Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Mr. sc. Zijad HALILOVIĆ
STEĆCI NA LOKALITETU MRAMORJE I STRANE (VELIKO BRDO) U BULATOVCIMA, KALESIJA
Abstrakt
Ovim radom tretirana su dva srednjovjekovna lokaliteta sa stećcima u Bulatovcima, kod Kalesije. S obzirom na veoma mali broj srednjovjekovnih historijiskih podataka o Kalesiji, u ranofeudalnoj župskoj organizaciji, teritorija ove opštine je bila u sastavu župe Gornja Spreča, koja je u kasnijem periodu kao manja teritorijalna jedinica bila u sastavu župe Soli. Na području opštine Kalesija registrovano je 38 lokaliteta sa ukupno 428 stećaka.
Ključne riječi: stećci, Mramorje, Strane (Veliko brdo), Bulatovci, Kalesija
Geografski položaj
Na području opštine Kalesija do 1980. godine bilo je registrovano 20 lokaliteta sa ukupno 251 stećkom.1 Kasnijim istraživanjima taj broj se povećao na 38 lokaliteta sa ukupno 428 stećaka. Korisno je spomenuti da je potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine od dijela opštine Kalesija, na prostoru entiteta Republika Srpska, formirana opština Osmaci, na čijem području je registrovano 8 lokaliteta sa ukupno 97 stećaka.2 Selo Bulatovci se nalazi u istočnom dijelu opštine Kalesija, od čijeg centra je udaljeno oko 6 km zračne linije. U njemu su evidentirana četiri lokaliteta sa stećcima: Mramorje, Strane (Veliko brdo), Stanovi i Djedova Bašča.
1 Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza b – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, Sarajevo, 1980, str. 51. 2 Halilović, Samir, Novootkrivene nekropole stećaka u Kalesiji, u: Didaktički putokazi, časopis za nastavnu teoriju i praksu, broj 48, Zenica, 2008, str. 77. 139
Baština sjeveroistočne Bosne VIII Lokalitet Mramorje
Na uzvišenju iznad naselja Bulatovci, u pravcu sjeveroistoka, na nadmorskoj visini od 321 m te geografske širine N 44°25'24.76" i geografske dužine E 18°56'54.15"3 nalazi se lokalitet sa stećcima nazvan u narodu, a i u literaturi – Mramorje. Stećci su raspoređeni u dvije grupe (I grupa – 11 stećaka, II grupa – 8 stećaka; sl. 1.). Prva grupa stećaka od 11 primjeraka (1 ploča, 1 sanduk i 9 sljemenjaka) raspoređena je na k.č. 2156 i 568/1, k. o. Memići. Sa sjeverne i zapadne strane omeđeni su šumom visokog rastinja, pretežno hrast. I sa istočne, sjeverne i zapadne strane stećci su ograđeni manjom drvenom ogradom, u zapadnom dijelu postavljene su dvije klupe, do kojih vodi uređena staza nasuta šljunkom – tucanik i omeđena manjim kamenjem. Uklonjen je sloj zemlje u koju su stećci utonuli, da bi se izvršilo njihovo nivelisanje. Stećci su poredani u nizove od sjevera ka jugu, a orijentisani su u pravcu zapad – istok. Ukrašen je stećak broj 7. Aktivnosti na uređenju I grupe stećaka uz podršku Federalnog ministarstva kulture i sporta, Vlade Tuzlanskog kantona, Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno- historijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona, Opštine Kalesija, MZ Bulatovci i OŠ Memići, provelo je Udruženje za zaštitu kulturno-historijskih spomenika „ORNAMENT“ Kalesija u jesen 2008. godine u sklopu projekta Uređenje nekropola stećaka na području Kalesije (sl. 2.).4
Sl. 1. Plan lokaliteta Mramorje
3 www.google earth.com (02. 08. 2013.) 4 Halilović, Samir, Uređenje nekropole stećaka na području Kalesije, JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno- historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Baština broj 1, 2008, Tuzla, 2010, str. 216-217. 140
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Sl. 2. Mramorje, l grupa stećaka, pogled sa zapadne strane
