1OO MIAST KAZIMIER ZA WIELKIE GO

1OO MIAST KAZIMIER ZA WIELKIE GO

1OO MIAST KAZIMIER ZA WIELKIE GO

Kowal 2010 Zespół Redakcyjny Jerzy Giergielewicz Jacek Maciejewski Zdzisław Jan Zasada

Korekta Ewa Gorzaniak

Tłumaczenie na j´zyk angielski Logos

Opracowanie graficzne, skład Wojciech Lachowski

Tłumaczenie fragmentu Roczników Jana Długosza Julia Mrukówna

Na okładce fragment piecz´ci majestatycznej Kazimierza Wielkiego

Publikowane fotografie pochodzà z: urz´dów miast i gmin Kazimierzowskich, ogólnopolskiego konkursu fotograficznego „Grody Kazimierza Wielkiego – ich tradycje oraz współczesnoÊç”, zamówieƒ u autorów indywidualnych, Wikipedii (WP)

Wydawca Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego 87-820 Kowal, ul. Zamkowa 4 e-mail: [email protected] www.kazimierzwielki.pl

Zakład Poligraficzny SERIGRAPH Spółka z o.o. 85-433 Bydgoszcz, ul. Kolbego 42 tel./fax +48 52 372 40 01, e-mail: [email protected] www.serigraph.pl

Współpraca Pracownia Kazimierzowska Instytutu Historii i Stosunków Mi´dzynarodowych UKW

Druk Zakład Poligraficzny SERIGRAPH Spółka z o.o. ISBN: 978-83-61275-80-0

© Copyright Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego w Kowalu

Specjalne podzi´kowanie dla IGEPA POLSKA Spółka z o.o. STUDIO MULTIGRAF Spółka z o.o. z siedzibà w Bydgoszczy oraz Centrum J´zyków Obcych LOGOS za wkład wło˝ony w wydanie publikacji wykrojnik

KAZIMIERZ III WIELKI

KRÓL POLSKI 1333–1370

CASIMIR III THE GREAT

KING OF POLAND 1333–1370

Trzydziestego kwietnia [1310 r.] w mieÊcie Kowale w ziemi kujawskiej ˝ona Władysława Łokietka, ksi´˝na Jadwiga, wydała na Êwiat syna Kazimierza. Jego przyjÊcie na Êwiat i narodziny uznałem za rzecz godnà szczególnego wspomnienia i przekazania przyszłym pokoleniom. (Jan Długosz)

On April 30, 1310, in Kow al town, Kuyavian Land, duchess Hedwig – the wife of Ladislaus the Short gave birth to son Casimir. I have thought fit to mention his birth and inform the future generations. (Jan Długosz)

SPIS TREÂCI

  

CONTENTS

Do Czytelnika / To The Reader Eugeniusz Gołembiewski 10 Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego Association of the Cities and Towns of King Casimir the Great Zdzisław J. Zasada 12 Szkic do portretu króla-budowniczego Sketch for a Portrait of the King-Builder Jacek Maciejewski 14 Województ wo kujawsko-pom orskie / Kujawsko-Pomorskie Voivodeship 23 Województw o l ubelskie / Lubelskie Voivodeship 55 Województwo lubuskie / Lubuskie Voivodeship 65 Województwo łódzkie / Łódzkie Voivodeship 71 Województwo małopolskie / Małopolskie Voivodeship 99 Województwo mazowieckie / Mazowieckie Voivodeship 169 Województwo podkarpackie / Podkarpackie Voivodeship 181 Województwo Êlàskie / Âlàskie Voivodeship 229 Województwo Êwi´tokrzyskie / Âwi´tokrzyskie Voivodeship 251 Województwo wielkopolskie / Wielkopolskie Voivodeship 281 Ukraina / Ukraine 311 Autorzy / Authors 319 Wykaz sponsorów / List of sponsors 321 DO CZYTELNIKA

  

TO THE READER

  

Eugeniusz Gołembiewski Prezes Stowarzyszenia, Burmistrz miasta Kowala Chairman of the Association, Mayor of Kowal Town

zecz to poniekàd powszechnie znana, ˝e współ - t is common knowledge that the contempo- Rczesny kształt ka˝dego miasta i miejscowoÊci, I rary shape of each city, town, and community ka˝dej społecznoÊci, to z jednej strony suma wszyst - is on the one hand the sum of all achievements kich dokonaƒ na przestrzeni dziejów, z drugiej zaÊ to over the ages, and on the other hand the result of tak˝e wynik zewn´trznych uwarunkowaƒ i zacho - external conditions and historical processes taking dzàcych procesów historycznych. Losy ponad stu place. The fate of over 100 cities and towns con - miast i miejscowoÊci zwiàzanych z Kazimierzem nected with Casimir the Great was changeable Wielkim były zmienne i cz´stokroç bardzo burzliwe, and often very turbulent, and the years of glory in - a lata ÊwietnoÊci przeplatały si´ z okresami gorszymi. tertwined with worse periods. Giving you this Oddajàc w r´ce Czytelników album „100 miast Ka - guidebook 100 Cities and Towns of Casimir the zimierza Wielkiego“, jego pomysłodawcy i autorzy Great, its originators and authors hope that it will majà nadziej´, ˝e wszystkim zainteresowanym przy - familiarise all interested people with our entire bli˝y on naszà całà Kazimierzowskà Rodzin´ nie Family connected with Casimir the Great through tylko poprzez jej histori´, ale tak˝e współczesnoÊç its history and the present day of our cities and Miast Kazimierzowskich. BylibyÊmy bardzo radzi, towns. We will be very happy if this publication gdyby publikacja ta wpłyn´ła równie˝ na wzmoc - has influence also on the strengthening of mutual nienie wzajemnych wi´zi tych˝e oÊrodków w skali bonds of these municipal centres in individual re - poszczególnych regionów i całego kraju. gions and in entire Poland.

– 10 – Niniejsza publikacja wpisuje si´ w cykl This publication is part of undertakings przedsi´wzi´ç zwiàzanych z jubileuszem 700-lecia connected with the 700 th anniversary of the birth urodzin króla Kazimierza Wielkiego, które miały of King Casimir the Great, which took place on miejsce 30.04.1310 r. w Kowalu na Kujawach. April 30, 1310 in Kowal, Kuyavia. The main ini - Głównym inicjatorem obchodów jubileuszowych tiator of the jubilee celebrations is the Association jest Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wiel - of the Cities and Towns of King Casimir the Great kiego z siedzibà w Kowalu, obecnie małym 3,5-ty - seated in Kowal, presently a small town with a si´cznym miasteczku, którego mieszkaƒcy dumni population of 3,500 people, who are proud of their sà ze swego Wielkiego Rodaka. Great Compatriot. Jubileusz 700. urodzin króla Kazimierza III The 700 th anniversary of the birthday of Wielkiego stanowi doskonałà okazj´, by pokazaç King Casimir III the Great is an excellent oppor - starania wszystkich lokalnych społecznoÊci o za - tunity to present the efforts of all local commu - chowanie pami´ci o naszym szczodrym Dobro - nities in order to keep the memory of our gener - dzieju, „który zastał Polsk´ drewnianà, a zostawił ous Benefactor, ”who found Poland made of wood murowanà”. W wielu miastach i miejscowoÊciach and left it made of bricks”. In many cities and odbudowano ju˝, lub odbudowuje si´ – czasem od towns, castles and strongholds have already been fundamentów – zamki, warownie, przywraca reconstructed or are being reconstructed – some - ÊwietnoÊç koÊciołom, organizuje turnieje, prze - times from the foundations, churches are regain - glàdy oraz konkursy zwiàzane z czasami piastow - ing their splendour, tournaments, reviews and skimi. Wielowiekowy, zwłaszcza chwalebny competitions connected with the Piast times are historyczny, rodowód to powód do dumy i fun - organised regularly. The centuries-old, especially dament to˝samoÊci lokalnej mieszkaƒców ka˝dej meritorious historical origin has been the reason to „małej Ojczyzny”, szczególnie od chwili odro - be proud and the foundation of the local identity dzenia przed dwudziestu laty samorzàdnoÊci te - of the residents of each ”little homeland”, espe - rytorialnej w Polsce. cially since the reinstatement of territorial home Na merytoryczny kształt albumu miało rule in Poland 20 years ago. wpływ bardzo liczne grono osób. Tà drogà ser - Very many people had an influence on the decznie dzi´kuj´ przede wszystkim autorom fo - content-related shape of this guidebook. I would tografii i wszystkim współpracownikom, którzy like to thank cordially first of all the photogra - w jakikolwiek sposób przyczynili si´ do wzboga - phers and all the co-workers, who contributed to cenia tej publikacji. W imieniu swoim oraz Komi - the enrichment of this publication. On behalf of tetu Redakcyjnego szczególne wyrazy wdzi´cz - the Editorial Board and myself I extend special noÊci pragn´ przekazaç wszystkim sponsorom gratitude to all the sponsors and benefactors for i dobrodziejom, za sprawà których mo˝liwe było making it possible to prepare and to publish this opracowanie oraz wydanie albumu. Słowa uznania book. I also thank all the Voivodes and Marshals kieruj´ te˝ do wszystkich Paƒ i Panów Wojewo - of the Cities and Towns connected with Casimir dów oraz Marszałków, na terenie których znajdujà the Great for their favour and support for this en - si´ Miasta Kazimierzowskie, za ich przychylnoÊç terprise. I express thanks to the ”Serigraph” com - i wsparcie okazane niniejszej inicjatywie. Za osta - pany from Bydgoszcz for the final shape of this teczny kształt albumu, za przygotowanie mate - book, for the preparation of all the materials, and riałów do druku i za sam ich druk podzi´kowania for printing it. składam firmie „Serigraph” z Bydgoszczy.

– 11 – STOWARZYSZENIE MIAST KRÓLA KAZIMIERZA WIELKIEGO

  

ASSOCIATION OF THE CITIES AND TOWNS OF KING CASIMIR THE GREAT

  

Zdzisław J. Zasada

kwietniu 2008 r. w Kowalu na Kujawach, n April 2008, in Kowal in Kuyavia, where King Wgdzie 30 IV 1310 r. urodził si´ król Kazi - I Casimir the Great was born on April 30, 1310, mierz Wielki, przedstawiciele 19 miast, do po - representatives of 19 cities and towns, which owe wstania lub rozwoju których przyczynił si´ ostatni their foundation or development to the last Polish Piast na tronie polskim, zało˝yli Stowarzyszenie king from the Piast dynasty, established the Asso - Miast Króla Kazimierza Wielkiego. Decyzjà Sàdu ciation of the Cities and Towns of King Casimir the Rejonowego w Toruniu zostało ono wpisane do Great. Under the decision of the Regional Court in Krajowego Rejestru Sàdowego, uzyskujàc tym sa - Toruƒ, it was put in the National Court Register, mym prawo do realizacji postanowieƒ przyj´tego thus getting the right to implement the resolutions statutu oraz programu działania. DziałalnoÊç Sto - of its statute and operation program. The associa - warzyszenia jest inicjatywà skierowanà w pierw - tion’s operations are an initiative directed first of all szym rz´dzie do tych samorzàdów, które dumne to those self-governments, which – proud of their ze swych Kazimierzowskich koneksji, kultywujà connections with King Casimir the Great – culti - pami´ç o Nim nie tylko w swoim lokalnym Êro - vate the memory of him not only in their local dowisku. Stàd te˝, przy całej otwartoÊci na nowe communities. Hence, with openness to new ideas, pomysły i idee, uznano, ˝e głównymi celami Sto - it has been recognised that the following should be warzyszenia winny byç: the main objectives of the association: • popularyzacja dorobku króla Kazimierza III • popularisation of the achievements of King Wielkiego, a zarazem ogólnopolska promocja Casimir the Great, and nationwide promotion of Miast Kazimierzowskich, m.in. poprzez ich ak - the Cities and Towns of King Casimir the Great tywne włàczenie si´ w przygotowanie i godne through, among others, their active participation uczczenie przypadajàcego w 2010 r. jubileuszu in preparation and stately celebration of the 700 th 700-lecia urodzin króla anniversary of the king’s birthday in the year 2010 • nawiàzywanie partnerskiej współpracy pomi´ - • establishing co-operation based on partnership dzy miastami stowarzyszonymi w celu stworze - between the associated localities in order to cre - nia sieci Miast Kazimierzowskich, a w dłu˝szej ate a network of the Cities and Towns of King perspektywie – szlaków turystycznych, który Casimir the Great, and in the future – tourist b´dzie je łàczył trails that will connect them • koordynacja działaƒ oraz wymiana doÊwiadczeƒ • co-ordination of operations and exchange of ex - i informacji mi´dzy miastami członkowskimi periences and information among the member

