„Ciemno wszędzie, głucho wszędzie...” – o ludowym obrzędzie dziadów

Materiał składa się z sekcji: "O obrzędzie dziadów", "Dziady Mickiewiczowskie", "Dziady w popkulturze", "Inne symbole widm", "Dziady a Halloween", "Zadaniowo".

Materiał zawiera 17 ilustracji (fotografii, obrazów, rysunków), 23 ćwiczenia. „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie...” – o ludowym obrzędzie dziadów

Zaduszki Władysław Podkowiński, Zaduszki, 1890, rysunek tuszem, zaginiony, domena publiczna

Romantycy czerpali natchnienie do swoich dzieł między innymi z ludowej wyobraźni. To właśnie z nią wiąże się tradycja pogańskiego obrzędu – wywoływania duchów zmarłych. II część Dziadów Adama Mickiewicza jest nie tylko dramatem – obrzędem, ale także swoistym rytuałem, z którym wiążą się zaklęcia, klątwy i wezwania. Z jednej strony nawiązuje on do tradycji świętej uczty (przygotowywania posiłków dla duchów zmarłych), z drugiej natomiast – rozmów, które prowadzono z duchami...

Puchacz domena publiczna Kruk Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-NC-SA 4.0

Już wiesz

1) Przygotuj, odwołując się do różnych źródeł wiedzy (np. Słownika symboli Władysława Kopalińskiego lub internetu), informacje na temat symboliki kruka i puchacza w kulturze.

2) Zbierz, odwołując się do dowolnego źródła wiedzy, informacje związane z pojęciem „rytuał”.

3) Zapoznaj się z treścią dramatu Adama Mickiewicza Dziady, część II.

O obrzędzie dziadów Poezye, t. 2 Adam Mickiewicz, Poezye, t. 2, Wilno 1823, domena publiczna

Dziady Adama Mickiewicza reprezentują dramat romantyczny. Dziady, część II oraz Dziady, część IV zostały wydane jako Dziady wileńsko‐kowieńskie w 1823 roku. Charakteryzuje je: wizyjność i fantastyka, akcentowanie roli tradycji ludowej i wiary ludu w siłę rytuałów i obrzędów oraz tematyka życia pozagrobowego (współistnienie świata ludzi ze światem duchów), szerzej – synkretyzm religijny, tj. łączenie obrzędów pogańskich z wyobrażeniami religii chrześcijańskiej. W dramacie pojawiają się trzy typy (kategorie) duchów reprezentujących trzy różne typy (kategorie) grzechów: dzieci – Józio i Rózia (grzechy lekkie), wiejska dziewczyna – Zosia (grzechy pośrednie), zły Pan (grzechy ciężkie). Ma to związek także z przeplataniem się dwóch poziomów świata: realnego i fantastycznego. Ów podział zwraca uwagę także na indywidualne i konkretne losy poszczególnych postaci, a jednocześnie uświadamia uniwersalizm i aktualność przywoływanych w utworze prawd etycznych (1).

Dziady to nazwa ludowego obrzędu zadusznego, wywodzącego się z tradycji rytualnego poczęstunku. Ta swoista uczta była organizowana przez pospólstwo dla przywoływanych duchów zmarłych (lub dla zmarłych przodków: dziad = przodek) oraz żebraków, starców i dziadów – jałmużników, na których kończył się poczęstunek. Istotą dziadów było „obcowanie żywych z umarłymi”. W tradycji słowiańskiej (w zależności od regionu) święta zaduszne obchodzono nawet sześć razy do roku, np. na wiosnę ok. 2 maja oraz jesienią – z 31 października na 1 listopada. Jesienne obrzędy były właściwym przygotowaniem do święta zmarłych.

Celem obrzędu dziadów było ugoszczenie dusz, mające na celu – z jednej strony – zdobycie ich „zaufania” i zapewnienie sobie ich przychylności, z drugiej natomiast – udzielenie im pomocy w pozyskaniu wiecznego szczęścia. Dusze karmiono kaszą, miodem, jajkami, kutią oraz częstowano... wódką. Biesiady/uczty przygotowywano zarówno w domach, jak i na cmentarzach, przy grobach przodków oraz w przestrzeniach szczególnych – znaczących miejscach kultu, np. na wzgórzach, pod drzewami uznanymi za święte, przy kaplicach, które powstawały czasami w miejscach kultu pogańskiego.