Sa južne strane I grupe stećaka je prostrana livada, na kojoj se vrše poljoprivredne aktivnosti (košenje trave i sl.). Sa istočne strane je ograda koja razgraničava parcele k.č. 2156 i 2155/1, tik do nekropole na parceli k.č. 2155/1, k.o. Memići, nalazi se manji objekat drvene konstrukcije predviđen za zatvaranje stoke (ovaca) od kojeg je na udaljenosti do 30 m u pravcu sjeveroistoka smještena II grupa stećaka od 7 sljemenjaka raspoređena na parceli k.č. 2155/1, k.o. Memići. Na parceli se provode poljoprivredne aktivnosti (košenje trave, sijanje žitarica – pšenica i sl.). Kao i stećci prve grupe, i stećci na drugoj grupi su poredani u nizove od sjevera ka jugu, a orijentisani su u pravcu zapad – istok (sl. 3.). Ukrašeni su stećci br. 6 i 7. Tako su od ukupnog broja stećaka ukrašena tri primjerka. Njihovi ukrasni motivi su: jednostavna, pravolinijska bordura, tordirana vrpca, biljna stilizacija sa spiralama i grozdovima, biljna stilizacija sa spiralama (S-spirale), rozetama i grozdovima, cik-cak vrpca sa dvostrukim spiralama i rozetom između vrpce, predstava krova sa šindrom – što je izrazita karakteristika za nekropole u istočnoj i sjevernoj Bosni.
141
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Sl. 3. i 4: Mramorje, II grupa stećaka, pogled sa sjeveroistocne strane; Mramorje, l grupa stećaka, stećak br. 7 – zapadna čeona strana
Sl. 5. Mramorje, I grupa stećaka, stećak br. 7 – istočna čeona strana
142
Baština sjeveroistočne Bosne VIII Katalog ukrašenih stećaka; grupa I
Stećak br. 7 – sljemenjak sa postoljem i ukrasom, fino klesan, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok, o dimenzije stećka su: 173 x 70 x 59 cm, o dimenzije postolja su: 182 x 82 x 18 cm, Na obje čeone strane nalazi se motiv biljne stilizacije sa spiralama i grozdovima (sl. 4.). Ukras je rađen tehnikom reljefnog ispupčenja. Hrbatom i ivicama krovnih ploha pruža se jednostavna, pravolinijska bordura, koja ima ulogu da naznači postojanje krova (sl. 5.). Ukras je rađen tehnikom reljefnog ispupčenja i udubljenja.
Sl. 6. i 7: Mramorje, II grupa stećaka, stećak br. 6 – zapadna čeona strana; Mramorje, II grupa stećaka, stećak br. 6 – južna bočna strana
Katalog ukrašenih stećaka; grupa II
Stećak br. 6 – sljemenjak sa ukrasom, dijelom utonuo, oštećen sa obje čeone strane, njegove bočne strane se od krovnih ploha sužavaju prema postolju, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok, o dimenzije stećka su: 220 x 126 gornja širina; 98 x 123 cm donja širina. Na obje čeone strane nalaze se identični ukrasi; biljna stilizacija sa spiralama (S- spirale), rozetama i grozdovima (sl. 6.). Na obje bočne strane takođe su identični ukrasi; cik-cak vrpca sa dvostrukim spiralama i rozetom između vrpce (sl. 7.). Na krovnim plohama nalazi se predstava krova sa šindrom (sl. 8.). Ukrasi su rađeni kombinaciojm tehnike reljefnog ispupčenja i udubljenja. Stećak br. 7 – sljemenjak sa ukrasom, prevrnut na bočnu južnu stranu i prekriven niskim rastinjem, oštećen sa istočne čeone strane,5 obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu zapad – istok,
5 Prema riječima geometra Mehdina Subašića, oštećenja sa istočne strane stećka načino je stanoviti Juso Dugonjić (odavno preminuo), u nekom periodu od prije 30-40 godina. Za svoj rad J. Dugonjić je osuđen na 3 mjeseca zatvora. Ovo se navodi, konstatacije radi, da se ukaže na činjenicu efikasnosti državnog sistema na polju zaštite kulturno-istorijskog nasljeđa. Izjava uzeta dana 07. oktobar 2013. godine. 143
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
o dimenzije stećka su: 212 x 103 x 53 cm, Na bočnoj sjevernoj strani ivicom krovne plohe pruža se tordirana vrpca (sl. 9.). Na stećku se nalazi još nekoliko ukrasa, koje nije moguće vidjeti bez prethodnog uspravljanja i stavljanja stećka u izvorni položaj. Vidljivi ukras je rađen tehnikom reljefnog ispupčenja.