– 12 – w celu upowszechnienia wspólnych tradycji his - cities and towns in order to propagate shared torycznych, kulturalnych i gospodarczych historical, cultural and economic traditions • wspieranie działaƒ popularyzujàcych dorobek • support for operations that popularise the polskich rodów królewskich z okresu Êrednio - achievements of Polish royal families from the pe - wiecza, ze szczególnym uwzgl´dnieniem cza - riod of the Middle Ages, especially the times of sów panowania króla Kazimierza III Wielkiego, the reign of King Casimir the Great, through, mi´dzy innymi poprzez organizowanie ogólno - among others, organisation of nationwide knowl - polskich konkursów wiedzy i turniejów dla edge competitions for children and young people dzieci i młodzie˝y • initiation of co-operation • inicjowanie współpracy in - among institutions, organi - stytucji, organizacji i innych sations and other entities, podmiotów, w tym zwłasz - especially schools, the pa - cza szkół majàcych za swo - tron of which is King jego patrona króla Kazimie - Casimir the Great rza III Wielkiego • documenting and propaga - • dokumentowanie i upo- tion of information on the wszechnianie informacji do - king and his days, and culti - tyczàcych osoby króla, jego vation of traditions con - czasów oraz piel´gnowania nected with King Casimir tradycji Kazimierzowskich the Great in cities and local - w miastach i miejscowo - ities throughout Poland on Êciach na terenie Polski na ła - the pages of the periodical mach periodyku „Zapiski ”Zapiski Kazimierzowskie“ Kazimierzowskie“ oraz w in - and in other publications. nych wydawnictwach. According to the infor - Z zebranych dotàd mation collected by the associ - przez Stowarzyszenie infor - ation so far, over 140 cities and macji wynika, ˝e do dziÊ ist - towns, which admit publicly nieje ponad 140 miast i miej- that they owe different bene - scowoÊci, które przyznajà fits to King Casimir the Great, publicznie, ˝e zawdzi´czajà have existed up to this day. Ad - królowi Kazimierzowi Wiel - Popiersie Kazimierza Wielkiego ditionally, at least a few dozen w Muzeum Okr´ gowym kiemu najrozmaitsze dobro - im. L. Wyczó łkowskiego w Bydgoszczy different type institutions bear dziejstwa. Ponadto Jego imi´ his name, first of all education Bust of Casimir the Great nosi obecnie co najmniej kil - institutions, as well as scout at the L. Wyczółkowski District Museum kadziesiàt ró˝nych instytucji, in Bydgoszcz groups and troops, which a przede wszystkim placówek proves that King Casimir the oÊwiatowych, szczepów i dru˝yn harcerskich, co Great occupies a very important place in the aware - dowodzi, i˝ król Kazimierz zajmuje bardzo wa˝ne ness of the Polish society. miejsce w ÊwiadomoÊci społeczeƒstwa polskiego. We do hope that the activity of the Associ - Mamy nadziej´, ˝e działalnoÊç Stowarzysze - ation of the Cities and Towns of King Casimir the nia Miast Króla Kazimierza Wielkiego, w tym Great, especially enterprises connected with the zwłaszcza przedsi´wzi´cia zwiàzane z jubileuszem 700 th anniversary of his birth, will serve good the 700-lecia Jego narodzin, b´dà dobrze słu˝yç pro - planning of enterprises undertaken by us on the pagowaniu podejmowanych przez nas przedsi´- nationwide scale, uniting all the communities, wzi´ç w skali ogólnopolskiej, łàczàc wszystkie cities and towns connected with Casimir the Great Êrodowiska i miasta zwiàzane z tradycjà Kazimie - traditions, what will contribute especially to inte - rzowskà, co przyczyni si´ w szczególnoÊci do inte - gration of local communities, to building their gracji społecznoÊci lokalnych, do budowy ich to˝ - identity in the circle of the best historical tradi - samoÊci wokół najlepszych tradycji historycznych. tions.

– 13 – SZKIC DO PORTRETU KRÓLA-BUDOWNICZEGO

  

SKETCH FOR A PORTRAIT OF THE KING-BUILDER

  

Jacek Maciejewski

statni król z dynastii Piastów na tronie pol - he last king from the Piast dynasty on the Pol - Oskim pochodził z kujawskiej gał´zi swego Tish throne descended from the Kuyavian rodu, a nawet – według wiarygodnego w tym przy - branch of his house, and even – according to the padku Êwiadectwa Jana Długosza – urodził si´ na credible in this case report of chronicler Jan Dłu - Kujawach, w mieÊcie Kowal pod Włocławkiem 30 gosz – was born in Kuyavia, in Kowal near kwietnia 1310 r. Włocławek on April 30, 1310. Syn Władysława Łokietka nale˝ał z pewno - The son of Ladislaus the Short was un - Êcià do grona najwybitniejszych monarchów eu - doubtedly one of the most eminent European ropejskich XIV stulecia i był jedynym monarchà monarchs of the 14 th century and the only Polish polskim, którego potomnoÊç na trwale obdarzyła monarch who was named ”Great” by the descen - przydomkiem „Wielki”. Jego wyjàtkowy zmysł dants. Thanks to his exceptional political sense, as polityczny, talent dyplomatyczny i organizatorski well as diplomatic and organisational talent, he pozwoliły mu na przezwyci´˝enie bardzo trudnej was able to overcome a very difficult international sytuacji mi´dzynarodowej i postawienie odro - situation and to place the revived Kingdom of dzonego Królestwa Polskiego w rz´dzie najpr´˝ - Poland in the line of the most resiliently develop - niej rozwijajàcych si´ paƒstw ówczesnej Europy ing states of Central Europe at that time. This king Ârodkowej. Władca ten nie tylko potrafił dostrzec could not only perceive many exceptional oppor - szereg wyjàtkowych okazji dla rozwoju swego tunities for the development of his kingdom but królestwa, ale tak˝e potrafił sam wiele szans w ró˝ - also create many opportunities in different fields nych dziedzinach ˝ycia gospodarczego i politycz - of the economic and political life by himself, and nego stworzyç, a co najwa˝niejsze – znakomicie te what is more important – he made use of these op - szanse wykorzystał. portunities brilliantly. Prowadzàc bardzo rozsàdnà, obliczonà na Conducting a very reasonable foreign pol - mo˝liwoÊci militarne swego królestwa, polityk´ icy, in accordance with the military capabilities of zagranicznà, król Kazimierz potrafił uło˝yç sobie his kingdom, King Casimir was able to arrange dobre stosunki z sàsiadami, a przede wszystkim good relations with the neighbours, first of all z paƒstwem Zakonu Krzy˝ackiego w Prusach i rzà - with the state of the Teutonic Knights in Prussia dzonym przez wybitnych Luksemburgów, Jana and the Kingdom of Bohemia ruled by the emi - i Karola IV, Królestwem Czech. Chocia˝ był zmu - nent house of Luxemburg, John and Charles IV. szony zrezygnowaç z pretensji do wielu terytoriów Though he was forced to give up his claims to

– 14 – nale˝àcych dawniej do Królestwa Polskiego, to many territories that earlier had belonged to the przecie˝ nie bez walki, zarówno na polu dyplo - Kingdom of Poland, not without fight, both in the matycznym, jak i militarnym. Król Kazimierz po - diplomatic and the military field. Nevertheless trafił zresztà tak˝e rozszerzyç znacznie teryto - King Casimir could also extend significantly the rium odziedziczonego po ojcu paƒstwa, przede territory of the state inherited from his father, wszystkim dzi´ki temu, ˝e udało mu si´ wyjÊç first of all thanks to the fact that he emerged vic - zwyci´sko z mi´dzynarodowej rywalizacji o RuÊ torious from the international rivalry for Red Halickà (1340–1366). Dokonał zatem znacznego Ruthenia (1340–1366). Thus, he moved signifi - przesuni´cia granic Polski na wschód, rekompen - cantly the border of Poland to the east, compen -

sujàc w ten sposób utrat´ sating this way for the loss szeregu dawnych ziem pias - of many formerly Piast re - towskich na zachodzie. gions in the west. Wyraênym znakiem The Cracow congress wzrostu presti˝u zarówno in 1364 was an obvious sign Kazimierza Wielkiego, jak of an increase in prestige of i jego królestwa był zjazd Akt fundacyjny zamku wydany przez both Casimir the Great and krakowski, który odbył si´ króla Kazimierza Wielkiego his kingdom. While in the Fot. Arch. UM Niepołomice w 1364 r. O ile w pierwszych first years of his reign, the Castle foundation charter issued latach jego rzàdów sprawy by King Casimir the Great matters concerning Poland dotyczàce Polski (spory pol - Photo courtesy by Town Office Archive (Polish-Teutonic disputes, sko-krzy˝ackie, prawa do in Niepołomice the right to the Polish tronu polskiego) były przedmiotem rozstrzyg - throne) were the subject of settlements of inter - ni´ç mi´dzynarodowych arbitrów, to teraz władca national arbiters, and then it was the Polish ruler polski stał si´ arbitrem rozstrzygajàcym spór cze - who became an arbiter settling the Bohemian- sko-w´gierski i ratujàcym Europ´ Ârodkowà przed Hungarian dispute and saving Central Europe wojnà dynastycznà. from the war of the dynasties. Choç sukcesy na polu polityki zagranicznej Though the successes in foreign politics of ostatniego Piasta na tronie polskim były bardzo the last Piast king on the Polish throne were very znaczàce, to w ÊwiadomoÊci historycznej Polaków significant, in the historical awareness of Poles he zapisał si´ on raczej – i bardzo słusznie – jako wielki stands out rather – and very rightly – as a great re - reformator paƒstwa. DziałalnoÊç króla na tym polu former of the state. The king’s operations in this obj´ła szereg istotnych dla funkcjonowania króle - scope covered many areas important to the func - stwa i ˝ycia jego mieszkaƒców obszarów, takich tioning of the kingdom and the life of its residents

– 15 – jak administracja, finanse, wojskowoÊç, prawo - – e.g. administration, finance, the army, legislation, dawstwo, a tak˝e zorganizowanà na bezpreceden - and colonisation action organised on an unprece - sowà skal´ akcj´ kolonizacyjnà. Wysiłki te zmie - dented scale. These efforts were aimed first of all rzały przede wszystkim w kierunku wzmocnienia at strengthening the central power and unification władzy centralnej i unifikacji niedawno zjedno - of the recently united state, what in a concise way czonego paƒstwa, co w lapidarny sposób oddaje is rendered by the formula added by the king’s dodana przez królewskich prawników do pety - lawyers to the Wielkopolska legislative projects: tów wielkopolskich formuła: jeden władca, jedno one ruler, one law, one coin in the entire kingdom. prawo, jedna moneta w całym królestwie. The years of the reign of King Casimir III To na lata rzàdów Kazimierza III przypada marked the culmination of efforts connected with apogeum wysiłków zwiàzanych z centralizacjà centralisation of power in the revived Piast monar - władzy w odrodzonej monarchii piastowskiej. chy. They were connected with the administrative Były one zwiàzane z reformà administracji za - reform of territorial management and brought sig - rzàdu terytorialnego i doprowadziły do istotnych nificant changes in the Polish official hierarchy. zmian w polskiej hierarchii urz´dniczej. Król nie The king did not neglect economic issues either. zaniedbywał te˝ kwestii gospodarczych. Za jego During his reign, the king’s demesne was extended czasów nastàpiło powi´kszenie i uporzàdkowanie and ordered, and the financial and monetary pol - dóbr królewskich, a polityka monetarna (reforma icy (grosz reform) of the Polish monarch resulted groszowa) i finansowa monarchy polskiego do - in a significant increase in the royal treasury’s in - prowadziła do znaczàcego wzrostu dochodów come. skarbu królewskiego. The state’s revamping program consistently Konsekwentnie realizowany przez monarch´ implemented by the king covered also legal is - program przebudowy paƒstwa objàł tak˝e kwestie sues, e.g. the codified in a written form custom prawne. Zaliczyç tu nale˝y z pewnoÊcià skodyfi - statutes of the Polish land law. First, presumably kowanie w formie pisanej statutów zwyczajowych inspired by and in co-operation with archbishop polskiego prawa ziemskiego. Najpierw, zapewne Jarosław, the Wielkopolska statute was prepared in z inspiracji i we współpracy z arcybiskupem Jaro - the 1350’s. Next, the WiÊlica statute was issued, sławem, w latach pi´çdziesiàtych opracowano Sta - which marked the beginning of all-Polish codifi - tut wielkopolski. Nast´pnie wydany został Statut cation, and was popularised in Poland in an ex - wiÊlicki, który był ju˝ poczàtkiem kodyfikacji tended form as the Małopolska statute, in which ogólnopolskiej, a upowszechnił si´ w kraju w po - distinct trends towards unification of law can be szerzonej formie jako Statut małopolski, gdzie seen. widaç wyraêne tendencje do unifikacji prawa. The king put special emphasis on the coun - Szczególny wysiłek króla skierowany był try’s defence. To this end, there was an efficiently na rzecz obronnoÊci kraju. Słu˝ył temu sprawnie operating system of duties connected with the funkcjonujàcy system powinnoÊci zwiàzany obligatory military service and organisational z obowiàzkiem słu˝by wojskowej oraz zmiany or - changes in the army, where the mounted company ganizacyjne w armii, gdzie wprowadzono system system was introduced. Additionally, the monarch choràgiewny. Ponadto monarcha własnym kosz - constructed a few dozen castles at his own ex - tem zbudował kilkadziesiàt zamków, a co najmniej pense, and at least twenty or so towns gained for - dwadzieÊcia kilka miast zostało otoczonych mu - tified walls. This operation was correlated with a rami obronnymi. DziałalnoÊç ta była skorelowana lively colonisation movement and urban planning z o˝ywionym ruchem kolonizacyjnym i przemia - transformations. By most royal fortresses, being nami urbanistycznymi. Przy wi´kszoÊci twierdz the centre of the authority, a walled town was królewskich, stanowiàcych lokalne centrum wła - functioning as an economic base for a given dzy, funkcjonowało miasto lokacyjne b´dàce stronghold (Bydgoszcz is a classic example). The zapleczem gospodarczym dla danej warowni castle was thus not only a symbol of the monarch’s (klasycznym przykładem jest tu Bydgoszcz). Za - power, but also functioned as an administrative mek był zatem nie tylko symbolem pot´gi mo - centre of the king’s demesne and a local centre of narchy, ale funkcjonował równie˝ jako centrum the authority, fulfilling a very important role in

