovdan çox-çox uzaqda dayandığından sərbəst və Onu da qeyd edim ki, bu kitabımda qəhrəmanın Zey­ rahat idi. nəddin Çələbovu bir daha onu tanıyanlara və tanıma­ Onu da deyim ki, söhbətlərimizdə bir-birinə zidd fi­ yanlara, dost-tanışlarına təqdim etməklə bərabər, dost- kirlər olmayıb, ancaq bəzi vaxtlar fikirlərimizin istiotu­ tanışlannı da saf-çürük edib Zeynəddin müəllimə tanıt­ nun çox olduğu anlar da olub. Zeynəddin müəllimin mağa səy göstərdim və elə bilirəm ki, buna yetərincə nail qəlbindəki qövsi-quzey xatirələri baş qaldıranda inandım ola bildim. Yaşına, həyat təcrübəsinə, mübarizələrlə dop­ ki, məhəbbəti qocalmayıb, fikirləri kimi o da təzə-tər dolu olan ömür yoluna görə Zeynəddin Çələbov qusar- bənövşə ətirlidir, pərgarı pozulmayıb. lıların yaşlı nəslinə mənsubdur. Ancaq hal-hazırda hə­ Onunla tanışlıq zamanı, üstəgəl kitabla bağlı dəfələrlə yata baxışlarına, arzu və istəklərinə, təbiətə vurğun- həmsöhbət olmağımızdan gəldiyim qənaət belə oldu: luğuna, sabahımıza olan ümid və inamına görə o hələ Z.Çələbovun təhsil sahəsində böyük xidmətləri olub, cavandır deyərdim. onda pedaqoji işə və gəncliyə böyük məhəbbət, canyan- Bir daha onu da vurğulayım ki, vəzifə heç vaxt ğısı, apardığı vəzifələrdə rəhbərlik etmək səriştəsi, Zeynəddin Çələbovu deyil, Zeynəddin Çələbovun özü hər tamahsızlıq, sözündə kəsərli olması, yaltaqlıqdan uzaq zaman, hər vaxt tutduğu vəzifəni ucaldıb, onu daha durması kimi müsbət keyfiyyətlər formalaşıb. O, sözün nüfuzlu, daha da möhtəşəm eləyib. müstəqim mənasında əsl vətəndaş, yerini-yurdunu və Dünyamız bir yandan dolub, bir yandan boşalan Azərbaycanımızı sevən kişidi. Təəssübkeşdi, ancaq kor- dünyadı... Onu da deyiblər: o kəs uzun ömürlü olur ki, koranə təəssübkeş deyil. Azərbaycanımızın ağn-acılan dünyasını dəyişəndə özündən sonra rəhmət qazanan da, sevinci də ona doğmadır. Qusar torpağının nəfəsi əməlləri qalır. Nə vaxtsa bizlər də xatirələrə dönəcəyik, o onun öz nəfəsi, öz həyatıdır. Zeynəddin xeyirxah insandı, xatirələrin içində bizləri yaddaşlarında, qəlblərində 390 ______391 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim yaşadanlara eşq olsun deyirəm. Tacik şairi Baqi Rəhim­ çimizə, ağrılarımıza da şərik olsun. Və fikirlərimizin pöh­ zadə demişkən: rəsi olan bu yazılarımızın çiçəklənməsinin də şahidi Ömrünü-gününü elə verənlər, olsunlar. Göründüyü kimi, əsərimin qəhrəmanı da hər Ellərin qəlbində yaşayan olar. birimiz kimi ömür sürür, həyatda uğurları da olub, uğursuzluqları da. Ancaq o, xalq üçün çox işlər görüb, Bu məqamda yadıma Bəhram Nəsibovun «Barı yada hər işi tən-dürüst etməyə çalışıb, bəzən ona nail olmadığı məqamlar da olub, arzularının çilikləndiyi zaman da. sal məni» mahnısının sözləri düşür: Ancaq heç vaxt ləyaqət hissini itirməyib, insanlıq adını Sevirəm çəməndə gülü-çiçəyi, həmişə də uca tutub. Şübhəsiz bu yazılarıma zamanın da Gələndə ilk bahar, xatırla məni. ruhu hopub. Belinski demişkən: - «Hər bir əsərdə öz Öpsün yanağını dağlar küləyi, dövrünün möhürü olur.» Dinəndə kaman-tar xatırla məni. Onu da bilirəm ki... Yox, yaxşısı budur ki, fikrimi De Servantesin bu sözləri ilə oxucu diqqətinə çatdırım: «Öz Torpağı bəzəsin bənövşə, nərgiz, əsərini