W niektórych regionach przy blasku ognisk organizowano dla dusz także kąpiel i saunę. Ogień stawał się symbolem blasku wskazującego duszom właściwą drogę, która prowadziła do bliskich im osób. Szczególną rolę przypisywano w obrzędzie żebrakom (dziadom), którzy mieli pełnić wyjątkową funkcję w kontaktach z zaświatami (żebracy – „mediatorzy”). Obowiązywał w tym czasie zakaz pracy (np. sprzątania po wieczerzy, „aby dusze mogły się naprawdę ugościć”, czy wylewania wody przez okno po myciu naczyń – aby nie spłoszyć dusz).

W dramacie Mickiewicza, szczególnie w kontekście takich pojęć, jak: „czyściec” i „zbawienie”, występuje swoiste połączenie zwyczajów pogańskich z chrześcijańskimi.

We wschodniej Polsce, także na Białorusi i Ukrainie, obrzęd karmienia dusz na grobach zmarłych przetrwał do dziś.

Dziady Mickiewiczowskie

Opactwo w dębowym lesie Caspar David Friedrich, Opactwo w dębowym lesie, 1809–1810, olej na płótnie, Alte Naonalgalerie, Berlin, domena publiczna Dziady, afisz teatralny Kraków 1902, domena publiczna

Definicja: Dramat romantyczny

jeden z gatunków literackich realizujących programowe hasła romantyzmu, zrywający z klasycznymi regułami dramatu. Cechuje go luźna, otwarta kompozycja, fragmentaryczność, mieszanie tragizmu z komizmem i realizmu ze światem fantastycznym (np. duchy, zjawy, upiory, anioły, diabły). Forma ta łączy w sobie elementy liryczne, epickie i dramatyczne, różne gatunki literackie, np. pieśń, bajkę, opowiadanie czy monolog, jak również partie muzyczne i efekty plastyczne.

Ćwiczenie 1.1

Po zapoznaniu się z treścią II części Dziadów, określ czas i miejsce akcji tego utworu. Omów, na czym polega tajemniczość obrzędu dziadów.

Ćwiczenie 1.2

Przedstaw, jakie emocje wywołuje w tobie cytat: „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, co to będzie? Co to będzie?”.

Ćwiczenie 1.3

Scharakteryzuj postać Guślarza, uwzględniając jego symboliczną rolę w utworze. Ćwiczenie 1.4

Omów, co charakteryzuje zachowanie uczestników obrzędu dziadów. Zwróć uwagę na to, co mówią i co robią bohaterowie dramatu Mickiewicza.

Wskazówka

„Guślarz każe duchom: 1) przemawiać i prezentować swoje winy za życia, 2) mówi o karze pośmiertnej oraz 3) o nauce moralnej, jaka wynika z ich pozagrobowego losu ku przestrodze żywych” [Skuczyński, s. XXIX–XXX]. Guślarz wie, gdzie dusze mogą przebywać – lokalizacja: smoła, dno rzeczki, surowe drewno lub w ogóle różne świata strony (w. 14–16, 18); zachęca biesiadą: „jest jałmużna, są pacierze, / i jedzenie, i napitek” (w. 25–26).

Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Józef Sebald, 1904, domena publiczna

Na podstawie tekstu dramatu Dziady, część II wykonaj polecenia:

Ćwiczenie 2.1

Wyjaśnij, jaką funkcję w dziele Mickiewicza pełni magia. Zwróć uwagę np. na działanie magicznych zaklęć słownych oraz na magiczne przedmioty czy antropomorfizację duchów odbywającą się „w trzech odsłonach”. Ćwiczenie 2.2

Wskaż, ile duchów przybywa na „ucztę”.

Ćwiczenie 2.3

Opisz, jakie przewinienia były powodem błąkania się duchów po zaświatach. Rozważ, czy w dramacie Mickiewicza rodzaj kary jest zależny od winy popełnionej przez człowieka za życia.

Ćwiczenie 2.4

Wymień prawdy moralne, jakie wypowiada chór.

Ćwiczenie 2.5

Uzasadnij, dlaczego wypowiedzi chóru można nazwać pouczeniami moralno-dydaktycznymi.