– 16 – administracyjne dóbr królewskich i lokalny oÊro - ordering the king’s domain and the state’s politi - dek władzy, spełniajàc bardzo wa˝nà rol´ w po - cal system. rzàdkowaniu domeny królewskiej i systemu poli - New strongholds were constructed tycznego paƒstwa. throughout the kingdom, e.g. in Cracow Land – Nowe twierdze powstały na wszystkich zie - Niepołomice, Czorsztyn and B´dzin, in Wielko- miach królestwa. Dla przykładu mo˝na wymieniç polska – Konin, Nakło and Wieluƒ, in Sieradz- tu: na ziemi krakowskiej – Niepołomice, Czor - -Ł´czyca Land – Ł´czyca, Inowłódz and Sieradz, sztyn, B´dzin, w Wielkopolsce – Konin, Nakło, in Ruthenia – Lvov, PrzemyÊl and Halicz, and in Wieluƒ, na ziemi sieradzko-ł´czyckiej – Ł´czyc´, Kuyavia – Bydgoszcz, Kruszwica and Przedecz. Inowłódz i Sieradz, na Rusi – Lwów, PrzemyÊl The ruler extended and beautified also his own res - czy Halicz, a na Kujawach – Bydgoszcz, Krusz - idence on Wawel Hill (Cracow), which became a wic´ i Przedecz. Władca rozbudował i upi´kszył residence by European monarchic standards. tak˝e swojà własnà siedzib´ na Wawelu, który stał ”In the days of this king, so many villages si´ rezydencjà na miar´ europejskiego monarchy. and towns were established in the woods, groves „Za czasów tego króla, w lasach, gajach and oak forests as probably in no other period in i dàbrowach tyle zało˝ono wsi i miast, ile bodaj nie the Kingdom of Poland”. This opinion written powstało kiedy indziej w Królestwie Polskim”. Ta soon after the death of Casimir the Great by the opinia zapisana wkrótce po Êmieci Kazimierza anonymous author of The Cracow Cathedral Wielkiego przez anonimowego autora Kroniki ka - Chronicle reflects well the scale and exceptional - tedralnej krakowskiej dobrze oddaje skal´ i wy - ity of economic changes in Poland during the jàtkowoÊç przemian gospodarczych w Polsce za reign of the last Piast on the Polish throne. Hun - czasów ostatniego Piasta na tronie polskim. Za - dreds of foundation charters for villages and towns chowały si´ bowiem z tego okresu setki przywile - issued by the king or by private landowners with jów lokacyjnych dla wsi i miast wystawionych his consent, and a substantial number of written przez króla lub, za jego zgodà, przez prywatnych mentions about missing privileges dating back to właÊcicieli dóbr, a tak˝e pokaêna liczba wzmianek this period have been preserved. It is also note - o przywilejach zaginionych. PodkreÊliç te˝ trzeba, worthy that the colonisation action covered re - ˝e akcja osadnicza obejmowała niejednokrotnie peatedly border primeval forest areas (e.g. Byd - nadgraniczne tereny puszczaƒskie (np. Puszcza goska Primeval Forest, PrzemyÊl Land), and many Bydgoska, ziemia przemyska), a wiele miejsco - towns were established within unsettled territory. woÊci zało˝ono na tzw. „surowym korzeniu”. Ko - This colonisation was based mainly on the Magde - lonizacja ta oparta była głównie o prawo magde - burg law. This law’s two regional variants – Âroda burskie. Mniejsze znaczenie miały jego dwie and Chełmno – were of lesser importance, occur - regionalne odmiany – Êredzka i chełmiƒska, wy - ring mainly on the borderland between Poland st´pujàce głównie na pograniczu ze Âlàskiem czy and Silesia and the Teutonic State. paƒstwem Zakonu Krzy˝ackiego. According to estimated calculations, about Szacunkowe obliczenia mówià o lokacji na 100 towns were founded on the German law dur - prawie niemieckim w czasach króla Kazimierza ing the reign of King Casimir III, and most of III około 100 miast, z czego wi´kszoÊç stanowiły them were royal towns. Particularly sizable was miasta królewskie. Szczególne rozmiary akcja ta this action in Małopolska, where almost 70% of all przybrała w Małopolsce, gdzie zrealizowano pra - town foundations were implemented. The number wie 70% wszystkich lokacji miejskich. Liczba of towns in this land was triplicated, and even it is miast na tym terenie uległa potrojeniu, tak, i˝ said that the urbanisation process was finished at mówi si´ nawet o zakoƒczeniu wówczas procesu that time in this region, where the municipal net - urbanizacji w tej dzielnicy, gdzie sieç miejska w ko - work was only slightly changed in successive cen - lejnych stuleciach podlegała jedynie niewielkim turies. Towns were founded within both king’s korektom. Miasta lokowano zarówno w dobrach demesne and private estates (with the king’s con - królewskich, jak i prywatnych (za zezwoleniem sent) in Wielkopolska and Kuyavia, and in the króla) w Wielkopolsce i na Kujawach, a tak˝e na lands of Ruthenia freshly annexed to the Kingdom Êwie˝o przyłàczonych do Królestwa Polskiego of Poland. In total, the number of towns in the

– 17 – ziemiach ruskich. Ogólnie liczba miast w całym entire state was duplicated at that time. The towns paƒstwie uległa w tym czasie podwojeniu. WÊród that gained civic rights directly from the king in - miejscowoÊci obdarzonych wówczas prawem cluded Kazimierz (present district of Cracow – miejskim bezpoÊrednio przez króla były m. in. ta - 1335), MyÊlenice (1342), Bydgoszcz (1346), kie oÊrodki, jak: Kazimierz (obecnie cz´Êç Kra - Nowy Targ (1346), Lvov (1356), Radom (1364), kowa – 1335 r.), MyÊlenice (1342 r.), Bydgoszcz and Jasło (1366). Whereas the king’s privileges al - (1346 r.), Nowy Targ (1346 r.), Lwów (1356 r.), lowing foundation of towns within private estates Radom (1364 r.) czy Jasło (1366 r.). Monarsze were related to Rzeszów, Strzelno, Koronowo and przywileje zezwalajàce na lokacj´ miast w dobrach PakoÊç, among others. prywatnych dotyczyły natomiast m.in.: Rzeszowa, The king’s operations in the fields of inter - Strzelna, Koronowa i PakoÊci. nal revamping of the state and strengthening of Dopełnieniem działalnoÊci monarchy na the king’s authority were complemented with the polu przebudowy wewn´trznej kraju i wzmocnie - establishment of the university in Cracow in 1364. nia autorytetu monarszego było zało˝enie The university started the education of students at w 1364 r. uniwersytetu w Krakowie. Uczelnia roz - the faculties of liberal arts and medicine during the pocz´ła działalnoÊç jeszcze za ˝ycia monarchy na king’s life, however, after his early death it stopped wydziałach sztuk wyzwolonych i medycyny, jed - functioning until the year 1400, when it was re - nak po jego rychłej Êmierci przestała funkcjono - vived permanently. waç, a˝ do 1400 r., gdy na trwałe została przy - In the grateful memory of descendants the wrócona do ˝ycia. king was always perceived as an exceptional figure We wdzi´cznej pami´ci potomnych król był and soon received the honourable title that became od razu postrzegany jako postaç wyjàtkowa part of his name forever. Up to this day, King i szybko został obdarzony zaszczytnym przy - Casimir the Great has been recognised as a wise domkiem, który na zawsze złàczył si´ z jego imie - and just ruler, the author of a civilisation leap in niem. Po dziÊ dzieƒ Kazimierz Wielki jest uwa˝any Poland, which is attested to by the popular saying za władc´ màdrego i sprawiedliwego, za którego that he found Poland made of wood and left it czasów miał si´ dokonaç w Polsce skok cywiliza - made of bricks. cyjny, o czym Êwiadczy popularne powiedzenie, ˝e zastał jà drewnianà, a zostawił murowanà.

••• •••

Tytuł albumu, który oddajemy do ràk Czy - The title of this guidebook is of symbolic telnika, ma charakter symboliczny. Nie jest bo - character since the exact number of granted foun - wiem ani znana, ani mo˝liwa do ustalenia, do - dation charters within the king’s demesne and pri - kładna liczba lokacji miejskich, zarówno vate estates in the days of Casimir the Great is not w dobrach królewskich, jak i prywatnych, w cza - known or impossible to determine. Researchers of sach Kazimierza Wielkiego, a badacze ówczesnego colonisation indicate from seventy-odd to one osadnictwa wskazujà od siedemdziesi´ciu kilku hundred-odd towns established at that time. Our do stu kilkunastu powołanych wówczas do ˝ycia publication presents photographs also of the miast. W publikacji naszej znaleêç mo˝na wszak˝e towns, which can be connected not so much with zdj´cia i tych miejscowoÊci, które powiàzaç mo˝na the process of intensive urbanisation in Poland in nie tyle z procesem intensywnej urbanizacji kraju the days of the last Piast on the Polish throne, but trwajàcej w okresie panowania ostatniego Piasta na which owe their development to the monarch’s tronie polskim, lecz które zawdzi´czajà swój roz - initiative in the field of defence (construction of wój inicjatywom monarszym na polu obronnoÊci castles and town walls), church foundations, or (budowa zamków i murów miejskich), królew - starting enterprises aimed at land melioration of skim fundacjom koÊcielnym czy te˝ podejmowa - existing municipal centres (change of variety of

– 18 – niu przez władc´ inicjatyw zmierzajàcych do me - the German law, town translocation). We tried to lioracji istniejàcych ju˝ oÊrodków miejskich assign to individual forms of the king’s opera - (zmiana odmiany prawa niemieckiego, transloka - tions adequate symbols informing readers about cja miasta). Poszczególnym formom działalnoÊci connections of a given city or town with the king. królewskiej staraliÊmy si´ przyporzàdkowaç sto - We decided to complete these symbols with very sowny symbol informujàcy Czytelnika o zwiàz - laconic information, without going into difficult kach danej miejscowoÊci z monarchà. Symbole te polemics, often impossible to solve. An important zdecydowaliÊmy si´ uzupełniç bardzo lakonicz - criterion for the selection of the material for our nymi informacjami, nie wchodzàc przy tym publication was the local communities’ awareness w trudne i cz´sto niemo˝liwe do rozwikłania po - of membership in ”the family of cities and towns lemiki naukowe. Wa˝nym kryterium doboru ma - connected with Casimir the Great”. Besides cred - teriału do naszego wydawnictwa stała si´ Êwiado - ible source information confirming the involve - moÊç przynale˝noÊci lokalnych społecznoÊci do ment of Casimir III in this or another foundation, „rodziny miast Kazimierzowskich”. Obok bo - also indications from local traditions, sometimes wiem wiarygodnych informacji êródłowych po - of centuries-old though obviously false, as well twierdzajàcych zaanga˝owanie Kazimierza III w t´ as data based on legendary stories were important czy innà fundacj´ istotne były dla nas tak˝e wska - to us. zówki płynàce z miejscowej tradycji, niekiedy wie - Through our publication we want to make lowiekowej, choç ewidentnie bł´dnej, oraz dane contemporary readers aware of the size of the oparte o wàtki legendarne. civilisation achievements in Poland during the ChcieliÊmy poprzez naszà publikacj´ uÊwia - reign of King Casimir III, showing also the pres - domiç współczesnemu odbiorcy wielkoÊç dorobku ent picture of the cities and towns established, cywilizacyjnego Polski Kazimierzowskiej, poka - ecclesiastic and military buildings constructed at zujàc przy tym dzisiejszy obraz powołanych wów - that time, and in many cases also the dynamic de - czas do ˝ycia miast, obiektów sakralnych czy mili- velopment of these cities and towns in our times. tarnych, a w wielu przypadkach tak˝e dynamiczny rozwój tych miejscowoÊci w naszych czasach.