çapa verən adam çox böyük məsulliyyət qarşı­ Ruhuma doğmadır, hər cığır, hər iz. sında qalır, çünki hamını təmin edə bilən əsər yaratmaq Geniş sinəsini açanda dəniz, mümkün deyil.» Böyük yazıçımız M.S.Ordubadi də gözəl Coşanda dalğalar, xatırla məni. deyib: «Kitabı oxucu mühakiməsinə vermək yol kəna­ rında ev tikdirməyə bənzər, hər görən ona bir irad tutar.» Fəsillər dəyişir ötdükcə zaman, Səksənində səksənməyən dostum Zeynəddin Çələ- Vaxt olur həyatda dəyişir insan. bovun yüzündə də üzülməyəcəyi arzu və inamı ilə bu Mən səni unudan deyiləm, inan, kitabımızı, torpaqlarımızın tezliklə işğaldan azad olacağı Sən də ey gözəl yar, xatırla məni. əminliyi ilə, bir vaxtlar Qusarın təbiətindən ilhamlanmış, möhtərəm şairimiz Əhməd Cavadın bu misralarını Hər ikimizin ruhunun, düşüncəsinin məhsulu olan bu xatırladım: kitabda həqiqəti deməyə çalışdım. Axı, həqiqət deyiləndə M ən bir aşiqəm, bu çaldığım saz, daha dəyərli olur. Bir də ki, böyük hakim və mühakimə Dumanlı dağlara səs salacaqdır. zamandı. Təki zaman öz sözünü desin. Zəlimxan Yaqub İnlətdiyim teldə ağlayan avaz, demişkən: «Yaxşı ki, hər əməlin son hakimi zamandı». Elin xatirində çox qalacaqdır! Bir daha qeyd edim ki, Zeynəddin müəllimlə mən, həm ötənləri, keçənləri, həm də bu günümüzü bir daha Hörmətli oxucular, mən sizin Zeynəddin müəllim xatırlayıb oylaq-oylaq gəzdik. Gəzdik ki, oxucu sevin- barədə qələmə aldığım bu kitabdakı fikirlərimlə şərik 392______393 Elbrus Şahmar ______Qusar beşiyim mənim olub-olmayacağımzı dəqiq bilmirəm. Ola bilsin ki, ara­ Bu sözdən sonra mələklər qeyb olub. Üzümü qeyb nızda Zeynəddin müəllimə sayqıları olmayan da olsun, olmuş mələklərə tutub deyirəm ki. Zeynəddin ömrü davam bu olduqca təbiidi. Axı, bir nəfər hamı üçün yaxşı ola bil­ edir, ömrünün qocalıq adlı illəri yenicə başlayır hələ. məz. Axı, hamı üçün yaxşı olmaq da yüksək insani İnanıram ki, 100 ili yola salacaq əsərimin qəhrəmanı. keyfiyyət deyildir. Bir sözlə oxucuların kitab barədə O, bundan sonra müdrik el ağsaqqalı kimi də öz layiqli fikirlərini normal hal kimi qəbul edirəm. Ola bilsin ki, sözünü deyəcək və bizdən sonra gələn nəsillər üçün kitabımdakı duyğu və düşüncələrim, Zeynəddin müəl­ Zeynəddin Çələbovun qocalıq çağları da örnək olacaq. limin ömür yolundan açıqlamalarım, haqqa tapınan oxu­ Bax, o vaxtlar ya mən, ya da ki, başqa bir qələm əlili söz cuları da razı salmasın. Belə hallarla tam razıyam, ona açacaq Zeynəddin müəllimdən. Ona görə də qəhrəmanım görə ki, bunu Zeynəddin müəllimə olan oxucu hörmət- barədə olan bu kitcıbımm «ardı var» deyirəm. Qoy, ehtiramı, istək və yanımlığı kimi qəbul edirəm. Axı, o bir mələklər tələsməsin, qoy mələklər dostumuz Zeynəddini öz şəxsiyyət kimi mənim fikirlərimdən çox-çox yüksəkdə şahpərləri altında hifz eləsin. duran insandı. Axı, bir köşə yazıda elə bir insanın ömür Elə bu arzu, bu diləklə də Zeynəddin müəllimin ömür yoluna işıq tutmaq da mümkün deyil. yolu barədə yazdığım bu kitaba nöqtə qoyuram. Hər halda mən bir müəllif kimi dəyərli vaxtlarını sərf «Nəyaxşı bu dünyada belə insanlar var» deyirəm... edib bizi oxuduğuna görə öz adımdan və Zeynəddin müəllimin adından minnətdarlığımızı və təşəkkürümüzü bildirirəm.