Ćwiczenie 2.6

Zacytuj odpowiednie fragmenty, w których Mickiewicz, opisując obrzęd dziadów, przywołuje elementy związane z religią chrześcijańską, oraz te wskazujące na rytuały pogańskie.

Ćwiczenie 2.7

Wskaż, w których fragmentach utworu Mickiewicza przenika się realność i fantastyka. Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Józef Sebald, 1904, domena publiczna

Ważne!

Kompozycja II części Dziadów jest zwarta. Akcja dzieje się w czasie nocy dziadów, w zamkniętej kaplicy cmentarnej. W dramacie występują przywołujący duchy Guślarz, towarzyszący mu chór wieśniaków oraz zjawy – duchy zmarłych przybywające na obrzęd dziadów. Spotkanie światów ludzi żyjących i zmarłych przynosi korzyści obu stronom: zakłada niesienie pomocy duszom w ich pośmiertnym cierpieniu (poprzez modlitwę, ale też np. posiłek), z drugiej strony – żyjący kierują prośby o pomoc w rozwiązaniu ich ziemskich problemów. Swoistym wprowadzeniem (prologiem) do II części Dziadów jest utwór Upiór.

Dziady w popkulturze

Piosenka Baranek, napisana przez Stanisława Staszewskiego, powstała w 1961 roku. Należy do repertuaru zespołu Kult, znalazła się na płycie Tata Kazika. Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Józef Sebald, 1904, domena publiczna

Stanisław Staszewski “ Baranek Ech ci ludzie, to brudne świnie, co napletli o mojej dziewczynie. Jakieś bzdury o jej nałogach, no to po prostu litość, trwoga. Tak to bywa, gdy ktoś zazdrości, kiedy brak mu własnej miłości, Plotki płodzi, mnie nie zaszkodzi żadne obce zło na mój sposób widzieć ją.

ref. Na głowie kwietny ma wianek, w ręku zielony badylek A przed nią bieży baranek A nad nią lata motylek A przed nią bieży baranek A nad nią lata motylek

Krzywdę robią mojej panience, opluć chcą ją podli zboczeńcy Topić chcą ją w morzu zawiści Paranoicy, podli sadyści, utaplani w brudnej rozpuście, a na gębach fałszywy uśmiech Byle zagnać do swego bagna Ale wara wam, ja ją przecież lepiej znam ref. Na głowie kwietny ma wianek, w ręku zielony badylek A przed nią bieży baranek A nad nią lata motylek A przed nią bieży baranek A nad nią lata motylek

Znów ją widzieli z jakimś chłopem, znów pojechała do Saint‐Tropez Znów męczyła się, Boże drogi! Znów na jachtach myła podłogi, tylko czemu ręce ma białe?! Chciałem zapytać, zapomniałem Ciało kłoniąc, skinęła dłonią Wsparła skroń o skroń Znów zapadłem w nią jak w toń

Ta dziewczyna pięknie się stara Kosi pieniądz, ma Jaguara Trudno prace z miłością zgodzić Rzadziej może do mnie przychodzić Tylko pyta, kryjąc rumieniec Czemu patrzę jak potępieniec Czemu zgrzytam, kiedy się pyta, czy ma ładny biust Czemu toczę pianę z ust ref. Na głowie kwietny ma wianek, w ręku zielony badylek A przed nią bieży baranek A nad nią lata motylek A przed nią bieży baranek A nad nią lata motylek

Baranek Zinterpretuj tekst śpiewanej przez Kazika piosenki Baranek. Odnieś się do następujących poleceń:

Ćwiczenie 3.1

Scharakteryzuj i oceń bohaterów lirycznych utworu: dziewczynę i chłopca.

Ćwiczenie 3.2

Wyjaśnij, jaką rolę odgrywają w utworze figury „motylka” i „baranka”, i „wianka”.

Ćwiczenie 3.3

Wypisz z tekstu piosenki zespołu Kult te elementy, które wpływają na współczesny kontekst opowieści.

Ćwiczenie 3.4

Wytłumacz, czy można powiedzieć, że prawdy moralne, które Mickiewicz wyraził w II części Dziadów, są wciąż aktualne.