– 19 – IE Królewiec YCK ¸T Welawa BA L´bork E S∏upsk ORZ M Gdaƒsk IE Koszalin SK Elblàg E Ko∏obrzeg UP I S¸ Tczew K Kamieƒ O- SK MALBORK C Wolin GO A KS O¸O Starogard ˚ K I¢STWO W ZY S R PA K Olsztyn I ¡STWO ¢ Drahim Chojnice Kwidzyƒ Ostróda S T Szczecin W Drawsko Czaplinek O ∏a Lubawa Stargard IE is S K W Z S Che∏mno CZECI¡ A Wa∏cz Pyrzyce I H Nak∏o RC MA Bydgoszcz B A UjÊcie Toruƒ R OW Ziemia N Gniewkowo Mazowsze A Czarnków Ziemia N O Drezdenko P∏ocka Ciechanów d Gorzów D r Santok ˚nin Dobrzyƒska Racià˝ E a Inowroc∏aw N Wa B rta W∏oc∏awek Dobrzyƒ Pu∏tusk U Kruszwica R Szamotu∏y Lubusz G Gniezno BrzeÊç I K P∏owce P∏ock A Mi´dzyrzecz Kowal Zakroczym Wyszogród Frankfurt Poznaƒ R Zbàszyƒ Âwiebodzin Wielkopolska Sochaczew W Ko∏o i s Krosno Pyzdry Warszawa ∏ KoninÓ a ¸owicz ¸U˚YCE KoÊcian Stawiszyn ¸´czyca L Czersk Wschowa Bytom Rawa Warka Kalisz E ˚agaƒ G∏ogów Ziemia Sieradz Inow∏ódz K Milicz Sieciechów

K Sieradzka S

S Âcinawa Ostrzeszów Opoczno

Boles∏awiecI S

¢ Piotrków Radom

S I Sulejów T OleÊnica K K ¢ T L Zgorzelec W Z∏otoryja Legnica Boles∏awiec Wieluƒ

O S I∏˝a Lwówek R J Wroc∏awT Namys∏ów W S A Jawor arta W W O Kluczbork Przedbórz W O Strzegom d Ó R ra S A Krzepice KO Niemcza Opatów -Â Âwidnica Brzeg Kielce Z L WID E Cz´stochowa Ch´ciny NICKI Â Zi´bice Sandomierz E L Opole Lelów Niemodlin Zàbkowice Strzelce J´drzejów Szyd∏ów S Ñ S Siewierz T Nysa ˚arnowiec Ma∏opolska K Bytom B´dzin Nowe Miasto Koêle WiÊlica W I Olkusz Korczyn E is∏a O KRAKÓW W R Racibórz Tarnów OÊwi´cim Bochnia Pilzno Opawa Skawina PRAGA C Zator Wieliczka Z Lanckorona Czchów E Cieszyn S O∏omuniec Sàcz K I E Nowy Targ

ziemie odziedziczone przez Kazimierza Wielkiego i lenne w 1333 r. land inherited by Casimir the Great and feudal land in 1333 ziemie przy∏àczone przez Kazimierza Wielkiego land annexted by Casimir the Great niezawis∏e ksi´stwo Bolka Âwidnickiego K independent duchy of Bolko Âwidnicki RÓ LE lenna czeskie i cesarskie STW Bohemian and imperial fiefs O W¢ granice Królestwa Polskiego w 1370 r. borders of the Kingdom of Poland in 1370

zasi´g polskiego terytorium obejmowanego poj´ciem Regnum Poloniae range of the Polish territory covered by Regnum Poloniae a

E KRÓLESTWO POLSKIE ZA PANOWANIA

Rajgród KAZIMIERZA III WIELKIEGO

Wizna THE KINGDOM OF POLAND DURING THE REIGN wsze WI EL OF CASIMIR III THE GREAT K Nur I E

Drohiczyn K Liw S Bug I BrzeÊç ¢ S ¸uków T W o e tw ki O St´˝yca s rs si´ ie hów K im K dz ∏o Wàwolnica W L S Kazimierz Lublin I I Che∏m ¢ olec T S Wo∏yƒ E T w Ksi´stwo W∏odzimierz Zawichost Che∏msko- ¸uck W W mierzO -Be∏skie S O

K olska Be∏z K

I PLubaczów I Krzemieniec E J Rzeszów Jaros∏awO O

L W Lwów PrzemyÊl Krosno S S Sambor K Sanok K Trembowla I

Stryj I E Halicz Tustaƒ E Podole RuÊ Halicka Kamieniec Podolski

Ko∏omyja

¢GIERSKIE RSTWO MO¸DAWSK PODA IE HOS ZNACZENIE SKRÓTÓW / ABBREVIATIONS:

LK Lokacja królewska / Royal foundation

LP Lokacja w dobrach prywatnych / Foundation on private properties

Z Zamek / Castle

M Mury obronne / Defensive walls

FK Fundacja koÊcielna / Ecclesiastical foundation

PP Potwierdzenie lub/i rozszerzenie wczeÊniejszych przywilejów, inne łaski królewskie Confirmation or/and extension of earlier privileges, other royal graces

– 22 – WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE

  

KUJAWSKO-POMORSKIE VOIVODESHIP

Kamieƒ Krajeƒski

Grudziàdz S´pólno Krajeƒskie

Koronowo

Nak∏o W Bydgoszcz i nad Notecià s∏a Toruƒ Z∏otoria ¸abiszyn

˚nin PakoÊç

Kruszwica Kwieciszewo Strzelno W∏oc∏awek

Kowal LK Bydgoszcz Z

Król Kazimierz III Wielki lokował miasto Bydgoszcz King Casimir the Great founded the city of Bydgoszcz w dniu 19 IV 1346 r. pod nazwà Kunigesburg (Króle - on April 19, 1346. Its original name was Kunigesburg. wiec). Około tego czasu rozpocz´to tak˝e budow´ At that time, the construction of a brick castle was zamku ceglanego w miejscu dawnego grodu kaszte - started on the site of the former castellan’s stronghold, laƒskiego, którego poczàtki si´gajà 1038 r. the origins of which date back to the year 1038.

1 1. Opera Nova. Fot. Arch. UM Bydgoszcz 2. Pomnik Kazimierza Wielkiego. Fot. Arch. UM Bydgoszcz 3. Plac WolnoÊci. Fot. Arch. UM Bydgoszcz

1. Opera Nova. Photo courtesy by City Office Archive in Bydgoszcz 2. Casimir the Great monument. Photo courtesy by City Office Archive in Bydgoszcz 3. Libery Square. Photo courtesy by City Office Archive in Bydgoszcz

2 3

– 24 – 4 5 6

7

4. Â ró dmieÊcie z lotu ptaka. Fot. Arch. UM Bydgoszcz 5. Młyny Kentzera. Fot. Pit1233 (WP) 6. Nowe spichrze. Fot. Pit1233 (WP) 7. Budynek Copernicanum Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Fot. Andrzej Obiała

4. Bird’s eye view of the city centre. Photo courtesy by Town Office Archive inBydgoszcz 5. Kentzer’s mills. Photo by Pit1233 (WP) 6. New granaries. Photo by Pit1233 (WP) 7. Copernicanum Edifice of the Casimir the Great University. Photo by Andrzej Obiała

– 25 – 8 9

10 11

8. Teatr Polski im. H. Konieczki. Fot. Arch. UM 8. H. Konieczka Polski Theatre. Photo courtesy Bydgoszcz by City Office Archive in Bydgoszcz 9. Spichlerze wieczorem. Fot. Pit1233 (WP) 9. Granaries in the evening. Photo by Pit1233 (WP) 10. Stary Rynek. Fot. Pit1233 (WP) 10. Old Market Square. Photo by Pit1233 (WP) 11. Wyspa Młyƒ ska po rewitalizacji. Fot. Arch. UM 11. Mill Island after revitalisation. Photo courtesy Bydgoszcz by City Office Archive in Bydgoszcz

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • katedra (d. fara) – gotycka Êwiàtynia z XV w. • Gothic cathedral (former Fara Church) from • koÊciół garnizonowy (pobernardyƒski) the 15 th c. z XVI w. • Garrison church (former Bernardine church) • gotycko-renesansowy koÊciół Klarysek from the 16 th c. z XVI w. • Gothic-Renaissance Church of Poor Clares from • bydgoska Wenecja – zespół the 16 th c. architektoniczny nad rzekà Młynówkà • The Bydgoszcz Venice – architectural complex on • pomnik konny Kazimierza Wielkiego the Młynówka River • spichlerze nad Brdà z XVIII–XIX w. • Monument of King Casimir the Great on a horse – oddział Muzeum Okr´gowego • Granaries from the 18 th –19 th cc. on the Brda River im. Leona Wyczółkowskiego – Branch of the Leon Wyczółkowski Museum • Êródmiejski zespół architektoniczny • City centre architectural complex with eclectic z zabudowà eklektycznà i secesyjnà and Art Nouveau buildings from the turn of z przełomu XIX i XX w. the 20 th c.

– 26 – Kamieƒ Krajeƒski LP

Kazimierz III Wielki zezwolił w 1360 r. arcybiskupowi In 1360, Casimir the III the Great allowed archbishop Jarosławowi Bogorii na zało˝enie Kamienia Krajeƒ - Jarosław Bogoria to found Kamieƒ Krajeƒski on the skiego na prawie chełmiƒskim we wsi arcybiskupiej Chełmno law in the archbishop’s village of Wawrzyszkowice, które miało zwaç si´ Kamieƒ, a któ - Wawrzyszkowice, which was to be named Kamieƒ, rego proces lokacyjny rozpoczàł si´ ju˝ w roku po - and the foundation process of which had started a przednim. year earlier.

1 2

3

1. Kolegiata pw. Ê w. Piotra i Pawła z XV –XVIII w. 1. Collegiate Church of SS Peter and Paul from the Fot. Przemysław Jahr (WP) 15 th –18 th cc. Photo by Przemysław Jahr (WP) 2. Akt nadania praw miejskich. Fot. Arch. UM 2. Act of bestowal of civic rights. Photo courtesy by Town w Kamieniu Krajeƒ skim Office Archive in Kamieƒ Krajeƒ ski 3. Obronne mury miejskie. Fot. Arch. UM w Kamieniu 3. Defensive municipal walls. Photo courtesy by Town Krajeƒ skim Office Archive in Kamieƒ Krajeƒ ski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • kolegiata pw. Êw. Apostołów Piotra i Pawła • Collegiate Church of SS Apostles Peter and z XV –XVIII w. Paul from the 15 th –18 th cc. • fragment murów obronnych • Fragment of ramparts

– 27 – Koronowo LP

Kolejne królewskie zezwolenia na lokacj´ Koronowa Next permits for the foundation of Koronowo in 1359 z 1359 r., a nast´pnie z 1368 r., wystawione przez Ka - and in 1368, issued by King Casimir the Great, resulted zimierza III Wielkiego, doprowadziły do zało˝enia in the foundation of the town on the Magdeburg law przez Cystersów koronowskich (byszewskich) by the Koronowo (Byszewo) Cistercians in 1370. w 1370 r. miasta na prawie magdeburskim.

1 2 3 4

1. Ratusz. Fot. Arch. UM Koronowo 2. Cz´Êç Starego Miasta z koÊciołem poklasztornym na tle parku Grabina. Fot. Arch. UM Koronowo 3. KoÊciół i klasztor z widocznym pałacem opackim. Fot. Arch. UM Koronowo 4. Schody w kształcie le˝àcych lwów prowadzà ce do stall w koÊciele parafialnym. Fot. Arch. UM Koronowo

1. Town Hall. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 2. Part of the Old Town with a monasterial church against the background of the Grabina Park. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 3. Church and monastery with abbot’s palace. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 4. Stairs in the shape of lying lions leading to stalls in the parish church. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo

– 28 – 5 67

5. KoÊ ciół filialny pw. Êw. Andrzeja z 1599 r. Fot. Arch. UM Koronowo 6. „Diabelski Młyn“, urzàdzenie nap´dowe. Fot. Arch. UM Koronowo 7. „Diabelski Młyn“ z widocznym kołem nasi´biernym. Fot. Arch. UM Koronowo

5. Affiliate Church of St Andrew from 1599. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 6. ”Devil’s Mill“, drive unit. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 7. ”Devil’s Mill“ with the overshot wheel visible. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo

– 29 – 8 9 10

8. Zalew Koronowski i pla˝a w Koronowie – Pieczyskach. Fot. Arch. UM Koronowo 9. Fragment inscenizacji bitwy pod Koronowem z Krzy˝akami z 10 X 1410 r. Fot. Arch. UM Koronowo 10. Tłok piecz´tny Koronowa z 1699 r. Fot. Arch. UM Koronowo

8. Koronowski Reservoir and the beach in Koronowo – Pieczyska. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 9. Part of the reconstruction of the Koronowo battle against the Teutonic Knights of October 10, 1410. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo 10. Koronowo seal matrix of 1699. Photo courtesy by Town Office Archive in Koronowo

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • zespół pocysterski z koÊciołem • Former Cistercian complex with the Church Wniebowzi´cia NMP z XIII–XIV w. of the Assumption from the 13 th –14 th cc. • koÊciół filialny Êw. Andrzeja z XVI w. • Affiliate Church of St Andrew from the 16 th c. • park Grabina – ,,Diabelski Młyn” z połowy • Grabina Park, ”Diabelski Młyn” (water mill) XIX w. from the mid-19 th c.

– 30 – Kowal LK

Kazimierz III Wielki urodził si´ w Kowalu 30 kwiet - Kowal is the birthplace of Casimir III the Great on nia 1310 r. Według tradycji nadał miastu prawo mag - April 30, 1310. In accordance with the tradition, the deburskie przed rokiem 1370. town received Magdeburg Rights before 1370.