P.S. Kitabı çapa hazırladığım zaman Zeynəddin müəllimin üzərində yenidən ağır cərrahiyyə əməliyyatı aparıldı. O günlər varımdan yox otdum, bir dost kimi mənim də əllərim göylərə uzandı, Allahdan şəfa dilədim dəyərli dostuma. Təhlükəli günlər sovuşandan sonra mənə cərrahiyyə əmə- liyatı zamanı keçirdiyi ağır saatlarından, günlərindən söz açdı... Dedi ki, həmin vaxtlar mələklər görkəmində olan­ lar, ona rahatlıq verməyib, vaxtın-vədən tamamdı, bizimlə getməlisən deyiblər. Zeynəddin müəllim də barəmdə yazıl­ mış «Qusar beşiyim mənim» kitabını görməyincə Qusardan ayrıla bilmərəm, heç hara, heç yana gedə bilmərəm deyib.

3 9 4 395 TlBrus Şahmar ______Qusar beşiyim ttonim

İstifadə olunmuş ədəbiyyat UNUTMAQ OLMAZ!

1. «Azərbaycan sovet ensiklopediyası». 1813-1828-ci illərdə Azərbaycanın sahəsi təxminən 410.000 km2 idi. 2. «Azərbaycan - Dağıstan ədəbi əlaqələri 1813-1828-ci illərdə işğal edilmiş Azərbaycan əraziləri: tarixindən» kitabı. Bakı. 1985. «Elm» nəşriyyatı. İran əsarəti altındakı Cənubi Azərbaycanın sahəsi 3. «Qusar - 60» məcmuəsi. təxminən 280.000 km2. 4. Sədaqət Kərimova «Qusar, qusarlılar» Bakı, 2011. Rusiya əsarəti altındakı Şimali Azərbaycan təxminən 5. «Azərbaycan yazıçılan XX-XXI yüzillikdə». Bakı, 130.000 km2. 2011. 1918-ci ildə Rusiyanın təzyiqi ilə ermənilərə verilmiş 6. «İstoriya Daqestana» Moskva, 1967. İrəvan xanlığı - sahəsi 9.000 km2. 7. «Qarabağnamə» kitabları. Rusiya əsarəti altındakı Dərbənd xanlığı - sahəsi 7.000 8. Şəmistan Nəzirli «Arxivlərin sirri açılır». Bakı, km2. «Elm» nəşriyyatı. 1999. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublika­ sının qurulduğu ərazisinin təxminən 114.000 km2. 9. «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» Bakı, 1960. 1920-ci ildə ADR-nı işğal edən rus Sovet imperiyasının 10. A. Bakıxanov «Gülüstani-irəm». bölüşdürdüyü Azərbaycan əraziləri: 11. Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası. Bakı. 1959. Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının nəzarətinə verilən Zəngəzur, Göyçə, Şərur, Dərələyəz, Dilican və Gürcüs­ tan Sovet Sosialist Respublikasının nəzarətinə verilən Borçalı. Ümumi sahəsi 274.000 km2. Beləliklə Azərbaycanın 80 faiz torpağı işğal olunub.

397 3 9 6 Elbrus Şabmar Qusar beşiyim nanim Mündəricat AZƏRBAYCANIN 1988-1993-CÜ İLLƏRDƏ İŞĞAL OLMUŞ ƏRAZİLƏRİ Dəyərli ömürdən anlar...... 5 Tarixdən gələn səslər...... 15 Dağlıq Qarabağ 1988-1992-ci illər. Sahəsi: 4.400 km2, 274 Salam, Zeynəddin daxa!...... 63 məntəqə, Hildən başlanan ömür yolu...... 89 Laçın (17may, 1992-ci il) - 1,835 km2, 124 məntəqə, Həyatla üz-üzə ...... 131 Kəlbəcər (3-4 aprel, 1993-cü il) - 1,936 km2, 120 məntəqə, Axar sudu bu dünya...... 147 Ağdam (23 iyul, 1993-cü il) - 1,094 km2, 83 məntəqə, Yaxşılar əbədi yaşayır...... 171 Cəbrayıl (18 avqust 1993-cü il) - 1,050 km2, 77 məntəqə, Allah dərgahına gedən yolda...... 187 Füzuli (23 avqust 1993-cü il) - 1,386 km2, 73 məntqə, Ürək qocalmayanda...... 215 Qubadlı (31 avqust 1993-cü il) - 802 km2,94 məntəqə, Zeynəddinin ömür çırağı...... 225 Zəngilan (30 oktyabr 1993-cü il) - 707 km2,81 məntəqə. Kişiləri qoru, dünya ...... 243 Bir könülün harayı...... 255 Xatirələr işığında...... 285 Dost sözü...... 297 ömrün əməl dastanı...... 355 Ömrün sonsuzluğa gedən karvanı...... 381 Sön söz əvəzi...... 387 İstifadə olunmuş ədəbiyyat ...... 396 Unutmaq olmaz! ...... 397 Azərbaycanın 1988-1993-cü illərdə işğal olmuş əraziləri....398

398 399 ELBRUS ŞAHMAR Qusar beşiyim mənim (Sənədli, bədii-publisistik xatirə roman)

Müəllifin əlaqə telefonu: Mob.: (050) 325-42-65

Redaktorlar: Vaqif Yusifli Elman Qasımov Korrektorlar: Dilşad Fərhad qızı Mətanət Əliqızt

Mətbəənin direktoru: Elman Qasımov Dizayner: Mətanət Əliqızt

Çapa imzalanmışdır: 19.04.2012 Formatı 60x84 1/16. Həcmi 25 ç.v. Sifariş №252. Tiraj 1000

«Zərdabi LTD» MMC Nəşriyyat Poliqrafiya müəssisəsi в iş (012)514-73-73, mob. (050,055)344 7601 e-poçtu: [email protected]