Lokalitet Strane (Veliko brdo) – problem ubikacije
U svom radu pod nazivom Novootkrivene nekropole stećaka u Kalesiji, Samir Halilović za lokalitet Strane (Veliko brdo) koristi naziv Stan, utvrđen na osnovi katastarskog naziva lokaliteta iz austrougarskog premjera iz 1884. godine.6
Sl. 8. Mramorje, Il grupa stećaka, stećak br. 6 – južna bočna strana, predstava krova sa šindrom na krovnoj plohi sa sjeverne strane
Sl. 9. Mramorje, II grupa stećaka, stećak br. 7 – tordirana vrpca – pruža se ivicom krovne plohe sa bočne sjeverne strane
Međutim, kod lokalnog stanovništva za ovaj lokalitet uvriježen je naziv Strane, dok se u katastarskim podacima novog premjera koristi naziv Veliko brdo. Naziv Stan u užem smislu se odnosi na parcele označene kao k.č. broj 2105 i 2107, k.o. Memići i udaljen je od lokaliteta Strane (Veliko brdo) 550 m zračne linije u pravcu sjevera, što potvrđuje katastarska podloga novog premjera (sl. 10.). Na ovom lokalitetu nije zabilježeno postojanje srednjovjekovnih nadgrobnika – stećaka.
6 Halilović, Samir, Novootkrivene nekropole stećaka u Kalesiji, u: Didaktički putokazi, časopis za nastavnu teoriju i praksu, broj 48, Zenica, 2008. str. 78., fusnota 12. 144
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Sl. 10. Kopija katastarskog plana novog premjera K.O. Memići
145
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Naziv Stanovi lokalno stanovništvo poistovjećuje sa već postojećim lokalitetom na drugom kraju sela. Udaljen je od lokaliteta Strane (Veliko brdo) u rasponu od cca 200 do 550 m zračne linije u pravcu sjeverozapada, što potvrđuje i katastarska podloga starog premjera (sl. 11.). Na ovom lokalitetu Drago Vidović je evidentirao 5 stećaka7, dok su Samir Halilović i Mujo Zulić na ovom lokalitetu evidentirali 4 stećka.8
Sl. 11. Kopija katastarskog plana starog premjera K.O Bulatovci
7 Vidović, Drago, Srednjevjekovni nadgrobni spomenici u okolini Zvornika, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956, str. 233-236. 8 Halilović, Samir, i Zulić, Mujo, Kalesija – crtice iz kulturno-historijske prošlosti, JU Gradska biblioteka Kalesija, Preporod Kalesija i Bošnjačka zajednica kulture: Kalesija, 2003, str. 40-41. 146
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Na osnovi uvida u katastarske podloge novog premjera, naziv Stanovi se koristi za veći dio parcela i to: 2108, 2109, 2177, 2180, 2181/1, 2, 2182, 2183/ 1, 2, 3, 4, 5, 2184, 2191/1, 2, 2193/1, 2, 2194, 2213, 2215, k.o. Memići. Lokalitet Strane (Veliko brdo) je od lokaliteta Mramorje udaljen cca 260 m zračne linije u pravcu sjeveroistoka. Smješten je na 327 m nv, geografske širine N 44°25'27.21" i geografske dužine E 18°57'5.57".9 Lokalitet se nalazi na dijelu k. č. 1835, k.o. Memići (sl. 12.), na području koje je obraslo niskom i visokom gustom grabovom šumom, gdje je evidentirano 10 stećaka: 3 ploče, 5 sljemenjaka, 1 stela i 1 stub (sl. 13.). Stećci su očuvani, obrasli mahovinom i lišajevima, dijelom utonuli u zemlju. Stela i stub su oboreni na zemlju, a ispod stećka broj 9. vršeno je kopanje, tako da je nagnut na čeonu jugoistočnu stranu.