1. KoÊciół parafialny pw. Êw. Urszuli. Fot. Arkadiusz Ciechalski 2. Miasto z lotu ptaka. Fot. Arch. UM Kowala

1. Parish Church of St Ursula. Photo by Arkadiusz Ciechalski 2. Bird’s eye view of the town. Photo courtesy by Town Office Archive in Kowal

1 2

– 31 – 3 4 3. Park im. Leona Stankiewicza. Fot. Arkadiusz Ciechalski 4. Pomnik Kazimierza Wielkiego odsłoni´ty 30 IV 2010 r. Fot. Zdzisław J. Zasada 5. Elewacja frontowa budynku kowalskich placówek oÊwiatowych przy ul. Piwnej. Fot. Arkadiusz Ciechalski

3. The Leon Stankiewicz Park. Photo by Arkadiusz Ciechalski 4. Casimir the Great monument unveiled on April 30, 2010. Photo by Zdzisław J. Zasada 5. Front fa˜ade of the educational facilities building at Piwna Street in Kowal. Photo by Arkadiusz Ciechalski

5

– 32 – 6 7 8

6. Prezbiterium koÊcioła pw. Êw. Urszuli. Fot. Arkadiusz 6. Sanctuary of St Ursula’s Church. Photo by Arkadiusz Ciechalski Ciechalski 7. Siedziba Miejskiej OSP, zlokalizowana na miejscu 7. Premises of the Town’s Voluntary Fire Service, located dawnego zamku. Fot. Arch. UM w Kowalu in place of the former castle. Photo courtesy by Town 8. Urzàd Miejski w Kowalu. Fot. Arkadiusz Ciechalski Office Archive in Kowal 8. Kowal Town Office. Photo by Arkadiusz Ciechalski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół Êw. Urszuli z XVII w. • St Ursula’s Church from the 17 th c. • pomnik Kazimierza Wielkiego • Casimir the Great monument

– 33 – Kruszwica Z

W Kruszwicy zamek wybudowany został z rozkazu In Kruszwica, the castle was constructed by order of Kazimierza III Wielkiego na wyspie jeziora Gopło Casimir III the Great on the island of Lake Gopło (dziÊ półwysep z „Mysià Wie˝à”), w pobli˝u znisz - (present-day peninsula with the ”Mouse Tower”), near czonego przez Krzy˝aków grodu kasztelaƒskiego. the local castellan’s stronghold destroyed by the Teu - tonic Knights.

1

1. Festyn u Piasta i Popiela pod Mysià Wie˝à. Fot. Maciej Maciejewski 2. Mysia Wie˝a. Fot. Iwona Brauer 3. Bazylika pw. Êw. Apostołów Piotra i Pawła. Fot. Mirosław Słu˝ałek

1. At Piast and Popiel’s Fest under the Mouse Tower. Photo by Maciej Maciejewski 2. The Mouse Tower. Photo by Iwona Brauer 3. Basilica of SS Peter and Paul, the Apostles. Photo by Mirosław Słu˝ałek

– 34 – 2 3

– 35 – 4 5 4. ˚agle na jeziorze Gopło. Fot. Mirosław Słu˝ałek 5. Rzeê ba króla Popiela. Fot. Iwona Brauer

4. Sails in Gopło Lake. Photo by Mirosław Słu˝ałek 5. King Popiel’s monument. Photo by Iwona Brauer

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • kolegiata romaƒska Êw. Apostołów Piotra • Romanesque Collegiate Church of SS Peter i Pawła z XII w. and Paul from the 12 th c. • pozostałoÊci zamku zbudowanego z fundacji • Remains of the castle founded by king króla Kazimierza Wielkiego – tzw. ,,Mysia Casimir the Great – the so-called ”Mouse Wie˝a” Tower“

– 36 – Kwieciszewo LP

W 1342 r. Kazimierz III Wielki, na proÊby arcybiskupa In 1342, at the requests of archbishop Jarosław of Bo - Jarosława z Bogorii, obdarzył wieÊ Kwieciszewo od - goria, Casimir III the Great gave Kwieciszewo village mianà Êredzkà miejskiego prawa magdeburskiego, co civic rights on the Magdeburg law Âroda variety, what zakoƒczyło proces lokacji tego oÊrodka, rozpocz´ty finished the foundation process of this locality, started kilkanaÊcie lat wczeÊniej. a dozen or so years earlier.

1. Droga przez wieÊ od strony Poznania. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski 2. KoÊciół parafialny pw. Êw. Marii Magdaleny. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski

1. A road running through the village seen from Poznaƒ direction. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski 2. Parish Church of St Mary Magdalene. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski

1 2

– 37 – 3 4 5

– 38 – 3. Obelisk upami´tniajàcy pontyfikat Jana Pawła II. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski 4. Figura Êw. Wawrzyƒca usytuowana w centrum wsi. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski 5. Park Piastowski z boiskami i terenami rekreacyjnymi. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski 6. KoÊciół ewangelicki. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski 7. Stylizowana chata wiejska. Fot. Maciej Gajewicz i Arkadiusz Zawiasiƒski

3. Obelisk commemorating the pontificate of John Paul II. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski 4. Statue of St Lawrence situated in the village centre. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski 5. The Piastowski Park with sports fields and recreational areas. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski 6. Protestant church. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski 7. Stylised village cottage. Photo by Maciej Gajewicz and Arkadiusz Zawiasiƒski

6 7

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • póênogotycki koÊciół pw. Êw. Marii • Late-Gothic Church of St Mary Magdalene Magdaleny z XVI w. from the 16 th c. • dawny koÊciół ewangelicki z XIX w. • Former Protestant church from the 19 th c.

– 39 – Łabiszyn LP

Miasto na prawie niemieckim powstało w Łabiszynie A German law-based town was established in Łabiszyn zapewne mi´dzy rokiem 1362 a 1369, w dobrach Woj - most probably between 1362 and 1369, within the es - ciecha z KoÊcielca z rodu Leszczyców. tate owned by Wojciech from KoÊcielec, of Leszczyc family.

1 2

3 4

1. Ratusz, siedziba władz miejskich. Fot. Przemysław Jahr 1. Town Hall, seat of the municipal authorities. Photo by (WP) Przemysław Jahr (WP) 2. KoÊciół pw. Zwiastowania NajÊwi´tszej Maryi Panny. 2. Church of the Annunciation of the Blessed Virgin Mary. Fot. Przemysław Jahr (WP) Photo by Przemysław Jahr (WP) 3. Dwór z XIX w. Fot. Hackosi (WP) 3. A 19 th century manor house. Photo by Hackosi (WP) 4. Spichlerz z XVIII w. Fot. Hackosi(WP) 4. A granary from the 18 th c. Photo by Hackosi(WP)

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół klasztorny Êw. Mikołaja z XVI w. • Monastic Church of St Nicholas from the 16 th c. • koÊciół farny Zwiastowania NMP z XVII w. • Parish Church of the Annunciation from the 17 th c. • spichlerz zbo˝owy z XVIII w. • Grain granary from the 18 th century

– 40 – Nakło nad Noteci à Z

Według tradycji zapisanej w Kronice katedralnej kra - In accordance with the tradition recorded in the kowskiej Kazimierz III Wielki był fundatorem zamku Cathedral Chronicle of Cracow, Casimir III the Great w Nakle nad Notecià. was the founder of the castle in Nakło.

1 1. Kamienica przy ul. Bydgoskiej. Fot. Krzysztof Biegaƒski (WP) 2. KoÊciół farny pw. Êw. Wawrzyƒca. Fot. Krzysztof Biegaƒski (WP)

1. A tenement house in Bydgoska Street. Photo by Krzysztof Biegaƒski (WP) 2. Fara Church of St Lawrence. Photo by Krzysztof Biegaƒski (WP)

2

– 41 – 3 4 5

3. Rynek. Fot. Krzysztof Biegaƒski (WP) 3. Market Square. Photo by Krzysztof Biegaƒski (WP) 4. Muzeum Ziemi Krajeƒskiej. 4. Museum of the Krajna Land. Photo by Krzysztof Fot. Krzysztof Biegaƒski (WP) Biegaƒski (WP) 5. KoÊciół pw. Êw. Stanisława. Fot. Krzysztof Biegaƒski 5. Church of St Stanislaus. Photo by Krzysztof Biegaƒski (WP) (WP)

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół pw. Êw. Wawrzyƒca z połowy XIX w. • Church of St Lawrence from the mid-19 th c. • koÊciół pw. Êw. Stanisława (poewangelicki) • Post-Protestant Church of St Stanislaus from z koƒca XIX w. the late-19 th c.

– 42 – PakoÊç LP

W 1359 r. król Kazimierz III Wielki zezwolił Wojcie - In 1359, King Casimir III the Great allowed Wojciech chowi i Hektorowi z rodu Leszczyców na lokacj´ and Hektor Leszczyc to found a town on the site of miasta we wsi PakoÊç, o którym pierwsza wzmianka PakoÊç village, the first written mention on which pochodzi z 1362 r. dates back to the year 1362.

1. Kalwaria Pakoska – koÊciół pw. Pana Jezusa 1. The Calvary of PakoÊç – Church of Crucified Jesus and Ukrzy˝owanego i Matki Bo˝ej Bolesnej. Our Lady of Sorrows. Photo by Jacek Malinowski Fot. Jacek Malinowski

1

– 43 – 2. Anioł z Kalwarii Pakoskiej. Fot. Przemysław Jahr (WP) 3. Kamienice przy pakoskim Rynku. Fot. Jerzy Joachimiak

2. An angel from the Calvary of PakoÊç. Photo by Przemysław Jahr (WP) 3. Tenement houses in the Market Square in PakoÊç. Photo by Jerzy Joachimiak

2 3

– 44 – 4 5 4. KoÊciół pw. Êw. Bonawentury. Fot. Jerzy Joachimiak 5. Ratusz. Fot. Przemysław Jahr (WP)

4. Church of St Bonaventure. Photo by Jerzy Joachimiak 5. Town Hall. Photo by Przemysław Jahr (WP)

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • zespół klasztorny Reformatów (ob. • Monastic complex of the Reformati Friars franciszkaƒski) z XVII w. z zachowanymi (presently Franciscan) from the 17 th c. with reliktami dawnego zamku preserved relicts of an old castlewith preserved • Kalwaria Pakoska fundacji Działyƒskich relicts of an old castle z XVII w. (25 kaplic) • PakoÊç Calvary funded by the Działyƒski family in the 17 th c. (25 chapels)

– 45 – S´pólno Krajeƒskie

S´pólno Krajeƒskie jest miastem lokowanym w do - S´pólno Krajeƒskie is a town founded in a knight’s es - brach rycerskich (Hektor z PakoÊci) najpóêniej tate (Hektor of PakoÊç) in 1362 at the very latest. w 1362 r.

1 2

1. Widok miasta z lotu ptaka. Fot. Roman A. Kaliƒski 2. Pomnik pami´ci poleglych w walkach o niepodległoÊç miasta. Fot. Przemysław Jahr (WP) 3. KoÊciół pw. Êw. Bartłomieja Apostoła. Fot. Przemysław Jahr (WP)

1. Bird’s eye view of the town. Photo by Roman A. Kaliƒski 2. A monument commemorating the fallen during the fights for the town’s freedom. Photo by Przemysław Jahr (WP) 3. Church of St Bartholomew, the Apostle. Photo by Przemysław Jahr (WP)

– 46 – 3

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół parafialny pw. Êw. Bartłomieja • Parish Church of St Bartholomew, the Apostoła wybudowany w latach 1789 –1803 Apostle, built between 1789 and 1803 • budynek Urz´du Miejskiego i Starostwa • Town Office and Poviat Starosty building Powiatowego z 1929 r. dating back to 1929. • cmentarz parafialny przy ul. Chojnickiej • Parish graveyard in Chojnicka Street • budynek Zespołu Szkół nr 2 z 1927 r. przy • Building of the Complex of Schools No. 2 ul. Hallera 29 in 29 Hallera Street from 1927 • układ urbanistyczny, jeden z kilku w Polsce • Town plan, one of a few triangular market trójkàtnych rynków squares in Poland

– 47 – Strzelno PP

Strzelno lokowano, byç mo˝e, jeszcze w XIII w., ale Strzelno was founded maybe in the 13 th century, but potwierdzenie, ˝e rzàdzi si´ prawem magdeburskim the confirmation that it had the Magdeburg law can be znajduje si´ w przywileju Kazimierza III Wielkiego found in the privilege issued by King Casimir III the z 1356 r. Great in 1356.