Inne symbole widm ILUSTRACJA: Sowa2 Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0

Ciekawostka

„Lud wyobrażał sobie duchy zmarłych pod postacią właśnie ptaków […] Chór ptaków nocnych byłby zatem najwłaściwszym co do upostaciowania widm uczestnikiem obrzędu, sprawowanego przez wiejską gromadę. Ale on nie został wcale przyzwany przez Guślarza, przybył za Złym Panem, aby go publicznie oskarżyć przed tą gromadą. A potem nie dozwala Widmu pańskiemu „pożywić się i napoić” – negując istotę obrzędu jako „świętej uczty”. Potencjalnie najstosowniejszy uczestnik obrzędu, Chór ptaków nocnych, staje się mu w konsekwencji najbardziej obcy”. [Skuczyński, s. XXXI–XXXII].

 Kaprysy, obraz 43: Gdy rozum śpi, budzą się demony Francisco Goya, Kaprysy, obraz 43: Gdy rozum śpi, budzą się demony, 1797-1798, akwaforta, Museo del Prado, Madryt, domena publiczna

Ćwiczenie 4

W czym widmo Złego Pana przypomina postać mitologicznego Prometeusza? Uzasadnij.

Ćwiczenie 5

Wysłuchaj w internecie poniższych utworów muzycznych, które zawierają motyw „ptaków nocy”, a następnie opisz, jakie emocje wywołała w tobie ta muzyka:

Stanisław Moniuszko, Widma – chór ptaków nocnych, pieśń I;

The Raven [czyt. we rejwen] w wykonaniu holenderskiego zespołu Omnia.

Ćwiczenie 6

Przyjrzyj się „ptakom nocnym” ukazanym na obrazie Gdy rozum śpi, budzą się demony Francisca Goi. Wyjaśnij, jaka jest ich funkcja w tym tekście kultury. Czy „ptaki nocne” budzą przerażenie, zaufanie, a może ich obecność jest zupełnie neutralna? Uzasadnij.

Dziady a Halloween 

ILUSTRACJA: Halloween_duch Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-NC 4.0

Ćwiczenie 7

Pracując w grupach, przygotujcie w domu (w dowolnie wybranej formie) informacje o Halloween oraz odpowiedzcie na pytania:

Jaki charakter mają obchody tego święta w Ameryce?

Jaką rolę w tych obchodach odgrywają elementy maskarady i zabawy?

Wskazówka

Zwracamy uwagę na rodowód tradycji (maskarada, święto zmarłych), genezę, czas i miejsce obchodów, rodzaj czynności, zabaw, które związane są z tym świętem, najważniejsze postacie i symbole, nawiązania do elementów kultury popularnej, przede wszystkim amerykańskiej. Głównym symbolem święta w Ameryce jest świecąca w środku dynia z wyciętymi zębami; inne popularne symbole to duchy, wampiry, czarownice, trupie czaszki itp.; kolorami święta Halloween są czarny i pomarańczowy. Ćwiczenie 8

Pracując w grupach, przygotujcie odpowiedzi na pytania: 1) W jakim stopniu tradycja Halloween przyjęła się w Polsce? 2) Które momenty podczas obchodów Halloween przypominają obrzęd Mickiewiczowskich dziadów?

Ćwiczenie 9

Wytłumacz, odwołując się do zdjęć z obchodów Halloween i do obrazu Daniela Maclise’a, na czym polega zabawa wpisująca się w tradycję współczesnych obchodów święta zmarłych. W odpowiedzi uwzględnij, jakich rekwizytów, strojów i w jakim celu używają uczestnicy zabawy halloweenowej.

Snap-Apple Night Daniel Maclise, Snap-Apple Night, olej na płótnie, prywatna kolekcja, domena publiczna

Zadaniowo

Ćwiczenie 10

Rozważ, jaką refleksję o człowieku i świecie prezentuje II część Dziadów. W odpowiedzi przywołaj także odpowiednie cytaty z tekstu Mickiewicza. Ćwiczenie 11

Przygotujcie inscenizację teatralną II części Dziadów. Osadźcie ją we współczesnej scenerii. Zwróćcie uwagę na rolę reżysera, scenografa, kosumologa, choreografa, autora muzyki, aktorów, suflera oraz na oświetlenie.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.