Sl. 12. Položaj stećaka na lokalitetu Mramorje i Strane (Veliko brdo)
9 www.google earth.com (09. 10. 2013.) 147
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Sl. 13. Plan lokaliteta Strane (Veliko brdo)
Katalog interesantnih stećaka
Stećak br. 4 – stela, oborena na jugozapadnu stranu i dijelom utonula, obrasla mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu jugozapad – sjeveroistok, o dimenzije stećka su: dužina 100 x širina 50 x debljina 18 cm (sl. 14.), Stećak br. 5 – stub, prevrnut na bočnu jugoistočnu stranu i dijelom utonuo, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu sjeverozapad – jugoistok, o dimenzije stećka su: dužina 113 x širina 41 x debljina 25 cm (sl. 15.), Stećak br. 9 – sljemenjak sa postoljem, dijelom utonuo sa čeone jugoistočne strane,10 obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu sjeverozapad – jugoistok, o dimenzije stećka su: 133 x 70 x 37 cm (sl. 16.),
10 Prema riječima geometra Mehdina Subašića ne znaju se tačno imena ljudi, ali se zna da su neki ljudi ispod ovoga stećka tražili zlato pa je zbog toga i nagnut na čeonu jugoistočnu stranu i utonuo. Izjava uzeta dana 07. oktobar 2013. godine. 148
Baština sjeveroistočne Bosne VIII
Stećak br. 10 – sljemenjak sa postoljem, dijelom utonuo i nagnut na čeonu jugoistočnu stranu, obrastao mahovinom i lišajevima, orijentisan u pravcu sjeverozapad – jugoistok, o dimenzije stećka su: 144 x 52 x 46 cm, o dimenzije postolja su: 152 x 68 x 8 cm.
Sl. 14. i 15: Strane (Veliko brdo), stećak br. 4 – stela; Strane (Veliko brdo), stećak br. 5 – stub
Sl. 16. Strane (Veliko brdo), stećci br. 9 i 10
149
Baština sjeveroistočne Bosne VIII Sažetak
Na lokalitetu Mramorje i Strane ukupno je evidentirano 28 stećaka: 4 ploče, 1 sanduk, 21 sljemenjak, 1 stela i 1 stub. Ukrašena su 3 sljemenjaka, čiji su ukrasni motivi: jednostavna, pravolinijska bordura, tordirana vrpca, biljna stilizacija sa spiralama i grozdovima, biljna stilizacija sa spiralama (S-spirale) rozetama i grozdovima, cik-cak vrpca sa dvostrukim spiralama i rozetom između vrpce, predstava krova sa šindrom. Ukrasi su rađeni tehnikom reljefnog ispupčenja (visoki i plitki) i tehnikom urezivanja. Analiza nadgrobnika na lokalitetu Mramorje i Strane, omogućila je prikupljanje osnovnih podataka o spomenicima. Oblik nadgrobnika i zastupljenost ukrasa najčešće ovise od vremena u kojem je on nastao. Tako se na osnovi zastupljenih formi stećaka, pretežno sljemenjaci, nadgrobnici mogu datirati u razvijeni srednji vijek (XIV. i XV. stoljeće). Posebnost lokaliteta Mramorje se ogleda u masivnosti stećaka, pretežno sljemenjaka, zastupljenosti različitih oblika te njihovih ukrasnih motiva – predstava krova sa šindrom je izrazita karakteristika za nekropole u istočnoj i sjevernoj Bosni.
Korišćena literatura
Vidović, Drago, Srednjevjekovni nadgrobni spomenici u okolini Zvornika. Sarajevo: Naše starine III, 1956. Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza b – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, Sarajevo 1980. Halilović, Samir, i Zulić, Mujo, Kalesija – crtice iz kulturno-historijske prošlosti. JU Gradska biblioteka Kalesija, Preporod Kalesija i Bošnjačka zajednica kulture: Kalesija, 2003. Halilović, Samir, Novootkrivene nekropole stećaka u Kalesiji, u: Didaktički putokazi, časopis za nastavnu teoriju i praksu, broj 48, Zenica, 2008. Halilović, Samir, Uređenje nekropole stećaka na području Kalesije. JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Baština broj 1, 2008, Tuzla, 2010.
150