1. KoÊciół pw. Âwi´tej Trójcy i NajÊwi´tszej Maryi Panny. Fot. Cancre (WP) 2. Rotunda Êw. Prokopa. Fot. Cancre (WP) 3. Romaƒska kolumna z personifikcjami cnót z koÊcioła Êw. Trójcy i NajÊwi´tszej Maryi Panny. Fot. Radomil (WP)

1. Church of the Holy Trinity and the Blessed Virgin Mary. Photo by Cancre (WP) 2. Rotunda of St Procopius. Photo by Cancre (WP) 3. Romanesque column with personifications of virtues from the Holy Trinity and the Blessed Virgin Mary’s Church. Photo by Radomil (WP)

1

– 48 – 2 3

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • trójnawowa bazylika pw. Âwi´tej Trójcy • Three-nave Basilica of the Holy Trinity and the i NajÊwi´tszej Maryi Panny z połowy XIII w. Blessed Virgin Mary dating back to the first half (póêniej koÊciół zbarokizowany) of the 13 th c. (subsequently adapted to a baroque • najwi´ksza romaƒska Êwiàtynia w Polsce style) zbudowana na planie koła pw. Êw. Prokopa, • The biggest Romanesque church in Poland konsekrowana 16 III 1133 r. constructed on a circle plan dedicated to St Procopius, consecrated on March 16, 1133

– 49 – Złotoria Z

Zamek w Złotorii, poło˝ony przy ujÊciu Drw´cy do The castle in Złotoria, located at the confluence of the Wisły, został wybudowany z rozkazu Kazimierza III Drw´ca and Vistula Rivers, was constructed by order Wielkiego około połowy XIV w. of Casimir III the Great in ca. the mid-14 th century.

1 1. Ruiny zamku. Fot. Arch. UG w Lubiczu 2. KoÊciół parafialny pw. Êw. Wojciecha. Fot. Arch. UG w Lubiczu

1. Ruins of the castle. Photo courtesy by Commune Office Archive in Lubicz 2. Parish Church of St Adalbert. Photo courtesy by Commune Office Archive in Lubicz

2

– 50 – 3 4 3. Ogólny widok na wieÊ. Fot. Pko(WP) 4. UjÊcie Drw´cy. Fot. Arch. UG w Lubiczu

3. General view of the village. Photo by Pko(WP) 4. The Drw´ca estuary. Photo courtesy by Commune Office Archive in Lubicz

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • ruiny zamku Kazimierza Wielkiego • Ruins of a castle of King Casimir the Great

– 51 – ˚nin PP

W 1357 r., na proÊby arcybiskupa Jarosława z Bogorii, In 1357, at the requests of archbishop Jarosław of Bo - Kazimierz III Wielki potwierdził m.in. wszystkie przy - goria, Casimir III the Great confirmed, among others, wileje dla miasta ˚nina, a obszar podlegajàcy ˚ninowi all privileges for ˚nin town, and the area subordinate nazwano przy tej okazji powiatem – districtus . to ˚nin was named poviat – districtus.

1 1. Panorama miasta. Fot. SebastianNS (www.skyscrapercity.com) 2. Rynek z wie˝à ratuszowà. Fot. Monika Andruszkiewicz

1. Panoramic view of the town. Photo by SebastianNS (www.skyscrapercity.com) 2. Market square with the town hall tower. Photo by Monika Andruszkiewicz

2

– 52 – 3

3. KoÊciół pw. Êw. Marcina oraz miasto. Fot. Łukasz Kwiatkowski 4. Rynek i Muzeum Ziemi Pałuckiej. Fot. Monika Andruszkiewicz

3. Church of St Martin and the town. Photo by Łukasz Kwiatkowski 4. The Market Square with the Pałuki Land Museum. Photo by Monika Andruszkiewicz

4

– 53 – 5

5. Plac WolnoÊci. Fot. Ewa Kaczmarek 6. Budynek dyrekcji Cukrowni. Fot. Ewa Kaczmarek 7. Jezioro ˚niƒskie Du˝e. Fot. Waldemar Dolata

5. Liberty Square. Photo by Ewa Kaczmarek 6. Administrative premises of the Sugar Plant. Photo by Ewa Kaczmarek 7. ˚nin Great Lake. Photo by Waldemar Dolata

6 7

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • gotycka wie˝a ratuszowa, zw. Basztà z XIV w. • Gothic town hall tower called Keep from the 14 th c. – siedziba Muzeum Ziemi Pałuckiej – seat of the Pałuki Land Museum • gotycki koÊciół pw. Êw. Floriana z XV–XVII w. • Gothic Church of St Florian from the 15 th –17 th cc. • gotycki koÊciół pw. Êw. Marcina na osiedlu Góra • Gothic Church of St Martin in the Góra district • dawny dwór biskupi ,,sufragania” z XVIII w. • Former bishop’s court – ”Sufragania” from the 18 th c. – Muzeum Sztuki Sakralnej – Ecclesiastic Art Museum

– 54 – WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE

  

LUBELSKIE VOIVODESHIP

Bia∏a Podlaska

Kazimierz Dolny Wàwolnica Lublin Che∏m

W i s ∏ a

B ZamoÊç u g LK Kazimierz Dolny Z

Zało˝enie Kazimierza Dolnego oraz budow´ zamku The foundation of Kazimierz Dolny and the con - obronnego przypisuje si´ Kazimierzowi III Wiel - struction of a fortified castle are ascribed to Casimir kiemu. III the Great.

1. Ruiny zamku ufundowanego przez Kazimierza Wielkiego. Fot. Jerzy Strzelecki (WP) 2. Widok z Góry Trzech Krzy˝y na Rynek. Fot. Anna Kowalska

1. Ruins of the castle founded by Casimir the Great. Photo by Jerzy Strzelecki (WP) 2. View of the market square from the Hill of Three Crosses. Photo by Anna Kowalska

1 2

– 56 – 3 4 5

3. Ulica Cmentarna i mury klasztoru. Fot. Piotr W´cławski 4. Uroki miasta. Fot. Piotr W´cławski 5. Mury synagogi. Fot. Piotr W´cławski

3. Cmentarna Street and the monastery walls. Photo by Piotr W´cławski 4. Beauties of the town. Photo by Piotr W´cławski 5. Synagogue walls. Photo by Piotr W´cławski

– 57 – 6

6. KoÊciół farny pw. Êw. Jana Chrzciciela i Êw. Bartłomieja. Fot. Piotr W´cławski

6. Fara Church of St John the Baptist and St Bartholomew. Photo by Piotr W´cławski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • ruiny zamku z XIV w. i baszta z XIII w. • Ruins of a castle from the 14 th c. and a keep • koÊciół farny pw. Êw. Bartłomieja Apostoła from the 13 th c. i Êw. Jana Chrzciciela (XIV –XVII w.) • Fara Church of St Bartholomew the Apostle • kamienice Przybyłów w Rynku oraz Biała and St John the Baptist (14 th – 17 th cc.) i Celejowska przy ul. Senatorskiej • Tenement houses of the Przybył family in the • koÊciół Zwiastowania NajÊwi´tszej Maryi Market Square, as well as Biała and Celejowska Panny i klasztor Reformatów z XVII w. tenement houses in Senatorska Street • spichlerze nad Wisłà • Church of Our Lady’s Annunciation and • koÊciół pw. Êw. Anny z XVII w. – Centrum Reformati monastery from the 17 th c. Sztuki Sakralnej • Granaries on the Vistula River • synagoga z XVII w. • Church of St Anne from the 17 th c. • Góra Trzech Krzy˝y – Ecclesiastic Art Centre • Synagogue from the 17 th c. • The Hill of Three Crosses

– 58 – PP Lublin M

FK

W 1342 r. Kazimierz III Wielki sprzedał wójtostwo lu - In 1342, Casimir III the Great sold Lublin commune belskie Franciszkowi z Moguncji, okreÊlajàc na nowo to Francis of Mainz, specifying anew the duties of powinnoÊci mieszczan. Za panowania tego króla kon - burghers. During the reign of this king, the exchange tynuowano tak˝e zast´powanie wału drewniano-ziem - of the local wooden-earth embankment with a stone nego grodu murem kamiennym, rozbudowywano sys - wall was continued, the fortification system was ex - tem fortyfikacyjny oraz zamieniono wolno stojàcà tended, and a freestanding tower was changed into the wie˝´ na kaplic´ Êw. Trójcy. Holy Trinity Chapel.

1. KoÊciół o.o. Karmelitów. Fot. Jolanta Âliwiƒska 2. Krakowskie PrzedmieÊcie. Fot. Jolanta Âliwiƒska

1. Carmelite Church. Photo by Jolanta Âliwiƒska 2. Krakowskie PrzedmieÊcie Street. Photo by Jolanta Âliwiƒska

1 2

– 59 – 3 4 3. Brama Krakowska. Fot. Jolanta Âliwiƒska 4. Ratusz. Fot. Jolanta Âliwiƒska 5. Miasto z lotu ptaka. Fot. Aska (www.zmienmyswiat.pl)

3. Krakowska Gate. Photo by Jolanta Âliwiƒska 4. City Hall. Photo by Jolanta Âliwiƒska 5. Bird’s eye view of the city. Photo by Aska (www.zmienmyswiat.pl)

5

– 60 – 67 8 6. Baszta i fragment murów obronnych. Fot. Jolanta Âliwiƒska 7. Manierystyczna kamienica Konopniców. Fot. Jolanta Âliwiƒska 8. Neogotycki zamek królewski. Fot. Magdalena Bła˝ewicz

6. The keep and a fragment of defensive walls. Photo by Jolanta Âliwiƒska 7. The Konopnica Family mannerist tenement house. Photo by Jolanta Âliwiƒska 8. Neo-Gothic royal castle. Photo by Magdalena Bła˝ewicz

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • zamek lubelski z kaplicà zamkowà pw. Êw. • Lublin castle with the castle Chapel of the Holy Trójcy z XIV w. z polichromià w stylu rusko- Trinity from the 14 th c. with wall paintings in the -bizantyƒskim z XV w.) Ruthenian-Byzantine style from the 15 th c. • Brama Krakowska z XIV w. • Krakowska Gate from the 14 th c. • koÊciół o.o. Dominikanów z XIV – XVII w. • Dominican Church from the 14 th – 17 th cc. • bazylika archikatedralna pw. Êw. Jana • Metropolitan Cathedral Basilica of SS John the Chrzciciela i Êw. Jana Ewangelisty z XVI w. Baptist and John the Evangelist from the 16 th c. • Wie˝a Trynitarska z platformà widokowà • Trinitarian Tower with a viewing platform • Stary Ratusz – Trybunał Koronny z XVIII w. • Old Town Hall – the Crown Tribunal from • gotycki koÊciół pw. Matki Boskiej the 18 th c. Zwyci´skiej z XV w. • Gothic Church of Our Lady of Victory from the 15 th c.

– 61 – Wàwolnica LK

Według tradycji lokacja Wàwolnicy miała nastàpiç According to tradition, the foundation of Wàwolnica w czasach Kazimierza III Wielkiego. was to take place during the reign of Casimir III the Great.

1 2

1. Figura Matki Boskiej z Dzieciàtkiem, z pierwszej połowy XV w. Fot. www.sanktuarium-wawolnica.pl 2. Rzeêba króla Kazimierza Wielkiego. Fot. Magdalena Bła˝ewicz 3. Fragment koÊcioła pw. Êw. Wojciecha. Fot. Piotr W´cławski

1. Statue of Our Lady and Child, from the first half of the 15 th c. Photo by www.sanktuarium-wawolnica.pl 2. Sculpture of king Casimir the Great. Photo by Magdalena Bła˝ewicz 3. Fragment of the Church of St Adelbert. Photo by Piotr W´cławski

– 62 – 3

– 63 – 4 5 4. Jedne ze starszych domów. Fot. Piotr W´cławski 5. KoÊciół parafialny pw. Êw. Wojciecha. Fot. Piotr W´cławski

4. One of the older houses. Photo by Piotr W´cławski 5. Parish Church of St Adalbert. Photo by Piotr W´cławski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • neogotycki koÊciół parafialny pw. Êw. • Neo-Gothic Parish Church of St Adalbert Wojciecha z pocz. XX w. z Sanktuarium from the early 20 th c. with the Shrine of Our Matki Bo˝ej K´belskiej Lady of K´bło • muzeum lokalne w podziemiach kaplicy • Local museum in the basement of the Chapel Matki Bo˝ej K´belskiej of Our Lady of K´bło

– 64 – WOJEWÓDZTWO LUBUSKIE

  

LUBUSKIE VOIVODESHIP

Gorzów Wielkopolski

Mi´dzyrzecz

O dra

Zielona Góra

Wschowa Mi´dzyrzecz Z

W czasach Kazimierza III Wielkiego nastàpiła całko - In the times of Casimir III the Great, Mi´dzyrzecz was wita przebudowa grodu mi´dzyrzeckiego, który zos - completely rebuilt, and replaced with a brick castle. tał zmieniony w murowany zamek.

1. Dziedziniec zamkowy. Fot. Skvarlih (WP) 1. Castle court. Photo by Skvarlih (WP) 2. Zamek Kazimierza Wielkiego. Fot. Skarbeusz (WP) 2. Castle of Casimir the Great. Photo by Skarbeusz (WP) 3. Armata na dziedziƒcu zamkowym. Fot. Skvarlih (WP) 3. Cannon on the castle court. Photo by Skvarlih (WP) 4. Ratusz. Fot. Staszek99 (WP) 4. Town Hall. Photo by Staszek99 (WP)

1 2 3

– 66 – 4

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • warowny zamek króla Kazimierza Wielkiego • Fortified castle of King Casimir the Great from z ok. 1350 r. ca. 1350 • greckokatolicka cerkiew Âwi´tych Cyryla • Greek-Catholic Orthodox Church of SS i Metodego z koƒca XX w. Cirilus and Methodius from the late-20 th c. • synagoga wybudowana w latach 1825 –1827 • Synagogue constructed in the years 1825 –1827 • cmentarz ˝ydowski • Jewish cemetery • klasycystyczny ratusz z 1813 r. • Classicist town hall from 1813 • Mi´dzyrzecki Rejon Umocniony • Mi´dzyrzecz Fortified Region constructed in wybudowany w latach 1934–1944 the years 1934–1944

– 67 – Wschowa PP

W 1343 r. Kazimierz III Wielki przyłàczył Wschow´ In 1343, Casimir III the Great incorporated Wschowa do Polski i wkrótce obdarzył jà przywilejami. into Poland, and soon gave it privileges.

12 3

– 68 – 4

1. Rynek i koÊciół Kripplein Christi. 1. Market Square and Kripplein Christi Church. Fot. Bogusław Âwitała Photo by Bogusław Âwitała 2. Ratusz. Fot. Bogusław Âwitała 2. Town Hall. Photo by Bogusław Âwitała 3. KoÊciół farny pw. Êw. Stanisława Biskupa M´czennika 3. Fara Church of St Stanislaus, Bishop and Martyr i Wniebowzi´cia NMP. Fot. Bogusław Âwitała and the Assumption. Photo by Bogusław Âwitała 4. Staromiejski cmentarz ewangelicki. 4. Old town Evangelical graveyard. Photo by Fot. Bogusław Âwitała Bogusław Âwitała

– 69 – 5. Wn´trze koÊcioła o.o. Franciszkanów. Fot. Bogusław Âwitała

5. Interior of the Franciscan Church. Photo by Bogusław Âwitała

5

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • ratusz z XVI w., przebudowany w 1860 –1870 r. • 16 th -c. town hall, rebuilt in the years 1860 –1870 • koÊciół farny z XV w. pw. Êw. Stanisława • 15 th -c Parish Church of St Stanislaus, Bishop and Biskupa M´czennika i Wniebowzi´cia Martyr and the Assumption of Our Lady NajÊwi´tszej Maryi Panny • Former Protestant Church of Christ’s Crib from • koÊciół poewangelicki pw. ˚łobka the early 17 th c. Chrystusowego z poczàtków XVII w. • Franciscan Monastery Complex built between • zespół klasztorny o.o. Franciszkanów 1638 and 1644, extended until the end of the 18 th wybudowany w latach 1638 –1644, century rozbudowywany do koƒca XVIII w. • Protestant cemetery established in 1609, featuring • cmentarz ewangelicki zało˝ony w 1609 r. a lapidarium of sepulchral sculptures mieszczàcy lapidarium rzeêby nagrobnej • defensive walls from the times of Casimir the • mury obronne z czasów Kazimierza Wielkiego Great • barokowe kamieniczki na Placu Zamkowym • Baroque tenement houses in Castle Square

– 70 – WOJEWÓDZTWO ŁÓDZKIE

  

ŁÓDZKIE VOIVODESHIP

¸´czyca Skierniewice

¸ódê Brzeziny Rawa Mazowiecka

Sieradz Pilica Inow∏ódz Piotrków Trybunalski Opoczno Szczerców Wieluƒ Boles∏awiec Przedbórz

˚eleênica Bolesławiec Z

Zachowane do dziÊ ruiny zamku w Bolesławcu uwa˝a The castle ruins in Bolesławiec traditionally preserved si´ za dzieło Kazimierza III Wielkiego. Obiekt, pre - up to this day are regarded to be the work of Casimir zentujàcy proste zało˝enie przestrzenne, charaktery - III the Great. The structure, presenting a simple spa - styczne dla warowni granicznej, powstał byç mo˝e tial layout, characteristic of a border stronghold, was przed 1340 r. constructed perhaps before 1340.

1

– 72 – 2 3

1. Wie˝a zamkowa. Fot. Arch. UG Bolesławiec 1. Castle tower. Photo courtesy by Commune Office 2. Rynek nocà. Fot. Joanna Dominas Archive in Bolesławiec 3. PozostałoÊç murów obwodowych ufundowanych przez 2. Market Square at night. Photo by Joanna Dominas Kazimierza Wielkiego. Fot. Daniel ˚yciƒski 3. Remains of the curtain walls founded by Casimir the Great. Photo by Daniel ˚yciƒski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół parafialny pw. Êw. Trójcy z przełomu • Parish Church of the Holy Trinity from the XVII –XVIII w. turn of the 18 th c. • wie˝a zamkowa z XIV w. • 14 th -c. castle tower

– 73 – Brzeziny PP

Prawa miejskie Brzezin potwierdzone zostały przez The town rights of Brzeziny were confirmed by King króla Kazimierza III Wielkiego w 1364 r. Casimir III the Great in 1364.

1. KoÊciół o.o. Reformatów pw. Êw. Franciszka z Asy˝u, wybudowany w latach 1650 –1700. Fot. Arch. Muzeum Regionalne w Brzezinach 2. Płyta nagrobna Stanisława Lasockiego z 1535 r. Fot. Arch. Muzeum Regionalne w Brzezinach 3. Płyta nagrobna Zofii Lasockiej z 1535 r. Fot. Arch. Muzeum Regionalne w Brzezinach

1. Reformati Church of St Francis of Assisi, built between 1650 and 1700. Photo courtesy by Regional Museum Archive in Brzeziny 2. Stanisław Lasocki’s gravestone of 1535. Photo courtesy by Regional Museum Archive in Brzeziny 3. Zofia Lasocka’s gravestone of 1535. Photo courtesy by Regional Museum Archive in Brzeziny

1 23

– 74 – 4 5

4. Amfiteatr im. Jana Pawła II. Fot. Piotr Bàczyƒski 4. John Paul II Amphitheatre. Photo by Piotr Bàczyƒski 5. Ekspozycja w Muzeum Regionalnym. 5. Exhibition in the Regional Museum. Photo by Piotr Fot. Piotr Bàczyƒski Bàczyƒski 6. Gotycka fara pw. Podwy˝szenia Krzy˝a Âwi´tego 6. Gothic Fara Church of the Elevation of the Holy Cross z 1321 r. Fot. Piotr Bàczyƒski from 1321. Photo by Piotr Bàczyƒski

6

– 75 – 78 9

7. KoÊciół pw. Âwi´tego Ducha. Fot. Arch. Muzeum Regionalne w Brzezinach 8. Nagrobek Urszuli Le˝eƒskiej, ok. 1563 –1568. Fot. Arch. Muzeum Regionalne w Brzezinach 9. Modrzewiowy koÊciół pw. Êw. Anny ufundowany w 1719 r. Fot. Arch. Muzeum Regionalne w Brzezinach

7. Church of the Holy Spirit. Photo courtesy by Regional Museum Archive in Brzeziny 8. Urszula Le˝eƒska’s gravestone, approx. 1563 –1568. Photo courtesy by Regional Museum Archive in Brzeziny 9. Larch Church of St Anne founded in 1719. Photo courtesy by Regional Museum Archive in Brzeziny

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół parafialny pw. Podwy˝szenia • Parish Church of the Elevation of the Holy Âwi´tego Krzy˝a z XIV w. Cross from the 14 th c. • koÊciół i klasztor o.o. Franciszkanów pw. • Franciscan Church and Monastery of Êw. Franciszka z Asy˝u z XVII-XVIII w. St Francis of Assisi from the 17 th –18 th cc. • koÊciół Âwi´tego Ducha z XVIII w. • Church of the Holy Spirit from the 18 th c. • Muzeum Regionalne • Regional Museum

– 76 – Inowłódz Z LK

Według tradycji prawa miejskie Inowłodzowi nadał According to tradition, Casimir III the Great be - Kazimierz III Wielki. Zapewne w latach 1356 –1366 stowed civic rights on Inowłódz. A brick castle was wzniesiono tu równie˝ murowany zamek. constructed here as well presumably in the years 1356 –1366.

1 1. KoÊciół pw. Êw. Idziego. Fot. Magdalena Dziedzic-Hudzik 2. Fragment kroniki Galla Anonima o narodzinach Bolesława Krzywoustego. Fot. Tomasz Iskierka

1. Church of St Giles. Photo by Magdalena Dziedzic-Hudzik 2. Fragment from the chronicles of Gallus Anonymous on the birth of Boleslaw Wrymouth. Photo by Tomasz Iskierka

2

– 77 – 3 4 5

– 78 – 6 7 3. KoÊciół pw. Êw. Idziego. Fot. Radosław Trzciƒski 4. Pomnik ksi´cia Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Fot. Magdalena Dziedzic-Hudzik 5. Ruiny zamku Kazimierza Wielkiego. Fot. Magdalena Dziedzic-Hudzik 6. KoÊciół pw. Êw. Michała Archanioła. Fot. Dorota Lisicka 7. Galeria malarstwa „Na Simcinowie“. Fot. Radosław Trzciƒski

3. Church of St Giles. Photo by Radosław Trzciƒski 4. Monument of duke Władysław Herman and Boleslaw Wrymouth. Photo by Magdalena Dziedzic-Hudzik 5. Ruins of the castle of Casimir the Great. Photo by Magdalena Dziedzic-Hudzik 6. Church of St Michael the Archangel. Photo by Dorota Lisicka 7. ”Na Simcinowie“ art gallery. Photo by Radosław Trzciƒski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół filialny pw. Êw. Idziego z XII w. • Affiliate Church of St Giles from the 12 th c. • ruiny zamku Kazimierza Wielkiego • Ruins of a 14 th -c. castle of Casimir the Great (w odbudowie) z XIV w. (under reconstruction) • koÊciół parafialny pw. Êw. Michała Archanioła • Parish Church of St Michael the Archangel z XVI w. from the 16 th c.

– 79 – Z Ł´czyca M

Rozkwit Ł´czycy nastàpił w XIV w. za panowania Ka - The heyday of Ł´czyca took place in the 14 th century zimierza III Wielkiego, który wybudował tu zamek during the reign of Casimir III the Great, who con - i otoczył miasto murami. structed here a castle and town walls.

1. Ratusz miejski. Fot. Przemysław Wyr´bski 2. Panorama miasta. Fot. Arch. UM w Ł´czycy 3. Fragment wie˝y zamkowej. Fot. Renata Nowicka 4. Archikolegiata pw. NajÊwi´tszej Maryi Panny i Êw. Aleksego w Tumie z XII w. Fot. Przemysław Wyr´bski 5. Romaƒski portal w archikolegiacie w Tumie. Fot. Przemysław Wyr´bski 6. Turniej rycerski na zamku. Fot. Anna Kowalska

1. Town Hall. Photo by Przemysław Wyr´bski 2. Panoramic view of the town. Photo courtesy by Town Office Archive in Ł´czyca 3. Fragment of the castle tower. Photo by Renata Nowicka 4. Archcollegiate Church of the Blessed Virgin Mary and St Alexius in Tum dating back to the 12 th century. Photo by Przemysław Wyr´bski 5. Romanesque portal in the archcollegiate in Tum. Photo by Przemysław Wyr´bski 6. Knightly tournament in the castle. Photo by Anna Kowalska

12

3

– 80 – 4 5 6

– 81 – 7

7. Widok na Stare Miasto. Fot. Przemysław Wyr´bski 7. A view of the Old Town. Photo by Przemysław Wyr´bski 8. Zamek z siedzibà Muzeum w Ł´czycy. Fot. Łukasz 8. Castle with the seat of the Museum in Ł´czyca. Photo by Wasiak Łukasz Wasiak

8

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • zamek królewski z XIV w. • Royal castle from the 14 th c. • archikolegiata pw. NajÊwi´tszej Maryi Panny • Archcollegiate Church of the Blessed Virgin i Êw. Aleksego w Tumie z XII w. Mary and St Alexius in Tum dating back to the • koÊciół pw. Êw. Andrzeja Apostoła 12 th century z XIV –XV w. • Church of St Andrew the Apostle from the • koÊciół o.o. Bernardynów pw. Niepokalanego 14 th –15 th cc. Pocz´cia NajÊwi´tszej Maryi Panny • Bernardine Church of Immaculate Conception z XVII w. of the Blessed Virgin Mary from the 17 th c.

– 82 – Opoczno PP M

W 1365 r. Kazimierz III Wielki przeniósł Opoczno In 1365, Casimir III the Great changed the law in z prawa Êredzkiego na prawo magdeburskie, rozszerzył Opoczno from the Âroda law to the Magdeburg law, jego obszar oraz otoczył murami obronnymi i fosà. extended its area and surrounded with fortified walls and a moat.

1 1. Chrzcielnica, jedyna pozostałoÊç z koÊcioła wybudowanego w czasach Kazimierza Wielkiego. Fot. Edward Zagdaƒski 2. Zamek Kazimierzowski z poł. XIV w., zrekonstruowany w XIX w., obecnie siedziba Muzeum Regionalnego w Opocznie. Fot. Edward Zagdaƒski

1. The baptismal font, the only remainder of the church built in the times of Casimir the Great. Photo by Edward Zagdaƒski 2. Casimir Castle from the first half of the 14 th c., reconstructed in the 19 th c., today serves as the seat of the Regional Museum in Opoczno. Photo by Edward Zagdaƒski

2

– 83 – 3 4 5

3. Dom Esterki, odbudowany w 1893 r., obecnie siedziba 3. House of Esterka, reconstructed in 1893, seat of the Biblioteki Publicznej. Fot. Edward Zagdaƒski Public Library today. Photo by Edward Zagdaƒski 4. Folklor opoczyƒski znajdujàcy si´ w Muzeum 4. Opoczno folklore located in the Regional Museum. Regionalnym. Fot. Edward Zagdaƒski Photo by Edward Zagdaƒski 5. Widok na centrum miasta i kolegiat´ pw. Êw. 5. View of the town centre and St Bartholomew Collegiate. Bartłomieja. Fot. Edward Zagdaƒski Photo by Edward Zagdaƒski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • zamek Kazimierzowski – siedziba Muzeum • Casimir Castle – seat of the Regional Regionalnego Museum • koÊciół pw. Êw. Bartłomieja z połowy XIX w. • Church of St Bartholomew from z prezbiterium z XIV w. the mid-19 th c. with a 14 th -c. sanctuary • Dom Esterki • Esterka’s House • drewniany koÊciół pw. Êw. Marii Magdaleny • Wooden Church of St Mary Magdalene from z XVIII w. the 18 th c. • synagoga • Synagogue

– 84 – Przedbórz LK Z

Wg tradycji Kazimierz III Wielki miał lokowaç miasto According to tradition, Casimir III the Great was to Przedbórz i urzàdziç zbytkowny dwór. Przypisuje mu found Przedbórz town and furnish a luxurious manor. si´ tak˝e fundacj´ miejscowego zamku, którego po - The foundation of the local castle, the origins of which czàtki datuje si´ na trzecià çwierç XIV w. date back to the third quarter of the 14 th century, is at - tributed to him as well.

1 1. Detal architektoniczny – lwie głowy 2. Przedborski Rynek. Fot. Krzysztof J´˝ak

1. Architectural detail – lions’ heads 2. Market Square in Przedbórz. Photo by Krzysztof J´˝ak

2

– 85 – 3 4 5

3. Klasycystyczny ratusz z XIX w., obecnie siedziba władz miejskich. Fot. Paweł Grabski 4. KoÊciół parafialny pw. Êw. Aleksego. Fot. Krzysztof J´˝ak 5. Resztki ruin zamku przy ul. Podzamcze (www.superwyprawy.pl) 6. Miasto z lotu ptaka. Fot. Michał Szelest 7. Muzeum Ludowe Ziemi Przedborskiej, mieÊci si´ w XVII-wiecznym budynku po dawnej karczmie. Fot. Paweł Grabski

3. The 19 th century classicist town hall, the seat of municipal authorities today. Photo by Paweł Grabski 4. Parish Church of St Alexius. Photo by Krzysztof J´˝ak 5. Remains of the castle ruins at Podzamcze Street (www.superwyprawy.pl) 6. Bird’s eye view of the town. Photo by Michał Szelest 7. Przedbórz Land Folk Museum, housed in a 17 th -century building of a former inn. Photo by Paweł Grabski

– 86 – 6 7

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół pw. Êw. Aleksego z XIV w. • Church of St Alexius from the 14 th c. • Muzeum Ludowe Ziemi Przedborskiej • Folk Museum of Przedbórz Land in the w budynku dawnej karczmy former inn building

– 87 – Rawa Mazowiecka Z

Za Janem Długoszem tradycja wià˝e powstanie According to John Długosz and tradition, the con - zamku w Rawie Mazowieckiej z osobà Kazimierza struction of the castle in Rawa Mazowiecka is con - III Wielkiego. nected with Casimir III the Great.

1. PozostałoÊci po zamku ksià˝àt mazowieckich i murach obronnych. Fot. Robert Wyderka 2. Póê nobarokowy koÊciół pw. Niepokalanego Pocz´cia NajÊwi´tszej Maryi Panny. Fot. Jerzy Koprowski 3. Panorama zamku i cz´Êci miasta. Fot. Dariusz Bógdał

1. Remains of the castle of the Dukes of Mazovia and the defensive walls. Photo by Robert Wyderka 2. Late Baroque Church of the Immaculate Conception of the Virgin Mary. Photo by Jerzy Koprowski 3. Panoramic view of the castle and part of the town. Photo by Dariusz Bógdał

1

– 88 – 2 3

– 89 – 4 5 6

4. Muzeum Ziemi Rawskiej. Fot. Jerzy Koprowski 5. Ratusz miejski. Fot. Marcin Strutyƒski 6. Kolejka wàskotorowa. Fot. Jerzy Koprowski

4. Museum of the Rawa Land. Photo by Jerzy Koprowski 5. Town Hall. Photo by Marcin Strutyƒski 6. Narrow-gauge railway. Photo by Jerzy Koprowski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • ruiny zamku ksià˝àt mazowieckich z XIV w. • Ruins of a castle of Mazovian dukes from the • zespół klasztorny oo. Augustianów 14 th c. (ob. o.o. Pasjonistów) z XVIII w. • Augustinian monastery complex (presently • koÊciół parafialny pw. NajÊwi´tszej Maryi Passionist oblates) from the 18 th c. Panny i dawny klasztor o.o. Jezuitów • Parish Church of Our Lady and former Jesuit z XVII –XVIII w. monastery from the 17 th –18 th cc. • koÊciół szpitalny pw. Âwi´tego Ducha z XVI w. • Hospital Church of the Holy Spirit from the (obecnie ewangelicko-augsburski) 16 th c. (presently Evangelical-Augsburg church) • Muzeum Ziemi Rawskiej • Rawa Land Museum

– 90 – Z Sieradz FK

M

Na miejscu spalonego przez Krzy˝aków grodu po - On the site of the fortified settlement burnt down by wstał tu z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego the Teutonic Knights, a brick castle was constructed zamek murowany. Przypisuje si´ tak˝e królowi pobu - here on the initiative of King Casimir III the Great. dowanie obok zamku koÊcioła Êw. Trójcy, a tak˝e oto - Besides the castle, the foundation of the Holy Trinity czenie Sieradza murami, wałami i fosà. Church and construction of the town walls, bulwarks and a moat are attributed to the king as well.

1 1. Muzeum przy ul. Dominikaƒskiej. Fot. Radosław Trzciƒski 2. Sieradzki Rynek. Fot. Arch. UM w Sieradzu

1. Museum at Dominikaƒska Street. Photo by Radosław Trzciƒski 2. Market Square in Sieradz. Photo courtesy by Town Office Archive in Sieradz

2

– 91 – 3 45

3. Zespół podominikaƒski zło˝ony z klasztoru i koÊcioła 3. Former Dominican complex including a monastery and pw. Êw. Stanisława. Fot. Arch. UM w Sieradzu the Church of St Stanislaus. Photo courtesy by Town 4. Rzeê ba na Wzgórzu Zamkowym. Office Archive in Sieradz 5. KoÊciół pw. Wszystkich Âwi´tych. Fot. Radosław 4. A sculpture situated on the Castle Hill Trzciƒski 5. Church of All Saints. Photo by Radosław Trzciƒski

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • koÊciół farny pw. Wszystkich Âwi´tych z XIV w. • Parish Church of All Saints from the 14 th c. • klasztor podominikaƒski • Former Dominican monastery • koÊciół pw. Êw. Stanisława z XIII w. • Church of St Stanislaus from the 13 th c. • drewniany koÊciół pw. Âwi´tego Ducha • Wooden Church of the Holy Spirit from the z XV w. (na cmentarzu) 15 th c. (in a cemetery)

– 92 – Szczerców FK LK

W 1367 r. król Kazimierz III Wielki, za zgodà arcy - In 1367, with the consent of Gniezno archbishop biskupa gnieênieƒskiego Jarosława, ufundował koÊciół Jarosław, King Casimir III the Great funded the Parish parafialny pw. NMP, Piotra i Pawła Apostołów oraz Êw. Church of Our Lady, Saints Peter and Paul, the Apos - Doroty i Êw. Katarzyny. Według tradycji zało˝enie tles, and Saints Dorothy and Catherine. According to Szczercowa przypisuje si´ tak˝e królowi. tradition, the foundation of Szczerców is attributed to the king as well.

1 2

1. Figura Êw. Floriana w Rynku. Fot. Justyna Felisiak 2. Neoromaƒski koÊciół parafialny pw. NajÊwi´tszej Maryi Panny z poczàtku XX w. Fot. Justyna Felisiak

1. Statue of St Florian in the Market Square. Photo by Justyna Felisiak 2. Neo-Romanesque Parish Church of Our Lady from the beginning of the 20 th century. Photo by Justyna Felisiak

– 93 – 3 4

3. Widok na miasto z lotu ptaka. Fot. Dariusz Gibas 3. Bird’s eye view of the town. Photo by Dariusz Gibas 4. Kompleks sportowo-rekreacyjny nad Widawkà. 4. Sports and recreation complex at the Widawka river. Fot. Justyna Felisiak Photo by Justyna Felisiak

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • neoromaƒski koÊciół pw. NajÊwi´tszej Maryi • Neo-Romanesque Church of Our Lady from Panny z drugiej połowy XIX w. the second half of the 19 th c. • drewniany koÊciół pw. Êw. Barbary z XVII w. • Wooden Church of St Barbara from the 17 th c. (na cmentarzu) (in a cemetery) • pozostałoÊci cmentarza ˝ydowskiego • Relics of a Jewish cemetery

– 94 – Wieluƒ Z

Kazimierz III Wielki zastàpił dotychczasowy gród Casimir III the Great replaced the stronghold of wieluƒski murowanym zamkiem, który przylegał do Wieluƒ with a brick castle that adjoined the municipal miejskich murów obronnych. ramparts.

1. Portal i współczesne drzwi do kolegiaty z wizerunkiem Kazimierza Wielkiego 2. Kolegiata pw. Bo˝ego Ciała i Nawiedzenia NajÊwi´tszej Maryi Panny. Fot. Stefan.p21(WP)

1. The portal and contemporary door to the collegiate with the portrait of Casimir the Great 2. Collegiate Church of Corpus Christi and the Visitation of the Blessed Virgin Mary. Photo by Stefan.p21(WP) 1 2

– 95 – 3. Ratusz i Brama Krakowska. Fot. Piotr Torchała(WP) 4. Wie˝a ratusza i fragment murów obronnych miasta. Fot. Krzysztof Wolniaczyk 5. Muzeum Ziemi Wieluƒskiej. Fot. Piotr Torchała(WP) 6. Plac Legionów. Fot. Piotr Torchała(WP) 7. Medal ceramiczny im. Kazimierza Wielkiego nadany Polskiemu Towarzystwu Naukowemu, Koło Wieluƒ 8. Fragment z drzwi do kolegiaty z wizerunkiem Kazimierza Wielkiego

3. Town Hall with Krakowska Gate. Photo by Piotr Torchała(WP) 4. Town Hall Tower and part of the ramparts. Photo by Krzysztof Wolniaczyk 5. Museum of the Wieluƒ Land. Photo by Piotr Torchała(WP) 6. Legions Square. Photo by Piotr Torchała(WP) 3 7. The Casimir the Great ceramic medal awarded to the 4 Polish Scientific Society, Koło Wieluƒ 8. Fragment of the collegiate door with the portrait of Casimir the Great

5

– 96 – 6 78

WARTO ZOBACZYå: WORTH SEEING: • mury obronne z XV w. • Ramparts from the 15 th c. • ratusz z Bramà Krakowskà z XIV w. • Town Hall with Krakowska Gate from the 14 th c. • Muzeum Ziemi Wieluƒskiej • Wieluƒ Land Museum • kolegiata pw. Bo˝ego Ciała z XIV w. • Collegiate Church of Corpus Christi from the 14 th c. • koÊciół i klasztor o.o. Reformatów z XVII w. • Church and Monastery of the Reformati Friars from • barokowy koÊciół pw. Êw. Józefa z XVII w. the 17 th c. • koÊciół pw. Êw. Mikołaja z XVII w. • Baroque Church of St Joseph from the 17 th c. • koÊciół ewangelicki z XVII w. • St Nicholas Church from the 17 th c. • Protestant church from the 17 th c.

– 97 – ˚eleênica

Według relacji Jana z Czarnkowa to właÊnie tutaj król Basing on the account of Jan of Czarnków it was here Kazimierz III Wielki, goniàc na polowaniu jelenia, that King Casimir III the Great had an accident while uległ wypadkowi, który choç nie był przyczynà jego chasing a deer during the hunt. Even though it was not Êmierci, to jednak rozpoczàł ciàg zdarzeƒ, które do niej the direct cause of his death, it started a sequence of doprowadziły. events that led to it.

1. Obelisk w ˚eleê nicy upami´tniajàcy miejsce wypadku 1. Obelisk in ˚eleê nica to commemorate the place of Kazimierza Wielkiego. Fot. Scythain (WP) Casimir the Great’s accident. Photo by Scythain (WP)

1

– 98 –